tech_ogrodnik_321[03].O1.02

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Wpływ czynników klimatycznych i siedliska na wzrost rozwój i plonowanie

roślin

4.1.1.

Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Przyrządy do pomiaru temperatury, opadów i wilgotności

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3.

Budowa, składniki oraz właściwości fizyczne i chemiczne gleby

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4.

Bonitacyjna klasyfikacja gleb

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5.

Erozja i degradacja gleb

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6.

Rekultywacja i zwiększanie urodzajności gleb

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i umiejętności w zakresie

charakteryzowania czynników klimatycznych i glebowych.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas zajęć,

−

materiał nauczania

−

„pigułkę” wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania

umiejętności praktycznych,

−

zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy juŜ opanowałeś określone treści,

−

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz opanować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw pytań i zadań. Pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, Ŝe dobrze pracowałeś podczas zajęć i ukształtowałeś umiejętności z zakresu
tej jednostki modułowej,

−

wykaz literatury uzupełniającej.
W materiale nauczania zostały opisane zagadnienia dotyczące wpływu czynników

siedliska na wzrost, rozwój i plonowanie roślin, klimatycznych czynników siedliska, wpływu
warunków  klimatycznych  na  wzrost,  rozwój  i  plonowanie  roślin,  przyrządów  do  pomiaru
temperatury,  opadów  kształtujących  wilgotności,  czynników  kształtujących  glebę,
składników  gleby,  fizycznych  i  chemicznych  właściwości  gleby,  bonitacyjnej  klasyfikacji
gleb, erozji gleb, degradacji gleb, rekultywacji gleb, zwiększania urodzajności gleby.

Materiał nauczania umieszczony w poradniku zawiera najwaŜniejsze, ujęte w duŜym

skrócie treści, dotyczące omawianych zagadnień. Powinieneś korzystać takŜe z innych źródeł
informacji, a przede wszystkim z podręczników wymienionych w spisie literatury na końcu
poradnika.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni, a takŜe wykonywania ćwiczeń musisz przestrzegać

regulaminów, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpoŜarowych,
wynikających z rodzaju wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

wyszukiwać podstawowe informacje na temat czynników klimatycznych, rodzajów gleb
i procesów glebotwórczych,

−

wyszukiwać informacji w róŜnych źródłach,

−

selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,

−

dokumentować, notować i selekcjonować informacje,

−

obserwować i opisywać zjawiska przyrodnicze,

−

dostrzegać i opisywać związki między naturalnymi składnikami środowiska,
człowiekiem i jego działalnością,

−

współpracować w grupie,

−

obsługiwać komputer na poziomie podstawowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

wyjaśnić pojęcia: siedlisko, pogoda, front atmosferyczny, masa powietrza, niŜ, wyŜ,
klimat, mikroklimat,

−

dokonać analizy warunków klimatycznych regionu,

−

określić wpływ warunków klimatycznych na wzrost, rozwój i plonowanie roślin,

−

dobrać rośliny ogrodnicze do uprawy w określonych warunkach klimatyczno-glebowych,

−

wykorzystać prognozę pogody i komunikaty IMiGW,

−

określić pogodę na podstawie obserwacji zjawisk przyrody,

−

określić wpływ ukształtowania terenu na wzrost i rozwój roślin,

−

określić zasady zapobiegania skutkom zjawisk atmosferycznych szkodliwych dla upraw
roślin ogrodniczych,

−

wyjaśnić pojęcia: gleba, rola, podglebie, Ŝyzność, urodzajność, kultura gleby,

−

scharakteryzować czynniki kształtujące glebę,

−

wyjaśnić pojęcia: poziomy genetyczne gleb, tekstura, układ gleby, nowotwory glebowe,
klasa, typ, podtyp, rodzaj, gatunek,

−

scharakteryzować kompleksy glebowo-rolnicze najbliŜszego otoczenia,

−

określić skład mechaniczny oraz fizykochemiczne właściwości gleby,

−

określić zasady bonitacyjnej klasyfikacji gleb,

−

ocenić przydatność gleby pod uprawy ogrodnicze,

−

odczytać mapy glebowo-rolnicze,

−

wykonać odkrywkę glebową,

−

określić rodzaje erozji i degradacji gleby, sposoby zapobiegania i rekultywacji,

−

określić zaleŜności między stanem gleby i sposobem jej uŜytkowania,

−

określić sposoby zwiększania urodzajności róŜnych rodzajów gleb.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Wpływ czynników klimatycznych i siedliska na wzrost,

rozwój i plonowanie roślin

4.1.1. Materiał nauczania

Poznanie podstawowych wiadomości dotyczących czynników siedliska, w jakim Ŝyją

rośliny  uprawne,  oraz  poznanie  wpływu  czynników  siedliska  na  wzrost  i  rozwój  roślin,
a takŜe  roślin  uprawnych  na  siedlisko,  potrzebne  jest  do  poprawienia  lub  przekształcenia
siedliska  stosownie  do  wymagań  uprawianych  roślin.  Wszystkie  czynniki  siedliska  działają
na  roślinę  zespołowo  i wzajemnie  się  warunkują.  Aby  otrzymać  wysokie  plony  roślin
niezbędne  jest  poznanie  wpływu  czynników  siedliska  na  ich  rozwój,  wzrost  i  plonowanie.
Aby  działalność  ogrodnika  była  prawidłowa  i  przynosiła  korzystne  efekty  musi  posiadać
wiedzę na temat czynników wpływających na ich rozwój.
Siedlisko  jest  to  zespół  naturalnych  i  sztucznych  czynników  zewnętrznych  działających  na
rośliny w czasie ich wzrostu i rozwoju. MoŜemy wymienić rodzaje siedlisk: ciepłe i chłodne,
suche  i  wilgotne,  nasłonecznione  lub  zacienione.  Wśród  czynników  naturalnych  moŜemy
wyróŜnić:
–

geologiczne (rodzaje skał),

–

klimatyczne (promieniowanie słoneczne, temperatura, wilgotność, wiatry, opady),

–

glebowe (rodzaje gleb, zasobność w składniki pokarmowe, podatność na erozję),

–

topograficzne (wzniesienie terenu nad poziomem morza, nachylenie zboczy),

–

wodne (rzeki, jeziora, bagna),
Do czynników sztucznych zaliczamy:

–

agrotechniczne (uprawa roli, nawoŜenie, zmianowanie),

–

techniczne związane z budową sieci komunikacyjnych,

–

melioracyjne (urządzenia nawadniające i odwadniające, agromelioracje).

Pogoda  ma  duŜy  wpływ  na  rozwój  roślin  i  na  ich  siedlisko.  Pogoda  jest  to  stan  faktyczny
atmosfery  nad  obszarem  w  określonym  czasie.  Jest  on  wynikiem  zachodzących  procesów
w atmosferze,  przy  jej  współudziale  i  współdziałaniu  z  powierzchnią  ziemi.  Pogoda  ulega
bardzo  częstym  zmianom,  które  mogą  być  okresowe  lub  nieokresowe.  Zmiany  okresowe
pogody  są  wywołane  porą  doby  i  roku,  jak  równieŜ  ruchem  kuli  ziemskiej  dookoła  Słońca.
Zmiany  nieokresowe  wywołuje  ciągłe  przemieszczanie  się  mas  powietrza  o  róŜnych
właściwościach fizycznych (temperatury).

Masa powietrza to duŜe objętości powietrza, o rozmiarach poziomych sięgających kilku

tysięcy kilometrów, a pionowych kilku kilometrów, których cechy fizyczne, temperatura
i wilgotność, odznaczają się jednorodnością. Od mas powietrza uzaleŜniona jest pogoda, to
one decydują o pogodzie. Gdy na miejsce zajmowane przez pewną masę powietrza napływa
inna, o odmiennych właściwościach fizycznych, następuje zmiana pogody.

Obszar atmosfery będący strefą przejściową pomiędzy dwiema róŜnymi masami

powietrza, nazywa się powierzchnią frontową, która w miejscu przecięcia się z powierzchnią
Ziemi wyznacza linię frontu nazywamy frontem atmosferycznym. RozróŜniamy fronty ciepłe
i chłodne. Front ciepły jest to powierzchnia rozdzielająca powietrze chłodne odpływające
dołem od powietrza ciepłego wślizgującego się na nie górą. Front chłodny jest to
powierzchnia oddzielająca powietrze chłodne, wdzierające się od dołu, pod ustępujące przed
nim powietrze ciepłe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyŜ jest układem wysokiego ciśnienia atmosferycznego, w którym

ciśnienie rośnie od

peryferii ku środkowi układu, gdzie osiąga wartość najwyŜszą. Podczas wyŜu najczęściej jest
pogoda bezchmurna, a więc i bezopadowa; latem gorąca, zimą mroźna.

NiŜ jest to układ niskiego ciśnienia atmosferycznego, w którym ciśnienie maleje od

peryferii  ku  środkowi  układu,  gdzie  osiąga  wartość  najniŜszą.  Podczas  przechodzenia  niŜu
barycznego pogoda jest wietrzna i chmurna, z opadami atmosferycznymi.
Klimatem  nazywamy  charakterystyczny  dla  danego  obszaru  (miejscowości,  regionu)
wieloletni  przebieg  pogody,  w  którym  uwzględnia  się  wszystkie  moŜliwe  na  tym  obszarze
typy  pogody,  jak  i  ich  przeciętne  wieloletnie  następstwo.  Klimat  powstaje  w  wyniku
oddziaływania  promieniowania  słonecznego,  zjawisk  fizycznych  zachodzących  w  podłoŜu
atmosfery,  cyrkulacji  atmosferycznej.  Określenie  klimatu  następuje  na  podstawie
wieloletnich obserwacji meteorologicznych.

Mikroklimat jest to klimat małego obszaru i odnosi się do przygruntowej warstwy

powietrza, do wysokości około 1,5 m. Mikroklimat występuje w warstwie silnego ściszenia
prędkości wiatru, powstaje pod wpływem zróŜnicowanych właściwości cieplnych
i wilgotnościowych glebowego podłoŜa atmosfery, ukształtowania terenu, szaty roślinnej.

Te wiadomości powinny wystarczyć do prawidłowej oceny wpływu czynników siedliska

na rozwój i plonowanie roślin.
Klimatyczne  czynniki  środowiska  –  zaleŜną  od  czynników  pogody  i  klimatu.  Pogoda
wpływa  na  wzrost,  rozwój  i  plonowanie  roślin  uprawowych,  oraz  na  rozmnaŜanie
i rozmieszczanie szkodników, chorób w uprawach roślin. Od warunków pogodowych zaleŜy
rozpoczęcie  prac  polowych,  zastosowanie  cięŜkiego  sprzętu,  oraz  skutecznego  działania
ś

rodków ochrony roślin i nawozów. Warunki mikroklimatyczne i topoklimatyczne siedlisk

rolniczych

wywierają

znaczący

wpływ

rozmieszczenie

upraw

dobór

najodpowiedniejszych zabiegów uprawowych. Do klimatycznych czynników siedliska
zaliczamy:
–

promieniowanie słoneczne,

–

temperaturę powietrza,

–

wilgotność powietrza,

–

wiatr,

–

opady.

Promieniowanie  słoneczne  dochodzące  do  Ziemi  jest  jedyną  postacią  energii  decydującą
o zasobach  energetycznych  środowiska.  Pozostałe  ciała  niebieskie  wysyłające  promienie
w kierunku  Ziemi  nie  mają  istotnego  wpływu  na  zachodzące  tu  procesy  energetyczne.
W skali  lokalnej  duŜą  rolę  moŜe  odgrywać  ciepło  wytwarzane  przez  człowieka  w  rejonie
zakładów przemysłowych i na obszarach większych  aglomeracji. Promieniowanie słoneczne
w kontakcie z glebą, roślinami jest w 75–90% absorbowane i zamienia się w ciepło. Prawie
cała  energia  słoneczna  jest  zuŜywana  na  róŜne  procesy  energetyczne  w  środowisku:
nagrzewanie  wody,  powietrza,  roślin,  gleby  oraz  transpirację.  Kształtowanie  się  pogody
i ruch  powietrza  jest  zaleŜne  od  promieniowania.  W  procesach  fotosyntezy  i  w  tworzeniu
suchej  masy  roślin  uczestniczy  tylko  kilka  procent  promieniowania.  Dotychczas

warunki

klimatyczne Polski nie doprowadzały do niedoboru światła lub jego nadmiaru
w prawidłowym przebiegu fotosyntezy. Energia promieniowania słonecznego charakteryzuje
się dwoma wskaźnikami fizycznymi: długością fali i natęŜeniem promieniowania. Do
powierzchni Ziemi promieniowanie dociera jako:
–

bezpośrednie (jest to część, która dociera do powierzchni ziemi bezpośrednio od słońca),

–

rozproszone (promieniowanie, które po załamaniu bądź odbiciu fali od napotkanych
przeszkód (chmury, zanieczyszczenia) dociera do powierzchni ziemi,

–

całkowite (to promieniowanie bezpośrednie i rozproszone dochodzące do powierzchni
Ziemi).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W procesach siedliskowych roślin udział bierze promieniowanie bezpośrednie

i rozproszone,  które  podlega  zjawisku  absorpcji  i  odbicia.  O  kształtowaniu  się  pogody
i klimatu  decyduje  wysokość  jak  równieŜ  szerokość  geograficzna  i  długość  dnia
w poszczególnych  porach  roku.  Dla  prawidłowego  rozwoju  roślin  waŜnym  czynnikiem  są
równieŜ: czas trwania nasłonecznienia, długość dnia.
Temperatura  powietrza  –  w  wyniku  absorpcji  promieniowania  słonecznego  nagrzewa  się
Ziemia,  a  od  niej  kilku  milimetrowa  warstwa  powietrza.  Zjawisko  to  początkuje  proces
nagrzewania się powietrza w troposferze, poniewaŜ ciepłe powietrze jest lŜejsze i unosi się ku
górze,  a  na  jego  miejsce  napływa  powietrze  chłodniejsze.  Temperatury  powietrza  ulegają
zmianom  okresowym  i nieokresowym  w  przebiegu  dobowym  i  okresowym.  Okresowe
zmiany  to  występowanie  dobowego  maksimum  około  godziny  14  i  minimum  nad  ranem.
Nieokresowe  zmiany  temperatury  powietrza  to  występowanie  minimum  dobowego
w godzinach  dziennych  w wyniku  napływu  chłodnego  powietrza,  a  takŜe  maksimum
dobowego nocą, gdy napłynie powietrze ciepłe. Temperatura powietrza i gleby ma zasadnicze
znaczenie  dla  wzrostu  i plonowania  roślin.  Dokładne  określenie  najniŜszej  temperatury
potrzebnej do kiełkowania i wschodów jest trudne do określenia, zaleŜy od wielu czynników.
Siewy  powinny  być  dostosowane  do  optymalnych  temperatur,  aby  temperatury  powietrza
i gleby nie były zbyt niskie. Po ukorzenieniu i wschodzie, temperatura ma zasadniczy wpływ
na  przebieg  fotosyntezy,  obieg  wody,  kwitnienie  i formowanie  się  plonu.  Metody  pomiaru
i przyrządy do określania temperatur omówiono w punkcie 4.4.1. poradnika dla ucznia.
Wilgotność powietrza – w przygruntowej warstwie powietrza występuje para wodna, która
jest  bezbarwnym  gazem  (często  nazywana  mgłą  unoszącą  się  nad  powierzchniami
parującymi).  Ilość  pary  wodnej  znajdującej  się  w  określonej  chwili  i  miejscu  zaleŜy  od
temperatury  powietrza  i parowania.  Wilgotność  powietrza  charakteryzują  następujące
wskaźniki:
–

ciśnienie maksymalne pary wodnej zawartej w powietrzu (e), zaleŜy od temperatury (t)
i szybko wzrasta wraz z jej wzrostem,

–

ciśnienie aktualne pary wodnej w powietrzu (e), jest to ciśnienie, jakie wywiera na
powierzchnię ziemi para wodna aktualnie zawarta w powietrzu,

–

wilgotność względna (f) jest to procentowy stosunek zawartości pary wodnej, znajdującej
się w powietrzu (e) do maksymalnej zawartości pary wodnej w powietrzu (E)

f = x 100%

gdzie: f – wilgotność względna, e – zawartość pary wodnej w powietrzu, E

−

maksymalna

zawartość pary wodnej w powietrzu.
–

niedosyt wilgotności powietrza (d) określa ilość pary wodnej potrzebnej do osiągnięcia

stanu nasycenia powietrza w chwili obserwacji d

E – e,

–

temperatura punktu rosy (td) jest to temperatura, w której para wodna zawarta
w powietrzu (e) jest w stanie nasycenia i następuje kondensacja, e

E, f

100%,

0 hPa.

Wiatr to poziomy ruch powietrza względem powierzchni Ziemi, wywołany róŜnicą ciśnienia
atmosferycznego. Określa się cechy wiatru: prędkość, kierunek i siłę. Kierunek wiatru określa
się według stron świata, z których wieje, wyznacza się w stopniach miary kątowej według 16-
stopniowej  skali  lub  w  rumbach.  Prędkość  wiatru  jest  to  droga,  jaką  przebywa  masa
poruszającego  się  powietrza  w  jednostce  czasu.  Prędkość  wiatru  podaje  się  w  metrach  na
sekundę lub w kilometrach na godzinę. Siła wiatru jest to parcie wywierane przez poruszające
się  powietrze  na  napotkaną  przeszkodę.  Do  pomiaru  i  obserwacji  wiatru  uŜywa  się
wiatromierzy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Opady atmosferyczne to opadające z atmosfery na powierzchnię Ziemi ciekłe lub stałe
produkty kondensacji pary wodnej. Opady charakteryzują się rodzajem i charakterem.
Głównymi rodzajami opadów są:
–

deszcz, są to pojedyncze krople wody o średnicy od 0,5 mm do 5 mm, lub mniejsze,

–

mŜawka to opad drobnych kropel o średnicy mniejszej od 0,5 mm, padających gęsto,

–

nieg to opad kryształków lodu często o rozgałęzionych strukturach w formie gwiazdek,

–

nieg ziarnisty to ziarna lodowe podobne o średnicy około 1 mm,

–

krupy śnieŜne to opad białych nieprzejrzystych ziaren lodu o kształcie kulistym i średnicy
2–5 mm, występują w temperaturze około 0ºC,

–

grad to opad bryłek lodu o rozmiarach 5–50 mm, niekiedy większe. Opad gradu ma
charakter przelotny.
Ze względu na czas trwania, opady dzielimy na ciągłe (trwające kilkanaście godzin) oraz

przelotne (krótkotrwałe, do kilkudziesięciu minut o zmiennym natęŜeniu). Do pomiaru opadu
słuŜy deszczomierz. O właściwym wykorzystaniu warunków klimatycznych przez ogrodnika
na wzrost, rozwój i plonowanie roślin decyduje jego wiedza. Dzięki tej wiedzy moŜna
w pewnym zakresie kształtować środowisko tak, aby roślinie stworzyć jak najlepsze warunki
do pełnego wykorzystania jej naturalnego potencjału plonotwórczego. KaŜdy z warunków
klimatycznych opisany powyŜej ma inny wpływ na rozwój i plonowanie roślin, jednocześnie
aby rozwój roślin następował prawidłowo muszą wszystkie w niej brać udział.

Na rozwój i plonowanie roślin wywiera wpływ stosunek dnia do długości nocy. Z tego

względu  w  Polsce  uprawiane  są  głównie  rośliny  długiego  dnia  (np.  zboŜa),  natomiast
występują trudności z uprawą roślin krótkiego dnia. Rośliny krótkiego dnia mają stosunkowo
duŜe  wymagania  cieplne  (często  nazywane  są  ciepłolubnymi).  W  ostatnim  czasie  proces
produkcji  roślin  ciepłolubnych  zostaje  dostosowany  do  warunków  cieplnych  panujących
w Polsce. Temperatura powietrza i gleby ma zasadnicze znaczenie dla wzrostu i plonowania
roślin.  Dokładne  określenie  najniŜszej  temperatury  potrzebnej  do  kiełkowania  i  wschodów
jest bardzo waŜnym czynnikiem. Zbyt niska temperatura w okresie kiełkowania doprowadza
do gnicia nasion. Siewy wiosenne nie powinny być z tego powodu zbyt wczesne. Siewy zbyt
późne są równieŜ niekorzystne, gdyŜ rośliny wschodzą za późno, co moŜe spowodować zbyt
duŜe  straty  w  plonie.  Po  wschodach  roślin,  temperatura  wywiera  zasadniczy  wpływ  na
przebieg  fotosyntezy,  obieg  wody,  kwitnienie  i  formowanie  plonu.  Część  roślin,  zwłaszcza
tych  które  pochodzą  z naszego  klimatu  potrafi  bronić  się  przed  przemarznięciem  poprzez
zagęszczenie  soku  komórkowego,  co  powoduje  obniŜenie  temperatury  krzepnięcia  soku
komórkowego o kilka stopni Celsjusza w dół, a tym samym pozwala na cofnięcie się procesu
zamarzania komórki. Zjawisko to znajduje zastosowanie w procesie hartowania rozsad roślin
dość  odpornych  na  niskie  temperatury.  Hartowanie  polega  na  stopniowym  przyzwyczajaniu
roślin do niskich temperatur i suszy, która występuje nawet przy duŜej ilości wody w glebie,
gdy  gleba  jest  zmarznięta.  Hartowanie  trwa  od  kilku  do  kilkunastu  dni  przed  sadzeniem
rozsady do gruntu. Nie moŜe przypadać jednak na okres przymrozków. Roślin ciepłolubnych
hartować  w  pełnym  znaczeniu  tego  słowa  się  nie  daje,  naleŜy  je  tylko  przez  kilka  dni
przygotować  do  zmienionych  warunków.  Zahartowane  rośliny  odznaczają  się  krępym
pokrojem, ciemnozielonym wybarwieniem, zwiększoną ilością wosku lub włosków na skórce
i wyŜszą suchą masą, niŜ rośliny niezahartowane. Hartowanie jest jednym z najwaŜniejszych
sposobów  zabezpieczania  roślin  przed  szkodliwym  działaniem  niskich  temperatur.
Przymrozki

napływowe

są

zwykle

sygnalizowane

przez

stacje

hydrologiczno-

-meteorologiczne na klika godzin przed nadejściem. W takiej sytuacji moŜna przeciwdziałać
skutkom przymrozku stosując:
–

okrywanie, folią, włókniną na małych powierzchniach upraw,

–

odymianie, dymem z wilgotnych tlących się materiałów jak słoma, łęty,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

deszczowanie, drobnokroplistym płynem wodnym z deszczowni, zamarzające kropelki
oddają ciepło roślinom, pozwalając im przeŜyć najbardziej niekorzystny okres.

Innym sposobem moŜe być ratowanie przemarzniętych roślin spryskując je zimną wodą, aby
nie dopuścić do zbyt szybkiego rozmarzania. Wskazane jest równieŜ chronienie roślin przed
bezpośrednio padającymi promieniami słonecznymi.

Temperatury wyŜsze, przy odpowiedniej wilgotności oznaczają wyŜsze plony. Zbyt

wysoka temperatura hamuje rozwój roślin i wpływa na spadek plonu. Wilgotność powietrza
ma duŜe znaczenie dla roślin w okresie siewu i ich wzrastania. W warunkach klimatu Polski,
parowanie z gruntu jest korzystne wiosną, gdyŜ  przyczynia się do szybkiego odprowadzania
nadmiaru  wody  nagromadzonej  w  okresie  jesienno  zimowym  i  podniesienia  temperatury
gleby.  W  okresie  letnim  parowanie  jest  niekorzystne,  poniewaŜ  zmniejsza  się  bilans  wodny
pola

uprawowego.

W takich

wypadkach

wskazane

są

zabiegi

agrotechniczne

przeciwdziałające  wysychaniu  głębszych  warstw  gleby,  lub  zabiegi  melioracyjne
(deszczowanie,  zamykanie  lub  otwieranie  zastawek  w  rowach  melioracyjnych).  Opady
atmosferyczne  decydują  o  bilansie  wodnym  gleby  i stanowią  główne  źródło  zaopatrzenia
roślin  w  wodę.  Wiatr  oddziałuje  na  roślinność  w mniejszym  stopniu  niŜ  ciepło,  światło
i woda, to jego działanie jest zarówno poŜyteczne i szkodliwe dla roślin. PoŜyteczne działanie
wiatru  polega  na  zapylaniu  roślin  wiatropylnych,  rozsiewaniu  nasion,  regulowaniu  ilości
dwutlenku węgla w warstwie powietrza, umacnianiu systemu korzeniowego roślin. Natomiast
szkodliwe  działanie  wiatru  polega  na  odkrywaniu  korzeni  roślin,  zwiewaniu  śniegu,
kaleczeniu  roślin  piaskiem,  zniekształcaniu  koron  i  pni  drzew,  przenoszeniu  na  znaczne
odległości zarodników chorób i szkodników.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak rozumiesz pojęcie siedlisko?

Co to jest pogoda?

Co to jest front atmosferyczny?

Co to jest niŜ?

Co to jest wyŜ i jaką pogodę przynosi latem i zimą?

Co to jest klimat?

Jakie znasz klimatyczne czynniki siedliska?

O czym decyduje promieniowanie słoneczne?

Co to jest promieniowanie bezpośrednie i rozproszone?

10.

Jaki wpływ ma temperatura na plonowanie i wzrost roślin?

11.

Jakie czynniki charakteryzują wilgotność powietrza?

12.

Co to jest wilgotność względna?

13.

Jak określamy kierunek wiatru?

14.

Jakie znasz rodzaje opadów atmosferycznych?

15.

Jakim urządzeniem dokonujemy pomiaru opadu?

16.

Jakie znasz klimatyczne czynniki siedliska?

17.

Jaki wpływ ma temperatura na rozwój roślin?

18.

Jaki wpływ ma wilgotność na wzrost i rozwój roślin?

19.

Jaki jest wpływ opadów atmosferycznych na rozwój roślin?

20.

W jaki sposób moŜna zabezpieczyć uprawy przed przymrozkiem?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj pozytywne i negatywne warunki klimatyczne wpływające na rozwój

roślin.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje zamieszczone w poradniku o warunkach klimatycznych,

odnaleźć informacje w Internecie o warunkach wpływających na rozwój roślin,

zanotować w notatniku pozytywne warunki klimatyczne wpływające na rozwój roślin,

zanotować w notatniku negatywne warunki klimatyczne wpływające na rozwój roślin

zaprezentować na forum grupy uzyskane i zapisane informacje.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

notatnik,

−

materiały piśmienne

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Dokonaj pomiaru temperatury powietrza przez kolejne 7 dni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wyszukać informacje na temat wykonywania pomiaru temperatur w poradniku dla ucznia,

dokonać pomiaru temperatury powietrza o godzinie 7

i 20

porównać zmierzone temperatury z temperaturami podawanymi w telewizji,

zanotować w notatniku zbadane temperatury,

przedstawić na lekcji wykonane pomiary i podać średnią temperaturę z siedmiu dni
w podanych godzinach.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

termometry do mierzenia temperatury powietrza,

−

poradnik dla ucznia,

−

dostęp do telewizji,

−

dostęp do Internetu,

−

notatnik materiały piśmienne,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Zaplanuj uprawy roślin ogrodniczych z uwzględnieniem prognoz pogody.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić uprawę roślin korzystając z informacji IMiGW, zawartych w Internecie,

określić uprawę na podstawie wiadomości uzyskanych z podręcznika, poradnika,

zaplanować najkorzystniejszy termin uprawy roślin,

zaplanowane terminy prac zanotować w notatniku,

zaprezentować na forum grupy planowany termin uprawy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

poradnik dla ucznia,

−

notatnik,

−

materiały piśmienne,

−

literatura z rozdziału 6.

4.1.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić, co to jest siedlisko?

wymienić rodzaje siedlisk?

wyjaśnić, co to jest klimat?

wyjaśnić, od jakich czynników zaleŜy pogoda?

wymienić rodzaje frontów atmosferycznych?

określić, jaka panuje pogoda podczas niŜu latem i zimą?

wymienić klimatyczne czynniki siedliska?

wyjaśnić, jaki wpływ ma temperatura na plonowanie i wzrost roślin?

dokonać pomiaru temperatury powietrza?

10)

wyjaśnić, co to jest opad?

11)

wymienić rodzaje opadów?

12)

wymienić klimatyczne warunki rozwoju roślin?

13)

dobrać najkorzystniejsze warunki uprawy roślin?

14)

wyjaśnić znaczenie opadów dla roślin?

15)

wykorzystać istniejące warunki klimatyczne do planowania uprawy
roślin?

16)

dokonać analizy pogody?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Przyrządy do pomiaru temperatury, opadów i wilgotności

4.2.1. Materiał nauczania

Temperatura powietrza jest jednym z bardzo waŜnych elementów pogody, którego

pomiary  rozpoczęto  stosunkowo  wcześnie,  bowiem  juŜ  w  XVIII  w.  Temperatura  jest
wielkością fizyczną określającą stopień nagrzania ciała. Powierzchnia Ziemi, grunty i wody,
które  otrzymują  energię  promieniowania  słonecznego,  stają  się  same  wtórnym  źródłem
ciepła.  Temperatura  powierzchni  gruntu  jest  trudno  mierzalna,  ze  względu  na  to,  iŜ  jest
powierzchnią  dwuwymiarową,  a  ponadto  ciepło,  które  gleba  otrzymuje  przenika
równocześnie w jej głąb oraz promieniuje do atmosfery.

Temperaturę określa się w stopniach skali termometrycznej. W uŜyciu są róŜne skale.

Najpowszechniejszą skalą stosowaną w naszym regionie klimatycznym jest skala Celsjusza
(t

C). Jako zero w tej skali (0

) przyjęto temperaturę powodującą topnienie chemiczne

czystego lodu, a temperaturę wrzenia wody chemicznie czystej przy ciśnieniu 760 mm Hg
jako 100

C. Pomiarów temperatury powietrza dokonuje się systematycznie w stacjach

i posterunkach meteorologicznych za pomocą róŜnych termometrów. Termometry stosowane
w pomiarach meteorologicznych moŜna podzielić na:
–

cieczowe,

–

deformacyjne,

–

oporowe,

–

termoelektryczne.
Do najczęściej uŜywanych termometrów na stacjach meteorologicznych naleŜą te,

w których  wykorzystano  zjawisko  objętościowej  rozszerzalności  cieplnej  cieczy,  najczęściej
rtęci  lub  alkoholu.  Posługując  się  termometrami  cieczowymi  w  praktyce  mierzymy  długość
znajdującego  się  w  szklanej  rurce  słupka  cieczy.  Termometry  uŜywane  w  stacjach
meteorologicznych to termometry stacyjne, gruntowe. Termometr stacyjny słuŜy do pomiaru
aktualnej  temperatury  powietrza.  Termometry  gruntowe  są  nieco  inaczej  zbudowane  od
stacyjnych,  jest  znacznie  wydłuŜona  część  zawierająca  zbiorniczek  z  cieczą,  umoŜliwiając
umieszczenie  go  na  Ŝądanej  głębokości  w  gruncie.  Do  ciągłej  rejestracji  temperatury
powietrza uŜywamy termografu samopiszącego.

Opady – pod pojęciem opadów atmosferycznych rozumie się opadające z atmosfery na

powierzchnię  Ziemi  ciekłe  lub  stałe  produkty  kondensacji  pary  wodnej.  Wysokość  opadu
wyraŜa  się  w  milimetrach,  oznacza  grubość  warstwy  wody,  jaka  utworzyłaby  się  na
powierzchni  Ziemi,  gdyby  woda  pochodząca  z  opadu  nie  spływała,  nie  wsiąkała  i  nie
parowała. Podstawowym przyrządem do pomiaru opadu jest deszczomierz.

Rys. 1. Deszczomierz Hellmanna (a) i jago części składowe (b) 1

−

powierzchnia zbierająca opad, 2

−

odbiornik,

−

podstawa, 4

−

zbiornik na wodę opadowa, 5

−

menzurka, 6

−

wkładka na śnieg, 7 – trzymadło [6, s. 29]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Stanowi  go  okrągły  blaszany  pojemnik  o  określonej  powierzchni  wlotowej,  mający  wewnątrz
mniejszy  zbiornik,  w którym  gromadzi  się  woda  opadowa.  Pomiar  wysokości  opadu
wykonywany  jest  w  Polsce  za  pomocą  deszczomierza  Hellmanna  (Rys.  1).  Deszczomierz  ten
składa się z trzech części. Cześć górna

−

to zbiornik, czyli metalowy walec zakończony w górnej

części krawędzią, a w dolnej części lejkiem. Powierzchnia zbiorcza ma 200 cm

. Zbiornik

nałoŜony jest na podstawę, w której znajduje się zbiornik na wodę. Deszczomierz znajduje się na
trzymadle załoŜonym na słupku w taki sposób, aby powierzchnia zbiorcza znajdowała się na
wysokości 1 m.

Wilgotność powietrza to zawartość pary wodnej w powietrzu. Para wodna przedostaje się

do  atmosfery  głównie  w  wyniku  parowania  z  powierzchni  wodnych,  lądowych,  transpiracji
roślin.  Najpowszechniej  stosowanym  w  praktyce  meteorologicznej  przyrządy  słuŜące  do
pomiaru  wilgotności  powietrza  skonstruowano  opierając  się  na  zjawisku  pochłaniania  pary
wodnej  przez  niektóre  ciała  lub  przy  ich  konstrukcji  wykorzystano  zaleŜność  intensywności
parowania  od  niedosytu  wilgotności.  Najprostszym  przyrządem,  za  pomocą,  którego  moŜna
zmierzyć  wilgotność  powietrza  jest  higrometr  włosowy.  Przyrządem  rejestrującym  w  sposób
ciągły wilgotność jest higrograf. W przyrządach tych, wykorzystano właściwości wydłuŜania się
odtłuszczonego  włosa  w  miarę  wzrostu  wilgotności  i  kurczenia  się  w  przypadku  zmniejszania
się wilgotności powietrza.

Rys. 2. Higrometr włosowy: 1

−

napięte włosy, 2

−

układ dźwigniowy,

−

wskazówka, 4

−

skala wilgotności [11, s. 63]

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Do czego słuŜy termometr?

W jakiej skali wykonujemy pomiar temperatury?

Jakie znasz termometry uŜywane w stacjach meteorologicznych?

Do czego słuŜy termometr gruntowy?

Czy temperaturę moŜna rejestrować w sposób ciągły?

Jakim przyrządem dokonujemy pomiaru opadu atmosferycznego?

Jak jest zbudowany deszczomierz Hellmanna?

Na jakiej wysokości dokonujemy pomiaru opadów za pomocą deszczomierza Hellmanna?

Jakimi przyrządami dokonujemy pomiaru wilgotności?

10.

Na jakiej zasadzie działa higrometr?

11.

Z jakich elementów zbudowany jest higrometr włosowy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Narysuj schemat deszczomierza Hellmanna, nazwij jego części.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wyszukać schemat deszczomierza w Internecie lub poradniku dla ucznia,

wykonać schemat w notatniku,

nazwać poszczególne części deszczomierza.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

literatura z rozdziału 6,

−

przybory do rysowania,

−

notatnik.

Ćwiczenie 2

Określ jednostki temperatury powietrza.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wyszukać w niezaleŜnych źródłach, korzystając z Internetu, encyklopedii informacje
dotyczące jednostek temperatury,

zanotować informacje, określając ich źródło.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

układ jednostek SI,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Opisz zasadę działania higrometru włosowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w literaturze, Internecie, poradniku dla ucznia

−

informacje dotyczące działania

higrometru włosowego,

opisać zasadę działania higrometru włosowego w zeszycie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić zasadę wykonywania pomiaru temperatur powietrza?

wymienić rodzaje termometrów?

określić jednostki temperatury?

określić, jak dokonać pomiaru opadu?

scharakteryzować budowę deszczomierza Hellmanna?

dokonać pomiaru opadu?

wyjaśnić zasadę działania higrometru włosowego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Budowa, składniki oraz właściwości fizyczne i chemiczne gleby

4.3.1. Materiał nauczania

Naukę zajmującą się badaniem gleb, ich składu, budowy i właściwości oraz poznaniem

procesów zachodzących w glebach, w zaleŜności od układów czynników środowiska, nazywamy
gleboznawstwem.  Wiadomości  z  tej  dziedziny  mają  duŜe  znaczenie  praktyczne,  dają  bowiem
podstawę do racjonalnej uprawy roli, nawoŜenia, nawadniania roślin, układania płodozmianów,
a  takŜe  rejonizacji  upraw  towarowych  roślin.  W  ogrodnictwie  znajomość  gleboznawstwa
pozwala  stwarzać  warunki  glebowe  dla  uprawy  na  podłoŜach  nie  spotykanych  w  naturalnych
warunkach. Gleba jest to przekształcona i oŜywiona powierzchniowa część gruntu. Wytworzona
z róŜnych skał w skutek  działania klimatu, organizmów Ŝywych, wody, rzeźby terenu, czasami
przy udziale człowieka. Wykazuje zdolność do produkowania roślin, co odróŜnia ją od martwej
skały. Znaczący wpływ na kształtowanie się gleb ma czas trwania poszczególnych procesów.

Proces glebotwórczy to działanie zespołu czynników fizycznych, chemicznych

i biologicznych  przekształcające  skały  i  inne  powierzchniowe  utwory  geologiczne  w  glebę
o określonych  właściwościach  biochemicznych  i  morfologicznych.  Procesy  glebotwórcze
prowadzą  do  wytworzenia  charakterystycznych  dla  danego  środowiska  gleb.  Czynniki
glebotwórcze to:
–

klimatyczne (opady, temperatura, wiatr),

–

geologiczne (skład skały macierzystej, rzeźba terenu),

–

biologiczne (wpływ organizmów glebowych

−

edafonu),

–

gospodarcze (działalność człowieka).
Procesy kształtujące glebę to:

procesy przygotowawcze tak zwane wietrzenie – proces ten prowadzi do rozdrobnienia skał
oraz tworzenia się nowych, wtórnych minerałów; powierzchnia staje się przepuszczalna dla
wody i powietrza; w takich warunkach mogą rozwijać się korzenie roślin,

właściwe procesy glebotwórcze – podczas ich trwania następuje przeobraŜenie substratu
glebowego w utwór częściowo oŜywiony przy udziale organizmów Ŝywych, głównie
drobnoustrojów, które wzbogacają go w próchnicę, witaminy, enzymy, hormony,

procesy  przemieszczania  produktów  wietrzenia  i  humifikacji  (powstawania  próchnicy)
procesy  te  mogą  prowadzić  do  koncentracji  pewnych  składników  w  jednym  miejscu,  a  ich
ubytku w innych.
Podczas  tych  procesów  następuje  przemieszanie  się  materiałów  chemicznych  wywołane

przemywaniem pionowym i poziomym. Pierwszy etap tworzenia się gleb to wietrzenie podłoŜa.
Jego intensywność zaleŜy od klimatu oraz rodzaju wietrzejącej skały. Następnie rozpoczyna się
działalność  organizmów  Ŝywych:  bakterii,  grzybów,  mchów  i  porostów.  Ze  względu  na  róŜną
aktywność  organizmów  na  poszczególnym  podłoŜu,  w  róŜnym  tempie  zachodzą  przemiany
chemiczne.  Drugi  etap  procesu  glebotwórczego  dokonuje  się  pod  wpływem  wkraczającej
roślinności  trawiastej  i  wysokiej.  Rośliny  odŜywiają  się  składnikami  mineralnymi  podłoŜa.
Rozwijające  się  jednocześnie  drobnoustroje  przyspieszają  rozkład  obumierających  roślin,  co
sprzyja wytwarzaniu się próchnicy. Ta z kolei wykorzystywana jest ponownie przez rosnące na
tym  podłoŜu  rośliny.  W  końcowym  kształtowaniu  się  gleby  uczestniczą,  więc:  mikroflora  oraz
fauna  glebowa.  Dlatego  teŜ  takie  same  gleby  mogą  powstawać  na  róŜnym  podłoŜu  skalnym.
Czarnoziemy,  gleby  brunatne,  gleby  płowe  mogą  powstawać  –  na  lessach,  a  czarne  ziemie,
gleby  brunatne,  gleby  płowe

−

na glinach morenowych. Na niektórych skałach powstaje tylko

jeden rodzaj gleb na przykład: rędziny zawsze powstają na skałach węglanowych lub
siarczanowych. KaŜda gleba ma w przekroju charakterystyczny wygląd i budowę, czyli tak

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zwany  profil.  MoŜna  odczytać  z  niego  poszczególne  warstwy  glebowe  powstałe  w  wyniku
działania  czynników  glebotwórczych.  Wygląd  i  budowa  profilu  świadczą  o  kierunku  procesów
glebotwórczych  i  wskazują,  w  jakim  stadium  rozwoju  znajduje  się  dana  gleba.  Procesy
glebotwórcze  przebiegają  w  określonych  warunkach  klimatycznych,  na  określonych  skałach
macierzystych,  pod  wpływem  określonej  szaty  roślinnej  i  prowadzą  do  ukształtowania  się
odpowiednich typów gleb. Do podstawowych procesów glebotwórczych zalicza się:
–

proces inicjalny – prowadzący do powstania gleb prymitywnych, przy udziale
zbiorowisk drobnoustrojów, mchów, porostów,

–

proces przemywania (płowienia) – polegający na wypłukiwaniu z górnych poziomów gleby
minerałów bez ich uprzedniego rozkładu,

–

proces bielicowania – przebiega przy kwaśnym odczynie gleby zwłaszcza w lasach
iglastych. Polega na wypłukiwaniu w głąb profilu gleby produktów rozkładu minerałów.
Przemieszczeniu ulegają zwłaszcza Ŝelazo i glin tworząc łatwo rozpuszczalne kompleksowe
związki z substancjami humusowymi,

–

proces oglejenia – to zespół zjawisk polegający na redukcji (odtlenianiu) mineralnych części
utworu  glebowego  w  warunkach  duŜej  wilgotności  w  obecności  substancji  organicznej.
Gleby  lub  oglejone  poziomy  glebowe  mają  charakterystyczne  niebiesko-zielonkawe
zabarwienie.  Proces  ten  przebiega  najczęściej  w  poziomach  nadmiernie  wilgotnych,  zatem
o ograniczonej ilości powietrza,

–

proces  brunatnienia  –  jest  typowy  dla  wielogatunkowych  lasów  liściastych.  Polega  na
rozkładzie  glinokrzemianów  i  wydzieleniu  zawartego  w  nich  Ŝelaza,  nadając  glebie
charakterystyczną  barwę:  od  Ŝółtobrunatnej  poprzez  ceglastą  lub  czerwonobrunatną  po
brunatną,

–

proces bagienny – to długotrwałe przemiany chemiczne i strukturalne, którym poddawane są
szczątki roślin bagiennych w warunkach stałej, nadmiernej wilgotności i braku dostępu
powietrza (anaerobiozy). W taki sposób tworzą się muły lub torfy,

–

proces  murszenia  –  przebiega  po  odwodnieniu  torfowiska  w  warstwach  gleb  mułowych,
torfowych  i  gytiowych  po  ustaniu  anaerobiozy,  czyli  po  ustaleniu  się  warunków  tlenowych
(aerobowych).  Jest  to  złoŜony  proces  biochemiczny,  prowadzący  do  humifikacji
(próchnienia)  i  częściowej  mineralizacji  masy  torfowej.  W  wyniku  tego  zanika  pierwotna
włóknista  struktura  torfu.  Odwodniony  torf,  muł  czy  gytia  kurczą  się  i  pękając  tworząc
drobne  bryły.  W  dalszym  procesie  murszenia  bryły  te  dzielą  się,  tworząc  ziarna
powstającego murszu.
Cechą  charakterystyczną  procesów  glebotwórczych  jest  wzajemne  oddziaływanie  masy

mineralnej gleby oraz organizmów Ŝywych i martwych. W glebie zachodzą złoŜone procesy
rozkładu i przeobraŜania substancji organicznej, a procesy dominujące w poszczególnych
etapach rozkładu moŜna określić na podstawie produktów końcowych. Są to:
–

mineralizacja,

–

humifikacja – czyli tworzenie się próchnicy,

–

torfienie,

–

murszenie,

–

zwęglanie (karbonizacja).
Podstawowe pojęcia związane z budową i składnikami gleby to: Ŝyzność, urodzajność,

kultura gleby, poziomy genetyczne, tekstura układ gleby, nowotwory glebowe.

Wierzchnią warstwę gleby na którą oddziałują bezpośrednio maszyny i narzędzia uprawowe

nazywamy rolą. Wartość uŜytkową gleby określa jej Ŝyzność i urodzajność. śyzność gleby jest
określona  jako  jej  zdolność  do  dostarczania  roślinom  wody,  składników  pokarmowych  oraz
powietrza  i  ciepła.  ZaleŜy  ona  od  właściwości  fizycznych,  biologicznych  i  chemicznych.
Naturalny stopień Ŝyzności moŜe być zwiększony  poprzez racjonalne nawoŜenie, wapnowanie,
poprawę  stosunków  wodnych,  zwiększenie  zawartości  substancji  organicznej.  Urodzajność

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

gleby oznacza jej zdolność do wytwarzania plonów stąd niekiedy zwana jest równieŜ
produktywnością.

W kaŜdej glebie w określonej kolejności występują charakterystyczne poziomy

zróŜnicowania  lub  warstwy.  Poziomy  zróŜnicowania  odznaczają  się  określonymi  cechami,
wykształconymi  w procesie  glebotwórczym,  a  zatem  wskazują  na  pochodzenie,  czyli  genezę
danej  gleby  i  stąd  nazywane  są  poziomami  genetycznymi.  Obok  poziomów  występują  równieŜ
warstwy naniesione przez wiatr lub rzeki oraz powstałe w wyniku procesu biologicznego.

Układ czyli tekstura gleby określa przestrzenne ułoŜenie cząstek masy glebowej i agregatów

względem siebie. UłoŜenie to moŜe być luźne, pulchne, zwięzłe i zbite.
Nowotwory  są  to  widoczne  gołym  okiem  skupienia  związków  mineralnych  i  organicznych
w glebie.  Mogą  one  być  pochodzenia  chemicznego,  krzemionkowe,  Ŝelaziste,  węglanowe
gipsowe  lub  teŜ  pochodzenia  biologicznego  stanowiące  ekskrementy  organizmów  glebowych,
głównie dŜdŜownic oraz kretowiny, występujące w formie kopców i chodników.

Gleba jest ośrodkiem porowatym, trójfazowym, jej elementy składowe znajdują się w fazie

stałej, ciekłej i gazowej.

Fazę  stałą  gleby  stanowią  cząstki  mineralne,  organiczne  i  organiczno-mineralne,  w  róŜnym
stopniu  rozdrobnienia.  Składnikami  mineralnymi  gleb  są  okruchy  skał  i  minerały.  Składnikami
organicznymi  gleb są przede wszystkim: próchnica, resztki roślinne i zwierzęce, znajdujące się
w róŜnym stopniu rozkładu oraz organizmy Ŝyjące w glebie. Mineralne składniki gleby to:
–

minerały krzemianowe (kwarc, skalenie, łyszczyki, piroksany, amfibole),

–

minerały bezkrzemianowe (kalcyt, dolomit, gips, tlenki Ŝelaza i glinu),

–

minerały ilaste powstałe w wyniku wietrzenia krzemianów i glinokrzemianów (kaolinit,
montmorylonit, ilit).
Wielkość cząstek moŜe być bardzo róŜnorodna, dlatego cząstki glebowe o zbliŜonym

składzie petrograficznym oraz podobnych właściwościach fizycznych zgrupowano we frakcje
granulometryczne. W Polsce obowiązuje podział na dwie grupy:
–

części szkieletowe, o średnicy cząstek większej od 1 mm,

–

części ziemiste, o średnicy cząstek mniejszej od 1 mm.
Określenie zawartość części szkieletowych polega na oznaczeniu zawartości frakcji

szkieletowych ogółem i segregacji na frakcje na sitach o określonej wielkości oczek. Ilość części
ziemistych  określa  się  metodami  sedymentacyjnymi,  polegającymi  na  pomiarze  szybkości
opadania  w  wodzie  cząstek  gleby  w  zaleŜności  od  ich  średnicy.  W  zaleŜności  od  procentowej
zawartości frakcji szkieletowych utwory glebowe dzieli się na: szkieletowe, szkieletowane oraz
bezszkieletowe.  Do  utworów  szkieletowych  zalicza  się  takie,  które  zawierają  powyŜej  50%
frakcji  kamienistych  i  Ŝwirowych  w  stosunku  do  całkowitej  masy  próbki.  Do  utworów
szkieletowych  zalicza  się  takie,  które  zawierają  mniej  niŜ  50%  frakcji  kamienistych
i Ŝwirowych.  Bezszkieletowe  utwory  glebowe  dzieli  się  na  grupy  granulometryczne:  piaski,
gliny, iły, pyły, a te z kolei w zaleŜności od zawartości frakcji na podgrupy granulometryczne.

Faza  ciekła  gleby  woda  glebowa,  a  właściwie  roztwór  glebowy,  jest  jednym  ze  składników
tworzących trójfazowy układ gleb, bierze udział we wszystkich zachodzących w niej procesach,
wywiera  bardzo  duŜy  wpływ  na  Ŝycie  roślin  i  uzyskiwane  plony.  Woda  w  glebie  podlega
działaniu  sił,  między  innymi  elektrostatycznych,  kapilarnych  i  osmotycznych.  ZaleŜnie  od
rodzaju  i  wielkości  sił  działających  na  wodę  w  glebie  moŜna  wyróŜnić  wiele  form  tej  wody.
Do głównych naleŜą:
–

woda w postaci pary wodnej,

–

woda molekularna,

–

woda kapilarna,

–

woda wolna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Faza  gazowa  gleby  tj.  powietrze  glebowe,  wypełnia  przestrzenie  wolne  w  glebie,  nie  zajęte
przez  fazę  ciekłą.  Ilość  powietrza  w  glebie  oraz  jego  skład  chemiczny  zmieniają  się  w  ciągu
okresu wegetacyjnego. Powietrze nie jest obojętnym składnikiem gleby, jego zawartość, bowiem
wpływa  na  prawidłowe  zaopatrzenie  korzeni  roślin  w  tlen  i  na  aktywność  biologiczną  gleby.
Natlenienie  gleby  i  korzeni  roślin  jest  efektem  wypadkowym  procesów  biologicznych
i chemicznych, powodujących ciągłe zuŜycie tlenu przy  równoczesnym wydzielaniu dwutlenku
węgla  oraz  procesów  fizycznych,  umoŜliwiających  wymianę  gazów  w  układzie  atmosfera  –
gleba – korzenie roślin.

Podstawą oceny właściwości fizycznych gleby jest jej układ trójfazowy. Polega on na tym,

e składniki gleby występują w trzech stanach – stałym, ciekłym i gazowym. Oznaczanie cech

fizycznych gleb to określanie:
–

składu granulometrycznego gleby,

–

gęstości (cięŜaru) gleby – określenie gęstości wymaga pobrania próbek glebowych
z zachowaniem naturalnej struktury, wysuszenia ich, a następnie zwaŜenia i obliczenia
stosunku masy do objętości,

–

zwięzłości gleby,

–

porowatości gleby,

–

plastyczności gleby,

–

przylepności gleby,

–

pęcznienia i kurczenia się gleby,

–

właściwości wodnych gleby,

–

właściwości cieplnych.
Gęstość gleby jest to stosunek masy stałej fazy gleby (wysuszonej w temperaturze 105

C) do

jej objętości (bez przestrzeni powietrznych).

Zwięzłość – siła, z jaką cząsteczki glebowe są ze sobą spojone. Zwięzłość gleby poprawiają

występujące w niej związki koloidalne. Zwięzłość gleby określa się na podstawie gęstości gleby.

Tabela. 1. Zwięzłość gleby [7, s. 145]

Porowatość – suma wszystkich wolnych przestrzeni przypadających na określoną jednostkę

objętości gleby. Porowatość gleby zaleŜy od jej struktury, składu mechanicznego, wilgotności,
temperatury, działalności korzeni i zwierząt glebowych. Największą porowatość do 85%
wykazują gleby torfowe, najmniejszą zaś gleby ilaste. Przeciętna porowatość wynosi około 50%
objętości gleby. Zmniejsza się wraz z głębokością.

Plastyczność – jest to podatność gleby będącej w stanie wilgotnym do formowania w róŜne

kształty. ZaleŜy ona od wymiarów cząsteczek. Gleby cięŜsze – gliniaste i ilaste są bardziej
plastyczne niŜ pylaste. Plastyczność gleby ocenia się poprzez próby jej formowania.

Przylepność – to zdolność przylegania gleby do róŜnych przedmiotów. Nie jest to poŜądana

cecha  –  powoduje  zwiększenie  oporu  podczas  obróbki  gleby  i  zuŜycie  większej  ilości  energii.
Lepkość  zaleŜy  od  wilgotności  i  składu  mechanicznego  gleby.  Przylepność  gleb  ocenia  się
poprzez  sprawdzanie  przylegania  gleby  do  przedmiotów.  Gleby  gliniaste  przylegają  do
przedmiotów drewnianych, a gleby piaszczyste do Ŝelaza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pęcznienie i kurczenie się – występuje w glebach bogatych w związki koloidalne. Pęcznienie

to zwiększanie objętości gleby przy nawilgotnieniu, kurczenie się to tracenie objętości przy
wysuszaniu. Oznaczamy te dwie właściwości gleb na podstawie doświadczeń nawadniania
i suszenia próbek gleb.

Właściwości wodne – to woda i roztwory glebowe wchodzące w skład gleby. Jest to woda

wolna, woda kapilarna, woda błonkowata, woda higroskopowa, woda molekularna, para wodna.
Woda glebowa zawiera sole oraz powietrze i związki organiczne, jest roztworem glebowym,
z którego rośliny czerpią składniki odŜywcze i mineralne.

Tabela 2. Właściwości wodne gleby [7, s. 56]

Właściwości cieplne

– to pojemność cieplna. Przewodnictwo i wypromieniowanie ciepła

z gleby. Intensywność nagrzewania gleby i szybkość utraty ciepła związane są z jej barwą
i wilgotnością.

Oznaczanie cech chemicznych gleb to określanie:

–

zawartości substancji organicznych w glebie,

–

zawartości węgla organicznego utlenianego, zawartości próchnicy w glebie,

–

zawartości azotu w glebie,

–

odczynu (pH) gleby,

–

zdolności sorpcyjnych gleby.
Zawartość substancji organicznych w glebie – na glebach prawidłowo wykorzystywanych

panuje równowaga między rozkładem substancji organicznej, a powstawaniem próchnicy. JeŜeli
takiej równowagi nie ma oznacza to, Ŝe w glebie toczą się procesy: zakwaszenia, akumulacji
substancji toksycznych. Zawartość substancji organicznych moŜe wahać się od kilku do
kilkunastu i więcej procent.

Zawartość węgla organicznego utlenianego, zawartość próchnicy – jest miarą ilości

substancji organicznej w glebie oraz wskaźnikiem stopnia humifikacji. Ilość węgla organicznego
w warstwie ornej gleb Polski waha się od 1 do 2%, w czarnoziemach, madach i rędzinach
1–3%, w glebach leśnych 10–40%. Na podstawie zawartości węgla w glebie oznacza się ilość
próchnicy. Jest to 58%, taka jest zawartość węgla w substancji próchnicowej.

Zawartość azotu–to obecność w glebie azotu organicznego (w substancjach organicznych

w glebie) oraz róŜnych związków azotu mineralnego. Wskaźnikiem obecności azotu mogą być
rośliny, na przykład pokrzywa zwyczajna, gwiazdnica i szczyr roczny.

Odczyn (pH) gleby – to odczyn środowiska glebowego określający aktywność biologiczną

gleby, czyli warunki bytowania roślin, mikroorganizmów i fauny glebowej.

Zdolności sorpcyjne gleby – to właściwość polegająca na pochłanianiu i zatrzymywaniu

przez koloidy (rozłoŜone cząstki skał, resztek roślinnych i zwierzęcych występujących w glebie)
róŜnych  cennych  związków  i  poszczególnych  składników  wchodzących  w  skład  soli
rozpuszczonych  w  wodzie  glebowej.  W  szczególności  zdolność  tą  posiada  próchnica  glebowa.
Od  pojemności  sorpcyjnej  gleby  zaleŜy  jej  odporność  na  degradację.  Właściwości  sorpcyjne
chronią  składniki  pokarmowe:  potas,  wapń,  magnez,  grupę  amonową  przed  wypłukiwaniem
z gleb i regulują odczyn. Neutralizują teŜ dostające się do gleby substancje szkodliwe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest gleba?

Jakie znasz procesy glebotwórcze?

Jakie czynniki mają wpływ na proces tworzenia się gleb?

Jakim ośrodkiem jest gleba?

Jakie fazy wchodzą w skład gleby?

Co to jest faza stała gleby?

Jakie są składniki mineralne gleby?

Co to jest faza ciekła gleby?

W jakich procesach uczestniczy woda w glebie?

10.

W jakich formach występuje woda w glebie?

11.

Co to jest faza gazowa gleby?

12.

W jakich procesach uczestniczy powietrze glebowe?

13.

Jakie znasz właściwości chemiczne gleb?

14.

Co oznacza termin sorpcja?

15.

Co to jest pH gleby?

16.

Jakie właściwości gleby określamy metodą sitową?

17.

Jakie są metody oceny właściwości fizycznych i chemicznych gleby?

18.

Jakie właściwości gleby moŜna ocenić na podstawie obecności na niej danych roślin?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj następujące po sobie procesy glebotwórcze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wyszukać w poradniku informacje na temat procesów glebotwórczych,

zanotować w notatniku poszczególne etapy powstawania gleby,

scharakteryzować proces glebotwórczy,

rozwiązanie ćwiczenia zaprezentować na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

mapa gleb,

−

notatnik,

−

materiały piśmienne,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Dokonaj badania pH gleby za pomocą paska wskaźnikowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

nasypać niewielką ilość (grudkę) gleby do probówki,

zalać ją 3 cm

wody destylowanej,

zatkać korkiem probówkę i wytrząsać przez kilka minut,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

odstawić probówkę aŜ do sklarowania cieczy,

kroplę tej cieczy nanieść pręcikiem szklanym na papierek uniwersalny lub pasek
wskaźnikowy o zasięgu skali pH 1 do pH 14 i wysuszyć,

po wysuszeniu papierka na podstawie skali odczytać wartość pH i określić odczyn gleby,

zapisać wynik,

przedstawić wynik badania na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

probówka,

−

pręcik szklany,

−

paski testowe (wskaźnikowe),

−

notatnik,

−

materiały piśmienne,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Porównaj skład granulometryczny dwóch próbek gleby na podstawie analizy sitowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

nasypać i przesiać kolejno próbki gleby przez sito o średnicy oczek 2 mm, 0,63 mm
i 0,22 mm,

zwaŜyć kolejne frakcje gleby pozostałe na sitach 2 mm, 0,63 mm i 0,2 mm,

zapisać masę kolejnych, pozostałych na sitach frakcji,

porównać wyniki obu prób,

scharakteryzować skład granulometryczny obu prób,

zanotować w notatniku wyniki analizy,

przedstawić wyniki pozostałym kolegom.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

dwie próby gleby,

−

sita: 2 mm, 0,63 mm, 0,22 mm,

−

waga laboratoryjna,

−

pojemniki na kolejne frakcje gleby,

−

notatnik,

−

ołówek,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 4

Oznacz gęstość objętościową gleby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zwaŜyć wysuszoną próbę gleby,

oznaczyć objętość próby (cm

podzielić masę gleby przez jej objętość,

zanotować wynik w notatniku,

dokonać porównania wyników z innymi kolegami.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

próba gleby

−

waga laboratoryjna,

−

cylinder miarowy,

−

notatnik,

−

materiały piśmienne,

−

literatura z rozdziału 6.

4.3.3.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić jakim ośrodkiem jest gleba?

scharakteryzować, na czym polega proces glebotwórczy?

scharakteryzować fazy gleby?

wymienić składniki mineralne gleby?

wymienić formy występowania wody w glebie?

wyjaśnić znaczenie powietrza w glebie?

wymienić cechy fizyczne gleb?

wymienić cechy chemiczne gleb?

10)

wskazać metody badania cech chemicznych gleby?

11)

wskazać metody badania cech fizycznych gleby?

12)

zdefiniować termin „porowatość”?

13)

zdefiniować termin „gęstość gleby”?

14)

zdefiniować termin „zwięzłość gleby”?

15)

zdefiniować termin „plastyczność gleby”?

16)

zdefiniować termin „przylepność gleby”?

17)

zdefiniować termin „pęcznienie gleby”?

18)

określić gęstość gleby ornej?

19)

określić najkorzystniejsze dla poszczególnych roślin pH gleby?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Bonitacyjna klasyfikacja gleb

4.4.1. Materiał nauczania

Systematyka nazywana równieŜ klasyfikacją gleb polega na zaszeregowaniu gleb w większe

zespoły,  charakteryzujące  się  podobną  budową  i  zbliŜonymi  właściwościami.  W  zaleŜności  od
przyjętych  kryteriów  rozróŜnia  się  klasyfikację  opartą  o  kryteria  przyrodnicze  oraz  oparte
o kryteria uŜytkowe i podział na kompleksy przydatności rolniczej. Najnowsza systematyka gleb
Polski  jest  oparta  na  kryteriach  przyrodniczych,  uwzględniających  genezę  i  rozwój  gleb,
właściwości  biologiczne  i  fizykochemiczne  oraz  cechy  morfologiczne.  Na  podstawie  tych
kryteriów  wyodrębniono  następujące  jednostki  systematyki:  dział,  rząd,  typ,  podtyp,  rodzaj,
gatunek.

Dział stanowi nadrzędną jednostkę systematyki gleb Polski. Obejmuje on gleby wytworzone

pod przemoŜnym wpływem jednego z czynników glebotwórczych (gleby napływowe,
antropogeniczne) lub pod wpływem wszystkich czynników bez wyraźnej przewagi Ŝadnego
z nich (gleby autogeniczne).

Rząd obejmuje gleby o podobnym kierunku rozwoju, stopniu zwietrzenia i podobnym typie

substancji organicznej oraz jej przemian i powiązań z częścią mineralną. Poszczególne typy
mogą obejmować gleby róŜniące się morfologicznie, ale powstałe w zbliŜonych warunkach
ś

rodowiska.

Typ jest podstawową jednostką systematyki gleb, która obejmuje gleby o takim samym układzie

poziomów  genetycznych,  zbliŜonych  właściwościach  chemicznych  i  fizykochemicznych,
przemieszczania  się  i  osadzania  składników  oraz  podobnym  typie  próchnicy.  W  warunkach
naturalnych  oraz  zbliŜonych  do  naturalnych  odpowiada  mu  określone,  charakterystyczne
zbiorowisko roślinne.

Podtyp gleby wyróŜnia się wówczas, gdy na cechy głównego procesu glebotwórczego

nakładają się dodatkowo cechy innego procesu glebotwórczego, modyfikujące właściwości
biologiczne, fizyczne, chemiczne i związane z tym cechy morfologiczne profilu glebowego.

Rodzaj gleby jest określany na podstawie genezy i właściwości skały macierzystej, z której

pod wpływem róŜnych czynników glebotwórczych wytworzyła się gleba.

Gatunek określa skład granulometryczny utworu glebowego, wyraŜony procentowym

udziałem poszczególnych frakcji.

Bonitacyjną klasyfikację gleb przeprowadza się według aktualnej lub potencjalnej

(spodziewanej) ich produkcyjności przy odpowiednim uŜytkowaniu i zagospodarowaniu. Tabela
klas gruntów obejmuje bonitację gleb:
–

gruntów ornych,

–

uŜytków zielonych,

–

gruntów pod lasami,

–

gruntów pod wodami.
W Polsce, mimo zmian, największą powierzchnię (51,7% w 2003 r.) zajmują nadal gleby

orne. Gleby orne podlegają klasyfikacji w oparciu o wartość rolniczą gleb określaną jako
bonitacja. Klasyfikacja gleb ornych oparta jest głównie na badaniach terenowych odkrywek
glebowych i określania ich właściwości. Klasy bonitacyjne gleb ornych:

–

klasa I – gleby orne najlepsze,

–

klasa II – gleby orne bardzo dobre,

–

klasa III a – gleby orne dobre,

–

klasa III b – gleby orne średnio dobre,

–

klasa IV a – gleby orne średniej jakości – lepsze,

–

klasa IV b – gleby orne średniej jakości – gorsze,

–

klasa V – gleby orne słabe,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

klasa VI – gleby orne najsłabsze,

–

klasa VI Rz – gleby pod zalesienia.

Klasyfikacja terenów zielonych (bonitacja uŜytków zielonych) wyodrębnia sześć klas

bonitacyjnych. Klasa  I, II,  III, IV, V, VI. Grunty pod lasami dzieli się na 6 klas bonitacyjnych,
róŜnicując  je  w  sposób  podany  przy  klasyfikacji  gruntów  ornych  oraz  zespołów  roślinnych.
Klasy  gleb  pod  wodozbiorami  ustala  się  według  klas  przewaŜających  gruntów  otaczających
wodozbiór.  Grunty  pod  wodozbiorami  zalicza  się  do  6  klas  bonitacyjnych.  Powierzchnia
uŜytków  rolnych  ciągle  maleje,  wzrasta  natomiast  powierzchnia  lasów  i  zadrzewień.  Struktura
uŜytkowania gruntów w Polsce ulega zmianom ze względu na:
–

ewolucję gleb,

–

rozwój mechanizacji

–

chemizację upraw,

–

degradację środowiska naturalnego,

–

upływ czasu.
PowyŜsza klasyfikacja opierająca się na cechach jakościowych gleb nie wyraŜa w pełni ich

przydatności  do  uprawy  określonych  roślin,  a  zatem  nie  stanowi  podstawy  do  właściwego
wykorzystania  gruntów.  Do  jednego  kompleksu  naleŜą  gleby  róŜne  pod  względem
typologicznym,  ale  o  zbliŜonych  właściwościach  rolniczych.  Podstawą  do  wydzielenia
kompleksów  rolniczych  przyjęto  następujące  kryteria:  charakter  i  właściwości  gleby,  warunki
agroklimatyczne,  rzeźba  terenu,  układ  stosunków  wilgotnościowych.  W  oparciu  o  te  kryteria
wydzielono  14  kompleksów  przydatności  rolniczej  gruntów  ornych,  w  tym  9  na  terenach
nizinnych i wyŜynnych, 4 na terenach górskich i 1 występujący na obydwu obszarach. Produkcja
ogrodnicza  stanowi  najbardziej  intensywną  gałąź  produkcji  roślinnej,  charakteryzującą  się
wysokimi  wymaganiami  glebowymi  większości  uprawianych  roślin  oraz  wysokimi  nakładami
pracy Ŝywej i uprzedmiotowionej.

Rośliny warzywne mają zróŜnicowane wymagania glebowe. Największymi wymaganiami

glebowymi odznaczają się z reguły warzywa o płytkim systemie korzeniowym takie jak cebula,
ogórek,  kalafior,  seler,  sałata  i  papryka.  Do  drugiej  grupy  o  nieco  mniejszych  wymaganiach
naleŜą warzywa kapustne, rabarbar, chrzan, szparag, rośliny strączkowe. Rośliny korzeniowe jak
marchew,  pietruszka,  burak  ćwikłowy  oraz  pomidor  i  szparag  mogą  być  uprawiane  na  glebach
słabszych,  naleŜących  do  III,  a  nawet  IV  klasy  bonitacyjnej.  Wybór  gleby  pod  warzywa  jest
w znacznym stopniu uzaleŜniony od okresu uprawy i planowanego terminu zbioru. Do uprawy
warzyw  na  zbiór  wczesny  najbardziej  przydatne  są  gleby  lŜejsze  o  dobrych  właściwościach
fizycznych,  a  więc  przewiewne,  przepuszczalne,  szybko  obsychające  i  nagrzewające  się  na
wiosnę.  Pod  warzywa  uprawiane  na  zbiór  późniejszy  naleŜy  wybierać  gleby  cięŜsze  o  duŜej
pojemności wodnej, zasobne w składniki pokarmowe.

Odrębne wymagania glebowe mają rośliny sadownicze. Sady są uprawiane w duŜym

zagęszczeniu  na  podkładach  karłowych  i  półkarłowych  dają  wysokie  i  opłacalne  plony  jedynie
na  dobrych  glebach  o  duŜej  miąŜszości  i  zasobności  w  składniki  pokarmowe.  Bardzo  waŜnym
kryterium  przy  wyborze  gleby  do  produkcji  drzew  owocowych  jest  właściwy  poziom  wody
gruntowej.

Większość roślin ozdobnych musi być uprawiana na glebach przewiewnych,

przepuszczalnych, zasobnych w wodę i składniki pokarmowe o duŜej miąŜszości warstwy ornej.
Doskonałymi  glebami  do  produkcji  kwiaciarskiej  są  lessy,  czarne  ziemie,  czarnoziemy.  Dobre
wyniki  uzyskuje  się  zwłaszcza  uprawiając  na  nich  bardzo  wymagające  co  do  jakości  gleby
rośliny cebulowe, jak tulipany, narcyzy, hiacynty. Gleby gliniaste nadają się pod uprawę roślin
późno kwitnących, róŜ gruntowych, szkółek bylin oraz drzew i krzewów ozdobnych. Większość
krzewów  w  tym  gatunki  zimozielone  udaje  się  na  glebach  o  odczynie  lekko  kwaśnym  lub
obojętnym  (pH  5,5–7,0).  Specjalne  wymagania  w  tym  zakresie  przejawia  większość  gatunków
z rodziny wrzosowatych, jak róŜaneczniki, wrzosy, wrzośce. Potrzebują one gleb zdecydowanie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kwaśnych o pH 4,5–5,5 bogatych w próchnicę, stale umiarkowanie wilgotnych. Przeciętna gleba
ogrodowa nie spełnia takich warunków, dlatego naleŜy ją przed sadzeniem odpowiednio
przygotować.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest systematyka gleb?

Jakie są jednostki systematyki gleb?

Co nazywamy typem gleb?

Jakie znasz kategorie uŜytkowe gleb?

Czym charakteryzują się gleby orne?

Co oznacza termin bonitacja gleb?

Jakie są klasy bonitacyjne gruntów ornych w Polsce?

Czym charakteryzuje się klasa bonitacyjna I, III, V i VI?

Jakie klasy bonitacyjne gruntów ornych występują w Twojej okolicy?

10.

Jakie czynniki wpływają na zmianę struktury uŜytkowania gruntów w Polsce?

11.

Jakie wymagania posiadają warzywa o płytkim systemie korzeniowym?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opracuj schemat klasyfikacji bonitacyjnej gleb gruntów ornych występujących w Polsce.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem dotyczącym klasyfikacji gruntów ornych,

skonstruować tabelę,

wpisać w tabeli klasy bonitacyjne gruntów ornych w Polsce,

scharakteryzować wymienione klasy bonitacyjne,

wykonać schemat klasyfikacji bonitacyjnej na arkuszu A4,

dokonać porównania wykonanej pracy z pozostałymi uczniami.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

atlas,

−

dane dotyczące klasyfikacji gleb w Polsce z podręcznika i poradnika,

−

arkusz papieru A4,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówek, długopis,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Opracuj mapę uŜytków zielonych Polski. Przygotuj mapę w formie plakatu. Zaprezentuj

mapę na forum grupy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować mapę Polski otrzymaną od nauczyciela,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wyszukać

materiałach

dydaktycznych

informacje

dotyczące

występowania

poszczególnych klas bonitacyjnych uŜytków zielonych w Polsce,

nanieść dane na mapę – plakat,

oznaczyć róŜnymi kolorami poszczególne klasy bonitacyjne uŜytków zielonych,

zaprezentować kolegom wynik pracy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6,

−

kopia – schemat mapy Polski w formacie A4,

−

atlas,

−

arkusz papieru,

−

kredki,

−

materiały piśmienne.

Ćwiczenie 3

Oceń przydatność gleb pod uprawę cebuli i marchwi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z wymaganiami glebowymi cebuli i marchwi,

wyszukać w podręczniku informacje o uprawie cebuli i marchwi,

określić przydatność gleby na podstawie klasyfikacji bonitacyjnej,

zbadać pH gleby,

zanotować w notatniku informacje,

zaproponować miejsca uprawy cebuli i marchwi,

przedstawić propozycje na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6,

−

próbki gleby,

−

probówka,

−

paski testowe,

−

notatnik,

−

materiały piśmienne.

4.4.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić pojęcie „bonitacja gleb?

scharakteryzować kaŜdą z klas bonitacyjnych gruntów ornych?

wymienić jednostki systematyki gleb?

wyjaśnić co to jest dział, rząd?

wymienić klasy bonitacyjne gruntów ornych w Twojej okolicy?

wymienić wymagania glebowe roślin sadowniczych?

wyjaśnić zmianę strukturę uŜytkowania gruntów?

wyjaśnić wymagania warzyw o płytkim systemie korzeniowym?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Erozja i degradacja gleb

4.5.1. Materiał nauczania

Erozja gleb w szerokim ujęciu oznacza niszczenie pokrywy glebowej w skutek działania

wody  –  erozja  wodna  i  wiatrów  –  erozja  wietrzna.  W  wyniku  erozji  zmniejsza  się  miąŜszość
gleby  obniŜa  się  wydatnie  jej  zasobność  i  Ŝyzność,  zarówno  naturalna,  jak  i  antropogeniczna.
Gleby  podlegające  erozji  nie  dają  spodziewanych  plonów  mimo  odpowiednich  zabiegów
uprawowych i właściwego nawoŜenia.

Największą degradację gleb na terenie Polski powoduje erozja wodna powierzchniowa. Jej

natęŜenie zaleŜy od wielu czynników, które moŜna wyrazić zaleŜnością funkcyjną:

S = f (ANGLJOZ)

gdzie:

S   –   straty gleby w t/h,
A  –  wielkość opadów atmosferycznych,
N  –   nachylenie terenu,
G  –   podatność gleb na erozję wodną,
L  –   długość stoku,
J   –   kształt zbocza,
O  –   okrywa roślinna,
Z  –   zabiegi przeciwerozyjne.

Erozją wodną nazywamy róŜne zjawiska z rozmywaniem dennym i brzegowym w dolinach

rzecznych, zmywaniem gleby na pochyłych terenach i szczytach górskich oraz z powstawaniem
osadów w postaci deluwiów i aluwiów w miejscach niŜej połoŜonych. Zjawiska te prowadzą do
deformacji profilów glebowych, zabagniania terenów niŜej połoŜonych i zmian warunków
hydrogeologicznych. Na skutek erozji wiele materiału glebowego z wodą spływa do morza.
Erozja wodna moŜe być powierzchniowa (płaska lub liniowa) i podziemna zwana suffozją.

Erozja powierzchniowa płaska jest to powolne i równomierne zmywanie gleb po stoku,

któremu nie towarzyszy tworzenie Ŝłobin. Erozja powierzchniowa liniowa obejmuje zmywanie
masy glebowej z tworzeniem się Ŝłobin w początkowym okresie (erozja Ŝłobinowa), które
w miarę rozwoju erozji liniowej przeobraŜają się w wąwozy (erozja wąwozowa).

Erozja podziemna zwana suffozją, polega na tworzeniu się w warstwach podglebowych

pustych  przestrzeni  w  wyniku  podziemnego  przepływu  wody.  Powstają  w  ten  sposób  pieczary
i korytarze  podziemne,  które  doprowadzają  do  zapadania  się  powierzchniowych  fragmentów
gleb,  jak  to  często  bywa  utworach  lessowych  i  na  terenach  krasowych.  Głównymi  czynnikami
warunkującymi  procesy  erozyjne  są:  ukształtowanie  terenu,  częstotliwość  i  nasilenie  opadów,
skład  granulometryczny  gleby  oraz  pokrywa  roślinna.  Na  terenie  Polski  wyróŜniamy  5  stopni
zagroŜenia  gleb  przez  erozję  i  proponuje  się  odpowiednie  dla  nich  zabiegi  przeciwerozyjne.
Stopnie zagroŜenia gleb erozją nachyleniem stoku:
–

erozja słaba (0–3

–

erozja umiarkowana (3–6

–

erozja intensywna (6–10

–

erozja silna (10–15

–

erozja bardzo silna (>15

W celu przeciwdziałania erozji wodnej gleb w Polsce naleŜy stosować zespoły melioracyji

przeciwerozyjnych zmierzających do zwiększania chłonności wodnej gleby, rozproszenia wody
powierzchniowej, zmniejszenia prędkości spływu powierzchniowego i umacniania tras odpływu.
Melioracje przeciwerozyjne powinny być zróŜnicowane w zaleŜności od ukształtowania

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

powierzchni, podatności gleb na erozję oraz od usytuowania terenu zagroŜonego erozją
w zlewniach.

Erozja wietrzną (eoliczną) nazywamy unoszenie cząstek gleby przez wiatr. Dotyczy gleb

suchych  i  luźnych.  Jest  spowodowana  wiatrami  o  prędkości  przekraczającej  10–20  m/s.
Szczególnie  podatne  na  unoszenie  przez  wiatr  są  pyły,  luźne  piaski  drobnoziarniste
i rozdrobnione  części  organiczne  (próchnica,  drobny  torf).  Erozję  eoliczną  moŜe  powodować
równieŜ  uprawa  gleb  w  okresach  suszy,  a  nawet  ruch  pojazdów  po  nieutwardzonych  drogach
gruntowych.  Tereny  naraŜone  na  erozję  wietrzną  naleŜy  chronić  poprzez  trwałe  zalesienie,
zakładanie  leśnych  pasów  śródpolnych  oraz  stosowanie  przeciwwiatrowego  systemu  upraw
wstęgowych,  w  których  bruzdy  powinny  przebiegać  poprzecznie  do  kierunku  dominujących
wiatrów. Jednym z waŜniejszych sposobów zwalczania i zapobiegania erozji jest utrzymywanie
bujnej  roślinności,  która  osłania  glebę  i  jednocześnie  dostarcza  jej  odpowiedniego  zapasu
substancji  organicznej,  zwłaszcza  próchnicy,  regulującej  zarówno  strukturę,  jak  i  właściwości
wodne gleb.

Degradacją gleby nazywamy niekorzystne zmiany środowiska glebowego, które obniŜają

jego aktywność biologiczną, co powoduje obniŜenie urodzajności. Wymiernym wskaźnikiem
degradacji gleb jest zmniejszenie produkcji masy roślinnej i obniŜenie jej wartości. Degradacja
gleby polega na spadku jej urodzajności spowodowanym niekorzystnymi czynnikami
ś

rodowiska, które:

–

pogarszają warunki Ŝycia i plonowania roślin uprawnych,

–

wpływają trwale na skład gatunkowy roślinności,

–

zmniejszają wartość uŜytkową płodów rolnych i leśnych,

–

pogarszają ekologiczną funkcję pełnioną w ekosystemach przez pokrywę glebowo- roślinną.
Skutki degradacji:

–

obniŜanie się jakości i ilości próchnicy w glebie,

–

wymywanie niezbędnych mikroelementów,

–

zakwaszenie gleby,

–

niszczenie struktury gleby,

–

spadek zasobności i Ŝyzności gleby.
Czynniki naturalne, powodujące naturalną degradację gleb:

–

zmiany klimatyczne,

–

zmiany szaty roślinnej, przemieszczanie i degradacja gleb w wyniku erozji.
Czynniki antropogeniczne, powodujące degradację antropogeniczną gleb:

–

uprawa i zmianowanie gleb,

–

mechanizacja,

–

melioracja,

–

chemizacja,

–

działalność gospodarcza: likwidacja lasów i wprowadzanie upraw rolniczych, zakwaszanie
gleb, zbyt intensywne wykorzystywanie terenów rolnych, stosowanie pestycydów jako
ś

rodków ochrony roślin, nawozy mineralne, nieodpowiednie nawoŜenie gnojowicą,

stosowanie ścieków do nawoŜenia terenów rolnych,

–

ubytki gleb, nieczynne wyrobiska piasku, Ŝwiru lub gliny.
Najistotniejsze przyczyny degradacji gleb:

–

intensywne zakwaszenie lub alkalizacja gleb,

–

niedobór składników pokarmowych niezbędnych roślinom i naruszenie równowagi jonowej
między nimi,

–

nadmierne stęŜenie soli w roztworach,

–

akumulacja substancji chemicznych oddziałujących niszcząco na organizmy roślinne,

–

okresowy lub trwały niedobór tlenu i wynikające z tego procesy gnilne,

–

okresowy lub trwały niedobór wody,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

pogarszanie się struktury lub porowatości gleby,

–

nadmierna mineralizacja substancji organicznej,

–

niszczenie poziomu próchniczego przez erozje,

–

osuwanie się mas ziemnych i ich obrywy,

–

zamulanie i zasypywanie gleby,

–

geotechniczne niszczenie gleb,

–

osiadanie gruntu w rejonach eksploatacji górniczej,

–

podtapianie i zatapianie gruntów.
Większość gleb Polski cierpi na niedobór wody i składników pokarmowych. Jest to

związane  z  właściwościami  gleb  piaskowych  łatwo  ulegających  zakwaszeniu  i  zuboŜeniu
w substancje pokarmowe. Gleby o zwięzłej strukturze są znacznie bardziej odporne na działania
degradujące  przemysłu.  Źródłem  degradacji  gleb  są  nie  tylko  zanieczyszczenia  przemysłowe.
DuŜe znaczenie ma nawoŜenie mineralne i stosowanie chemicznych środków ochrony roślin. Na
degradację  gleb  wpływ  mają  równieŜ  czynniki  lokalne  –  przesuszenie  w  wyniku  obniŜenia
nadmiernie  eksploatowanej  wody  gruntowej,  wadliwa  melioracja,  zasolenie  gleby  lub  jej
rozdeptywanie  przez  ludzi  i  zwierzęta  (zbocza  skarp,  łąki,  trawniki)  czy  rozjeŜdŜanie
i rozpylanie przez maszyny i sprzęt rolniczy.

4.5.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest erozja?

Jakie są rodzaje erozji?

Co to jest erozja wodna?

Jakie są rodzaje erozji wodnej?

Jakie są czynniki powodujące erozję wodną?

Jakie są stopnie zagroŜenia gleb erozją wodną i stopnie nachylenia stoku?

Jakie są sposoby przeciwdziałania erozji wodnej w Polsce?

Co to jest erozja wietrzna?

Czym jest spowodowana erozja wietrzna?

10.

Jakie są sposoby zwalczania erozji wietrznej?

11.

Na czym polega degradacja środowiska?

12.

Jak dochodzi do degradacji gleb?

13.

Co to jest degradacja naturalna?

14.

Jakie są czynniki degradacji antropogenicznej?

15.

Jakie znasz czynniki powodujące degradację gleb?

16.

Jakie są najistotniejsze przyczyny degradacji gleb?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ skutki niestosowania zabiegów przeciwerozyjnych i moŜliwości uŜytkowania terenu

ornego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać materiał dotyczący erozji wodnej gleb,

skonstruować tabelę,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wypisać w tabeli skutki niestosowania zabiegów przeciwerozyjnych i moŜliwości
uŜytkowania terenu ornego,

zaprezentować na forum grupy konsekwencje nie stosowania zabiegów przeciwerozyjnych.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6,

−

notatnik,

−

materiały piśmienne.

Ćwiczenie 2

Zbadaj, jaki wpływ na rośliny ma nadmierne zasolenie gleb.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przygotować dwa roztwory soli kuchennej z wodą destylowaną – jeden 1%, drugi 10%,

napełnić trzy probówki – jedną 10%, drugą 1%, a trzecią wodą z kranu (próba
kontrolowana),

w kaŜdej probówce umieścić po jednym liściu,

zaznaczyć na probówkach poziom wody,

przez kilka dni obserwować zachodzące na liściach zmiany,

zanotować i omówić swoje obserwacje – wygląd liści, poziom wody,

przedstawić wnioski na forum grupy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

trzy podobnej wielkości liście geranium,

−

trzy probówki,

−

woda destylowana,

−

sól kuchenna,

−

flamaster do oznaczenia poziomu wody,

−

notatnik i materiały piśmienne,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Zbadaj wpływ skaŜenia gleby na kiełkowanie roślin.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

pobrać próbki gleby – obrzeŜe drogi, ziemia zakupiona w sklepie ogrodniczym, ziemia
zakwaszona octem,

wysiać na trzech próbkach gleby rzeŜuchę – po 10 ziaren rzeŜuchy w jednakowych
odstępach,

przez kilka dni obserwować kiełkowanie roślin na trzech próbkach gleby,

zanotować wyniki obserwacji,

po 5 dniach policzyć, ile ziaren wykiełkowało w kaŜdej próbie,

porównać wygląd prób,

zanotować wyniki obserwacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

próbki gleb: ziemia zakupiona w sklepie ogrodniczym, ziemia zakwaszona octem, ziemia
z obrzeŜa drogi,

−

nasiona rzeŜuchy,

−

doniczki,

−

karta obserwacji,

−

notatnik, materiały piśmienne,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 4

Odszukaj skutki działania erozji w okolicach swojej miejscowości.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać materiał dotyczący erozji,

wykonać serię zdjęć miejsc o występującej erozji,

dokonać analizy zdjęć i foliogramów dotyczących erozji,

wykonać opis działania erozji,

przedstawić na forum grupy informacje o działaniu erozji.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

zdjęcia,

−

aparat fotograficzny,

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6.

4.5.3.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić pojęcie erozji?

dokonać podziału erozji?

wyjaśnić pojęcie erozji wodnej?

wyjaśnić co to jest erozja powierzchniowa płaska?

wyjaśnić co to jest erozja powierzchniowa liniowa?

wyjaśnić co to jest erozja podziemna?

wyjaśnić jak moŜemy przeciwdziałać erozji wodnej?

wyjaśnić co to jest erozja wietrzna?

scharakteryzować, jak moŜna chronić gleby przed erozją wietrzną?

10)

wymienić stopnie zagroŜenia erozją i nachylenie stoku?

11)

wyjaśnić pojęcie „degradacja środowiska?

12)

wskazać czynniki naturalne degradacji gleb?

13)

wskazać czynniki antropogeniczne degradacji gleb?

14)

określić wpływ zasolenia gleby na wzrost i rozwój roślin?

15)

określić wpływ zakwaszenia gleby na wzrost i rozwój roślin?

16)

wymienić przyczyny niszczenia gleb?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Rekultywacja i zwiększanie urodzajności gleb

4.6.1. Materiał nauczania

Rekultywacja to przywracanie jej ekologicznych i uŜytkowych wartości. Rekultywacja to

usunięcie  zanieczyszczeń  z  gleb  w  celu  doprowadzenia  ich  do  stanu  określonego  standardami
jakości.  Ustawowy  obowiązek  rekultywacji  nie  moŜe  być  nałoŜony  w  odniesieniu  do  gleb
i terenów  z  natury  zasobnych  w  pierwiastki  toksyczne.  W  przypadku  terenów
zanieczyszczonych  metalami  cięŜkimi  i  związkami  organicznymi  oznacza  to  konieczność
usunięcia  tych  pierwiastków  z  gleby.  Rekultywacja  gruntów  polega  na  nadaniu  lub
przywróceniu gruntom wartości uŜytkowych przez:
–

właściwe ukształtowanie rzeźby terenu,

–

poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych,

–

uregulowanie stosunków wodnych,

–

odtworzenie gleb,

–

umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg,

–

zagospodarowanie wyrobisk piasku, Ŝwiru, gliny i innych kopalin.
Celem współczesnych metod rekultywacji gleb jest przywrócenie przede wszystkim uŜytków

produkcyjnych oraz ograniczanie rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń. Kierunek rekultywacji
i zagospodarowania nieuŜytków moŜe być:
–

rolniczy – z przeznaczeniem terenu pod grunty orne, uŜytki zielone, sady, ogrody,

–

leśny – na zalesienia i zadrzewienia ochronne oraz produkcyjne,

–

wodny – pod budowę stawów i zbiorników,

–

rekreacyjny – na urządzenie terenów wypoczynkowych i turystycznych,

–

infrastrukturowy – budowa zakładów przemysłowych, obiektów komunikacyjnych
i gospodarki komunalnej.
Wybór kierunku rekultywacji gruntu zaleŜy od cech uŜytku: rzeźby terenu, składu

mechanicznego gruntu, warunków wodnych, potencjalnej produkcyjności, toksyczności gruntu.
Wybrane zabiegi stosowane do rekultywacji gleb i gruntów zdewastowanych:
–

zastosowanie pionowych i poziomych ekranów wodonieprzenikliwych, odcinających dopływ
wód ze stref znajdujących się powyŜej wyrobisk,

–

melioracje odwadniające stosowane z jednoczesnym nawadnianiem oraz przebudową
struktury gleby,

–

wapniowanie i magnezowanie gleb,

–

uzupełnianie poziomu niezbędnych składników gleby,

–

uzupełnianie poziomu próchnicy,

–

nawoŜenie masą roślinną i gnojowicą,

–

nawoŜenie mineralne,

–

nawoŜenie organiczne,

–

kształtowanie rzeźby terenu oraz regulowanie stosunków wodnych,

–

odtwarzanie gleb metodami technicznymi (pokrycie terenu warstwą ziemi próchniczej,
uŜyźnienie materiałami odpadowymi),

–

budowa dróg dojazdowych,

–

neutralizacja utworów glebowych silnie zanieczyszczonych,

–

uŜyźnienie utworów jałowych,

–

wprowadzenie roślinności odtwarzającej warunki biologiczne w glebie i hamującej erozję.
Urodzajność gleby to zdolność gleby do zaspokajania tych wymagań, które rzutują na

plonowanie, na produkcję tej części masy roślinnej, która ma bezpośrednie znaczenie uŜytkowe.
Zapewnieniem roślinom odpowiednich warunków wzrostu i poprawą urodzajności gleby
zajmują się róŜne dziedziny wiedzy rolniczej obejmujące gleboznawstwo, nawoŜenie, uprawę

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

roli,  zwalczanie  chwastów,  chorób  i  szkodników.  Na  glebach  o  wadliwej  budowie  profilu
glebowego  oraz  o  zbyt  lekkim  lub  zbyt  cięŜkim  składzie  granulometrycznym,  a  takŜe  przy  nie
właściwych stosunkach powietrzno-wodnych stosuje się zabiegi melioracyjne, aglomerioracyjne
lub fitomelioracyjne. NajwaŜniejszym elementem poprawy urodzajności gleb lekkich będzie ich
wzbogacenie w próchnicę i zwiększenie miąŜszości poziomu próchnicznego. W tym celu naleŜy
uregulować odczyn gleby przez wapnowanie oraz częste nawoŜenie obornikiem bądź nawozami
zielonymi,  przyorywanymi  na  większą  głębokość,  co  przy  słabszym  dostępie  tlenu  spowalnia
proces  mineralizacji  tych  nawozów.  Nie  mniej  waŜnym  czynnikiem,  wpływającym  na
zwiększenie  urodzajności  gleb  lekkich,  jest  poprawa  ich  stosunków  wodnych.  Najbardziej
skutecznym  sposobem  poprawy  zaopatrzenia  roślin  w  wodę  jest  instalacja  urządzeń
nawadniających  np.  deszczowni  lub  nawadniania  kropelkowego.  Nawadnianie,  połączone
z odpowiednim  nawoŜeniem  umoŜliwia  uzyskanie  na  glebach  lekkich  wysokich  plonów
wszystkich  roślin  ogrodniczych.  Inną  metodą  zapewniającą  poprawę  stosunków  wodnych,  jest
wprowadzenie  do  gleb  lekkich  tzw.  duŜych  melioracyjnych  dawek  torfu,  miału  węgla
brunatnego,  materiału  ilastego  czy  lessowego,  dzięki  czemu  wzrasta  ich  pojemność  wodna.
Metoda ta jest kosztowna i moŜe być opłacalna jedynie przy transporcie  wnoszonego do  gleby
materiału  na  niewielką  odległość.  Znacznie  łatwiej  jest  na  ogół  poprawić  urodzajność  gleb
cięŜkich nadmiernie wilgotnych do których naleŜą utwory wytworzone z iłów i glin cięŜkich. Są
to  gleby  bardzo  zwięzłe  o  małej  przepuszczalności  i  przewiewności  mające  niekorzystne
stosunki powietrzne. Uprawa tych gleb jest moŜliwa przy odpowiednim poziomie uwilgotnienia.
Zarówno  nadmiar  jak  i  niedobór  wilgoci  w  glebie  w  trakcie  uprawy  przyczynia  się  do
zniszczenia ich struktury. Właściwości tych gleb moŜna poprawić poprzez odwadnianie terenu,
głębokie  orki  oraz  wzbogacenie  w  próchnicę  i  poprawę  struktury.  W  przypadku  występowania
silnie  oglejonych  poziomów  nieprzepuszczalnych  dla  wody  niezbędne  staje  się  wykonanie
głębokiej  na  45–70  cm  orki  melioracyjnej,  bez  mieszania  poszczególnych  warstw.  Zapewniają
one  lepszy  dostęp  powietrza  do  tych  warstw  i  poprawę  warunków  rozwoju  systemu
korzeniowego roślin oraz drobnoustrojów.

Na glebach które mają silnie zagęszczone warstwy głębsze w tym takŜe podeszwę płuŜną

zaleca  się  spulchnianie  gleby  na  głębokości  40–80  cm.  Spulchnianie  takie  utrzymuje  korzyści
przez  4–7  lat  i  polega  na  zwiększaniu  zdolności  gleby  do  magazynowania  wody,  lepszego  jej
wykorzystania  przez  rośliny,  poprawie  warunków  powietrznych  i  ułatwieniu  głębszego
korzenienia się roślin.

Miarą urodzajności gleby jest plon (urodzaj) wyprodukowany w jednostce czasu z jednostki

powierzchni. Im większa część masy roślinnej ma znaczenie uŜytkowe (jak w przypadku drzew),
tym bardziej zacierają się róŜnice między  produktywnością a urodzajnością gleb. WyróŜnia się
dwa  pojęcia  urodzajności  gleby:  urodzajność  potencjalną  i  urodzajność  aktualną.  Urodzajność
aktualna  oznacza  urodzajność,  która  odpowiada  obecnemu  sposobowi  zagospodarowania  lub
obecnemu stanowi siedlisk (gleby).

Urodzajność potencjalna to taka, którą miałoby dane siedlisko (gleba) w stanie optymalnym.

To  pewien  pułap,  który  moŜe  być  osiągnięty  przy  moŜliwie  najlepszym  sposobie
zagospodarowania.  Urodzajność  potencjalną  moŜna  podnieść,  jeśli  zaistnieje  w  przyszłości
moŜliwość  zastosowania  nowych,  skuteczniejszych  metod  gospodarowania  naturalnymi  siłami
siedliska,  a  głównie  gleby.  Urodzajność  gleb  ma  charakter  dynamiczny,  uwarunkowany
działaniem  wszystkich  czynników  wpływających  na  rośliny.  W  kaŜdym  siedlisku  urodzajność
gleby  zaleŜy  od  dostatecznego  współdziałania  wszystkich  grup  czynników  w  optymalnym
stosunku. Od poznania i uzupełnienia względnego braku jakiegoś czynnika lub grupy czynników
zaleŜy zwiększenie plonów z naszych gleb. KaŜde siedlisko ma swoje słabe strony, które naleŜy
poznać  i  ulepszyć  poprzez  odpowiednie  zabiegi  agrotechniczne,  fitomelioracyjne  oraz  naleŜytą
ochronę  środowiska  glebowego  przed  czynnikami  degradującymi  jego  aktualne  zdolności
produkcyjne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przydatność rolniczą gleb obniŜa duŜa zawartość piasku i części szkieletowych, zbytnia

suchość, duŜa wilgotność, niszczące działanie erozji, oraz szkodliwa działalność przemysłu
i kopalnictwa. Zadaniem ogrodnika jest zwiększenie urodzajności gleb i uzyskanie w danych
warunkach moŜliwie jak największych plonów roślin uprawnych. Zwiększenie urodzajności gleb
moŜna osiągnąć przez stosowanie metod fitobiologicznych, agrochemicznych, agrotechnicznych
i melioracyjnych, a głównie całego zespołu tych zabiegów.

Metoda fitobiologiczna polega na kształtowaniu i polepszaniu warunków środowiska

przyrodniczego. NaleŜą do niej zadrzewiania, naleŜyte rozplanowanie struktury uŜytków,
wprowadzenie racjonalnego zmianowania, ewentualnie płodozmianu.

Metoda agrochemiczna polega na wprowadzeniu do gleby nawozów organicznych

i mineralnych  dostarczającym  roślinom  składników  pokarmowych  oraz  polepszających
właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne gleby. Szczególne duŜe znacznie dla utrzymania
wysokiej  urodzajności  gleby  ma  polepszenie  właściwości  gleby.  Największy  wpływ  wywiera
nawoŜenie  organiczne  (obornikiem,  nawozami  zielonymi,  kompostami  i  torfem)  oraz
wapnowanie.

Zabiegi agrotechniczne zmierzają do stworzenia w glebie najkorzystniejszych warunków

rozwoju  korzeni  oraz  utworzenie  trwałej  struktury  gruzełkowatej,  zapewniającej  korzystne
stosunki  wodno-powietrzne.  Terminowe  prowadzenie  podorywek,  prawidłowa  orka
przedzimowa  i  inne  zabiegi  uprawowe  przyczyniają  się  do  tworzenia  trwałej  struktury
gruzełkowatej, do niszczenia chwastów. Skuteczność zabiegów agrotechnicznych uwydatnia się
zazwyczaj przy stosowaniu innych metod.

Metoda melioracyjna zwiększania urodzajności gleb stosowana jest coraz częściej. Wiele

gleb wymaga uregulowania stosunków wodno-powietrznych, gdyŜ bez poprawienia tych
stosunków wszelkie inne zabiegi (nawoŜenie) nie dają poŜądanego wyniku.

Zabiegi polepszające właściwości gleb. Poprzez właściwe zabiegi agrotechniczne

i racjonalne nakłady moŜna poprawić właściwości gleb słabych i tym samym zwiększyć
asortyment uprawianych na nich roślin.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Na czym polega rekultywacja gleb?

Jakie mogą być stosowane kierunki rekultywacji i zagospodarowania nieuŜytków?

Od jakich czynników zaleŜy wybór kierunku rekultywacji gleb?

Jakie są zabiegi stosowane do rekultywacji gleb i gruntów zdewastowanych?

Jak zagospodarować nieczynne wyrobisko piasku, Ŝwiru lub gliny?\

Jakie metody prowadzą do zwiększenia urodzajności?

Na czym polegają zabiegi agrotechniczne?

Jakie gleby wymagają stosowania zabiegów zwiększających urodzajność?

W jakim celu stosujemy metody melioracyjne?

10.

Jakie zabiegi prowadzą do osiągnięcia wysokich plonów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ zabiegi zwiększające urodzajność gleby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

scharakteryzować rodzaje prowadzonych zabiegów uprawowych,

wyszukać w poradniku rodzaje prowadzonych zabiegów uprawowych,

zdecydować o wyborze prowadzonych zabiegów zwiększających urodzajność gleby,

dobrać rośliny do uprawy, pamiętając o konieczności płodozmianowania,

zanotować wyszukane informacje w notatniku.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

materiały piśmienne,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Dokonaj analizy wpływu melioracji na urodzajność gleby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

scharakteryzować zasadę działania melioracji,

odnaleźć informacje na temat prowadzenia melioracji w poradniku,

podczas zajęć w terenie, udać się na pole zmeliorowane i sprawdzić działanie melioracji
drenaŜowej,

zapisać uzyskane i spostrzeŜone informacje w notatniku.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

poradnik ucznia,

−

buty do ćwiczeń w terenie,

−

schematy melioracji,

−

notatnik,

−

materiały piśmienne,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Sporządź plan zagospodarowania nieczynnego wyrobiska piasku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wykonać analizę mapy terenu i podkładu geodezyjnego,

wyszukać w poradniku sposoby zagospodarowania powierzchni terenu w obrębie leja
depresji (wyrobiska),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zdecydować,

jak

zagospodarować

powierzchnię

nierolniczą,

uwzględniając

samorekultywację,

zaznaczyć na podkładzie geodezyjnym granice i podać wymiar powierzchni do
zagospodarowania,

nanieść lokalizację drzew i krzewów oraz niskiej roślinności na mapę sytuacyjną
wysokościową (podkład geodezyjny),

sporządzić plan zagospodarowania wyrobiska,

zaprezentować sporządzony plan na lekcji pozostałym kolegom.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

mapa terenu,

−

podkład geodezyjny,

−

literatura z rozdziału 6,

−

ołówek, linijka,

−

notatnik.

4.6.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić termin rekultywacja gleb?

określić zabiegi nadania lub przywrócenia gruntom wartości
uŜytkowych?

wskazać kierunki rekultywacji i zagospodarowania nieuŜytków?

wymienić czynniki determinujące wybór kierunku rekultywacji gleb?

wskazać sposoby rekultywacji i zagospodarowania nieuŜytków?

wyjaśnić pojęcie urodzajność?

scharakteryzować zabiegi agrotechniczne?

wyjaśnić, czy melioracja zwiększa urodzajność?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Przeczytaj zestaw zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań dotyczących charakteryzowania czynników klimatycznych
i glebowych o róŜnym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego wyboru.

Za kaŜdą poprawną odpowiedź moŜesz uzyskać 1 punkt.

Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Dla kaŜdego zadania podane są
cztery moŜliwe odpowiedzi: a, b, c, d. Tylko jedna odpowiedź jest poprawna; zaznacz ją
znakiem X.

Staraj się wyraźnie zaznaczyć odpowiedzi. JeŜeli się pomylisz i błędnie zaznaczysz
odpowiedź, otocz ją kółkiem i zaznacz ponownie odpowiedź, którą uwaŜasz za poprawną.

Test składa się z dwóch części. Część I zawiera zadania z poziomu podstawowego,
natomiast w części II są zadania z poziomu ponadpodstawowego i te mogą przysporzyć Ci
trudności, gdyŜ są one na poziomie wyŜszym niŜ pozostałe (dotyczy to zadań o numerach 4,
5, 6, 8, 12, 14).

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję wykonanego zadania.

10.

Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie sprawiało Ci trudność, wtedy odłóŜ rozwiązanie
zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.

11.

Po rozwiązaniu testu sprawdź czy zaznaczyłeś wszystkie odpowiedzi na KARCIE
ODPOWIEDZI.

12.

Na rozwiązanie testu masz 35 min.

Powodzenia

Materiały dla ucznia:

–

instrukcja,

–

zestaw zadań testowych,

–

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Do czynników naturalnych siedliska zaliczamy czynniki
a)

agrotechniczne.

klimatyczne i glebowe.

nawoŜeniowe i uprawowe.

agromelioracyjne.

Frontem atmosferycznym nazywamy
a)

wyŜ i niŜ baryczny.

mikroklimat siedliska.

siedlisko.

dwie róŜne masy powietrza.

Opady atmosferyczne to
a)

deszcz i zanieczyszczenia.

krupy śnieŜne i grad.

kamienie i mŜawka.

konary drzew i śnieg.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pomiar temperatury powietrza dokonujemy
a)

gdziekolwiek za pomocą termometru lekarskiego.

w mieszkaniu.

w ogródku meteorologicznym.

w kosmosie.

Pomiaru wysokości opadu dokonujemy deszczomierzem na wysokości
a)

0,5 m.

2 m.

1 m.

1,5 m.

O kiełkowaniu i wzroście roślin decyduje
a)

wykształcenie rolnika.

niska temperatura podczas kiełkowania roślin.

odpowiedni termin wysiewu, temperatura i wilgotność.

zabiegi agrotechniczne podczas kiełkowania.

Temperaturę powietrza w Polsce określamy w stopniach
a)

Kelwina.

Fahrenheita.

Miary kątowej.

Celsjusza.

Wilgotność powietrza określa
a)

ilość wody opadowej.

ilość wody w rzekach.

zawartość pary wodnej w powietrzu.

wszystkie odpowiedzi są poprawne.

Czynniki glebotwórcze kształtujące glebę to
a)

klimat, woda, czas.

wietrzenie, urodzajność, geologia.

wietrzenie, Ŝyzność, geologia.

sorpcja, uprawa, humifikacja.

10.

Podstawowe procesy glebotwórcze to
a)

proces inicjalny, wymywania, bielicowania, brunatnienia.

proces bonitacji, oglejenia, murszenia, klasyfikacji.

proces aluwialny, iluwialny, glebowy, wymywania.

proces inicjalny, mineralizacji, systematyzacji, sorpcji.

11.

Klasa bonitacyjna określająca gleby orne dobre to
a)

klasa I.

klasa II.

klasa III a.

klasa III b.

12.

Najkorzystniejszą strukturą gleby dla rozwoju roślin jest struktura
a)

gąbczasta.

ziarnista.

gruzełkowata.

proszkowa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13.

Fizyczne cechy gleby to
a)

nowotwory glebowe, właściwości cieplne, barwa.

skład granulometryczny, przylepność, gęstość.

miąŜszość gleb, porowatość, układ gleby.

struktura gleby, formacje leśne, kurczenie się.

14.

Właściwości wodne gleb to
a)

para wodna, próchnica, minerały.

plastyczność, filtracja, odczyn gleb.

retencja glebowa, wsiąkanie, filtracja.

składniki mineralne, ruch wody w glebie, filtracja.

15.

Erozja gleb to
a)

utrata powierzchniowej warstwy gleb.

powierzchnia biologicznie czynna Ziemi.

spadek urodzajności.

zdolność gleby do plonowania.

16.

Przyczyny powstawania erozji to
a)

kruszenie skał, odspajanie i odrywanie cząstek.

odpady komunalne i przemysłowe, procesy murszenia.

wiatr, Ŝyzność, herbicydy.

woda, ochrona gleb, zasobność gleb.

17.

Degradacja gleby polega na spadku jej urodzajności spowodowanym niekorzystnymi
czynnikami środowiska które powodują
a)

zmiany klimatyczne.

zmniejszają wartość uŜytkową płodów rolnych i leśnych.

wprowadzanie zabiegów mechanizacyjnych.

procesy glebotwórcze.

18.

Rekultywacja gruntów polega na przywróceniu gruntom wartości uŜytkowych przez
a)

wprowadzanie do gleby odpadów i ścieków.

prowadzenie intensywnej uprawy roślin.

prowadzenie działalności przemysłowej.

odtworzenie gleb.

19.

Zabiegi stosowane w rekultywacji gleb i gruntów zdewastowanych to
a)

nawoŜenie organiczne, mineralne.

geochemiczne przekształcanie gleb.

nadmierne wykorzystywanie zasobów naturalnych.

zakwaszanie gleb.

20.

Urodzajność gleb to
a)

poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych.

zdolność gleby do plonowania w określonych warunkach siedliskowych.

zjawisko obniŜania jakości i duŜych strat w uprawach.

czynnik prowadzący do powstawania gleb.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Charakteryzowanie czynników klimatycznych i glebowych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

LITERATURA

Dobrzański B., Zawadzki S.: Gleboznawstwo. PWRIL, Warszawa 1999

Gawroński A.: Podstawy produkcji roślinnej. Hortpress, Warszawa 2000

Eugeniusz Kołoty praca zbiorowa.: Podstawy Ogrodnictwa. WSiP 2000

Grochowicz E., Korytowski J.: Ochrona gleb. WSiP, Warszawa 1997

Łopata K. Rudnik E.: Tajemnice gleby – Chroń swoje środowisko. WSiP, Warszawa 1997

Skąpski Myśliwska. Dąbrowski Z.: Ogólna uprawa roślin ogrodniczych. PWRL, Warszawa
1986

Myślińska E.: Laboratoryjne badania gruntów. PWN, Warszawa 1998

Pyłka-Gutowska E.: Ekologia z ochroną środowiska. Wydawnictwo Oświatowe Warszawa
1996

Sitek J. R.: Uprawa, nawoŜenie roślin ogrodniczych. PWRIL, Warszawa 1997

10.

Stępczak K.: Ochrona i kształtowanie środowiska. WSiP, Warszawa 2001

11.

Woś A.: Meteorologia dla geografów. PWN, Warszawa 1997