19. Badania nad stereotypem
1. Pojęcie stereotypu wprowadził Walter Lippmann na określenie jednostronnego,
cząstkowego, schematycznego obrazu jakiegoś zjawiska i opinii o nim.
2. Największy wkład w badania nad stereotypem włożyła psychologia społeczna i socjologia.
Jednocześnie nauki te zawęziły obszar badań do kategorii etnicznych, kładąc mniejszy nacisk
na kulturowe, egzystencjalne i poznawcze funkcje stereotypu. Skupiły się na dominacji treści
emocjonalnych, o charakterze negatywnym, zafałszowanym.
Kierunki nurtu socjologicznego w badaniach nad stereotypem:
a) podejście rezultatowe- stereotyp to wyobrażenie połączone z przekonaniem na temat
grup etnicznych, regulujące zachowania ludzi wobec przedstawicieli tych grup
b) podejście poznawcze- stereotyp traktowany jest jako schemat przedstawieniowy,
sposób widzenia świata
c) podejście kontekstowo-opiniowe- stereotyp traktowany jest jako opinia o znacznym
stopniu racjonalizacji
3. Definicja stereotypu:
a) potoczna- uprzedzenie, negatywny, zafałszowany sąd o ludziach
b) naukowa- subiektywnie determinowane wyobrażenie przedmiotu obejmujące zarówno
cechy opisowe jak i wartościujące obraz, oraz będące rezultatem interpretacji
rzeczywistości, w ramach społecznych modeli poznawczych. To reprodukowane
z pamięci połączenie semantyczne (stereotypy mentalne) i/lub formalne (stereotypy
językowe; związki utarte stereotypowe utrwalone w języku bez wyraźnej nadwyżki
znaczeniowej).
Z naukowego punktu widzenia stereotyp nie jest synonimem uprzedzenia, a
zjawiskiem wtórnym wobec niego, mogą stanowić jego werbalny wyraz.
Stereotyp jest nieodłączny od języka, choć może być też komunikowany pozajęzykowo (np.
karykatury). Stanowi element językowego obrazu świata, będącego interpretacją
rzeczywistości. Zawiera treści opisowe, aksjologiczne: system norm, ocen, wzorów
zachowań. Oddaje treść znaczeniową słowa wzbogaconą o wskazanie na relację do podmiotu
mówiącego, jego punktu widzenia, subiektywność kategoryzacji. Na stereotyp składają się
cechy typowe, przysługujące obiektom uznanym za zwyczajne, wzorcowe.
4. Forma podstawowa stereotypu: to, co się orzeka + ten, kto orzeka
5. Przyczyny utrwalenia się cech semantycznych: społeczna wiedza o świecie,
funkcjonowanie nadawcy i odbiorcy we wspólnej rzeczywistości.
6. Cechą stereotypu semantycznego jest nieprecyzyjne, subiektywne, generalizujące,
nieuprawnione logicznie przypisanie jakiejś właściwości wszystkim obiektom gatunku
określonego za pomocą danej rzeczy. Inne cechy stereotypu:
- uogólniona wizja rzeczywistości niepoparta doświadczeniem
- nieelastyczność, trwałość
- uogólnione postrzeżenia partykularne
- związek z wartościowaniem i emocjami
- związek z tworami językowymi
7. Funkcje stereotypu (pokrywają się z funkcjami języka i językowego obrazu świata):
- psychiczna- ekonomizacja wysiłku poznawania świata
- społeczna (stabilizacyjna)- obrona pozycji społecznej, daje poczucie bezpieczeństwa
- społecznie integrująca
- ideologiotwórcza
- polityczna
- reprezentacja rzeczywistości
- społeczna ewaluacja rzeczywistości
- wyznaczanie człowiekowi miejsca i sposobów zachowania w oswojonym świecie
- funkcja symboliczno-kulturowa występowanie językowo- kulturowych wyobrażeń ludzi i
rzeczy, sytuacji i zachowań. Wyobrażenia te motywowane są obiektywnymi właściwościami i
czynnikami subiektywnymi
- funkcja mitotwórcza
- funkcja poznawcza- potoczna teoria przedmiotu, stereotyp nie ogranicza się wyłącznie do
treści emocjonalnych i negatywnych
8. Typy stereotypów:
- topiki- utarte połączenia semantyczne, którym nie odpowiada określona forma ich
werbalizacji; sądy przekonaniowe
- formuły- utarte połączenia semantyczne i formalne
- idiomy- utarte połączenia form językowych używanych całościowo w określonych
sytuacjach, które nie mają dla współczesnego użytkownika przejrzystej motywacji
semantycznej
9. Odmiany stereotypów:
- obrazy- wskazują na cechy realne zawarte w ramie modalnej ‘taki, jaki jest’
- wzory- wskazują na cechy wymagane z punktu widzenia mówiącego, zawarte w ramie
modalnej ‘taki, jaki być powinien’
- wyobrażenia mitologiczne- wskazują na cechy zawarte w ramie modalnej ‘ taki, jaki może
być’
- ideologiczne- odnoszą się do sytuacji możliwych i pożądanych, wskazują na cechy zawarte
w ramie modalnej ‘taki jaki może być i jaki być powinien’
10. Metody badawcze, na podstawie których ustala się funkcjonowanie stereotypów (na
przykładzie stereotypu matki):
- badanie roboczych i metaforycznych znaczeń słów
- analiza derywatów słowotwórczych (
matkować, matecznik, mamusia wskazują na pozytywne cechy
matki takie jak opiekuńczość, dawanie schronienia, serdeczność
) i semantycznych (
matka- zakonnica,
przełożona wskazują na ważną funkcję społeczną
)
- analiza zestawień i frazeologizmów (
jak matkę kocha, trzymać się matczynej spódnicy
matka daje
poczucie bezpieczeństwa, opiekę, schronienie, wskazanie na postawę najbliższych wobec matki
)
- badanie etymologii słów – pozwala wydobyć składniki wyjściowe, najważniejsze
fundamentalne (
etymologia słowa matka podkreśla jej związek z dzieckiem
)
- badanie systemu języka- zasobu utrwalonych form wyrazowych, szczególnie tych będących
odzwierciedleniem doświadczeń społecznych. Pozwala zbadać najbardziej utrwaloną warstwę
stereotypu.
- przeprowadzanie badań ankietowych- pomaga ustalić stopień trwałości stereotypów,
wskazać jakie składniki znaczenia są najbardziej uświadamiane, dotrzeć do konotacji
nieutrwalonych formalnie, wykryć cechy rzadkie, (
cechy matki na podstawie danych ankietowych:
wyrozumiałość, zapracowanie, dobroć, uczuciowość, poświęcenie, pomoc, wzór do naśladowania
)
- analiza wypowiedzi funkcjonujących w aktach mowy- pozwala na odkrycie rzadkich cech
stereotypu; np. na podstawie przysłów (
matka karze
matka tłucze, ale uczy; przekazuje dziecku cechy
jaka mać taka nać)
, poezji (
stereotyp matki- Polki
godna podziwu, naśladowania patriotka,
poświęcająca się;
)pieśni ludowej
Badacz selekcjonuje dane na podstawie intuicji.