Przestrzeń kapitałów, pól i ‚habitus’
Pierre Bourdieu (1930-2002)
Główne założenia teorii społeczeństwa Bourdieu:
•
Przestrzeń społeczna obejmuje cztery typy kapitału: 1) kulturowy, 2) ekonomiczny, 3)
społeczny, 4) symboliczny
•
Koncepcja pola: płaszczyzna interakcji i stosunków społecznych
•
Koncepcja ‚habitusa’ jako przestrzenne formy zachowań, praktyk społecznych
•
Nauka o społeczeństwie jako socjologia form symbolicznych:
•
Przestrzeń społeczna jako kategoria symboliczna i relacyjna, bez odniesień do
uwarunkowań fizycznych, geograficznych, terytorialnych
•
Przestrzeń społeczna pełni podobną funkcję jak struktura społeczna
•
Wymiary przestrzeni wynikają z:
•
Poszczególnych odmian kapitału
•
Pozycji jednostki i grupy w przestrzeni, która jest określona przez:
•
Położenie w poszczególnych polach
•
Położenie w strukturze dostępu do kapitału z możliwością dysponowania
kapitałem
•
Uwarunkowania te wyznaczają i wyrażają poszczególne habitusy
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6
Przestrzeń społeczna: Kapitał (P. Bourdieu)
Cztery odmiany kapitału:
1) Ekonomiczny jako zobiektywizowana i materialna własność
2) Kulturowy jako władza nad danym polem i narzędzie determinowania pozycji w
przestrzeni społecznej
3) Społeczny jako „zbiór rzeczywistych lub potencjalnych zasobów związanych z
posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków
wspartych na znajomości i uznaniu, który dostarcza każdemu z członków
społeczeństwa poczucia oparcia, pomocy, zaufania lub wiarygodności” (Majer
2010: 53)
4) Symboliczny: wyrażany przez status społeczny, pozycję i prestiż
Przestrzeń społeczna wyznacza pozycję w kontekście poszczególnych stylów życia:
• Dystans przestrzenny jest tożsamy z dystansem społecznym
• Przestrzeń społeczna jako układ rozmieszczonych pozycji społecznych w
przestrzeni fizycznej
• Użytkowanie i percepcja przestrzeni jest charakterystyczna dla poszczególnych
kategorii, grup, środowisk społecznych (wzory zachowań, pozycja społeczna
adekwatna do zasobów kapitału)
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6
Przestrzeń społeczna: Pole (P. Bourdieu)
Pole jako kategoria i element struktury społecznej:
• Skupia osoby i grupy o podobnych dążeniach i celach w formie współpracy lub
rywalizacji
• Cele danego pola determinują zachowania i działania społeczne
• Pole jako konfiguracja relacji pomiędzy poszczególnymi pozycjami, tzn.
wyznaczenie i przypisanie miejsca (aktualnego, rzeczywistego i potencjalnego) w
systemie podziału społecznie pożądanych dóbr
• O dostępie do dóbr i pozycji społecznej w prowadzonej w danym polu grze
decyduje posiadany kapitał i władza
• Pole władzy: przedmiotem rywalizacji i współpracy jest zdobycie władzy a główną
cechą tego pola jest zasada dystynkcji, tj. podkreślenie różnic pomiędzy klasami,
warstwami społecznymi: dystynkcja jako znak z funkcją wyrażania przynależności
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6
Przestrzeń społeczna: Habitus (P. Bourdieu)
„(…) Habitus jest łącznym rezultatem socjalizacji, jakiej podlega w ciągu
życia jednostka, wynikiem zinternalizowania przez nią norm i wartości,
całokształtem nabytych i utrwalonych dyspozycji do postrzegania, oceniania
i reagowania na świat zgodnie z ustalonymi w danym środowisku
schematami. Każda jednostka posiada swoisty habitus, jej reakcje na
bodźce ze świata zewnętrznego nie są określane przez charakter tych
bodźców, lecz w znacznym stopniu zależą od tego, jaki jest jej habitus. Nie
jest to raz na zawsze ustalona struktura, lecz podlega nieustannej
konstrukcji i rekonstrukcji; kształtuje się przez całe życie, choć oczywiście
najistotniejsze są doświadczenia wyniesione z okresu socjalizacji
pierwotnej (pierwszych lat życia człowieka). Ważną funkcją habitusu jest
różnicowanie dwóch podstawowych wymiarów życia społecznego:
zbiorowego i indywidualnego. Habitus określa dyspozycje jednostki do życia
w określonym kontekście społecznym, natomiast ów kontekst opisywany
jest za pomocą pojęcia pola (…)” (Majer 2010:54)
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6
Przestrzeń społeczna: Habitus (P. Bourdieu)
•
Przestrzeń jako płaszczyzna dystansów społecznych
•
Sfera działań i zachowań wyznaczająca pozycję jednostki / grupy w przestrzeni
społecznej
•
Habitus: wewnętrzne dyspozycje i nawyki (oceny, emocje, stosunek do wartości)
jako rezultat procesu socjalizacji (uspołecznienia) jednostki w społeczeństwie
•
„(…) O przynależności do klasy nie decyduje (jak u Marksa) posiadanie lub
nieposiadanie przez jednostkę środków produkcji, ale ogół społecznych cech
determinujących jej pozycję w społeczeństwie (…)” (Majer 2010: 55)
•
Nieustanny proces różnicowania społeczeństwa zgodnie z zasadą dystynkcji i jako
podstawa tożsamości zbiorowej danej grupy, środowiska, klasy – jej styl życia,
wyobrażenia i struktury
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6
Przestrzeń społeczna, kulturowa i wartości
Florian Znaniecki: Wartość przestrzenna
• Kulturowo-semiotyczne ujęcie przestrzeni: Florian Znaniecki
• Przestrzeń jako samoistna wartość: humanistyczne (kulturalistyczne)
rozumienie przestrzeni i zawartych w niej wartości w odróżnieniu od
czysto fizycznego i materialistycznego
• Wartość przestrzenna jako wyraz ekologii ludzkiej: „Badacz kultury musi
brać przestrzeń jak wszystko, z czym ma do czynienia – jak układ
językowy, mit, ceremoniał, kompozycja muzyczna, obraz, narzędzie,
pieniądz – z jej współczynnikiem humanistycznym, tj. jak jest
doświadczana przez te podmioty ludzkie, których kulturę bada”
(Znaniecki; cyt. za: Majer 2010: 56)
• Przestrzeń społeczna jako charakterystyczna dla każdej grupy i
tożsamości wyrażana przez
1) system wartości,
2) dążenia i cele,
3) aspiracje i priorytety
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6
Florian Znaniecki: Wartość przestrzenna
• Uwarunkowania kulturowe przestrzeni wynikają z nie przestrzennego
systemu wartości (religijnego, estetycznego czy ekonomicznego), który
nadaje przestrzeni treść i znaczenie, kształtuje poznanie i postawy
wobec przestrzeni i wartości
• „Wartości przestrzenne mogą być różnorakie: miejsca zajęte lub puste,
wnętrza przestronne lub ciasne, lub w przeciwieństwie do nich
‚wnętrza’, siedziby, okolice, ośrodki, granice, tereny wymierzone;
przestworza niewymierne. (…) Żadna z tych wartości nie występuje przy
tym odosobniona w doświadczeniu ludzkim tak, by ją można po prostu
wydzielić i skojarzyć z innymi wartościami przestrzennymi w ramach
wspólnego układu geometrycznego” (Znaniecki, cyt. za: Majer 2010: 56)
• Przestrzeń jako kategoria heteronomiczna:
– Wielość przestrzeni w doświadczeniu człowieka
– Przestrzenie różnorodne jakościowo i różnie oceniane
– Przestrzenie ograniczone i niepodzielne
– Przestrzenie zmienne (odrzucenie obiektywnej i niezmiennej
przestrzeni jako takiej)
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6
Florian Znaniecki: Wartość przestrzenna
• Przestrzeń jako kulturowo ukształtowana prowadzi do subiektywizmu jej
doświadczenia oraz wartościowania, jednocześnie jest pochodną
obiektywnej rzeczywistości społecznej
• Wyrazem przestrzeni są postawy ludzi oraz systemy społeczne
• Współczynnik humanistyczny wskazuje na analizę przestrzeni w
perspektywie wartości, ponieważ każda zorganizowana grupa społeczna
zawiera wartości przestrzenne jako wspólną własność niezbędną przy
podejmowaniu działań zbiorowych i legitymizując działania indywidualne
• Aktualność koncepcji przestrzeni Znanieckiego: „(…) traktowanie
zbiorowości mieszkańców jako symbolicznej wspólnoty zamieszkującej
przestrzeń nasyconą formami kulturowymi o określonym znaczeniu i
statusie wartości (…)” (Majer 2010: 57)
• Życie społeczne to dążenie do posiadania własnej przestrzeni jako
wartość i podstawa tożsamości indywidualnej i zbiorowej
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6
Wielość przestrzeni społecznych
Aleksander Wallis: Socjologia przestrzeni, 1990
•
Kulturowa (idealistyczna, subiektywistyczna) koncepcja przestrzeni społecznej
•
Każda jednostka, grupa, zbiorowość dąży do posiadania własnej przestrzeni – jej
główne formy to: dom, miasto, ojczyzna
•
Przestrzenie te są wypełnione formami kulturowymi oraz zawartymi w nich
znaczeniami i wartościami
•
Przestrzeń społeczna jako płaszczyzna użytkowana i kształtowana przez
zbiorowość, na którą składają się systemy wiedzy, wartości, wzorców zachowań
•
Wielość przestrzeni społecznych oznacza, że „dla różnych grup i zbiorowości ta
sama przestrzeń może zawierać różne wartości, uchwytne w różnorodnym
stopniu” (Majer 2010: 57)
•
Wallis wyróżnia trzy główne odmiany wartości występujących i konstytuujących
przestrzeń społeczną:
1) Wartości instrumentalne
2) Wartości sytuacyjne
3) Wartości egzystencjalne
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6
Wartości w przestrzeniach społecznych (A. Wallis)
1) Wartości instrumentalne
– Funkcjonalność przestrzeni z układem architektoniczno-urbanistycznym
(zagospodarowanie przestrzenne miasta i obszarów wiejskich) i jej status
społeczny (ocena w kategoriach stare a nowe, ładne a nieładne etc.)
2) Wartości sytuacyjne
– Poczucie bezpieczeństwa resp. Zagrożenia
– Stopień identyfikacji z daną przestrzenią
– Poczucie jawności resp. anonimowości w danej przestrzeni
– Możliwości realizacji pozycjo-ról w obrębie konkretnej przestrzeni
– Możliwości urzeczywistniania prestiżu i rozwoju osobowości
3) Wartości egzystencjalne
– Przestrzeń jako źródło emocji, doznań estetycznych, impulsów
intelektualnych
– Przyswajanie znaczeń i symboli zawartych w przestrzeni, uczenie się
przestrzeni, pedagogika przestrzeni
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6
Wartościowanie przestrzeni i obszar kulturowy wg A. Wallisa
• Wartościowanie przestrzeni zależne od:
– Zawartych w danej przestrzeni walorów
– Statusu społecznego i pozycjo-roli jednostki
– Potrzeb jednostki i grup
•
Obiektywizacja przestrzeni społecznej poprzez przyjmowane wobec niej postawy
jednostek, grup i zbiorowości
•
Obszar kulturowy: funkcjonalnie określona przestrzeń, „która jest przedmiotem
intensywnej i długotrwałej interakcji między zawartym w niej zbiorem wartości
materialnych, estetycznych i symbolicznych a konkretną grupą (społecznością)”
(Majer 2010: 58):
– Zaspokojenie potrzeb
– Pogłębianie integracji społecznej
– Możliwość rozwoju w wymiarze indywidualnym i zbiorowym
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6
Parametry kształtowania przestrzeni jako obszaru kulturowego (A. Wallis)
1) Trwałość i jednoznaczność podstawowych parametrów:
– Granice
– Wielkość
– Struktura wewnętrzna
– Specyfika ‚osobowa’, mentalna przestrzeń jako warunek
• Poznania
• Przyswajania przestrzeni
• Nadania jej znaczeń symbolicznych
2)
Uznanie przez daną grupę / społeczność danego obszaru kulturowego za
własność, tj. dany obszar może stać się przestrzenią np. turystyczną, ale
niekoniecznie obszarem kulturowym
– Poczucie własności i tożsamości przestrzennej jako niezbywalny warunek
ukonstytuowania obszaru kulturowego
– Obszar kulturowy zaspokaja zarówno potrzeby kulturowe jak i konsumpcyjne
3) Możliwość zintensyfikowania integracji społecznej poprzez możliwości i standard
zamieszkania, funkcjonowania rodziny i wspólnoty
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6
Przestrzeń społeczna jako system znaków (Marek S. Szczepański)
• Celem jest uchwycenie zależności między strukturą społeczną a kodami
znaczeniowymi znaków, między strukturą a symboliką społeczną
• Klasyfikacja w percepcji i ocenie przestrzeni miasta:
Wartość urbanistyczna i architektoniczna jako wyraz czytelność i logiki
przestrzeni
Funkcjonalność: walory użytkowe
Estetyka przestrzeni i poszczególnych miejsc
Wymiar społeczny przestrzeni: status społeczny mieszkańców i użytkowników
Wymiar ekologiczny: walory przyrodnicze, stan środowiska i przyjazność dla
człowieka
•
Percepcja i ocena przestrzeni przebiega według zmiennej historycznej i
kulturowej: czasu
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6
Waloryzacja przestrzeni
Ocena miejsca i przestrzeni według kryteriów podziału miasta
Proces waloryzacji jako rezultat codziennych praktyk społecznych
Ocena spontaniczna
Poznawanie i stopniowe klasyfikowanie przestrzeni
Percepcja zmysłowa i zbieranie informacji
Klasyfikacja wstępna: porządkowanie percepcji
Waloryzacja: wartościowanie i hierarchizacja
Ocena własnej pozycji zajmowanej w przestrzeni w porównaniu do innych
osób
Decyzja o zachowaniu lub zmianie zajmowanego miejsca i pozycji w
przestrzeni
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6
Waloryzacja przestrzeni
Kryteria podziału miasta:
Życie codzienne w wymiarze indywidualnym
Przestrzeń zamieszkania
Przestrzeń pracy i życia zawodowego
Życie zbiorowe
Centra miast
Miejsca kulturowe i symboliczne
Przestrzenie rekreacji i wypoczynku (parki, tereny zielone)
Centra i miejsca usługowe
Indywidualna hierarchizacja miejsc i przestrzeni według skali:
Struktury przestrzeni w skali od domu do miasta jako całości
Stosunku do przestrzeni w skali od prywatnej do publicznej
Znajomość przestrzeni i możliwości operowania w przestrzeni w skali od nieznanej i
nieprzyswojonej do poznanej i własnej, od przestrzeni jako własności do przestrzeni
niczyjej
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6
Szata informacyjna miasta (1)
Przestrzeń w perspektywie kulturowo-semiotycznej
Percepcja i interpretacja przestrzeni za pomocą znaków jako obrazów miasta i jego
przestrzeni:
Syntetyczne obrazy medialne miast i przestrzeni
Indywidualne obrazy mieszkańców
Kontekst poszczególnych znaczeń:
Znaczenie przejściowe, chwilowe, spontaniczne i zmienne
Znaczenie ustalone i wynikające z praktyk społecznych
Obraz miasta i przestrzeni jako wynik zachowań jednostkowych i grupowych
uwarunkowany przez:
Miejsce jednostki w makrostrukturze i mikrostrukturze społecznej
Syntezę doświadczenia indywidualnego i zbiorowego
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6
Szata informacyjna miasta (2)
Znakowanie i kodowanie przestrzeni
Semiotyczne (komunikacyjne, znakowe) ujęcie przestrzeni:
Oddziaływanie pomiędzy jednostką / grupą a przestrzenią i jej znaczącymi
elementami (w przypadku przestrzeni miejskiej są to niezliczone przekazy
językowe i graficzne)
Miasto jako przestrzeń znaków i przekazów z współzależnością „form
przestrzennych z ich społeczną treścią oraz funkcjami realizowanymi przez
te formy” (Majer 2010: 61)
Składniki procesu komunikacji przestrzennej
Znak: główne narzędzie w procesie generowania sensu danej przestrzeni
Kod: język zapisany celowo w określonej formie jako warunek zrozumienia
znaczącej sfery przestrzeni i odczytania znaczenia obiektu i obszaru, co
umożliwia funkcjonowanie w przestrzeni złożonego systemu miasta
Symbol: wielość sensów i ich uniwersalność umożliwia przekaz różnorodnych
treści
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6
Szata informacyjna miasta (3)
Semiotyczna sfera przestrzeni
Znak, kod i symbol jako elementy semiotycznej sfery przestrzeni
„generują komunikaty, dzięki którym staje się ona żywa i ma możliwość
przemawiania. Najwięcej takich komunikatów przekazuje szata
informacyjna miasta” (Majer 2010: 61)
Szata informacyjna miasta jako przestrzeń przekazu sensów i znaczeń
„Miasto zawiera w sobie rozbudowane układy informacyjne, które nie
ograniczają się bynajmniej do numeracji domów i nazw ulicznych.
Informacje te zawarte są w fasadach domów i gmachów, w
kompozycyjnych układach zespołów urbanistycznych, w standardach
poszczególnych obiektów, w obecności i funkcji małej architektury (…) w
architektonicznej oprawie bram, wreszcie w szacie informacyjnej” (A.
Wallis, Socjologia przestrzeni, 1990; cyt. za: Majer 2010: 61)
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 6