1 

 

FILOZOFIA INDII 

Filozofia nigdy nie oddzieliła się od religii. Systemy filozoficzno-religijne. Wszelkie rozważania 
filozoficzno-religijne traktują same siebie jako objaśnienia, komentarza, rozwinięcia tematyki 
i zagadnień kultury wedyjskiej. 

Darśana – ogląd, pogląd, sposób widzenia, ale też sposób ustosunkowania się do świata; 
określa nie tylko postawę teoretyczną, ale model życia i wyznacza pozycję badającego w 
wyznaczonym przez niego świecie. 

Filozofia staje się sposobem życia, sposobem postępowania, drogą, która ma z góry 
określony cel. Cel jest możliwy do osiągnięcia, jest tak jasno określony, gdyż został już 
dostrzeżony i osiągnięty przez wieszczów. 

Widja – mądrość 

Wieszcz (riszi) – natchniony kapłan, w mistycznej wizji dostrzega on prawdę, rzeczywistość, 
którą opiewa w formie hymnów. Staje się depozytariuszem i przekazicielem prawdy 
absolutnej. 

Metoda – wartość indywidualnych wyborów. Cel jest jasny i prosty, a model postępowania 
na tyle schematyczny, by mógł być zaadaptowany do indywidualnych predyspozycji i 
uwarunkowań.  

Określona darśana jest wyborem nie tylko określonej filozofii, ale i religii, a wybór ten zależy 
od przyjętej postawy. 

POCZĄTKI FILOZOFICZNYCH SPEKULACJI 

Coś nie może powstać z niczego! Nie uznaje się absolutnego Stwórcy. Może się pojawiać 
najwyżej tworzyciel, budowniczy, ale jego dzieło nigdy nie jest w pełni niezależne, zawsze w 
mniejszym czy większym stopniu jest on ograniczony kosmicznymi prawami. Iśwara. 

Nasz świat, którego doświadczamy na co  dzień, jest albo przejawem, albo emanacją, 
hipostazą, albo odbiciem absolutnej rzeczywistości. Istnieje bardziej doskonały, a przez to 
rzeczywisty porządek świata, w jakiś sposób różny od tego jakim go postrzegamy. 

Świat, jako taki jest wieczny, możemy tylko ewentualnie mówić o początku jego 
zamanifestowania się czy przejawienia. Odczuwamy siebie jako zaangażowanych w dzianie 
się świata. 

Losy ludzie nie zależą tylko od Iśwary, ale w równym stopniu od wartości wolnych czynów. 

Karman – czyn, działanie i równocześnie wynik oraz skutek tego działania. 

 

2 

 

Prawo karmana – prawo kosmiczne, które wyznacza kierunek działania każdej istoty i z 
którym muszą się liczyć nawet bogowie. Zakłada iż skutek już tkwi w swojej przyczynie, tylko 
potrzeba odpowiednich warunków, aby mógł się zamanifestować. Każde działanie, nawet to 
z pozoru niezamierzone, wywołuje określone skutki. Kształt przyszłości to tylko 
zamanifestowanie czynów odbywających się w teraźniejszości, określony charakter działań w 
teraźniejszośc został już jakby zaprogramowany w przeszłości.  Wszystkie działania są ze sobą 
sprzęgnięte, nic nie dzieję się samo przez się i tylko dla siebie.  Jest to prawo które działa 
zarówno na poziomie uniwersalnym jak i kosmicznym i wtedy odnosi się do procesów 
wszechświata. Dzieje poszczególnych grup, narodów  czy nawet takie, a nie inne 
następowanie po sobie epok historycznych, skorelowane jest z uniwersalnym aspektem 
prawa karmana. Poprzez nie tłumaczy się losy, charaktery i poszczególne zdarzenia w życiu. 

Nie tylko każde działanie, ale i intencja jego podjęcia wyznaczają przyszłe zdarzenia. Intencja 
jest nawet mocniejsza karmicznie niż samo zewnętrzne działanie. To, czym będziemy, co nas 
spotka w przyszłości, zależy od nas samych. 

Działania automatyczne mogą być obojętne karmicznie lub mogą mieć wartość dodatnią 

Dzieje poszczególnych jednostek ograniczają się nie tylko do jednego życia, ale rozkładają się 
na wielość następujących po sobie wcieleń. 

Świadomościowy podmiot migrujący przechodzi przez kolejne wcielenia od śmierci do 
narodzin, od narodzin do śmierci, w odwiecznym kole zwanym samsara.  

Skutki pewnych czynów zwłaszcza tych wyjątkowo wyrazistych („gruby karman”) można 
odczuć prawie natychmiast. Kumuluje się i podlega się kontynuacji przede wszystkim 
„subtelny karman”. 

Świat pełen zmienności, niepewności, znikomości człowieka wobec praw kosmicznych. 
Człowiek wprawdzie posiada duży margines wolnej woli, ale zawsze w pewnym punkcie 
wyjścia jest zdeterminowany, niezależnym od jego aktualnej kondycji, prawem karmana. 

Duhkha – cierpnienie, ale nie proste fizyczne, choć w ten sposób często bywa doświadczane, 
to imię świata sansary, to świat niedoskonały, będący przeciwstawieniem świata 
rzeczywistego, boskiego, szczęśliwego – sukha. 

Darśany – totalnie pojmowane systemu, szkoły filozoficzne 

Sansara, karman, duhkha – sukha i Moksza to pojęcia wspólne dla wszystkich szkół. Również 
wspólne dla wszystkich szkół są przyczyny uwikłania człowieka w świat i odczuwanie owego 
świata, jako cierpienia – niewiedza (awidja), nieznajomość prawdziwej natury i świata i 
człowieka. Awidja – synonim natury człowieka wędrującego w sansarze i podległego prawu 
Karmana. 

Moksza (wyzwolenie) = widja (wiedza) 

 

3 

 

Soteriologia – metoda wyzwolenia, zbawienia 

Joga – metoda; każda szkoła ma swoja jogę 

Krija (=prawo karmana) – czyn, dzieło 

Systemy krijawadin – uzające działanie prawa moralnego we wszechświecie 

Systemy akrijawadin – herezje 

Systemy astika – uznające Wedy ortodoksyjne systemy bramińskie 

Systemy nastika – nieuzającego Wed, nieortodoksyjne systemy buddyzmu i dżainizmu 

KRIJAWADIN 

 

Astika – sześć ortodoksyjnych systemów bramińskich 
a)  Sankhja 
b)  Joga 
c)  Njaja 
d)  Waiśeszika 
e)  Mimansa 
f)  Vedanta 

 

Nastika – dżainizm, buddyjskie szkoły hinajany i mahajany 

AKRIJAWADIN 

 

Materialiści indyjscy – czarwakowie, wyznawcy doktryny Czarwaki 

 

Agnostycy – adżnianika 

 

Fataliści – adżiwika 

POCZĄTKI ORTODOKSYJNEJ MYŚLI BRAMIŃSKIEJ 

Arjowie – szlachetni; lud wojowniczy, indoeuropejski 

Harappa i Modendżo Daro – kult bogini Matki, Pan Zwierząt (Paśupati ->przydomek Śiwy; 
postać z rogami byka siedząca w otoczeniu zwierząt) 

Najstarsze teksty indyjskie przez wiele setek lat były przechowywane w tradycji ustnej, a 
później dopiero spisane. Najświętsze teksty, teksty objawione, które przez ich autorów, 
wieszczów – Riszich nie zostały napisane lecz „zobaczone”, „usłyszane” ( Śruti – to, co 
usłyszane). 

Śruti – nazwa kanonu literatury objawionej, której autorem nie był żaden człowiek, a zatem 
takiej, która z założenia jest bezbłędna, nieomylna, zatem nikt nie ma prawa w najmniejszym 
nawet stopniu jej naruszać czy w ogóle zmieniać. Należy ją przechowywać i przekazywać z 
czcią należną tekstom świętym. Taką rangę przypisuje się w Indiach Wedom 

 

4 

 

Wedy – bardzo obszerny zbiór hymnów i sekwencji następujących po sobie komentarzy i 
przypisów; wiedza. Powstawały około 1200 p.n.e. do 500 r. p.n.e. Składają się z  

a)  Sanhita – zbiór hymnów 
b)  Rigweda – (najstarsza) wiedza hymnów (1028 hymnów, podzielonych na 10 mandali) 
c)  Samaweda – wiedza melodii, śpiewów i pieśni (odprawianie ofiary Somy) 
d)  Jadżurweda – wiedza formuł ofiarnych 

Komentarze: 

e)  Brahmany (kontynuacja – Aranjaki) 
f)  Upaniszady – siedzieć nisko; natura wpływu na tamten świat, człowiek zdobywa moc 

nad daną substancją, nie wykonując żadnych czynności rytualnych, przez sam akt 
„upasany”, będący początkowo nie tyle aktem uwielbienia, oddania, co wyrazem 
nadprzyrodzonej potęgi wiedzy i poznania o związkach ekwiwalencji między mikro i 
makrokosmosem; teksty objaśniające tajemną wiedzę, głęboko skrytą w Wedach 

Idealny model życia bramina: 

1.brahmaczarina – „postępujący za brahmanem, uczeń do którego obowiązków należy 
zgłębienie całej nauki zawartej w sanhitach z dziełami pomocniczymi, wśród których 
najważniejsza była gramatyka 

2. grihastha – pan, gospodarz domu, zgłębiał brahmany, zakładał rodzinę; egzystencja w 
społeczeństwie, dbanie o trwanie i harmonię świata zewnętrznego, głównie za pomocą ofiar 

3. wanaprastha - „udający się do lasu”, zgłębiał Aranjaki 

4. sannjasina – wyrzeczeniec, człowiek, który wędrując i nie posiadając nie tylko stałej 
siedziby, ale żadnej rzeczy na własność, pragnie jedynie zrealizować poznanie rzeczywistości 
atmana-brahmana; zgłębia Upaniszady 

 

Soma – bóstwo księżycowe, personifikacja pewnej rośliny halucynogennej; picie 
wyciśniętego z niej soku stanowiła punkt centralny wedyjskiego rytuału 

Literatura wedyjska była przekazywana ustnie w konwencji mistrz „guru” – uczeń. 

Waruna – pan sprawiedliwości, opiekun, strażnik rity (ale musi podlegać jej prawom); pan 
miłości, ale również okrutnie karzący za grzechy; bóg nieba nocnego, związany z moralnością, 
sprawiedliwością, wszechwładzą, karaniem, ale i miłosierdziem 

Rita – bezoosobowa siła utrzymująca porządek kosmosu;  świat doświadczalny jest cieniem, 
odbiciem rity, zmienny obraz niezmiennej rity; wyznacza porządek moralny 

Nawet bogowie są podporządkowani kosmicznym, uniwersalnym prawom 

 

5 

 

Indra – Burzyciel Grodów, bóg – wojownik, walczący wraz z Arjami i podobnie jak oni 
zagrzewający się do walki Somą 

Kult 33 bogów związanych z niebem, ziemią i wodami. 

Agni(ziemia) – bóstwo będące personifikacją ognia – centralny punkt wedyjskiego świata 

Indra (niebo) – bóg wojny i płodności, najgroźniejsza broń – piorun; sakhin – przyjaciel, 
pomaga gromiż wrógów 

Rudra- bóstwo burzy 

Waju i Wata – bóstwa wichrowe 

Maruty – towarzyszący Indrze zastęp wojowników 

Pardżanja – bóstwo deszczu i płodności 

Surja – bóstwo słońca, Sawitar (ciemna strona) 

Wisznu – „szerokokroczący”, trzema wielkimi krokami przemierzył trzy światy 

Henoteizm – wiara w pojedynczych bogów, a każdy z nich może występować jako najwyższy 

Pierwiastki, z których powstał świat: woda, ognisty żar, wiatr, niebyt, złoty zarodem – 
Hiranjagarbha, słowo jako boska moc (hymn do mowy) 

Kama – pragnienie 

Warny – klasy społeczne: 

1.  Bramini – kapłani (usta) 
2.  Kszatrijowie – rycerze (ramiona) 
3.  Wajśowie- rzemieślnicy, rolnicy, kupcy (biodra) 
4.  Śudrowie – służący (nogi) 

Brahmany – obszerne dzieła przedstawiające wiele poglądów, objaśnień i rozpraw na temat 
rytuału; wszystko można zyskać i odpokutować dzięki odpowiedniej ofierze 

Badhu - Wszystkie rzeczy i zdarzenia są ze sobą powiązane, że pomiędzy aktami rytualnymi a 
siłami przyrody i wpływami nadprzyrodzonymi zachodzą odpowiedniości i tę harmonię 
wzajemnych wpływów urzeczywistnia rytuał 

Ofiara jest pierwotna, a wszystko co powstało w jej wyniku jest wtórne (także bóstwa). 
Egzystencja bogów zależy od ofiary. 

Wszystko co ma swoją nazwę, ma przez to samo iż da się pomyśleć i nazwać swój niezależny, 
realny byt.  

 

6 

 

Byt – quasi substancja, obejmuje w równej mierze sferę oderwanych pojęć, przeżyć 
psychicznych i empirycznych przedmiotów 

Każda rzecz w świecie magicznym ma nieokreśloną ilość symbolicznych ekwiwalentów, 
największą sztuką jest odnaleźć ten podstawowy. Aby coś opanować należy opanować 
ekwiwalent, do tego celu może nawet służyć zastępczy przedmiot. Np. słońce – oko, rośliny – 
włosy, ziemia – skóra. 

3 grupy ekwiwalencji: 

a)  Adhjatman- dotyczący atmana, duszy, podmiotu, mikrokosmosu 
b)  Adhidewatam – dotyczący bóstw, wszechświata, sił natury, makrokosmosu 
c)  Adhijadżniam – dotyczący rytu ofiarnego, potęga regulująca i harmonizująca 

Każde zjawisko w świecie przyrody ma swój magiczny odpowiednik w psychofizycznym 
organizmie. A psychofizyczny organizm jak i wszechświat odzwierciedla magiczny rytuał. 

Brahman – wzrost i rozwój całego świata oraz wszystkiego co się w nim znajduje; podstawa 
wszelkich sił natury, moc z poziomu makrokosmosu, magiczna siła zawarta w mowie, słowo 
święte mające moc stwórczą, byt pierworodny, najwyższa rzeczywistość, byt twórczy, z 
którego wszystko powstaje, by w nim zniknąć (=arche) 

Atman – to, co oddycha; zasada wszelkich sekwencji badanych na poziomie mikrokosmosu; 
duch, indywidualna dusza 

Zmysł – najbardziej podstawowy pierwiastek w człowieku 

  Prana- oddech życiodajny utożsamiany z podstawą życia 

Mahawakja – porządek subiektywny i obiektywny, ważkie słowa, które wyznaczają 
tożsamość pomiędzy atmanem i brahmanem; mantry – święte słowa pomocne przy 
medytacji; najgłębszy element istoty człowieka jest identyczny z całością rzeczywistości; 
podmiot poznający jest tym samym, co podmiot medytacji 

Cel Upaniszad- uzyskanie brahmawidji- wiedzy o prawdziwej naturze rzeczywistości, 
uzyskanie tej wiedzy ma moc zbawczą 

Brahman istnieje jako saguna – określany poprzez cechy(rzeczywistość, której przypisuje się 
najwyższe przymioty) i jako nirguna – pozbawiony cech. 

Neti neti – ani taki ani taki 

 

 

 

 

7 

 

Brahman „saczczydananda”: 

- Sat – rzeczywistość, prawdziwość 

- Cit- myśl, świadomość 

- Ananda – błogoś 

Stany świadomości: 

a)  Jawa, 
b)  Sen z marzeniami 
c)  Sen głęboki 
d)  Turija – najwyższy stan świadomości, podmiot i przedmiot stanowią jedność 

 

FORMOWANIE SIĘ NURTÓW TEISTTYCZNYCH; PROPOZYCJE BHAGAWADGITY  

Bhagawadgita -(Pieśń czcigodnego Pana); III w.p.n.e; synteza myśli; podkreśla wartość życia 
przeciętnego człowieka 

Kramamukti – droga stopniowego wyzwolenia przez kolejne wcielenia 

Doktryna niszkamakarmamarga – droga uczynków bezinteresownych 

Karmamarga – droga działania, droga czynu 

Dżnianamarga –droga poznania, wiedzy 

Bhakti – droga oddania się Bogu  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8 

 

SANKHJA 

Najstarszy system filozofii indyjskiej. 

Podstawowy tekst: Sankhjakarika przypisywana Iśwarakrisznie, spisana w formie 72 karik 
(mowa wiązana), V w. n.e 

Założyciel: ok. VII w. p.n.e. Kapila -> Asura -> Pańczaśikhy 

Prowadzenie dokładnych, wyczerpujących dociekań, dotyczących natury świata i umysłu, 
które pozwoliłyby na rozróżnienie i szczegółowe wyliczenie wszystkich istotnych elementów 
rzeczywistości 

Historia kształtowania się filozofii sankhji: 

1.  Starożytne korzenie sankhji – VIII-IV w. p.n.e. 

a)  Mitologiczne i kosmologiczne fragmenty Wed i Upaniszad, kładące nacisk na 

rozróżnienie między porządkiem a chaosem, bytem a niebytem (sat-asat), 
światłością a ciemnością itp. 

b)  Kosmologiczne spekulacje, w których moc, czy też zasada stwórcza jest zarazem 

pierwotnym tworzywem świata 

c)  Rozważania na temat Praczłowieka jako pierwszej ofiary oraz przyczyny 

wyłonienia się świata 

d)  Spekulacje dotyczące jaźni pojmowanej jako podstawa podmiotowości i 

świadomości 

e)  Fragmenty zawierające różnego rodzaju wyliczenia, przede wszystkim 

wyszczególnienia „takości” 

f)  Nieortodoksyjne dżinijskie i buddyjskie koncepcje m. in. Wyzwolenia i cierpienia 

 
Rigweda i Atharweda oraz najstarsze Upaniszady – Brihadaranjaka i Czhandogja. 
 

2.  Protosankhja – IV-II w. n.e. – Upaniszady i fragmenty Mahabharty, Czarakasanhita, 

Buddhaczarota – konkurujące ze sobą koncepcje. Wyłania się charakterystyczna 
doktryna 25 „takości” czy też „ewolutów” rzeczywistośći, oparta na dualistycznej i 
ewolucyjnej wizji świata. Joga poznania – koncentruje się na kwestiach związanych z 
poznaniem oraz budową i sposobami przejawiania się świata. 

3.  Sankhja klasyczna- II-XI w. – Jogasutra i Sankhjakarika. 
4.  Renesans sankhji - XV-XVII w. – Sankhjasutry. Uzgodnienie tez sankhji z teistycznym 

punktem widzenia. Rozwija się doktryna periodycznego stwarzania i zanikania świata. 

CIERPIENIE 

1.  Cierpienie jest zjawiskiem powszechnym 

 

9 

 

2.  Dotychczas stosowane środki, miały je usunąć i zapewnić człowiekowi wieczną 

szczęśliwość, okazały się nieskuteczne 

3.  Jedynym skutecznym środkiem zaradczym jest poznanie rozróżniające pomiędzy tym, 

co jest do poznania – zarówno w przejawionej, jak i nieprzejawionej postaci -  a tym, 
który poznaje. 

Udręka trojakiego cierpienia: 

1.  Wywołuje je nasze pragnienie, złość, smutek, strach, zazdrość itp. 
2.  Może pochodzić od innych istot żywych lub przyrody nieożywionej 
3.  Mogą je sprowadzać czynniki boskie i kosmiczne  

PRZEJAWIONA I NIEPRZEJAWIONA SFERA PRAKRITI 

Poznanie rozróżniające (wijńana) jest jedynym środkiem mogącym ostatecznie wyzwolić nas 
z cierpienia. 

Prakriti – to, co ma być poznane, pierwotna energia kreatywna; przyroda, natura, do sfery 
prakriti obok rzeczy grubo materialnych, nieożywionych, należy również to, co psychiczne, 
oraz to, co istotą i motorem wszelkiego życia biologicznego. Istnieje w dwóch postaciach: 

a)  Wjakta – przejawiona, może być w niej poznawana 

 

Ma przyczynę 

 

Jest nietrwałe 

 

Nie jest wszechprzenikające 

 

Jest aktywne 

 

Jest liczne 

 

Jest związane 

 

Podlega rozkładowi 

 

Jest złożone jest zależne 

 

b)  Awjakta – nieprzejawiona, jest najbardziej pierwotnym stanem prakriti, jej 

niepoznawalną wieczną prapodstawą (pradhana) i rdzeniem; źródło, z którego 
dopiero może się wyłonić to, co poznawalne we wszystkich swych przejawach, czyli 
natura – zmienna, nietrwała, skończona, złożona i liczna  oraz niesamoistna.  

 

Wieczna i niestworzona, 

 

Niezłożona i samoistna 

 

Potencjalna tj. nieaktywna 

Purusza – podmiot poznania 

PRZYCZYNA I SKUTEK 

 

10 

 

Koncepcja satkariawady – skutek preegzystuje w przyczynie; przyczyna to stan nierozwinięty 
i nieprzejawiony, zaś skutek to stan rozwinięty i przejawiony jednej i tej samej substancji. 
Wytwarzanie i rozwój – odsłanianie, manifestowanie, aktualizowanie się tego, co odwiecznie 
istniało już w przyczynie. Niszczenie – zwinięcie, ponowne zatopienie się skutku w 
przyczynie, przejście z aktualnego stanu modi istnienia w stan potencjalny. 

Creatio ex nihilo jest nie do pomyślenia! 

Nic w takim świecie nie może zniknąć ostatecznie i bezpowrotnie, przechodzi co najwyżej w 
nieprzejawiony, potencjalny stan istnienia, w którym trwa jako uniwersalna przyczyna 
materialna. 

 

Skutek istnieje zanim nastąpi przyczyna, ponieważ: 

 

Z niebytu nie może wywołać skutku żadna przyczyna 

 

Potrzeba jest odpowiednia przyczyna materialna 

 

Nie jest możliwy, aby wszystko powstało z wszystkiego 

 

Taka jedynie przyczyna wywołuje dany skutek, która ma odpowiednią do tego 
zdolność 

 

Natura skutku jest taka, jaka natura przyczyny 

Konieczność istnienia stanu absolutnej, pierwotnej potencjalności, w którym 
pozostawałyby w uśpieniu wszelkie możliwe skutki. 

Cała prakriti ma charakter przedmiotowy, ponieważ nie posiada zdolności rozróżnienia i 
jest nieświadoma, brak cechy świadomości nie pozbawia jej możliwości bycia aktywną i 
kreatywną. 

TRZY GUNY 

Guny – trzy istotne komponenty rzeczywistości przedmiotowej; cecha, atrybut poznania 

Konteksty znaczeniowe guny: 

A)  Obiektywny – odnosi się do zjawisk kosmologicznych czy też fizycznych, a więc do 

struktury rzeczywistości empirycznej, oznacza komponent rzeczywistości 

B)  Subiektywny – odnosi się do zjawisk psychicznych, a w szczególności do moralnym 

rezultatów poznania, oznacza wówczas cechę poznania 

Doktryna satkariawady i teoria gun dopełniają się wzajemnie. 

1.  Sattwa – przejrzystość, synonim istnienia, istota wszystkiego co psychiczne, stanowi 

substrat świadomości empirycznej przeciwstawianej istotnemu podmiotowi tj. jaźni; 
PRZYJEMNOŚĆ 

2.  Radżas – aktywność, odpowiada za wszelki ruch, działanie i zmianę; BÓL 

 

11 

 

3.  Tamas – inercja, przeciwieństwo sattwy, substrat tego, co grubo materialne, ciężkie i 

bezwładne, odpowiada za trwanie; OBOJĘTNOŚĆ 

O istnieniu gun możemy wnioskować z ich skutków. Są komponentem zarówno 
rzeczywistości przejawionej, jak i nieprzejawionej. W stanie awjakty pozostają w 
całkowitej harmonii i równowadze. Idealna harmonia odpowiada dokładnie stanowi 
absolutnej potencjalności, w którym świat trwa jedynie w postaci praprzyczyny. 

Przyczyny inicjującej proces stwórczy upatruje się w pragnieniu (raga), które rodzi się w 
spontanicznym ruchu radżasowej częściej prakriti. Stan absolutnej równowagi gun nie 
różni się co do swej istoty od stanu pełnego przejawienia się, rozwinięcia świata. 

Stan „rozpuszczenia” – najbardziej potencjalna postać 

Cykliczność czasu kosmicznego. 

Zaburzenie równowagi gun oznacza zatem początek przejawiania się prakriti. 

Przewaga danej guny decyduje o charakterze poszczególnych wyłaniających się 
stopniowo ewolutów.  

Dominacja sattwy – najbardziej subtelne, psychiczne przejawy prakriti 

Dominacja radżasu – bardziej wtórne przejawy 

Dominacja tamasu – najmniej subtelne przemioty grubo materialne 

Guny zawsze występują razem, nawet jeśli przewaga jednej z nich nad pozostałymi jest 
na tyle silna, iż praktycznie uniemożliwia się przejawianie ich natury. 

Dzięki gunom prakriti istnieje (sattwa), istniejąc, zmienia się (radżas) oraz istniejąc i 
zmieniając się pozostaje sobą (tamas), po to, aby móc służyć puruszy. 

WIDZ – PURUSZA 

Obserwator, podmiot absolutny. 

Istnieje ponieważ: 

 

Kombinacje gun istnieją dla kogoś innego 

 

Ów inny musi być przeciwny trzem gunom 

 

Musi nad nimi panować 

 

Zakłada się istnienie kogoś używającego tego świata 

 

Istnieje dążność mająca na celu wyzwolenie 

Purusza jest nieprzejawiony i niepoznawalny, transcendentny względem przyrody. 

 

12 

 

Purusza – obojętny, bierny widz i świadek, całkowicie wolny od gun; podmiotowa sfera 
rzeczywistości, ze względu na którą w ogóle dochodzi do przejawiania się świata. 

Podmiot – przedmiot 

Świadomość – nieświadomość 

Jaźń – natura/przyroda 

Byt puruszy ma niezwykle doniosłe znaczenie soteriologiczne 

Rolę aktualnie poznającego podmiotu pełni nasze ja – psychiczne. Aby doszło do wyzwolenia 
musi ono dokonać rozróżnienia bytu nieświadomego (acetana), czyli prakriti, którego samo 
jest przejawem, od bytu świadomego (cetana), tj. jaźni – puruszy. Cierpienie ma swoje źródło 
w błędnym utożsamieniu ja-psychicznego z jaźnią. Ten iluzoryczny kontakt oby rodzajów 
podmiotowości – empirycznej i absolutnej, prowadzi jaźń do utraty własnej tożsamości. 

Relacja puruszy i prakriti jest skończona. Kiedy dochodzi do wyzwolenia, ustaje kontakt sfery 
podmiotowej i przedmiotowej. 

Przyjęcie wielości jaźni indywidualnych może jednak budzić kolejne zastrzeżenie co do 
możliwości ich wyodrębnienia i zasady jednostkowania, skoro w swej istocie wszystkie jaźnie 
są jednakowe. 

PRZEMIANY PRAKRITI 

 Kontakt Puruszy i Prakriti, który może być zniesiony jedynie poprzez wyzwolenie, 
stanowi bezpośrednią przyczynę przejawiania się świata. Wywołana tym kontaktem 
przemiana gun prowadzi do wyłaniania się kolejnych zjawisk (25 takości, pierwiastków, 
tattw rzeczywistości). 

Świadomość intuicyjna (buddhi) cechuje się zdolnością rozróżniania. Jej sattwiczną tj. jasną, 
dobrą, postać stanowią: 

 

Cnota (dharma) – zapewnia lepsze wcielenie 

 

Poznanie (jńana) – pozwala na dokonanie wyzwalającego poznania rozróżniającego 

 

Bezpragnieniowość (viraga) – brak przywiązania, sprzyja dokonaniu inwolucji 
świadomości empirycznej 

 

Moc nadludzka (aiśvarya) – nieodzowna do uwolnienia się od ograniczeń 
materialnych 

Tamasową tj. ciemną, są natomiast przeciwieństwa owych jasnych postaci: 

 

Nieprawość (adharma) – powoduje stąpienie na niższy poziom istnienia 

 

Niewiedza (ajńana) – oddala moment ostatecznego wyzwolenia 

 

Pragnienie (raga) – przywiązanie, nieuchronnie prowadzi do kolejnych wcieleń 

 

13 

 

 

Niemoc (anaiśvarya) – obiera szansę na przezwyciężenie niekorzystnych 
uwarunkowań 

Świadomość intuicyjna odpowiada za rozstrzyganie, różnicowanie, decydowanie. 

„ja-działające” pełni rolę zasady jednostkowania i jest podstawą tożsamości poszczególnych 
bytów indywidualnych. 

Umysł ma za zadanie syntetyzowanie danych zmysłowych, pośredniczenie między organami 
poznania a świadomością intuicyjną oraz między świadomością a narządami działania. 

ORGANIZM PSYCHICZNY (linga): 

ORGAN WEWNĘTRZNY: 

ORGAN ZEWNĘTRZNY: 

 

Świadomość intuicyjna (buddhi) 

 

„ja-działające” (ahankara) 

 

Umysł (manas) 

 

5 psychicznych narządów poznania 
(buddhindrija) 

 

5 psychicznych narządów działania 
(karmendrija) 

 

Organizm psychiczny jest odpowiedzialny za wszystkie akty poznania oraz działania. Za jego 
sprawą przedmiot poznania może zostać uchwycony, podtrzymany w świadomości oraz 
ujawniony, czyli w pełni poznany. Celem poszczególnych organów jest służenie puruszy. 

Elementy subtelne – tanmatry, czyli substancjalizowane własności odbierane przez 
poszczególne zmysły. Są niepoznawalne dla zwykłych ludzi. 

Żywioły: 

a)  Mogą budzić podziw i wywoływać przyjemne odczucia 
b)  Mogą budzić przerażenie i lęk 
c)  Mogą wzbudzać zdumienie swym ogromem i potęgą 

ŚCIEŻKA WYZWOLENIA 

zadanie podmiotu empirycznego – samopoznanie, realizowane poprzez poznanie 
rozróżniające Jaźń od Natury, gdyż tylko ono może zapewnić nam ostateczne wyzwolenie z 
cierpienia. Istotne rozróżnienie (viveka).  

Poznając kolejne aspekty rzeczywistości zjawiskowej, na ogół znajdujemy w nich jedynie 
potwierdzenie wstępnych nastawień poznawczych lub wcześniej wytworzonych błędnych 
sądów i przesądów, opartych na „metafizycznej” niewiedzy. Utożsamiamy się przy tym z 
aktualnie poznającym ja-empirycznym, różnym od naszej jaźni tj. puruszy. 

Wysiłek poznawczy winien zatem w pierwszym rzędzie skupić się na rozróżnieniu 
poszczególnych poziomów rzeczywistości przemiotowej – tattw -  poczynając od elementów 
grubomaterialnych, na buddhi kończąc. 

 

14 

 

Spośród wszystkich sattwicznych dyspozycji jedynie bhawa poznania (jńana) uznana została 
za istotnie zbawczą, bezpośrednią prowadzącą do wyzwolenia. 

Cztery podstawowe rodzaje nastawienia poznawczego, które dzieli się dalej na 50 typów: 
5„wypaczenia”, 28 „niezdolności, 9 „samozadowolenia”, 8 „doskonałości”.  

Dyspozycje świadomości mogą być zarówno nabyte, jak i wrodzone (z poprzedniego 
wcielenia). 

CIAŁO SUBTELNE 

Ciało subtelne zapewnia przechodzenie złoża karmana (swoistej pamięci o dobrych i złych 
uczynkach popełnionych w poprzednich żywotach) oraz dyspozycji i nastawień 
charakterystycznych dla danej świadomości intuicyjnej. 

CIAŁO SUBTELNE (lingasarira) 

Organizm psychiczny (linga) 13 tattw 

Elementy subtelne (tanmatry) 5 tattw 

 

Przez skupienie się na pierwiastkach rzeczywistości rodzi się poznanie 

- nie jestem świadomy (na asmi) 

- nie moja jest świadomość (na me) 

- nie ma ja (na aham) 

Poznanie to jest pełne, ponieważ jako jedyne jest wolne od błędu. 

Poznanie prawdziwe (pramana) osiągane przez drogę bezpośredniego wglądu, 
wnioskowania, bądź przejęcia z autorytatywnego źródła. 

Dżiwanmukta – istota wyzwolona za życia. Zanim przejdzie w stan absolutnej wolności, z 
którego nie ma już powrotu do sansary, żyje nadal na mocy utrwalonych wcześniej 
dyspozycyjnych tworów świadomości, lecz nie wytwarza już nowego karmana. Całkowite 
wyzwolenie oznacza zanik wszelkich, zarówno negatywnych, jak i pozytywnych – dyspozycji i 
nastawień świadomości intuicyjnej oraz śmierć ciała grubo materialnego i rozpuszczenie w 
pradhanie ciała subtelnego. 

PODSUMOWANIE: 

Sankhja wątpi w skuteczność rytuałów. Jest niriśwara – nie głosi istnienia boga, lecz zarazem 
nie traktuje się jej jako nastika (nieortodoksyjnej) bądź niewierzącej, gdyż nie podważa 
objawienia wedyjskiego. Bóg jest dla tych, którzy weń wierzą.  

 

 

 

15 

 

ELEMENTY FILOZOFII JOGI 

WPROWADZENIE:  

Yoga – „judż” tzn. związać, połączyć, ujarzmiać, nakładać jarzmo 

- proces łączenia się bądź ujarzmiania oraz docelowy stan połączenia się bądź ujarzmienia 

Najstarsze ślady okres Harapy (cywilizacja Indusu) ok. 2700 p.n.e. 

Jogasutry – skodyfikowane przez Patańdżalego; traktat jogi klasycznej (królewskiej) (II w. 
p.n.e. - III w. n.e.); 195 lakonicznych sutr podzielonych na 4 pady poświęcone: 

a)  Skupieniu jogicznemu 
b)  Ścieżce jogi – zalecanym metodom sprzyjającym skupieniu 
c)  Mocom nadludzkim towarzyszącym zaawansowanym stanom medytacji 
d)  Absolutnej wolności, będącym ostatecznym celem praktyki jogicznej 

 

liczne komentarze: Jogabhaszja, Wiwarana, Tattwawaiśaradi, Radżamartanda, Jogawarttika. 

Doświadczenie jogiczne – bezpośredni intuicyjny wgląd, będący następstwem skupienia 
medytacyjnego 

Cztery buddyjskie cnoty (stany doskonałe): 

1.  życzliwość 
2.  zadowolenie 
3.  współczucie 
4.  niewzruszoność 

 

SANKHJA A JOGA: 

Najważniejsze założenia, które dzieli joga z tradycją sanhji: 

a)  wszelka aktywność i zmiana związana jest z działalnością prakriti 
b)  byt podmiotowy (purusza) jest całkowicie bierny i niezmienny 
c)  zmiany w świadomości empirycznej są źródłem błędu poznawczego, polegającego na 

utożsamianiu Jaźni z aktualnie poznającym podmiotem 

d)  kiedy świadomość empiryczna uspokaja się, ustaje błędna identyfikacja puruszy z 

prakriti 

e)  zarówno uwikłanie w sansarę, jak i wyzwolenie nie dotyczy puruszy, lecz aktywnej 

prakriti, a ściślej mówiąc jej zindywidualizowanej postaci i pierwszego przejawu – 
buddhi (świadomości intuicyjnej) 

Różnice: 

a)  założenia metodologiczne 
b)  struktura doktryny 

 

16 

 

c)  stosowana terminologia 

 

W sankhji większy nacisk na studiowanie takości rzeczywistości podmiotowej, co ma na celu 
zdobycie wiedzy (gnozy) pozwalającej na rozróżnienie puruszy i prakriti. <- ćwiczenie 
jogiczne! Według Sankcjakariki znajduje zastosowanie w odniesieniu do wszystkich trzech 
środków poznania prawdziwego (pramana) począwszy od poznania przejętego z 
wiarygodnego źródła, przez wnioskowanie, aż po poznanie bezpośrednie czyli postrzeganie. 

W jodze : ćwiczenia jogiczne, sprzyjające doskonaleniu sprawności świadomości intuicyjnej i 
asceza oraz wstrzemięźliwość, czyli bezpragnieniowość. 

Jogiczna koncepcja świadomości empirycznej (citta) – dynamiczna i wielopoziomowa 
struktura (Sankcja – organizm psychiczny (linga, karana). 

Joga wprowadza element teistyczny – skupianie się na Iśwarze jest jedną z pomocniczych 
praktyk jogicznych. W sankhji nie pojawia się nawet aluzja do boskiej instancji. 

ŚWIADOMOŚĆ A JAŹŃ 

Odrębność jaźni i umysłu. 

Utożsamianie umysłu, czy też szerzej pojętej świadomości empirycznej (czitta) z całkowicie 
odeń różną Jaźnią prowadzi do wytworzenia błędnego obrazu świata i samego siebie – do 
niewiedzy (avidja) będącej źródłem wszelkiego cierpienia 

Zjawiska świadomościowe (czittawritty) – stanowią jedyne, bezpośrednio nam dane źródło 
wiedzy na temat zachodzących w obrębie świadomości procesów: 

1.  poznanie prawdziwe (pramana) – sprzyja realizacji ostatecznego celu jogi; 

nieuciążliwe i użyteczne z soteriologicznego punktu widzenia (pozostałe 
niekorzystne i uciążliwe dla poznającego) 

2.  wypaczenie (wiparjaja) – przedmiotem poznania jest rzecz realnie istniejąca, 

ale nie przynosi ono pożądanych rezultatów, ponieważ opiera się na 
nieprawidłowo przebiegającym, zakłóconym akcie poznania 

3.  fantazjowanie (wikalpa) – proces myślowy, którego przedmiot stanowi 

znaczenie pojęcia, nie zaś rzecz, do której się ono odnosi; błędne urealnianie 
cech wyfantazjowanych z pojęć ogólnych, opartych na konwencji słownej 

4.  sen głęboki (nidra) – przejaw inercyjnych skłonności świadomości, 

uniemożliwia przejawianie się zjawisk poznania prawdziwego 

5.  przypomnienie (smriti) – zjawisko wtórne względem pozostałych 4 rodzajów 

writtti; zapewnia świadomości empirycznej ciągłość funkcjonowania i 
wskazuje na istnienie dyspozycyjnej w stosunku do aktualnie poznającej sfery 
świadomości, która stanowi swego rodzaju rezerwuar dla zjawisk minionych 
pozostających w stanie potencjalnym, aż do czasu ich przypomnienia, czyli 
ponownego przejawienia się 

 

 

17 

 

Wiedza, jaką dysponujemy na temat własnego „ja”, pochodzi ze zmiennych zjawisk 
świadomościowych, więc należy założyć istnienie podmiotu, dla którego owe zjawiska się 
wyłaniają. 

Podmiot absolutny nie może ulec żadnemu uprzedmiotowieniu, gdyż z natury jest 
transcendentny. Podmiotowość (Jaźń) w sposób konieczny implikuje niepoznawalność. 

Byt podmiotowy, czyli nieempiryczna świadomość absolutna, cechuje się autotelicznością 
oraz samoświetlnością. 

Aktualnie działający względny podmiot, czyli świadomość empiryczna, nie posiada natomiast 
cechy samoświetlności, lecz przez to, iż pozostaje w bezpośredniej relacji z poznawanym 
przedmiotem, zdaje się przejmować rolę ostatecznej podmiotowości. 

PODMIOT WZGLĘDNY I ABSOLUTNY 

Dwa rodzaje podmiotowości określane mianem „widza”: 

a)  widz zjawiskowy – aktualnie poznający podmiot świadomości; podmiotowość tego 

rodzaju jest względna, zmienna w czasie, gdyż ten, który poznaje aktualnie ulega 
rozmaitym uwarunkowaniom, np. w postaci zmiennych stanów psychicznych, 
nastrojów, zmiennego poziomu wiedzy, skupienia uwagi, itd.; dany bezpośrednio 

b)  Widz absolutny – podmiotowość istotna – czyli niezmienna, wieczna, niezłożona Jaźń 

(purusza), jest bytem świadomościowym, lecz pozostaje transcendentny względem 
sfery prakriti i nie bierze udziały w procesie poznania; jest zadany – stajemy się jaźnią, 
pełnią własnej natury, w wyniku rozróżnienia „ja” od „nie-ja”. 

c)   

Źródła cierpienia tkwią w błędnym utożsamianiu się z widzem zjawiskowym. 

Ostateczny cel wysiłków dogina – joga jest to powściągnięcie zjawisk świadomości 

Cel jogi-metody jest osiągany, gdy zrealizowany zostanie stan jogi, czyli z chwilą ujarzmienia, 
powściągnięcia wszystkich zjawisk świadomościowych 

Świadomość empiryczna (czitta): 

a)  świadomość intuicyjna (buddhi) – najwyższa warstwa, pozostaje pod przemożnym 

wpływem guny sattwy, która obdarza świadomość intuicyjną cechą przejrzystości i 
ujawniania. W niej pojawia się odbicie widza zjawiskowego, umożliwiające 
zachodzenie wszelkich aktów poznawczych. Jest ośrodkiem, w którym rodzą się akty 
wolicjonalne, a także miejscem, gdzie dochodzi do poznania rozróżniającego 

b)  świadomość „jestem” (asmita) – zapewnia niezbędne funkcjonowanie świadomości 

empirycznej poczucie tożsamości i indywidualności, a zarazem jako aspekt 
centralizujący względny podmiot poznania – stanowi najgłębsze źródło niewiedzy 
metafizycznej, której ostateczne usunięcie jest celem prowadzonego w jodze procesu 
samopoznania 

c)  umysł (manas) – najniższy, najmniej subtelny aspekt czitty, który koordynuje pracę 

wszystkich zmysłów (psychicznych narządów poznania i działania) zadania: 

 

18 

 

syntetyzowanie danych zmysłowych oraz pośredniczenie między narządami poznania 
a świadomością intuicyjną w trakcie procesu poznania, a podczas procesu działania 
pomiędzy buddhi a narządami działania 

 

Świadomość empiryczne powstaje na skutek odbicia absolutnej świadomości puruszy w 
najsubtelniejszym przejawie prakriti, czyli w buddhi. Jest substancjalnie jednorodna z całą 
rzeczywistością przedmiotową z przeciwstawną Jaźni przyrodą – prakriti. Podobnie jak cała 
przyroda jest ona nieświadoma, nieduchowna, niesamoświetlna. 

 

Każdy akt poznania przybiera postać pratjaji (biernego zabarwiania się świadomości 
intuicyjnej, bądź też nachodzenia na nią odbicia ujmowanego właśnie kształtu). 

Wysiłek poznawczy nie zawsze kończony jest sukcesem w postaci wglądu w naturę 
przedmiotu ujmowania. W trakcie jogicznej medytacji radykalnemu powściągnięciu ulec 
muszą obie te skłonności świadomości empirycznej: zmienność oraz skłonność do 
nieustannego lgnięcia do przedmiotu poznania.  

NIEŚWIADOMOŚĆ 

Sfera dyspozycyjna (cetas) świadomości empirycznej. Zmagazynowane są tak sanskary (ślady 
minionych zjawisk). 

Nieświadomy aspekt czitty podtrzymuje jej działanie na równi z aktualnie zachodzącą 
percepcją. Każde zjawisko świadomościowe – wrażenie, akt poznawczy, myśl czy intencja – 
zostaje utrwalone i utajone w formie sanskary, która będąc skutkiem jednego zjawiska staje 
się zarazem przyczyną kolejnego, a to znów, utrwalone w czetasie, czeka na moment swej 
ponownej fenomenalizacji. 

Gdy pojawia się sanskara zjawisko przyjmuję oznakę czasu przeszłego, gdy zaś ulegnie ona 
fenomenalizacji i stanie się zjawiskiem, sama przyjmie oznakę czasu przeszłego.  

Wasana – wielokrotnie powtarzające się podobne zjawiska świadomościowe powodują 
nagromadzenie się wielu sanskar tego samego rodzaju; ciąg jednakowych sanskar (wasana) 
skutkuje wyłonieniem się nie jednego, lecz wielu podobnych przypomnień – instynkty, 
nawyki i skłonności indywidualne. 

a)  sanskary wyłaniania, które podtrzymyją działanie świadomości empirycznej, czyli 

sanskary silnie prące do wyłonienia się z postaci zjawiska, 

b)  sanskary powściągnięcia, które przybliżają cel jogi – ostateczne powściągniecię 

wszelkich zjawisk świadomościowych 

 

 

 

19 

 

Wasany dzielą się: 

a)  decydują o rodzaje wcielenia, wyznaczają długość życia danej istoty 
b)  określają przeważający w ciągu życia typ doznań – przyjemny lub przykry 

 

CIAŁO 

Ciało i świadomość empiryczna składają się na jeden psychofizyczny organizm i są 
substancjalnie jednorodne, gdyż mają jednakową trójgunową naturę i podlegają tym samym 
ograniczeniom oraz uwarunkowaniom właściwym wszystkim przejawom prakriti. Są 
zmienne, nietrwałe i nieduchowne, a różnica między nimi jest mocą oddziaływania sattwy, 
radżasu i tarasu, charakterystyczną dla danej fazy przemiany prakriti: 

Sattwa - zdolność poznawania i uświadamiania sobie oraz cała psychiczna sfera 

Tamas- ciało fizyczne 

Ciało subtelne – traktowane jako subtelny, czyli niepoznawalny zmysłowo, odpowiednik i 
niejako wspornik całego kompleksu psychofizycznego 

Prana – dynamiczna siła życiowa, swoista bioenergia, jej zewnętrznym przejawem jest 
oddech; pozwala ciału fizycznemu czerpać z uniwersalności kosmicznej mocy życiowej, ze 
względu na wielorakość pełnionych funkcji przyjmuje również postać apany (przepływającej 
przez ciało z góry na dół i odpowiadającej za uwalnianie energii na zewnątrz) a także 
książęcej po całym ciele wjany i samany (która biegnie od środka ciała ku jej brzegom) oraz 
udany (wznoszącej się od stóp ku czubkowi głowy); pulsująca energia, krążąca wzdłuż 
niezwykle skomplikowanej sieci kanałów i ogniskująca się w obrębie sześciu głównych 
kręgów, czy też węzłów energetycznych (czakry – znajdują się wzdłuż kręgosłupa). 

Strumień prany powinien według jogi być opanowany (zaawansowane techniki 
medytacyjne). Uspokojenie i jej ostateczne wygaszenie jest nieodzownym warunkiem 
osiągnięcia wyzwolenia z naznaczonego cierpieniem kręgu sansary. 

„Poznaj samego siebie”! W jodze poznawanie samego siebie, jest procesem zdobywania 
wiedzy negatywnej, gdyż to co możemy poznać – własne ciało fizyczne i subtelne oraz umysł 
– nie jest naszą prawdziwą naturą. Jaźń jako absolutna podmiotowość, pozostaje 
niepoznawalna, a ostatecznym celem nie jest jej poznanie, lecz pełne utożsamienie się z nią. 

SKUPIENIE ŚWIADOMOŚCI 

Odzyskanie właściwej tożsamości poprzedzić wszakże musi złożony proces samopoznania 
świadomości empirycznej. Warunek rozpoczęcia – skonstatowanie niedogodności aktualnej 
jego kondycji. 

 

20 

 

a)  stan rozproszenia i omamienia – cierpienie, złe samopoczucie, drżenie ciała, wdech i 

wydech; przyczyna – drętwota świadomości lgnącej do niewłaściwego przedmiotu 
poznania, oraz niepohamowana zmienność i chwiejność uwagi udaremniająca na tyle 
długie skupienie się na jednym przedmiocie, aby mogło ono przynieść zadowalające 
rezultaty poznawcze. 

b)  Skupienie chwilowe – ze skłonnością do rozpraszania się; pozwala na chwilowe 

osiągnięcie tzw. Poznania prawdziwego, ale ze względu na brak zdolności utrzymania 
owego stanu nie zapewnia warunków niezbędnych do pełnego skupienia jogicznego; 
choroba, otępienie, niezdecydowanie, nieskupianie się, brak energii, 
niepowściągliwość, błedne poznawanie, nieosiągnięci stopnia skupienia i 
nieumocnienie się w nim 

c)  Stan świadomości oczyszczonej (wyciszonej), która osiągnęła stopień stałości i 

zdolona jest do długotrwałego skupienia się na jednym przedmiocie to JEDNOLITOŚĆ. 

d)  stan powściągnięcia świadomości – ujarzmione zostają wszystkie zjawiska 

świadomościowe, łącznie z wcześniej zdobytym poznaniem prawdziwym.   

 

NIEWIEDZA 

Niewiedza (awidja) – rezultat odmiennego, błędnego poznania; błędne przeświadczenie, że 
wiedza aktualnie posiadana jest adekwatna i wystarczająca. 

Najważniejszym warunkiem zainicjowania procesu poznania prawdziwego, czyli poznania 
istotnej natury rzeczywistości, jest zdemaskowanie pozorności własnej wiedzy. 

 

5 rodzajów uciążliwości (kleśa) – sposoby fenomenalizowania się niewiedzy: 

1.  niewiedza podstawowa (awidja) – polega na błędnym utożsamianiu sfery prakriti z 

bytem podmiotowym 

2.  świadomość „jestem” (asmita) – pojawia się z chwilą utożsamienia Jaźni z najbardziej 

subtelnym przejawem prakriti, czyli ze świadomością intuicyjną (buddhi), a ściślej z 
najsubtelniejszą z gun z sattwą – użyczającą swojej natury świadomości intuicyjnej 

3.  pragnienie (raga) – przejawia się dążeniem do podtrzymania stanu przyjemności, 

która ma charakter zawsze jedynie chwilowy, bądź do przywrócenia wcześniej 
doświadczonego stanu przyjemności 

4.  awersja (dwesza) – polega na kierowaniu się niechęcią, nienawiścią lub gniewem w 

stosunku do przykrości bądź środka uznawanego za jej przyczynę  

5.  przywiązanie (abhiniveśa) –reakcje samozachowawcze – poczynając od lęku przed 

utratą własnego życia, aż po inercję świadomości powodującą stagnację procesu 
samopoznania 

 

Wszelkie nasze akty poznawcze, podyktowane pragnieniem osiągnięcia przyjemności bądź 
awersją, w stosunku do przykrości oraz środków ją wywołujących, nie mogą przynieść 
pożądanych rezultatów, gdyż oparte są na błędnym założeniu, iż w kręgu sansary możliwe 

 

21 

 

jest uniknięcie cierpienia przy jednoczesnym nieprzerwanym utrzymywaniu stanu jej 
przyjemności. 

Najtrudniejsze – rozpoznanie i zniwelowanie najbardziej pierwotnego przejawu niewiedzy 
tzn. świadomości „jestem”. Poczucie ja powstałe dzięki utożsamieniu się z sattwiczną naturą 
świadomości intuicyjnej, powinno wraz z innymi rodzajami uciążliwości zostać 
zdemaskowane jako przejaw zwiastującej cierpienie niewiedzy. 

PRAWDA 

Prawda odnosi się do samej świadomości empirycznej jako substratu wszelkich aktów 
poznawczych i jest równoznaczna z mądrością. Osiąga się ją na drodze poznania 
rozróżniającego (ma na celu rozróżnienie wiedzy – podmiotu poznania, od przedmiotu 
widzenia). 

Prawda – mądrość poznaje rzeczywistość jako taką. Nie jest jedynie sumą wiedzy o 
poszczególnych zjawiskach. 

Środki poznania prawdziwego: 

a)  przejęcie poznania od innej osoby lub z pism świętych 
b)  poznanie rozumowe o charakterze intuicyjnej analogizacji, nie zaś intelektualnej 

spekulacji 

c)  bezpośrednia naoczność, czyli poznanie rozróżniające. – najskuteczniejszy środek, 

pojawia się w następstwie głębokiego skupienia jogicznego 
 

METODY JOGI 

 Krijajoga – wstępna, trójczłonowa praktyka oczyszczająca; ma na celu wywołanie skupienia i 
osłabienie uciążliwości, spowodowanych wtórnymi przejawami niewiedzy, a więc 
świadomością „jestem”, pragnieniem, awersją i przywiązaniem. Polega na oddawaniu się 
ascezie, medytacji (powtarzaniu oczyszczających modlitw, recytowaniu świętych ksiąg oraz 
mantr) oraz skupianiu się na Iśwarza, któremu jako Najwyższemu Mistrzowi ofiarowuje się 
wszystkie owoce wszystkich swoich czynów. Praktyka przygotowawcza pozwalająca 
adeptowi jogi przejść łagodnie ze sfery życia świeckiego przez fazę ascetyczno – 
rytualistyczną ku dojrzałej, ośmioczłonowej formie jogi. 

 

 

 

 

 

 

22 

 

Ośmioczłonowa ścieżka jogi 

ASZTANGAJOGA 

 

1.  Jam -  proces doskonalenia etycznego, uprzytomnienie sobie sensu i wagi pięciu 

kardynalnych zasad etycznych: 

a)  niekrzywdzenie 
b)  umiłowanie prawdy 
c)  niekradzenie 
d)  wstrzemięźliwość 
e)  nieposiadanie 
-ZANIECHANIE 

2.  nijam – praktyki ascetyczno – mistyczne, które wymagają skupienia się na jednym 

wybranym przedmiocie 

a) oczyszczanie – tak zewnętrzne, jak i wewnętrzne, cielesne i duchowe 

b) zadowolenie – zadawalaniu się tym, co się aktualnie przydarza 

c) asceza – cierpliwe znoszenie wszelkich skrajności mp. Głodu i pragnienia, chłodu i 
upału 

d) medytacja – studiowanie i recytowanie autorytarnych ksiąg o wyzwoleniu i 
powtarzanie świętej sylaby OM 

e) skupianie się na Iśwarze 

 

Realizacja jam i nijam pomaga zapanować nad wszelkimi pragnieniami oraz lękami, 
sprzyja osiągnięciu i kultywowaniu stanu wewnętrznej równowagi oraz zadowolenia, 
niezależnego od okoliczności, harmonizacja wszelkich relacji. 

Wytwarzanie przeciwieństwa – przeciwdziałanie. Wytwarzanie myśli przeciwnej, 
względem pojawiającej się słabości. 

 

3.  Zwrócenie się ku własnemu ciału – praktykowanie asan – utrzymywanie się przez 

dowolnie długi czas w nieruchomej i wygodnej pozycji ma na celu wzmocnienie 
stabilności uwagi i wydłużenia okresu koncentracji oraz doświadczenie jedności 
całego organizmu psychofizycznego 

4.  przejęcie kontroli nad biegiem prana – pranajama – proces powściągania prany 

kończy się zatrzymaniem wdechu i wydechu czyli wchłaniania i uwalniania prany; 

a)  zewnętrzna – zatrzymanie prany po wydechu 
b)  wewnętrzna  - zatrzymanie prany po wdechu 

 

23 

 

c)  stłumiona – jednorazowy akt stłumienia obu obiegów prany 
d)  w trakcie jej praktykowania stopniowo zanika śledzony dotąd uważnie bieg prany 
Dzieki pranajamie umysł zyskuje zdolność do aktów przykucia uwagi. 

 

Konieczne jest wycofanie narządów psychicznych z przedmiotu poznania oraz narządów 
działania z ich przedmiotami. Sprzyja to powściąganiu zjawisk świadomościowych. Pełna 
introwersja zmysłowa 

WEWNĘTRZNA FAZA – poznanie rozróżniające 

SAMJAMA: 

5.  przykucie uwagi – związanie świadomości z miejscem, czy to jednym z głównych 

ośrodków energetycznych ciała subtelnego (czakra) czy też z dowolnym zewnętrznym 
przedmiotem świadomości; pozwalaja poznającemu pogrążyć się w stanie głębokiej 

6.  kontemplacji, nieodzownej dla uzyskania pełnego intuicyjnego wglądu (wyłonienie 

postaci rzeczy). Wtedy następuje 

7.  skupienie 

 

Opanowanie samjamy pozwala osiągnąć światło, czy też intuicyjny wgląd poznania prawdy 

JOGA 

a)  przewodnik, czy też nauka lub przesłanie duchowe, mogące sprowadzić poznającego 

na właściwą ścieżkę wiodącą do wyzwolenia 

b)  docelowy stan ostatecznego ujarzmienia wszelkich zjawisk świadomościowych 
c)  stan skupienia świadomości na danym poziomie 
d)  rozwijana w trakcie praktyki zdolność zapanowania nad biegiem zjawisk 

świadomościowych 

e)  metoda jogi ułatwiająca posuwanie się na ścieżce jogicznej 

 

Im bliżej celu tym większe i trudniejsze do pokonania przeszkody czyhają na praktykującego: 

a)  początkujący – nie są zapraszani przez bogów 
b)  miodowe stopnie – bogowie starają się ich odwieść od dalszych starań, zmierzających 

do wyzwolenia oferując im np. nieśmiertelność 

c)  mający światło poznania prawdy – nie jest nękana przez bogów, ponieważ skutecznie 

panuje nad żywiołami oraz narządami psychicznymi 

d)  zbliżają się do stanu docelowego, opanowali wszelką pożądliwość i przywiązanie 

 

Żaden z joginów nie może się czuć całkowicie bezpieczny w swej wędrówce, dopóki nie 
powściągnie ostatniej z uciążliwości – świadomości „jestem” 

 

 

24 

 

ISTOTA JOGICZNEJ PRZEMIANY 

Cel jogicznej przemiany – kaiwalja – JEDYNOŚĆ. Zniesienie rozdrowjenia podmiotowości na 
widza zjawiskowego oraz absolutnego. Utożsamienia się z jedynym istotnym podmiotem – 
świadomością puruszy. Sprzężenie ćwiczenia jogicznego i bezpragnieniowości. 

MOCE JOGICZNE 

Umożliwiają długotrwałe skupianie świadomości na jednym punkcie lub kontrolowanie 
czynności oddychania i tempo bicia serca.  

8 wielkich moc jogicznych, osiąganych dzięki zastosowaniu samjamy w odniesieniu do 
żywiołów: 

1.  atomizacja – dowolne zmiejszanie rozmiarów swojego ciała, aż do wielkości 

atomu 

2.  lewitacja – stawanie się lekkim 
3.  magnifikacja – dowolne powiększanie ciała 
4.  dotykanie rzeczy odległych 
5.  posługiwanie się wolą bez przeszkód 
6.  panowanie nad żywiołami i ich przejawami 
7.  stwarzanie rzeczy według woli i niepodleganie władzy innych 
8.  ustanawianie innego porządku świata zgodnie z własną wolą 

 

5 sposób wytwarzania mocy: 

1.  wrodzone zdolności 
2.  zażywanie cudownych ziół 
3.  stosowanie zaklęć 
4.  praktykowanie ascezy 
5.  skupienie 

 

joga z uświadomieniem – wgląd rozróżniający puruszę od sattwy 

skupienie bez uświadomienia – świadomość empiryczna traci rację bytu 

SCHEMATY MEDYTACJI 

Joga z powściągnięciem (mają podporę świadomości) : 

 

a)  skupienie z myśleniem ( przedmiot ze świata zjawiskowego wraz ze 

związanym z nim pojęciem) 

b)  skupienie z przenikaniem (przedmiot subtelny wraz z 

przypomnieniem naocznego przeżycia przedmiotu 
grubomaterialnego) 

 

25 

 

c)  skupienie z błogością (niezakłócona błogość) 
d)  skupienie ze świadomością „jestem”(świadomość „jestem”) 

 

Cztery stopnie popadnięcia (skupienie z zalążkiem -  przedmiotem poznania): 

a)  popadnięcie z myśleniem  
b)  popadnięcie bez myślenia – zjawisko świadomościowe oczyszczone 

zostaje z odnoszących się do poznawanego aktualnie przedmiotu 
pojęć i wyobrażeń 

c)  popadniecie z przenikaniem  
d)  popadnięcie bez przenikania – umożliwia naoczne poznanie prawdy 

(skupienie bez zalążka) = skupienie bez uświadomienia, nie ma już 
przedmiotu poznania, zalążka karmana oraz świadomości 
empirycznej 

 

 

Iśwara – wolny od konieczności wcielania się, utożsamiany jest z mistyczną zgłoską OM, 
której powtarzanie i kontemplacja sprzyjają skupieniu świadomości. Pełni rolę prototypu i 
ideału mistrza, nauczyciela duchowego oraz jest synonimem tzw „wewnętrznego ja”, czyli 
najczystszego odbicia puruszy w sattwicznej buddhi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

26 

 

SZKOŁA EPISTEMOLOGICZNA I FILOZOFIA PRZYRODY 

SYSTEMY NJAJI I WAJSIESZIKI 

Synteza systemów: Śiwaditja 

Wajszieszikasutry – ok. 400 zwięzłych sentencji mnemotechnicznych przypisywanych 
Kanadzie Kaśjapie (Sowa) 

Njajasutry – Akszapada Gautama 

Waisieszika – pierwotna filozofia przyrody, wyraz ściśle filozoficznego i naukowego stosunku 
do rzeczywistości, bez odwoływania się do mitów i instancji pozazmysłowych, skupia się na 
spójnych i całkowicie racjonalnym wyjaśnieniu struktury oraz budowy świata, jego 
początków i praw rządzących jego rozwojem 

Waisieszika (viśesza): 

a)  wskazuje na szóstą kategorię ontologiczną tj. „indywiduum, rzecz konkretną”, 

wyodrębnioną w Indiach jedynie przez szkołę waisiesziki 

b)  „wyróżnik”. Gdyż w taki sposób system ten odróżnia się od innych 
c)  „wyróżnik indywiduowy”, czyli to co wyodrębnia indywiduum i sprawia, że jest ono 

jednostkową realizacją powszechnika 

d)  „wyższość” w stosunku do innych systemów 
e)  „szczególny zestaw kategorii ontologicznych” 

 

Cel: opisanie struktury świata poprzez przełożenie jej na język kategorii 

Zrozumienie pomaga wykształcić w sobie obojętną i niezaangażowaną postawę wobec 
świata, dzięki czemu minimalizuje się pożadanie i przywiązanie, a tym samym bolesność. W 
rezultacie jednostka osiąga stan wyzwolenia dzięki poznaniu. 

Podstawowe składniki natury świata: 

a)  podłoże/ substratum (dharmin) 
b)  własności (dharma) 
c)  relacje (sambandha) 

 

Te trzy elementy składają się na fakty atomowe, jednostkowe najprostsze, nieredukowalne 
zdarzenia czy zjawiska, które dają się opisać szczegółowo za pomocą kategorii. 

System waisiesziki to swego rodzaju mapa świata. Obowiązuje równość: wszystko co istnieje 
jest poznawalne i jest wyrażalne. Nie ma niczego w świecie, co potencjalnie byłoby 
niedostępne poznaniu i czego nie moglibyśmy opisać. 

KATEGORIE SĄ NIEREDUKOWALNE 

 

27 

 

Powszechniki to hipostazowane cechy ogólne, które są wieczne i niezmienne, a jednocześnie 
mogą przysługiwać wielu bytom. Stanowią o naturze substancji i w tym sensie są konieczne. 

Przymioty, które są z kolei jednostkowe, przysługują tylko jednemu bytowi, są przemijające i 
niezwiązane esencjalnie z substancją. 

Wyróżnik indywiduowy jest odpowiedzialny za ostateczne i esencjalne różnice zachodzące 
między bytami. Pozwala wyodrębnić dwie indywiduowe manifestacje tej samej substancji. 
jest tym co sprawia, że jednostkowa realizacja powszechnika stanowi osobne indywiduum. 

Ostateczną rzeczą jednostkową (absolutnym indywiduum) jest taki byt, który jest całkowicie 
odmienny od wszystkich innych bytów i w którym nie można wyróżnić żadnych cech 
wspólnych z innymi bytami. Takimi ostatecznymi indywiduami są byty atomowe. 

Inherencja – zasada wyróżniająca nierozerwalne powiązanie danej własności z określonym 
podłożem relacją zawierania. Jest jednostkową, niemnogą kategorią określającą wszelkiego 
rodzaju relacje zachodzące między bytami, które nie mogą istnieć samodzielnie, tj. nie w 
powiązaniu z innymi bytami. Relacja inherencji opisuje zjawisko przyczynowości. 

Przyczyna inherentna – wskazuje na składanie się (powstawanie) przedmiotu złożonego z 
elementów w stosunku do których pozostaje ona w relacji inherencji (elementy są przyczyną 
inherentną dzidy).  

Inherencja określa także umiejscowienie tj. „bycie ośrodkiem”, czyli nośnikiem materialnym 
lub psychicznym zawierającym dany byt 

Przyczyna nieinherentna (formalna/towarzysząca)- wszystkie dodatkowe zjawiska i 
drygorządne czynniki towarzyszące, niebędące bezpośrednio związane z tworzywem, 
naczyniem czy nośnikiem, ale odpowiedzialne za taką, a nie inną formę całości, bez których 
skutek niemógłby wystąpić 

Przyczyna sprawcza – obejmuje wszystko to, co potocznie bierze się za przyczynę 

Waisieszika odrzuca pojęcie przyczyny materialnej!  

Empirystyczna teoria przyczynowości, gdzie przyczynowość jest rzeczywista, a dla każdego 
zjawiska możemy znaleźć obiektywne i zewnętrzne przyczyny, które je wywołały i będą je 
niezmiennie wywoływać w takich samych warunkach 

Opracowanie teorii atomu (podłoże wyjaśnienia przyczynowości). 

Pierwotną przyczyną świata jest atom, będący dalej już niepodzielną cząstką materii. Stanowi 
granicę dzielenia materii. Świat powstaje w wyniku łączenia się zmiennych atomów 

O istnieniu atomów można wnioskować na podstawie ich skutków tj. postrzegalności 
materii. 

 

28 

 

a) bezpośrednie połączenie atomów tj. dwuatomowa cząsteczka „drobina” pozostaje nadal 
niewidzialna, ale staje się już rozciągła, wymierna. 

b) granicę postrzegalności przekraczają dopiero „zbitki” trzech dwuatomowych „drobin”- 
TRIADY. Jest to przejście od bytów przestrzennych choć niewidzialnych, do bytów 
postrzegalnych. Triady są najmniejszymi widzialnymi cząstkami wielkości pyłku, 
dostrzegalnymi w smudze promieni słonecznych wpadających do ciemnego pomieszczenia. 

Części łączą się w całość, która nie jest jedynie wypadkową swych elementów składowych, 
ale stanowi nową homogeniczną jakość 

Obok naturalnego ruchu drgającego atomów ruch może być wywołany: bezpośrednio lub 
pośrednio pchnięciem, uderzeniem, siłą ciężkości, płynnością, duszą. Pęd tj siła 
bezwładności, utrzymuje ciało w dalszym ruchu. 

Niewidzialna zasada – wspólny potencjał wszystkich działań ludzkich w świecie, wypadkową 
dobrych i nagannych uczynków ludzkich 

Kiedy wszystkie atomy występują pojedynczo i pozostają w bezruchy, jest okres cyklicznego 
zniszczenia świata 

4 epoki kosmiczne = 1 wielka epoka = 4 320 000 lat ziemskich 

1000 wielkich epok = 1 eon = 1 dzień Brahmy 

 njaja – (metoda) wywodzi się ze starożytnej tradycji debaty 

Posługuje się pojęciem kategorii ontologicznych, które wskazują na podstawowe byty, na 
jakie daje się rozłożyć świat. Jest ich 16. 

1.  kryteria poznawcze, czyli procedury kryteriopoznawcze, prowadzące do 

miarodajnego poznania 

2.  przedmioty poznania – wyznaczają zakres zainteresowań tej szkoły 
Dalsze kategorie są uszczegółowieniem relacji zachodzących między poznaniem a 
przedmiotami poznania 

3.  Wątpliwość – odnośnie natury przedmiotu poznania 
4.  cel – wyjaśnienie wątpliwości oraz w sensie etycznym uniknięto tego co niepożądanie 

i osiągnięcie tego co  pożądane 

5.  przykład – rzecz lub zjawisko dostępne poznaniu laików oraz specjalistów i przez nich 

uznane 

6.  dogmat – uznana teza jako punkt wyjścia 
7.  pięć stopni tzw. Sylogizmu 
8.  rozumowanie – za pomocą sylogizmu 
9.  decyzja poznawcza – rezultat rozumowania 
10. debata właściwa – stawia sobie za cel dążenie do prawdy oraz wyjaśnienie 

wątpliwości, co prowadzi w rezultacie do wzrostu obopólnej wiedzy i szczęścia u 

 

29 

 

dysputantów z nowymi zagadnieniami. Posługuję się akceptowalnymi etycznie 
zabiegami retorycznymi i poprawnym logicznie wnioskowaniem, a dowodzo się w niej 
konkretnej tezy z konkretnej pozycji 

11. spób paradialektyczny – dysputa, w której chodzi o wygraną za wszelką cenę, dlatego 

też stosuje się różnorakie fortele w walce (sofizmaty), naganne wybiegi erystyczne i 
pozornie poprawne formy wnioskowań (paralogizmy) 

12. spór erystyczny – atak toczy się przy użyciu podobnych sofizmatów, wybiegów i 

paralogizmów. Rzeczą charakterystyczną jest jednak to, że dysputant wzdraga się 
przed zajęciem określonego stanowiska, zatem nie można wytknąć mu niespójności 
poglądów i niekonsekwencji. 

13. paralogizmy racji logicznej 
14. przeinaczenie sensu wypowiedzi przeciwnika 
15. zarzuty oparte na naciąganych, pozornych analogiach 
16. okoliczności przegranej w dyspucie – słabe punkty argumentacji 

 

Metodologia: określenie przedmiotu badań poprzez przyporządkowanie go do określonej 
dziedziny lub kategorii. Następnie zdefiniowanie przedmiotu badań poprzez wskazanie na 
jego niezbywalne cechy charakterystyczne związane z naturą oraz na wyróżniki odróżniające 
go od innych przedmiotów. Następnie szczegółowa analiza przedmiotu, a także wskazanie na 
ewentualne analogie empiryczne oraz rozważenie czy konkurencyjne sposoby wyjaśniania są 
prawomocne. Kniec: weryfikacja poprawności definicji oraz falsyfikacja konkurencyjnych 
teorii. 

4 elementy składające się na proces poznawczy: 

a) podmiot poznawczy 

b) kryterium poznawcze 

c) przedmiot poznania 

d) rezultat poznania 

 

5 rodzajów percepcji:  

Zmysł: 

powonienie 

smak 

wzrok 

Dotyk 

słuch 

Postrzegana 
cecha 
(wrażenie 
zmysłowe): 

zapach 

Wrażenia 
smakowe 

Wrażenia 
wzrokowe 

Wrażenia 
dotykowe 

dźwięk 

Nośnik 
wrażeń 
(żywioł): 

ziemia 

woda 

ogień 

powietrze 

eter 

 

 

30 

 

Podobne postrzega podobne. 

Koordynatorem percypowanych wrażeń jest umysł. W umyśle nie odbywają się żadne 
procesy poznawcze: jest on jedynie przekaźnikiem wrażeń do właściwego podmiotu 
poznawczego – duszy. Umysł ma wielkość atomu i porusza się w obrębie ciała z niezwykłą 
szybkością. Wrażenie jednoczesności jest wyłącznie złudzeniem: w rzeczywistości procesy te 
następują bardzo szybko po sobie. 

Wnioskowanie (drugie kryterium poznawcze): pięciostopniowy sylogizm (formuła dowodowa 
składająca się z  tezy ->racji ->ilustracji (przykładu) -> zastosowania -> konkluzji). 
Wnioskowanie entytematyczne – wnioskowanie z niewypowiedzianą wprost jedną 
przesłanką. 

Trzecie kryterium poznawcze – wnioskowanie przez analogię oraz przekaz słowny 
obejmujący zarówno ponadczasowy autorytet pism wedyjskich jak i autorytet doczesny 
specjalistów w danej dziedzinie. 

Kryteria poznawcze miały służyć poznaniu 12 przedmiotów poznania: 

1.  dusza 
2.  ciało 
3.  zmysły 
4.  rzeczy materialne 
5.  natura poznania 
6.  natura umysłu 
7.  czynności mowy, myśli i ciała 
8.  błędy etyczne czy zachowania naganne 
9.  życie po śmierci 
10. etyczne skutki ludzkich działań 
11. cierpienie 
12. wyzwolenie – ostateczny cel, unicestwienie procesu odradzania się, dusza trwa 

pogrążona w sposobu, całkowicie pozbawiona wrażeń 

 

Bóg jest jeden, gdyż nie zachodzi potrzeba uznawania wielości bogów, a ponadto mnogość 
bogów prowadziłaby do konfliktów i sprzecznych działań, w rezultacie zaś do destrukcji 
świata 

a)  argument z przyczyny sprawczej: każdy skutek ma swoją przyczynę 
b)  wiedza zawarta w wedach ma nieomylną przyczynę, ponieważ jest prawomocna, tak 

jak percepcja; a tą nieomylną przyczyną (autorem) jest bóg 

c)  negatywny dowód ontologiczny Udajany – terminy dowodu (podmiot i predykat) 

muszą mieć denotację, czyli musi istnieć realny desygnat odpowiadający podmiotowi 
i predykatowi: Bóg nie istnieje = [istniejący] bóg nie istnieje 

d)   

anwikszika – nurt racjonalnej analizy – sankhja, joga oraz materialiści 

 

31 

 

 

oba systemy łączy pojęcie substancji.  

njaja-waisieszika – system o najskrajniejszej ontologii reprezentującej substancjalizm i 
realizm podmiotu i jego aktów poznawczych; przeciwstawia się przejawom fenomenalizmu; 
percepcję objaśnia jako poznanie ugruntowane w realnie istniejącym świecie zewnętrznym, 
który poznajemy bezpośrednio: poznajemy rzeczy, a nie zjawiska. 

Błędne poznanie – percepcja chwytająca także rzeczywiste byty (a nie fenomeny czy idee), 
które zostają błędnie lub niepełnie z sobą powiązane 

Świat składa się z niezależnych, trwałych indywiduów oraz z obiektywnych zdarzeń w 
czasoprzestrzeni (ale jednocześnie system jest przeciw nominalizmowi). Przyjmuje istnienie 
powszechniaków. Uznaje się również rzeczywiste byty poznawalne pośrednio, tj. na drodze 
rozumowej (uniwersalnia), świat nie jest ściśle fizykalny 

Skutek jest całkowicie nową jakością, a nie jedynie przekształceniem budulca. 

Nieistniejące = niepoznawalne = niewyrażalne 

4 rodzaje nieistnienia (negacji): 

a) nieistnienie przed powstaniem 

b) nieistnienie po zniszczeniu 

c) wzajemne nieistnienie 

d) ogólne nieistnienie 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

32 

 

MIMANSA 

 

Mimansa – dociekanie reguł, którymi powinna się kierować interpretacja niosących 
objawienie prawdy tekstów; pragnienie myślenia, przemyślenia; refleksja, dociekania, 
namysł, badanie 

Blisko związana z Wedantą. Mimansa jako system działała wcześniej niż pedanta, miała się 
zajmować wcześniejszą partią literatury wedyjskiej (sanhity i brahmany), a wedanta skupiła 
się na późniejszych (upaniszadach).  

Mimansa – czyn rytualny 

Wedanta – poznanie brahmana 

Mimansutry – potwierdzenie autorytetu Wed i wypracowanie metod ich interpretacji; purva 
i uttara; 2745 sutr rozdzielonych na 12 lekcji podzielonych na 4 ćwiartki. Tworzą w całości 
filozoficzną dyskusję; wychodząc od podawanych w wątpliwość wstępnych punktów 
widzenia, dochodząc przez ich krytykę do konkluzji; autor: Dżajmini; zawierają rozważania 
nad naturą Wed, szkołami wedyjskimi, postacią ofiarnika itp. Próbują objaśnić przedmioty i 
akty rytuału poprzez umieszczenie ich w sieci wzajemnych powiązań, odwołując się do 
percepcji, zasady niesprzeczności, struktur gramatycznych. Jak najbliżej postrzegalnej 
rzeczywistości, nie uciekając się do opowieści kosmologicznych. Istnienie określonej 
rzeczywistości, w której mieści się pierwotne powiązanie słowa i aktu , Wedy i ofiary, którą 
możemy badać, ale której nie możemy poddawać jakiemuś podstawowemu zwątpieniu. 

Wiara w Słowo. 

Rozważania zakładające realność i skuteczność rytuały jako konstruktywnego aspektu tego, 
co trzeba poznać.  

Dharma – to, co charakteryzuje przedmioty, słowa, teksty, osoby i akty w kontekście rytuału. 
Czyn dharmiczny to czysty akt niezwiązany z żadnym skutkiem, spełniany sam dla siebie, 
zgodnie ze Słowem i dzięki Słowu. 

Badania nad dharmą – rozważania nad najmniejszymi szczegółami rytuału 

Komentarz Śabary – najsłynniejszy komentarz mimansutr 

Kumarila – nurt polemiczny, eksplorujący sferę teorii poznania  

Prabhakara – nurt tradycyjny rytualistyczny 

Mandana Miśra – stosował wszechstronne ujęcie danej kwestii doktrynalnej w zwięzłym 
traktacie 

 

33 

 

Celem mimansy było zbadanie dharmy i autorytetu Wed, w tej dziedzinie. Dharma wyraża się 
w wezwaniu wedyjskim, którego wypełnienie oznacza właśnie realizację dharmy. 

Brahmany (pieśni hermeneutyczne) – tam zawarte są wezwania, określające co i jak i w jakiej 
kolejności należy czynić lub nie podczas czynności rytualnych 

Słowa nie powstają w ludzkich organizmach, a tylko się tam manifestują. 

W czasowniku formułującym wezwanie przejawiać się ma tajemnicza moc nakłaniająca 
człowieka do czynu rytualnego zwana bhavana [siła stwórcza]. 

Umysł chwyta znaczenie słowa bezpośrednio z fenomenów. 

Słowo – wieczny, niepodzielny i niezmienny byt, objawiający się w świecie ludzkim za 
pomocą dźwięku, pod postacią fonemów 

Znaczenie zdania – suma znaczeń poszczególnych wyrazów, z zastrzeżeniem zachowania 
właściwego ich szyku 

2 procedury poznawcze: przekaz słowny i percepcja. 

Teoria immanentnej prawomocności - każdy akt poznawczy jest z założenia prawdziwy i 
poprawny chyba że dowiedziemy jego fałszywości 

Procedury poznawcze, które stanowią środek osiągnięcia poznania, jego źródło i 
jednocześnie kryterium jego poprawności: 

a)  autorytatywny przekaz słowny 
b)  percepcję, 
c)  wnioskowanie 
d)  porównanie 
e)  domniemanie 
f)  nieobecność 

warunek prawomocności aktu poznawczego – ujmowanie w nim rzeczy dotąd nieznanej 

w akcie poznania podmiot poznawczy ujmuje przedmiot poznania, ale nie sam akt 
poznawczy, który zresztą zanika, gdy tylko zostanie osiągnięty obiekt poznania. Akt 
poznawczy jest nietrwały, chwilowy, a uświadamiamy sobie jego zajście na drodze 
domniemania, wychodząc od faktu ujęcia przez nas przedmiotu poznania 

koncepcja błędu, fałszu Kumarilili - przedmiot błędnego aktu poznawczego istnieje, jest 
realnym obiektem, ale został ujęty w akcie poznania w błędnej formie; niewłaściwa synteza 
w jednym akcie poznania dwóch aktów, aktualnej percepcji i przypomnienia sobie jakiegoś 
wcześniejszego aktu poznania 

teoria błędu Prabhakary akhyati [nierozpoznawalnie] – błędne postrzeganie ma swoje źródło 
w nierozpoznawaniu przez obserwatora braku relacji pomiędzy aktem postrzegania, a 

 

34 

 

przypominaniem sobie. Bład nie jest pojedynczym aktem poznania, ale złożeniem 
przypominania i postrzegania. Tak naprawdę przeoczenie faktu zajścia nie jednego, a dwóch 
aktów poznawczych, więc przeoczenie odrębności odpowiednio ich przedmiotów. 

 

Poznanie wg Prabhakara : 

a)  podmiot poznawczy 
b)  przedmiot poznania 
c)  bezpostaciowy rezultat poznania, którego obecność się wnioskuje 

 

Wszelkie doświadczenie nie ważne czy przedmiot był znany wcześniej czy nie, było 
prawomocne. 

Wiedza jest przede wszystkim środkiem i jej najważniejszą funkcją jest kierowanie ludzkim 
działaniem.  

 

Podstawowa rzeczywistość mimansy: ofiara. Nie ma Boga, stwórcy, ani istoty 
wszechwiedzącej. Świat nie powstaje w wyniku aktu stwórczego, ani nie ulega unicestwieniu, 
ale jest poddany stałemu procesowi stwarzania i rozpadu. Istnieje wiele indywidualnych 
dusz. Dusza jako sprawca, podmiot poznawczy. 

Świat wrażeń i postrzeżeń jest realnie istniejący. Związek przyczynowo skutkowy. Świat 
zbudowany z cząstek ujawnia się naszym postrzeżeniom. 

Natura świata – kategorie: 

a) substancje – ziemia, woda, powietrze, ogień, eter, dusza, umysł, czas i przestrzeń 
(Kumarila + mrok/ciemność i dźwięk) 

b) przymioty 

c)działanie/ruch 

d)powszechniki 

e) relacja inherencji 

f) moc 

g)podobieństwo 

h) liczba 

Kumarila: + nieobecność  

 

35 

 

– nieobecność uprzednia 

-nieobecność wskutek zniszczenia czy zaniku 

-nieobecność wzajemna 

- nieobecność absolutna  

Śabara: Liczne zasługi zdobywane dzięki spełnianym czynom rytualnym tworzą tajemniczy, 
niezdefiniowany twór, apurwę, który trwa po zakończeniu rytuałów aż do pojawienia się jego 
owocu. 

Apurwa – relacja między słowem a aktem; Kumarila: potencja mająca swoje oparcie w duszy 
ofiarnika; Prabhakara: początek ofiary, ściśle związany z ideą zobowiązania, potencjalnego 
ofiarnika do czynu 

 

Poprzez zrozumienie wpływu własnego postępowania na nieustanne odradzanie się w 
pełnym cierpienia świecie człowiek przerywa działanie nagromadzonych zasług i przewinień. 
Najpierw dzięki uświadomieniu sobie rozróżnienia między duszą a ciałem podejmuje akty 
ofiarne, potem uwalnia się od pożądania ich skutków co pozwala mu wyczerpać 
dotychczasowe zasoby win i zasług, nie dochodzi do odkładania się dalszych, więc człowiek 
uwalnia się z cielesnych więźi, wchodzi w stan czystej świadomości. 

Stan wyzwolenia – istnienie bez postrzeleń i aktów poznawczych, bez odczuć i doznań 
przyjemnych lub przykrych 

Rytuał, realizowany świadomie i prawidłowo, jako jedyny środek wyzwolenia. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

36 

 

WEDANTA 

 

WSTĘP 

 

Wedanta = weda (wiedza) + anta (koniec, cel) 

– koniec Wed, cel Wed (tajemna nauka 

spisana w Upaniszadach) 

Zwana też późną mimansą (uttaramimansa) 

Skupia się na Upaniszadach, końcowych partiach Wed, w których zawarte są rozważania na 

temat Bytu Ostatecznego. 

 

Potrójny kanon: 

 

Śruti – Upaniszady 

  Smriti 

– Gita 

  Dyskurs logiczny 

– Brahmaputra 

 

Wedanta rozważa Byt ostateczny i jego stosunek do istnienia świata.  

Wyzwolenie z kręgu narodzin i śmierci stanowi wiedza, która jest świadomością jedności z 

Bytem Ostatecznym. 

 

KOMENTARZE DO TEKSTÓW PODSTAWOWYCH 

 

Sutry 

– są szczytem zwięzłości, ponieważ miały być opanowane pamięciowo przez ucznia, 

dopiero razem z ustnym komentarzem nauczyciela stanowiły zrozumiałą całość 

 

Bhaszja 

– najobszerniejszy, pisany prozą komentarz 

Karika 

– dzieła wierszowane 

 

37 

 

 

 

 

 

 

 

WIELKIE ZDANIA UPANISZAD 

 

Sześć Wielkich Zdań (najczęściej cytowanych i mających w sobie zawierać wszystkie główne 

idee Upaniszad): 

1. 

Ty jesteś tym (tat tvam asi) – przez „to” należy rozumieć byt ostateczny, Brahmana. 

2.  Jedno tylko bez drugiego (ekam evadvitiyam) 

– byt ostateczny stanowi też 

ostateczną jedność. 

3.  Ja jestem Brahmanem (aham Brahmasmi) 

4. 

ów Ataman jest Brahmanem (ayam atma brahma) 

5. 

Brahman jest świadomością (prajnanam brahma) – Brahman jest czystą 

świadomością, nie treścią świadomości 

6.  Nie, nie (neti neti) 

– zasada czysto negatywnego poznania bytu ostatecznego 

 

SZKOŁY WEDANTY 

 

Dwa nurty: 

  ADWAITA-

WEDANTA (wedanta niedwójni) - Dosłownie rozumie upaniszadowe 

mahawakje mówiące o ostatecznej Jedności. Skoro byt przypisuje się tylko Jednemu, 

to wszystko poza Nim musi mieć tylko istnienie pozorne, nieporównywalne z Bytem 

Ostatecznym. Byt Jedyny nie może mieć żadnych cech – NIRGUNA BRAHMAN – 

Brahman bez cech. Przedstawiciele: Gaudapada, Mandanamiśra, Śankaraczarja 

  (Bez jednej nazwy) 

– SAGUNA BRAHMAN – Brahman mający cechy. Na ten system 

składa się wiele podszkół. Wspólne jest utożsamienie Bytu Ostatecznego z Bogiem i 

 

38 

 

powiązanie myśli filozoficznej z religią. Szkoły: wiśisztadwajta Ramanudży, dwajta 

Madowy oraz śuddhadwajta Wallabhy. 

 

 

 

 

 

 

ADWAITA-WEDANTA 

 

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POGLĄDÓW 

 

Najbardziej filozoficzna ze szkół wedanta i najmniej zmieszana z religią.  

Celem jej filozofii jest wyzwolenie. 

To, co stanowi najgłębszą rzeczywistość duszy (atman), nie jest zniewolone i nie podlega 

wędrówce, będąc ostatecznie tożsame z Bytem Jedynym, czyli z Brahmanem. Pragnienie 

wyzwolenia to pragnienie poznania Rzeczywistości Ostatecznej, która zarazem jest 

najgłębszą rzeczywistością zniewolonego. 

Błąd poznania – sprawia, że patrząc na jedność widzimy wielość.  

Nakładamy jedną rzeczywistość na drugą. Błąd nakładania jest odpowiedzialny za złudne 

istnienie także samej duszy jednostkowej i świata wielości.  

Gdy przychodzi wiedza, poznanie wielości i różnicy jest zaprzeczone. Jest to poznanie 

niestopniowane, proste i wyzwalające (ANUBHAWA). Wiedza przychodzi nagle (nie jest po 

prostu odwrotnością niewiedzy). Nie można w żaden sposób na nią zasłużyć, wypracować 

jej w sobie itp. W świecie doświadczalnym wiedza jest czymś zewnętrznym, nienależącym 

do tego świata. W świecie wielości nie może być mowy o wiedzy, są tylko różne stopnie 

zbliżenia do Prawdy. 

 

39 

 

Jedynym stanem, gdy Ataman wyzwala się z więzów świata wielości, jest głęboki sen bez 

marzeń sennych. W tym stanie dusza jednostkowa przestaje istnieć, odcięte jest wszelkie 

poznanie wielości, pozostaje sam Ataman w jedności z Brahmanem, Po tym śnie człowiek 

budzi się radosny i wypoczęty, co tłumaczy się tym, że Brahman jest Bytem, Świadomością i 

Szczęściem. 

 

NAUKA O NIEPOWSTAWANIU GAUDAPADY 

 

DZIEŁO GAUDAPADY 

 

Gaudapada 

– paramaguru, czyli nauczyciel nauczyciela Ankary, VII w. n.e. 

Autor komentarza do Mandukji 

– Gaudapadakarika. 

Głównym tematem jego rozważań jest niepowstawanie.  Atman jest jedyną rzeczywistoćią i 

żadna inna nie może powstać obok Niego. Z punktu widzenia ostatecznego  nie ma żadnej 

dwoistości, nie ma niczego skończonego i niewiecznego. Tylko Byt Ostateczny jest, 

wszystko inne jest złudne, zjawiskowe i nierzeczywiste. Ułuda powstaje mocą maji, lecz nie 

sposób dociec, jak ona powstaje. Atman jest niezrodzony, a nic poza nim nie może się 

zrodzić. Wszelka dwoistość jest jedynie ułudą i z ostatecznego punktu widzenia jest 

niedwoistością. 

 

TRZY STANY 

 

Trzy stany: 

  Stan przebudzenia (A) 

– dusza doświadcza przedmiotów zewnętrznych OKO 

  S

tan marzeń sennych (U) – doświadcza się przedmiotów umysłowych UMYSŁ 

 

Stan głębokiego snu (M) – pozostaje tylko „masa świadomości” a umysł pozbawiony 

jest doznań. Najważniejszy stan, który rządzi pozostałymi i stanowi ich źródło. 

SERCE 

 

 

40 

 

Te stany nie są od siebie istotnie różne i stanowią trzy aspekty tego samego. 

 

  Stan czwarty 

– stan czystej niedwoistości. Jeden Atman, obok którego nie ma 

drugiego, samoświetlisty i niezmienny. 

 

Maja: 

 

Może być uchwyceniem UKRYWA JEDNOŚĆ 

 

lub ukryciem rzeczywistości, albo też błędnym uchwyceniem, błędną projekcją. 

PROJEKCJA WIELOŚCI 

 

W stanie głębokie uśpienia znika projekcja złudnej rzeczywistości, pozostaje jednak ukrycie 

rzeczywistości. Dopiero stan czwarty jest wolny od wszelkich aspektów mai. Stan czwarty 

jest prawdziwym pr

zebudzeniem duszy z mniemającego początku sny mai, który zawiera w 

sobie wszystkie trzy stany. Gdy dusza budzi się z tego snu, jest świadoma tego, że nigdy nie 

została zrodzona, że nie podlega żadnej zmienności ani dwoistości. 

 

 

STAN PRZEBUDZENIA A STAN MA

RZEŃ SENNYCH 

 

Świat jawy nie jest bardziej rzeczywisty od świata snu. Rzeczywiste, może być to, co nie jest 

uwarunkowane czasem. To czego nie ma na początku i na końcu, nie może prawdziwie 

istnieć także między początkiem a końcem. „Rzeczywistość” przedmiotów zewnętrznych na 

jawie nie jest większa od przedmiotów postrzeganych jako zewnętrzne we śnie. To, co 

nazywamy teraz „faktami zewnętrznymi”, na jawie i we śnie jest tylko złudnymi 

wyobrażeniami Atmana. 

Istnienie rzeczy stwierdza się na podstawie ich postrzegania oraz praktycznego 

zastosowania. 

 

STOSUNEK DUSZY DO ATMANA 

 

41 

 

 

Rzeczywisty byt jest jedynie w Atamanie, Atman jest jeden, tak jak jedna jest przestrzeń. 

Jeden Atman jawi się jako wielość dusz jednostkowych, tak jak jedna przestrzeń wydaje się 

podzielona. 

Teoria jedności Atmana – dusze mają odrębne odczucia, doświadczenia jednej duszy nie są 

równocześnie doświadczeniami pozostałych, a mimo to jest prawdą, że w istocie są jednym 

Atmanem. 

 

KRYTYKA PRZYCZYNOWOŚCI 

 

Związek przyczyny i skutku jest jedną z licznych relacji przypisywanych elementom złudnego 

świata wielości. 

 

SANKHJA 

– skutek zawarty w przyczynie - Gaudapada: skoro skutek istnieje to nie ma 

sensu mówić o jego powstawaniu 

NJAJA 

– WAISIESZIKA – skutek nie jest zawarty w przyczynie – Gaudapada: skoro skutek 

nie istnieje to nie może być do istnienia powołany 

MIMANSA 

– przyczyna i skutek są od siebie wzajemnie zależne, tworząc łańcuch 

przyczynowo 

– skutkowy, który nie ma początku 

 

 

 

Następstwa: 

  PURVA-

KRAMA: Przyczyna jest poprzedzająca a skutek następujący 

  APARA-

KRAMA: przyczyna następuje po skutku 

  SAHA-

KRAMA: skutek i przyczyna są równoczesne 

 

 

42 

 

O różnicy i związanej z  nią przyczynowości można mówić tylko w rozumowaniu opartym na 

praktycznym doświadczeniu. Z punktu widzenia ostatecznego nie ma różnicy, nie ma 

przyczynowości i nie ma powstawania. 

 

TEORIA NIEORZEKALNOŚCI MANDANAMIŚRY 

 

MANDANAMIŚRY VIII/IX w. n.e. „Brahma-siddhi” 

 

BYT OSTATECZNY JAKO SZCZĘŚCIE 

 

Byt Ostateczny jest najwyższym szczęściem.  

Brahman per accedents - 

jest przyczyną i źródłem świata, podtrzymuje świat w istnieniu i jest 

tegoż istnienia kresem 

Brahman per essentiam 

– wskazując na szczęście jako istotę Brahmana 

Szczęście jest rzeczywiście istotą Brahmana, nie zaś jedynie jego przypadłością. Zwykła 

przyjemność (sukha) jest szczęściem ograniczonym, które związało się z miejscem. 

Byt Ostateczny jest w swojej istocie szczęściem i jako taki ma moc atrakcji, pobudza i 

wyznacza kierunek wszystkich działań, jawiąc się w niedoskonały i ograniczony sposób jako 

poszczególna przyjemność. Szczęście (ananda) i przyjemność (sukha), które jest zaledwie 

odblaskiem szczęście, w istocie są tym samym. Polegają na przyciąganiu ku sobie pragnień 

wszelkich istot i ich miłości, na byciu celem człowieka. Miłość jest tym co wprawia wszystko 

w ruch. Będąc motorem wszelkiego dziania się, motywem każdego ruchu, który jest zawsze 

ruchem ku szczęściu, obecna jest i znana we wszystkim jako warunek wszystkiego. 

SAMOŚWIETLISTOŚĆ SZCZĘŚCIA. 

Wyzwolenie, a więc „osiągnięcie” Brahmana, musi być upragnione. Nie może być tylko 

usunięciem, samozniszczeniem, bo samounicestwienie nie może stanowić przedmiotu 

pragnienia. 

 

 

43 

 

ISTNIENIE ŚWIATA WIELOŚCI 

 

Miejsce, w którym Byt Ostateczny odbija się jako świat, to dusza (jiva). Co jest jednością, 

widziane jako wielość. 

Błędne poznanie – błędne pojawienie się czegoś, co jest w innym miejscu i czasie, jako 

obecnego tu i teraz 

Poznanie cechy „tutaj-i-teraz” przedmiotu, którego tu teraz nie ma, jest pozytywne i to ono 

daje początek błędnemu pojawieniu się przedmiotu. Poznanie zaprzeczające jest 

odwrotnością poprzedniego i usuwa je. Jest ono rozpoznaniem w tym samym miejscu i 

czasie innego przedmiotu. Dopóki nie nastąpi poznanie zaprzeczające, trwa poznanie 

błędne. 

Istnienie świata wielości jest więc z ostatecznego punktu widzenia błędem poznawczym, 

niewiedzą, umiejscowioną w duszy. Dusza z kolei jest produktem tej niewiedzy. 

Niewiedza, którą w istocie jest istnienie świata, zasadza się na błędzie, który nie ma 

początku. Tym błędem zawsze jest wiązanie Bytu z miejscem, czyli uwarunkowanie tego, co 

jest uwarunkowane, uzależnienie tego, co niezależne, wyodrębnienie tego, co jest Jedno. 

Koniec niewiedzy stanowi wiedza, która nie jest przyrodzona duszy – siedlisku i zarazem 

wytworowi niewiedzy. Wiedza przychodzi z zewnątrz i jest mistycznym oglądem Brahmana. 

Ogląd Brahmana jest zarazem wyzwoleniem duszy. 

 

NIEORZEKALNOŚĆ ISTNIENIA ŚWIATA W TERMINACH BYTU 

 

Byt jest jeden. Nie ma początku ani końca, nic nie można od niego odjąć, ani niczego dodać. 

Istotą niewiedzy jest nieuchwycenie rzeczywistości. Będzie ona usunięta przez wiedzę, której 

istotę stanowi, przeciwnie, uchwycenie rzeczywistości, bo wiedza jest wiecznie w Brahmanie. 

Niewiedza nie jest naturą Brahmana, nie jest też czymś innym; nie jest ostatecznym 

niebytem ani też bytem. To właśnie dlatego nazywa się ją niewiedzą, ułudą, błędnym 

objawieniem się itp. Jest nieorzekalna. 

Doktryna nieorzekalności istnienia świata w terminach bytu i niebytu zakłada zupełnie różny 

sposób bytowania Brahmana i świata. Świat jest rzeczywisty na swój sposób, jako przedmiot 

 

44 

 

doświadczenia, jako pewna rzeczywistość praktyczna, nie można jednak stosować do niego 

kategorii bytowych Brahmana. Podobnie Brahman nie jest jednym z bytów doświadczalnych 

na tym świecie i nie można mówić o nim, że jest tak, jak orzekamy o elementach tego świata. 

 

WYZWOLENIE 

 

Przyrodzona duszy jest niewiedza, którą dopiero niszczy przychodząca spoza duszy wiedza. 

Usunięcie niewiedzy: słuchanie, rozważanie, ćwiczenie medytacji, celibat… 

Wyzwolenie zdobywa się przez połączenie właściwego czynu z wiedzą. Wyzwolenie nie jest 

różne od Bytu Ostatecznego i jako takie nie może być skutkiem. 

Słuchanie: tematem słuchanych słów jest usunięcie różnicy ogólnie, bez żadnego wyjątku 

Gdy różnica znika całkowicie, znika także słuchanie, medytacja itp. A wtedy jaśnieje Atman 

świetlisty i czysty. 

 

BŁĘDNE NAŁOŻENIE WEDŁUG ŚANKARY 

 

ŚANKARA (VIII/IX) w. – bhaszja do sutr badarajany, komentarz do Bhagawadgity, 

Czhandogji i Brihadaranjaki, „Tysiąc Pouczeń” 

 

NIEWIEDZZA BŁĘDNYM NAŁOŻENIEM 

 

Niewiedza polega na błędnym nałożeniu – pojawienie się czegoś, co widziało się uprzednio, 

mającego postać pamięci w innym miejscu. 

Relacja podmiot-

przedmiot. Naturą przedmiotu jest świadomość. Kiedy dokonujemy 

nałożenia natury podmiotu na przedmiot lub odwrotnie, natury przedmiotu na podmiot, 

powstaje wiedza próżna, fałszywa czyli niewiedza. W wyniku tej właśnie niewiedzy mówimy: 

to jestem ja, to jest moje itp.  

 

45 

 

Mechanizm nałożenia: patrząc na sznur, widzimy węża. Sznur – czysta podmiotowość, 

wężem – przedmiotowość. 

Niewiedza 

– mechanizm nakładania. 

 

UMIEJSCOWIENIE NIEWIEDZY 

 

Niewiedza jest pewna mocą, która w stanie nieprzejawionym spoczywa w Najwyższym 

Władcy. To on jest miejscem niewiedzy. 

 

SEN I PRZEBUDZENIE 

– POZNANIE ZAPRZECZAJĄCE 

 

Postrzeżenia we śnie mają ten sam stopień rzeczywistości co wchodzące w zakres jawy. 

Widzenie we śnie jest błędem, dla którego zaprzeczeniem jest nadejście widzenia na jawie. 

Takim nadejściem jawy dla naszego oglądy świata miałoby być uświadomienie Brahmana. 

To co widzian

e we śnie, jest pamięcią tego, co widziało się na jawie. To, co widziane na 

jawie, jest postrzeganiem. Różnica między nimi jest zrozumiana sama przez się. 

Rzeczywistość jawy, w przeciwieństwie do snu, wiąże się z miejscem. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

46 

 

 

 

 

WIŚISZTA-ADWAJTA 

 

SZK

OŁA RAMANUDŻY 

 

RAMANUDŻA (XI w. n.e.) 

Trzy życzenia Jamuny: 

 

Nawrócenie jak największej ilości ludzi na wisznuizm 

  Napisanie komentarza do Brahmasutr 

 

Napisanie wielu dzieł na temat wisznuizmu 

 

 

 

STOSUNEK DO ŚRUTI 

 

W poznaniu na pierwszym miejscu stawia spójność logiczną. Zdania śruti, które przeczą 

logice, nie mogą mieć żadnej wartości poznawczej, kiedy są rozumiane dosłownie. 

Interpretować je należy w taki sposób, aby wydobyć ich ukryte znaczenie przenośne.  

Jakości brahmana leżą poza zasięgiem ludzkiego poznana. Brahman jest Bytem 

najwyższym, szczególnym, można o nim mówić jak o Bogu. 

Śruti nie są dziełem człowieka: rola Boga w procesie ich objawienia oraz  cel wszystkich 

pism wedyjskich. 

Po pierwsze świat cyklicznie powstaje i ulega zniszczeniu. W chwili zniszczenia giną również 

Wedy, pozostają jednak w pamięci Brahmana. Po całkowitym zniszczeniu świata, gdy ma się 

 

47 

 

odnowić akt stworzenia, Brahman objawia Wedy Brahmie, który jako hiranjagarbha nie ginie 

wraz ze światem. Brahma obwieszcza je wieszczom i tak Wedy głoszone są w kolejnych 

cyklach stworzenia. Wedy są obecne więc zawsze w postaci ukrytej w Brahmanie, który 

przejawie je na początku każdego aktu stworzenia.  

Po drugie celem objawienia Wedyjskiego nie jest nakazenie pewnych czynności, lecz sam 

Brahman. 

Skoro celem Wed jest wieczny i nieskończony Brahman, to i same Wedy muszą 

być wieczne i niestworzone. 

Celem Wed jest doświadczanie przez człowieka przyjemności 

 

MOŻLIWOŚĆ POZNANIA BRAHMANA 

 

Tylko świadectwo pism jest przydatne do poznania Brahmana. 

Brahma

n jest wieczny, wszechprzenikający, wszechwiedzący, nieskończony 

 

Brahman = Iśwara 

 

Bóg przejawia się na 5 możliwych sposobów: 

1.  Wasudewa 

– brahman jest najwyższą jaźnią, postać ponad czasowa, w niej 

przebywa niezmącone szczęście, mogą ją oglądać święci w niebie, posiada 6 

atrybutów: 

a) 

wiedzę 

b) 

boskość 

c)  moc 

d) 

siłę 

e) 

męskość 

f) 

świetlistość 

2.  Wjuha 

– przyczyna sprawcza, tego co się dzieje we Wszechświecie.  

a)  sankarszana 

– przygotowuje cykliczne zniszczenie świata 

b)  pradjumna 

– odbudowuje go 

c)  aniruddha 

– podtrzymuje stworzenie w istnieniu 

 

48 

 

3.  Wibhawa 

– tę postać przybiera Bóg, gdy zstępuje na świat, aby go ratować przed 

niebezpieczeństwem, ukarać złych, podtrzymać religijność ludzi. 

4.  antarjamin 

– Bóg obecny w duszach jednostkowych i wspomaga je we wszystkich 

sytuacjach 

5.  Arczawatara 

– wizerunek Boga, który On się godzi przyjąć za Swoje ciało, aby być w 

nim czczonym i pozostawać blisko ludzi. 

 

INTERPRETACJA „TAT TVAM ASIM” 

 

Tym jesteś ty – ten który jest ostatecznie jeden, bytuje jako wielość 

Tożsamość duszy z Brahmanem 

Kiedy mówimy „Brahman” chodzi nam równocześnie o tego, który posiada ciało, jak i o samo 

ciało. Ciałem Brahmana są wszystkie dusze i świat materialny.  

Idea różnicy w nie-różnicy 

Wiśiszta-adwajta – głosi jedność, ale jedność, która zawiera w sobie zróżnicowanie. 

Brahman stw

arza świat i duszę poprzez przemianę rzeczywistą, ale stworzenie stanowi z 

nim jedność, tak jak ciało jest zjednoczone z duszą. 

 

DUSZA 

 

Dusza porównana do płomienia, świadomość do blasku. 

Poprzez świadomość dusza wyraża siebie. Świadomość jest istotą duszy, choć 

poszczególne akty świadomości stanowią jej przymioty 

Dusza ma postać świadomości i równocześnie świadomość jest jej jakością. Nie jest jednak 

możliwe, aby świadomość mogła istnieć sama w sobie, z pominięciem tej, która jest 

świadoma, czyli duszy. 

 

4 

stany, w których może przebywać dusza: 

 

49 

 

a) stan jawy -  

dusza uwikłana w wędrówkę, doświadcza bólu i cierpienia, poznaje 

rzeczywistość materialną 

b) stan marzeń sennych – oderwana od świata materialnego, ale rzeczywistość, której 

doświadcza, jest refleksem świata jawy, nadal uwikłana w wędrówka, może przeżywać 

cierpienie, strach, a także przyjemność i radość. Sny dane są człowiekowi od Boga jako 

środek spożywania owoców karmana, bo i we śnie, tak jak na jawie, człowiek doznaje 

radości i cierpień 

c) stan snu 

głębokiego – dusza jest wolna od wszelkich powiązań, wraca na chwile do swej 

rzeczywistej postaci 

– czystej, nieujednostkowionej świadomości 

d) stan wyzwolenia  

 

Dusza jest niepodzielną monadą wielkości atomu. Ograniczoność duszy w stosunku do 

nieogranicz

one i wszechprzenikającego Brahmana. Dusza choć rozmiarów atomu, przenika 

ożywiającym blaskiem świadomości całe ciało, podobnie jak blask płomienia oświetla całe 

pomieszczenie. 

 

 

WYZWOLENIE 

 

Dusza sama w sobie nie podlega zmianom. Poznawanie jednak nie poc

iąga za sobą 

żadnych zmian w duszy, nie dotyka w żaden sposób jej istoty. 

Czyny pociągają za sobą skutki, których dusza doświadcza. Te skutki zawarte są już w 

całości w swojej przyczynie, czyli w czynach, i one także nie przeczą niezmienności duszy. 

Czyny 

spełniane z czystej miłości do Boga nie wikłają duszy w wędrówkę, nie przynoszą 

żadnych owoców i nie tworzą karmana. Dusza, spełniając je, pozostaje bezczynna. 

W stanie wyzwolenia dusza nie traci swojej jednostkowej tożsamości. 

Tak jak przed i po wyzwoleni

u dusze nie różnią się od siebie jakościowo, lecz numerycznie. 

Wyzwolone dusze są w pełni świadome i szczęśliwe, wszystkie też pozostają w komunii z 

Bogiem i dzielą jego wszechwiedzę. Każda dusza ma jednak własne, jedyne i 

 

50 

 

niepowtarzalne poczucie własnej tożsamości, własnej odrębności od innych dusz i od Boga. 

Każda też pozostaje na zawsze w pełni odrębną, identyfikowalną osobą.  

 

SZKOŁA MADHWY 

 

MADHWA (XII w.n.e) 

 

TEORIA POZNANIA MADHWY 

 

Źródło prawdziwego poznania jest tym, co czyni przedmiot poznawalnym. Przedmiot jest w 

rzeczywistości taki, jakim jest poznany. Przedmioty są niezależne od naszego poznania. 

Postrzeganie ich przez człowieka jest ich odkrywaniem, nie zaś tworzeniem. 

Poznajemy różnice między przedmiotami korzystając ze źródeł prawdziwego poznania, 

musimy uznać te różnice za istniejące rzeczywiście. 

Prawda to całkowita zgodność poznania z przedmiotem. 

Poznanie prawdziwe samo siebie wewnętrznie uzasadnia. Zasadność poznania obecna jest 

już w samym przedmiocie poznania, świadomość zaś owej zasadności rodzi się 

spontanicznie z samą wiedzą.  

Świadomość wiąże się z doktryną „świadka” – czynnika intuicyjnego w człowieku, bezbłędnie 

doświadczającego prawdziwości wiedzy. Świadek jest nieomylny. Jeśli kiedykolwiek wydaje 

się nam, że poznajemy w sposób prawdziwy, oznacza to, iż świadek nie jest w takiej chwili 

czynny, za błąd zaś odpowiedzialny jest umysł. Świadek pełni też rolę postrzegającego 

pośrednio, tworząc obraz jednego przedmiotu poznania z wielości doznań zmysłowych, 

będących postrzeganiem pośrednim. 

 

KATEGORIE 

 

10 kategorii rzeczywistości: 

 

51 

 

1.  substancja 

– przyczyna materialna podlegająca przemianie rzeczywistej lub 

przejawieniu (prakriti-maja) 

2. 

jakość 

3. 

czynność 

4.  cecha zbioru 

5. 

szczególność 

6. 

coś szczególnego (ograniczonego) 

7. 

całość 

8.  moc 

9. 

podobieństwo 

10. brak 

 

maja 

– łączy się z błędem, jest materialna i przemieniająca się, jest równocześnie przez 

Boga chciana i może być traktowana jako przejaw jego mocy.  

Bóg nie jest przyczyną materialną świata ani dusz jednostkowych. Dusze jednostkowe różnią 

się od siebie. Każda rzecz na świecie, w tym i dusza, ma w sobie zawartą cechę 

samoodróżniającą, sprawiającą, że rzecz jest sobą w sposób jedyny i niepowtarzalny. 

 

 

BÓG I DUSZE JEDNOSTKOWE 

 

Iśwara = Brahman 

Bóg jest obdarzony cechami i odrębny od świata. Sam posiada własne nadprzyrodzone ciało 

i własną odrębność. On tylko jest w pełni niezależny. Wszystko na świecie tworzy sieć 

wzajemnych zależności. jest stwórcą wszystkiego, podtrzymuje świat w istnieniu oraz jest 

jego niszczycielem. 

Dusze jednostkowe są rzeczywiście odrębne od Boga i w żaden sposób się z niego nie 

wyłoniły. Pozostają jednak w stosunku zależności od Boga (Tym jesteś ty – Ty do niego 

należysz). Dusze są wieczne, czynne, poznające, wielkości atomu. Swojej odrębności nie 

tracą nawet po wyzwoleniu. 

Dusza jest z na

tury pełna świadomości i szczęścia.  

 

52 

 

Aby zdobyć zdolność do osiągnięcia wyzwolenia, dusza musi poznać Boga. Wyzwolenie nie 

jest czymś co można sobie samemu wypracować. Jest darem od Boga. Bóg daje łaskę, ale 

na tę łaskę trzeba zasłużyć.  

Dusze są: 

  Takie, k

tóre zawsze były, są i będą wolne.  

 

Takie, które były zniewolone, ale dostąpiły wyzwolenia 

  Zniewolone  

- 

takie, które kiedyś zostaną wyzwolone 

- 

takie, które są przeznaczone na wieczne potępienie 

 

Pluralizm bytów. 

Koncepcja świadka w teorii poznania. 

Wszys

cy ludzie powinni dążyć do poznawania Wisznu, niezależnie od stanu, kasty i 

posiadanego majątku, ponieważ jest to głównym celem człowieka. Także niższe kasty 

powinny więc studiować księgi święte. 

 

 

 

 

 

 

SZKOŁA WALLABHY 

 

WALLABHA (XV/XVI w.n.e) 

 

BRAHMAN PRZY

CZYNĄ ŚWIATA 

 

53 

 

 

Brahman jest przyczyną inherentną świata. Brahman z własnej woli przejawia się jako świat. 

W ten sposób on i świat stanowią jedność.  

Inherencja = tożsamość 

Ten sam Brahman przejawia się raz jako przyczyna, raz jako skutek, działanie, dusza itp. 

Wszystko to są przejawienia tego samego Brahmana, w którym nie następują przez to żadne 

zmiany, ani przekształcenia. Świat nie jest ani błędem poznania, ani iluzją, lecz 

przejawieniem Jednego poprzez Jego moc (maja) w postaci różnorodności. 

Brahman jest troisty: Byt-

Świadomość-Szczęście 

W swojej troistej naturze jest immanentnie obecny wszędzie, w całym świecie, jako jego 

przyczyna inherentna. Na świat składają się rozmaitość nazw, kształtów, działań – lecz 

przyczyną ich wszystkich jest Brahman. 

Różnorodność powstaje przez zróżnicowanie proporcji tych trzech: Bytu-Świadomości-

Szczęścia. W ten sposób różnorodność w świecie nie pociąga za sobą zmienności swojej 

przyczyny. 

 

ŚWIAT, DUSZA I WYZWOLENIE 

 

Brahman przejawia się jako czysty byt, jako działanie, w końcu jako różnorodność. 

Świadomość i szczęście w świecie pozostaje jakby zakryte. Zakrywający aspekt mai nazywa 

się niewiedzą. W świecie materialnym zakryte są świadomość i szczęście. Gdy zakryte jest 

tylko szczęście powstaje dusza jednostkowa. 

Dusza ma w

ielkość atomu i jako czysta inteligencja nie jest osiągalna dla poznania 

zmysłowego. 

Dusza jest prawdziwie wtedy wyzwolona, gdy wchodzi w szczęście Boga, które normalnie 

jest dla niej zakryte. Dusza może to uczynić poprzez pełną afektu miłość do Boga, 

anga

żującą całą istotę, wszystkie zmysły i organ wewnętrzny. Ta miłość to bhakti. 

 

54 

 

Bhakti to coś więcej niż wyzwolenie. Wyzwolenie niszczy krąg narodzin i śmierci, lecz świat, 

który jest przejawieniem Boga, nie przestaje istnieć dla człowieka. Może się to stać tylko 

dzięki woli Kryszny, zadowolonego ze swego czciciela.