Układ pokarmowy – cz.2
1.
Ślina
Ślina jest wydzielana przez trzy pary gruczołów ślinowych: podżuchwowe, przyuszne oraz
podjęzykowe, a także w mniejszym stopniu przez małe gruczoły ślinowe zlokalizowane w jamie
ustnej. Każdy z gruczołów ślinowych pomimo różnic w składzie wydzielanej substancji, zachowują
podobny plan budowy i składają się z pęcherzyków z kanalikami wyprowadzającymi.
Zasadniczym składnikiem śliny jest woda, która stanowi 99% jej składu, poza tym zawiera ona:
●
jony: Na+, K+, Ca2+, Cl-
●
jony buforujące HCO3-, które wydzielane są intensywnie po posiłku (pH wzrasta do 7-8,
między posiłkami wynosi 5-6)
●
substancje organiczne: mucyna (śluz pełniący rolę ochronną), amylaza i lipaza ślinowe, białka
osocza, substancje grupowe krwi, lizozym
Rolą śliny jest:
●
rozpuszczanie, wypłukiwanie i buforowanie pozostałych w jamie resztek pokarmowych
●
pozwala na percepcję smaków – rozpuszczają się w niej substancje wywołujące wrażenia
smakowe
●
chroni błonę śluzową
●
lizozym zawarty w ślinie ma właściwości bakteriobójcze
●
zapewnie optymalne nawilżenie jamy ustnej i aparatu mowy
●
zlepia cząstki pokarmu przez co ułatwia formowanie kęsa pokarmowego (bolusa)
●
bierze udział w trawieniu poprzez zawarte w niej enzymy, głównie amylazę ślinową, która
jest pierwszym enzymem trawiącym skrobię
Regulacja wydzielania śliny
Przyjecie pokarmu pobudza receptory w jamie ustnej i nosowej oraz gardle – są to receptory węchy,
smaku i dotyku, powoduje to na zasadzie odruchu bezwarunkowego, wydzielania śliny. Zachodzi on
za pomocą włókien współczulnych oraz przywspółczulnych a także jąder ślinowych pnia mózgu.
●
nerwy PNS (wchodzące w skład nerwu twarzowego i językowo-gardłowego) – stymulują
obfite wydzielanie wodnistej śliny
●
nerwy SNS (z części piersiowej pnia współczulnego) – pobudzają sekrecję śliny gęstej, bogatej
w mucyny, z dużą zawartością enzymów
2. Żołądek
Skład soku żołądkowego
Sok żołądkowy jest mieszaniną kwaśnej wydzieliny komórek okładzinowych i alkalicznej wydzieliny
komórek nieokładzinowych (Na+, K+, Cl-, HCO3-, pepsynogen)
Wzajemne proporcje pomiędzy poszczególnymi składnikami zależą od nasilenia sekrecji jonów H+
przez komórki okładzinowe
●
przy dużej objętości soku żołądkowego przeważa wydzielina okładzinowa
●
przy małej objętości soku żołądkowego przeważa wydzielina nieokładzinowa
●
woda do soku żołądkowego przechodzi biernie z osocza i płynu tkankowego wraz z
wydzieliną okładzinową
Składnikiem soku żołądkowego są pepsynogeny
●
są to proenzymy wydzielane przez komórki główne gruczołów właściwych trzonu oraz dna
żołądka (pepsynogeny typu I)
1
Układ pokarmowy – cz.2
●
innym źródłem tych proenzymów są komórki śluzowe trzonu, dna i wpustu żołądka oraz
nabłonka dwunastnicy (pepsynogeny typu II)
●
przy pH < 5 następuje aktywacja pepsynogenu do jego aktywnej formy – pepsyny
●
przy pH < 2 aktywna pepsyna uczestniczy w procesie aktywacji pepsynogenu (autokataliza)
●
optymalna aktywność pepsyny występuje, gdy pH wynosi 1,6-3,2
●
wydzielanie pepsynogenu stymulują: pobudzenie cholinergiczne wywołane rozciąganiem
żołądka, obecnośc pokarmu i kwaśnej treści w żołądku, sekretyna
Innym składnikiem soku żołądkowego jest czynnik wewnętrzny (IF), niezbędny do prawidłowego
wchłaniania witaminy B12 z jelit
●
produkowany przez komórki okładzinowe wraz z kwasem solnym
Regulacja wydzielania soku żołądkowego
Wydzielanie soku jest regulowane głównie przez: PNS oraz hormony żołądkowo jelitowe
●
wydzielanie żołądkowe pobudzają:
o
gastryna
o
ACh
o
GRP
o
grelina
●
wydzielanie żołądkowe jest hamowane przez:
o
hamowanie ośrodkowe – związane z zanikiem łaknienia, zmniejszające fazę głowową
wydzielania żołądkowego
o
hamowanie odźwiernikowe – rozpoczyna się od chwili, gdy wydzielony kwas solny,
doprowadza do obniżenia pH w odźwierniku poniżej 3. Powoduje to zmniejszoną
sekrecję gatryny a także wydzielanie somatostatyn.
o
hamowanie dwunastnicze – występuje pod wpływem zakwaszenia dwunastnicy
oraz pod wpływem produktów trawienia tłuszczy i roztworów hipertonicznych.
Zakwaszenie dwunastnicy powoduje zahamowanie wydzielana żołądkowego w
następstwie odruchu dwunastniczo – żołądkowego i uwalniania somatostatyny,
sekretyny i CCK.
Fazy wydzielania żołądkowego
●
faza głowowa (40 % wydzielania poposiłkowego/trawiennego) – widok, zapach, smak, żucie i
połykanie pokarmu pobudza odpowiednie receptory, które przy udziale ośrodków korowych
i podkorowych przekazują za pomocą nerwu błędnego impulsy powodujące odruchowe
pobudzenie wydzielanie przez komórki gruczołowe żołądka kwasu i pepsyny, oraz pobudzają
komórki G do uwalniania gastryny
●
faza żołądkowa (50% wydzielania poposiłkowego) – pokarm znajduje się w żołądku.
Zasadniczym czynnikiem stymulującym jest gastryna, której uwalnianie zwiększa się pod
wpływem: rozciągania trzonu i odźwiernika, alkalizacji błony śluzowej w obrębie odźwiernika
żołądka, oraz pod wpływem bezpośredniego działania składników pokarmu, głównie
produktów trawienia białek, na komórki G. Rozciąganie żołądka stymuluje wydzielanie
żołądkowe również bez udziału gatryny – przez odruchowe wydzielanie ACh
●
faza jelitowa (10% wydzielania poposiłkowego) – rozpoczyna się gdy pokarm dostanie się
do dwunastnicy, powoduje on rozciąganie dwunastnicy co odruchowo stymuluje żołądek
do zwiększenia wydzielania żołądkowego. Ponadto produkty trawienia białek stymulują
znajdujące się w dwunastnicy komórki G do niewielkiego uwalniania gastryny
2
Układ pokarmowy – cz.2
Śluz i jego rola
Komórki śluzowe zawarte w błonie śluzowej żołądka wydzielają śluz, który jako warstwa o grubości
ok. 250 µm ściśle przylega do nabłonka powierzchniowego.
●
komórki nabłonka wydzielają do warstwy śluzu aniony HCO3-, neutralizujące jony H+
wydzielane przez komórki okładzinowe, które z powrotem wnikają do nich po wydzielenia do
światła żołądka
●
obfity przepływ krwi w połączeniu z w/w mechanizmami tworzy tzw. barierę śluzówkową
żołądka i chroni błonę śluzową przed uszkadzającym działaniem wysokiego stężenia kwasu w
świetle żołądka
●
prostaglandyny, wydzielane miejscowo w błonie śluzowej, są najważniejszym czynnikiem
odpowiedzialnym za utrzymanie integralności bariery żołądkowej. Ich synteza zmniejsza się
po przyjęciu np. aspiryny lub innych leków z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych
●
poza komórki śluzowym szyjki gruczołów właściwych żołądka śluz jest produkowany
również przez komórki śluzowe nabłonka powierzchniowego, komórki śluzowe gruczołów
wpustowych i odźwiernikowych
●
czynnikami stymulującymi wydzielanie śluzu są uwalniane miejscowo prostaglandyny, jony
H+ i składniki pokarmowe
3. Zewnątrzwydzielnicza funkcja trzustki
Część zewnątrzwydzielnicza trzustki wytwarza sok trzustkowy, który przewodem trzustkowym
dociera do światła dwunastnicy. Stanowi ona ponad 80% masy trzustki, zbudowana jest z komórek
pęcherzykowych, tworzących pęcherzyki wydzielnicze, oraz komórek śródpęcherzykowych
wyściełających pęcherzyki od wewnątrz.
●
mniejsze przewody wyprowadzające łączą się w przewód trzustkowy, który uchodzi do
dwunastnicy w bańce wątrobowo trzustkowej, do której uchodzi również przewód żółciowy
wspólny
Sok trzustkowy
Trzustka produkuje w ciągu doby 1-4 litrów soku trzustkowego, jest od wydzielany przez komórki
przewodów, komórki wstawek oraz komórki śródpęcherzykowe.
●
jest on bogaty w jony HCO3-, dzięki obecności anhydrazy węglanowej, powoduje to iż sok
trzustkowy ma wysokie pH ok.8
●
poza jonem wodorowęglanowym w skład soku trzustkowego wchodzą jony Na+, K+ i Cl-
●
sok trzustkowy zawiera syntetyzowane przez komórki pęcherzykowe nieaktywne proenzymy
wraz z jonami Na+ i Cl-
o
trypsynogen – po dostaniu się do dwunastnicy jest w niej aktywowany przez
enterokinazę do czynnej enzymatycznie trypsyny trawiącej białka
▪
trypsyna może podobnie jak pepsyna pobudzać przemianę swojej formy
nieaktywnej do formy aktywnej (autokataliza)
o
inne peptydazy soku trzustkowego: chymotrypsyna, karboksypeptydazy A i B,
elastaza
●
w formie czynnej (aktywnej) do soku trzustkowego wydzielane są lipaza trzustkowa i α-
amylaza trzustkowa
3
Układ pokarmowy – cz.2
o
enzymy rozkładające tłuszcze, wydzielane przez trzustkę to: lipaza, fosfolipazy A i B
oraz estrazy
o
lipaza trzustkowa mimo wydzielania w formie aktywnej do swojego działania
wymaga wcześniejszej emulgacji lipidów żółcią wątrobową
o
w dwunastnicy lipaza łączy się ko lipazą, co powoduje znaczne zwiększenie jej
działania enzymatycznego
●
α-amylaza trzystkowa jest głównym enzymem trawiącym węglowodany wydzielanym przez
trzustkę
●
Czynnikami pobudzającym sekrecję komórek pęcherzykowych są: CCK, gastryna oraz
mediatory takie jak GRP
●
Wydzielanie soku trzustkowego o dużej objętości i zwartości HCO3- pobudzają głównie
sekretyna, a jej działanie potęgowane jest przez CCK
Regulacja wydzielania trzustkowego
Wydzielanie trzustkowe zachodzi stale, w okresie międzytrawiennym wydzielanie jest to jednak
niewielkie (wydzielanie podstawowe)
●
czynnikami pobudzającym sekrecję komórek pęcherzykowych są: CCK, gastryna oraz
mediatory takie jak GRP
●
wydzielanie soku trzustkowego o dużej objętości i zwartości HCO3- pobudzają głównie
sekretyna, a jej działanie potęgowane jest przez CCK
●
hamowanie wydzielania trzustkowego odbywa się przy udziale somatostatyny, PP oraz
polipeptydu YY (PYY)
Fazy wydzielania trzustkowego
W czasie wydzielania poposiłkowego można wyróżnić następujące, nakładające się na siebie, fazy
wydzielania trzustkowego
●
faza głowowa – widok, smak, zapach, żucie i połykanie pokarmu powodują przez nerw
błędny, odruchowe zwiększenie sekrecji komórek pęcherzykowych
o
poza bezpośrednim pobudzeniem komórek pęcherzykowych przez uwalnianie na
zakończeniach nerwowych ACh i GRP obserwuje się stymulację pośrednią
o
stymulacja pośrednia wynika z cholinergicznej stymulacji komórek okładzinowych i
komórek G oraz zwiększonej w efekcie sekrecji jonów H+ - zakwaszenie dwunastnicy
prowadzi do wydzielania sekretyny, która pobudza sekrecję trzustki
●
faza żołądkowa – zachodzi w czasie obecności pokarmu w żołądku, działają te same
mechanizmy co w fazie głowowej. Rozciągnięcie żołądka wyzwala odruchy żołądkowo-
trzustkowe i zwiększa się wydzielanie gastryny. Wydzielany jest sok trzustkowy bogaty w
enzymy.
●
faza jelitowa – głównymi czynnikami stymulującymi wydzielanie trzustkowe są sekretyna i
CCK, a oba te hormony wzajemnie potęgują swoje działanie
o
sekretyna – wydzielana przez komórki S błony śluzowej dwunastnicy pod wpływem
napływających z żołądka jonów H+ stymuluje sekrecję soku trzustkowego bogatego
w wodę i wodorowęglany
o
CCK – uwalniana pod wpływem obecnych w żołądku i jelicie produktów trawienia
białek, tłuszczów, soli żółciowych i jonów H+. CCK pobudza komórki trzustkowego
bezpośrednio (w niewielkim stopniu) oraz pośrednio (przez nerw błędny). Wywołuje
4
Układ pokarmowy – cz.2
zwiększanie wydzielanie soku trzustkowego bogatego w enzymy, zwolnienia
opróżniania żołądkowego oraz skurcz pęcherzyka żółciowego.
4. Wątroba
Budowa i unaczynienie
System naczyniowy wątroby różni się od występujących w innych narządach systemów
●
około 75% krwi docierające do wątroby jest krwią żylną, dopływa ona żyłą wrotną i pochodzi
z narządów jamy brzusznej
●
do wątroby dopływa także krew tętnicza za pomocą tętnicy wątrobowej, dopływ krwi
tętniczej do wątroby stanowi 25% pojemności minutowej serca, wynosi około 1500 ml/min
●
końcowe gałęzie żyły wrotnej i tętnicy wątrobowej do cierają do naczyń zatokowych, w
których krew tętnicza i żylna mieszają się
●
ścianę naczyń zatokowych tworzą komórki śródbłonkowe z dużymi przestrzeniami
międzykomórkowymi
●
wzdłuż naczyń zatokowych rozciąga się pojedyncza warstwa hepatocytów
●
przestrzeń znajdująca się między warstwą śródbłonka a hepatocytami do przestrzeń chłonna
Dissego – zawiera ona liczne komórki układu siateczkowo – nabłonkowego
●
krew z naczyń zatokowych spływa do żyły centralnej zrazika wątrobowego, a następnie do żył
wątrobowych, które uchodzą do żyły głównej dolnej
Hepatocyty ułożone są w taki sposób że powierzchnia szczytowa komórki zwrócona w kierunku
naczynia zatokowego otacza je – jest to biegun naczyniowy hepatocyty
●
od strony powierzchni podstawnej przylegających hepatocytów występują szerokie
przestrzenie międzykomórkowe tworzące pierwotny kanalik żółty, żół wydzielana przez
hepatocyty płynie kanalikami żółciowymi w kierunku przeciwnym do przepływu krwi w
naczyniach zatokowych
●
kanaliki żółciowe łączą się z przewodziki żółciowe, rozpoczynające się w pobliżu końcowych
rozgałęzień żyły wrotnej i tętnicy wątrobowej tworząc z nimi tzw. triadę wątroboa
●
żółć wypływa z wątroby dwoma przewodami wątrobowymi, które po połączeniu tworzą
przewód wątrobowy wspólny, łączący się z przewodem pęcherzykowym, tworząc przewód
żółciowy wspólny uchodzący do dwunastnicy w bańce wątrobowo – trzustkowej
Funkcje metaboliczne wątroby:
Metabolizm tłuszczów:
●
synteza: kwasów żółciowych, cholesterolu, fosfolipidów, kwasów tłuszczowych,
triacyloglicerolu, lipoprotein
●
zmiana cukrów i białek na tłuszcze
●
utlenienie kwasów tłuszczowych do ciał ketonowych
Metabolizm węglowodanów
●
utrzymanie prawidłowego stężenia glukozy we krwi: magazynowanie glikogenu, zmiana
galaktozy i fruktozy na glukozę, glukoneogeneza
●
tworzenia nowych związków chemicznych z pośrednich produktów metabolicznych cukrów
Przemiany białek
●
oksydacyjna deaminacja aminokwasów
●
transaminacja
5
Układ pokarmowy – cz.2
●
synteza 85% białek osocza: albumin, globulin, czynników krzepnięcia, białek nośnikowych
●
synteza i wzajemna zamiana aminokwasów
●
degradacja białek osocza
Przemiana hormonów
●
synteza: somatomedyny, erytropoetyny, HGF
●
inaktywacja: kortyzolu, aldosteronu, estrogenów, gastryny, insuliny, glukagonu
Przemiany witamin
●
powstawanie aktywnych metabolitów witaminy B
●
magazynowanie witamin B12, A i D
●
synteza białek nośnikowych dla witamin B12 i A
Inne funkcje wątroby:
●
magazynowanie żelaza
●
termoregulacja
●
detoksykacja substancji egzo- i endogennych, w tym leków i alkoholu
●
cykl mocznikowy
●
metabolizm porfiryn
6