plik

Fotografia jako przełomowy wynalazek

Śledząc historię cywilizacji, można zauważyć, że było w niej kilka momentów, które miały

przełomowe  znaczenie  dla  całej  ludzkości.  Vilem  Flusser  w  jednej  ze  swoich  książek  „Ku
filozofii  fotografii”  mówi  o  takich  dwóch  punktach  zwrotnych.  Pierwszy  to  wynalezienie
linearnego  pisma,  drugi-  wynalezienie  obrazów  zapisanych  mechanicznie,  a  mianowicie
fotografii.

    Dlaczego  fotografia  jest  uważana  za  taki  punkt  przełomowy?  Ten  fakt  jest  związany  między
innymi z psychologią człowieka i jego postrzeganiem świata. Umysł ludzki opiera się głównie na
wyobrażeniach, na obrazach, które tkwią głęboko w jego świadomości. Wszystko usłyszane czy
przeczytane, żeby było lepiej zrozumiałe, nie było wyłącznie suchym faktem jest automatycznie
przez  nas  wyobrażane,  przekładane  na  obrazy.  Człowiek  w  swej  istocie  jest  więc  ściśle
powiązany  ze  światem  obrazów.  Przecież  już  ludzie  pierwotni,  wszystko,  co  widzieli  w
otaczającym  ich  świecie  przedstawiali  w  malowidłach  na  kamieniach,  w  jaskiniach,  tak  jak  te
zjawiska  rozumieli.  Wraz  z  powstaniem  tekstu  linearnego  w  II  tysiącleciu  p.  n.  e.  tej    cesze
człowieka  zaczęto  przepisywać  znaczenie  drugorzędne.  Z  biegiem  czasu  pisane  teksty  dla
zwykłego,  przeciętnego  człowieka  stawały  się  niezrozumiałe.  Flusser  mówi  więc  o  pęknięciu
cywilizacji na kilka części: sztuki piękne, opierające się na tradycyjnym obrazie, dostępne tylko
wybrańcom,  na hermetyczny niezrozumiały dla większości tekst nauki i tani tekst dla mas.
    I  w  tym  właśnie  miejscu  swoją  historyczną  rolę  odegrała  fotografia.  Miała  ona  ponownie
włączyć  obrazy  w  życie,  sprawić,  aby  hermetyczny  tekst  stał  się  wyobrażalny  i  łatwiej
zrozumiały.

Fotografia miała się stać swoistym zaprzeczeniem dotychczas wyznawanego

systemu, o który tak żarliwie w swoim  czasie walczył Platon. Ten starożytni  filozof podkreślał
doniosłą rolę pamięci  i ustnego przekazu wydarzeń zapamiętanych przez  ludzki umysł. Obrazy
były dla  niego pustką pozbawioną  jakiegokolwiek sensu  istnienia. Pokazywały świat oderwany
od rzeczywistości. Ich prawdziwa istota tkwiła jednak w pamięci człowieka i tylko poprzez ustny
przekaz,  przez  słowa  rzeczywistość  można  było  przedstawić  bardziej  szczegółowo.

Fotografia

stała  się  więc  zaprzeczeniem  tej  doktryny.  Powracała  do  obrazowego  przedstawiania  świata  w
dokładnym  tego  słowa  znaczeniu.  Miała  stać  się  kodem  czytelnym  dla  wszystkich,  przełamać
kryzys w sztuce, nauce i polityce. Czy sprostała tym zadaniom? Odpowiedź jest trudna i poglądy
na  ten  temat  są  niejednoznaczne.  Warto  więc  powiedzieć  na  początku  kilka  słów  o  samym
pojęciu „fotografii”, o jej rozwoju i ewolucji.

Pojęcie fotografii

  Definicji  fotografii  jest  bardzo  dużo  i  przyczyną  tego  jest  to,  na  jakich  jej  elementach  się
skupiamy.
   Jedna  z  definicji  mówi,  że  jest  to  zbiór  wielu  różnych  technik,  których  celem  jest

Flusser Villem, Ku filozofii fotografii, Katowice 2004, s. 25-30.

www.few.pl/m%B3otekfotograficzny.doc

Belting Hans, Antropologia obrazu. Szkice do nauki o obrazie, Kraków 2007, s. 207-210.

zarejestrowanie trwałego, pojedynczego obrazu za pomocą światła. Mówi się więc o technice i
rejestracji rzeczywistości. Flusser w swej rozprawie o fotografii określa ją jako wytwarzany i
dystrybuowany przez aparat obraz o charakterze ulotki.

Inni filozofowie zwracają uwagę na jej

wartość estetyczną. Edouard Pontreoli pisze, że fotografia bywa raz dokumentem, kiedy indziej
dziełem sztuki, portretem służącym kultowi, albo też dekoracyjną planszą. Bywa ona wreszcie
zarejestrowanym widowiskiem.

Fotografia a rzeczywistość

Mówi się, że fotografia jest zarejestrowaną, odbitą rzeczywistością. Ale czy jest nią tak

naprawdę?
   Flusser dochodzi w swych przemyśleniach do stwierdzenia, że właśnie nie. Fotografia nie tylko
nie  zrealizowała  żadnego  z  tych  postulatów,  ale  przyczyniła  się  do  powstania  masowej,
homogenicznej  cywilizacji.

Wraz z postępem technologicznym aparaty fotograficzne stały się

dostępne dla każdego. Każdy może sobie kupić aparat, wykorzystywać go dla własnych potrzeb,
albo po prostu “popstrykać sobie fotki”, kiedy tylko będzie chciał. Zdjęcia stały się powszechnie
dostępne.  Są  wszędzie:  w  gazetach,  czasopismach,  na  plakatach,  ogłoszeniach,  w  naszych
prywatnych  albumach.  I  to  właśnie  przez  tą  wszechobecność  tracą  swoją  zdolność
oddziaływania.
   Otaczający  nas  świat  jest  kolorowy  i  obrazowy.  Nie  jesteśmy  obecnie  w  stanie  wyobrazić  go
sobie  innym.  Idąc  ulicami  nawet  nie  zwracamy  uwagi    na  plakaty,  bilbordy  itd.
Przyzwyczailiśmy się do nich. Przestajemy się im przyglądać. A przecież to ma być ich sensem
istnienia. Mają zainteresować nas, zwrócić na siebie uwagę, przyciągnąć wzrok, przekazać pewne
treści, informacje, pokazać nam tę prawdziwą rzeczywistość.
    I tutaj na myśl nasuwają się poglądy Jeana Baudrillarda o implozji sensu w środkach przekazu.
Żyjemy  w  świecie,  w  którym  jest  coraz  więcej  informacji,  ale  coraz  mniej  widzimy  w  nich
sensu.

I samo pojęcie rzeczywistości? Co ono obecnie oznacza? Baudrillard uważa, że

rzeczywistość  została  zastąpiona  przez  hiperrzeczywistość.  W  miejsce  rzeczywistości  zostały
podstawione  jej  odbitki.  A  więc  wychodzi  na  to,  że  fotografie  są  odbitkami  jedynie  znaków
rzeczywistości.
   Jeszcze inaczej przedstawia ten problem Hans Belting w swej książce. Fotografie przedstawiają
jedynie wybrane i niepełne wycinki, które już przeszły do historii, a odbiorca chcąc zrozumieć i
posiąść świat widzi jedynie jego kawałek i to taki, który przeszedł do przeszłości i ten moment
już nigdy nie powróci. Są to jedynie niedokładne wspomnienia przedstawione na zdjęciu.

Kolejną niejasnością jest podział na oryginał i kopie. Jeżeli chodzi o fotografię, to określenie

Flusser V., Ku filozofii…, s.71.

Pontremoli Edouard, Nadmiar widzialnego, Gdańsk 2006 s. 8.

www.few.pl/m%B3otekfotograficzny.doc

Baudrillard Jean, Symulacja i symulakry, Warszawa 2005.

Belting H., Antropologia…

tego  podziału  jest  niemożliwe.  Tę  tezę  bardzo  dobrze  potwierdzają  jeszcze  raz  poglądy
Baudrillarda na temat współczesnych mediów.
   Wyżej przedstawione poglądy są raczej sceptyczne. Bardziej optymistyczne są twierdzenia, że
odbiorcy  potrzebują  takiego  środka  przekazu,  jakim  jest  fotografia.  Pozwala  ona  zarejestrować
wydarzenia lub osoby, do których już więcej nigdy nie powrócimy lub nie zobaczymy. Oglądając
zdjęcia,  możemy  przywołać  ich  obraz  w  pamięci  bardziej  dokładnie,  niż  byśmy  to  uczynili,
gdyby  tych  obrazów  nie  było.  Pokazują  one  rysy twarzy,  znaki  szczegółowe,  które  pamięć  nie
rejestruje lub o których po prostu zapomnieliśmy. Mimo licznej krytyki, chcąc nie chcąc, ufamy
w  obraz  niemalże  tak,  jak  ufamy  własnym  oczom.  Czy  to  jest  dobre?  Zależy  to  od  tego,  jak
traktujemy rzeczywistość i świat. Wtedy są widoczne jej dobre i złe strony. Co więcej fotografie
dają  nam  możliwość  poznawania  tych  miejsc,  do  których  nie  mamy  możliwości  dotarcia.  Na
przykład zdjęcia z dalekich podróży innych osób, ale także zdjęcia kosmosu czy rzeczy, których
ludzkie oko nie jest w stanie uchwycić, zobaczyć.

Cechy prawdziwego fotografa

Kolejnym ważnym zagadnieniem jest wyjaśnienie, kto jest prawdziwym fotografem? Jakie

cechy mają go charakteryzować? Flusser uważa, że posiadanie aparatu fotograficznego nakłania
nas do robienia zdjęć, prowadzi wręcz do uzależnienia, podobnie jak narkotyki.

To jest cecha

tzw. “pstrykacza”. Od prawdziwego fotografa różni go to, że cokolwiek sfotografuje, będzie to
przede wszystkim wykładnią funkcji jego aparatu. To aparat jest panem, podporządkowuje sobie
osobę  fotografującą.  Na  takich  zdjęciach  nie  zobaczymy  nic  nowego.  Pstrykacz  uważa,  że  dla
robienia  zdjęć  wystarczy  nacisnąć  guziczek.  Prawdziwy  fotograf  natomiast  podejmuje  walkę  ze
swoim  aparatem,  szuka  nowych  sytuacji  i  pokazuje  nam  coś,  czego  jeszcze  nie  widzieliśmy.
Robienie fotografii jest zatem grą, gdzie aparat jest zabawką, a fotograf graczem.

Prawdziwy fotograf wygrywa w tej grze, mimo tego, że nigdy do końca nie odkryje tajemnicy
tej “cudownej skrzynki”. Nie fotografuje on byle co. W każdej rzeczy chce zobaczyć coś
oryginalnego, niepowtarzalnego. Jego następnym zadaniem jest zmusić aparat, aby zarejestrował
to “coś” tak, jak sobie zażyczył. W przeciwnym przypadku przegrywa.

Etyka a fotografia. Gdzie jest granica?

Nieodłącznym elementem w tej problematyce staje się etyka wśród prawdziwych fotografów.

Powinni wiedzieć, co można i czego nie warto fotografować, mimo tego że posiadają wolność w
tej kwestii. Pamiętać jednak należy, że ta wolność nie może przekraczać granice swobody innej
osoby.
   Można  powiedzieć,  że  paparazzi  też  dążą  do  jakiegoś  celu,  poszukują  obiekt  do
sfotografowania i chcą, aby aparat działał według ich życzenia. Ale czy można im tak naprawdę
przypisać  tą  cechę  prawdziwości?  Z  pewnością  nie.  Ich  chęci  podyktowane  są  żądzą  sławy  i
pieniędzy. Zaćmieni tą chęcią mogą bezkrytycznie i za wszelką cenę dążyć do tego celu. Czasami
niestety  może  to  się  skończyć  tragicznie.  Takim  trafnym  przykładem  może  tutaj  być  śmierć

Flusser, V. Ku filozofii…

www.few.pl/m%B3otekfotograficzny.doc

księżnej  Diany.  Według  Baudelaire’a,  a  także  Barbeya  d’Aurevilla  “fotografia-  to  demokracja
portretu,  to  równość  wobec  obiektywu,  oparta  na  brutalności  i  kłamstwie,  to  sztuka  za  cztery
grosze,  udostępniona  próżnemu  motłochowi  w  tej  epoce  tanich  towarów  i  tandety”.

W tym

przypadku te słowa jakże ostre, niestety się sprawdziły. To bezmyślne dążenie do fotografowania
wszystkiego i wszędzie doprowadziło do nieodwracalnej tragedii.
   A  jak  potraktować  sceny  brutalne  czy  erotyczne  w  różnego  rodzaju  czasopismach  i  gazetach,
tzw.  brukowcach?  Etykieta  mówi,  że  takie  obrazy  są  aspołeczne.  Ale  przecież  ludzie  te
czasopisma  czytają,  wręcz  cieszą  się  one  niespotykaną  popularnością.  Za  taki  przykład
przyjmijmy  “Fakt”.  W  tym  samym  wydaniu  możemy  zobaczyć  najróżniejsze  fotografie,
zaczynając  od  zdjęć  osób  publicznych,  poprzez  brutalne  sceny  aż  po  erotykę.  W  obronie  tego
mówi się, że te obrazy łatwiej trafiają do odbiorcy, teksty są bardziej zrozumiałe i dostępne. Nikt
z resztą się im nie sprzeciwia. W takim przypadku powinien dziwić fakt, że zwalczamy brzydotę
i rzeczy aspołeczne. Bo przecież później kupujemy te czasopisma, a tym samym napędzamy ich
rozwój. Taka sytuacja powinna wzruszać nie tylko redaktorów, czy samych fotografów, ale także
każdego odbiorcę, przeciętnego człowieka z osobna.
   Flusser uważa, że nasze oczy przyzwyczaiły  się do obrazów-  śmieci. To przyzwyczajenie  jest
nieświadome, co z kolei powoduje, że zachowania ludzkie są programowane. Fotografie stają się
wzorami zachowań i postaw dla swoich odbiorców.

W tym momencie powinna wejście w grę

filozofia  fotografii.  Ma  za  zadanie  pomóc  bezkrytycznemu  odbiorcy  w  odnalezieniu  sposobów
bycia  wolnym  w  świecie  zdominowanym  przez  aparaty.  Ma  być  taką  ucieczką  przed
automatyzacja  zachowań.  Jest  to  też  walka  przeciwko  obecnej  modzie  i  jej  trendom.  Na
plakatach, bilbordach pokazywani  nam  są  nasze  “narzucane  idealne  ja”. Hans Belting  mówi, że
chętniej spotykamy na zdjęciach taki świat, który jest piękny i kunsztowny, kolorowy i idealny.

Filozofia fotografii ma uświadamiać odbiorcę o prawdziwych zamiarach wszechobecnych
obrazów, ma wskazać drogę do wolności i prawdziwie przedstawionej rzeczywistości.

Fotografia we współczesnym świecie

Podsumowując  warto  jeszcze  raz  podkreślić  doniosłe  znaczenie,  jakie  obecnie  pełni  fotografia.
Trudno jest przecież wyobrazić  sobie współczesny świat bez kolorowych plakatów, bilbordów,
afisz i w ogóle obrazów. Świat bez nich stałby się szary, a współczesny człowiek czuł by się w
nim  zagubiony  i  obcy.  Fotografia  ma  czynić  teksty  i  ustny  przekaz  bardziej  zrozumiałym  i
dostępnym. Nie zawsze jednak sprostuje tym zadaniom. Ogrom informacji i obrazów, które nas
otaczają,  powoduje,  że ta  re-prezentowana  na  zdjęciach  rzeczywistość  nie  jest taka  prawdziwa,
jakbyśmy tego chcieli. Dlatego każdy odbiorca powinien się liczyć z niebezpieczeństwem, jakie
może  na  niego czyhać. Powinien znać  sposoby walki z  nimi.  A są  nimi znajomość zalet i wad
fotografii, a także sposobów oddziaływania  obrazów na naszą świadomość i postrzeganie świata.
Ważna  jest  więc  intencja,  chęć  poznawania  tajemnic  obrazów,  sposobów  ich  oddziaływania,
dążenie  do  tworzenia  obrazów  zgodnych  z  rzeczywistością,  walka  przeciwko  automatyzacji  i
programowaniu człowieka przez technologie.

Pontremoli E., Nadmiar widzialnego, s. 22.

www.few.pl/m%B3otekfotograficzny.doc

Belting H., Antropologia…, s.265