tech_ogrodnik_321[03].Z1.01

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Części składowe oraz formy roślin sadowniczych

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Znaczenie gospodarcze i wartość odŜywcza owoców.

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Morfologia, biologia oraz wymagania klimatyczno-glebowe drzew

owocowych

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Gatunki i odmiany drzew owocowych.

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Wymagania siedliskowe i biologiczne oraz charakterystyka uprawy

krzewów owocowych.

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Odmiany porzeczek, agrestu, malin, truskawek.

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Międzynarodowa Konwencja Ochrony Nowych Odmian Roślin (UPOV).

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o uprawie roślin sadowniczych, ich

budowie, odmianach i wymaganiach oraz znaczeniu gospodarczym i wartościach
odŜywczych.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne,

−

cele kształcenia,

−

materiał nauczania podzielony na rozdziały,

−

pytania sprawdzające określające twoje przygotowanie do zajęć,

−

wiczenia utrwalające wiedzę i łączące ją z praktyką,

−

sprawdzian postępów określający stopień, w jakim zdobyłaś/zdobyłeś wymaganą wiedzę
na danych zajęciach,

−

sprawdzian osiągnięć w formie testu końcowego, który umoŜliwi Ci podsumowanie
wyników pracy w tej jednostce modułowej,

−

wykaz literatury, który pomoŜe Ci rozszerzyć wiedzę i opowiedzieć na nurtujące pytania
lub wątpliwości.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpoŜarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.

Schemat układu jednostek modułowych

321[03].Z1

Produkcja sadownicza

321[03].Z1.01

Uprawa roślin sadowniczych

321[03].Z1.02

Zakładanie i prowadzenie szkółki

321[03].Z1.03

Zakładanie i prowadzenie sadu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Części składowe oraz formy roślin sadowniczych

4.1.1. Materiał nauczania

Rośliny sadownicze ze względu na budowę części nadziemnych dzielimy na: drzewa

owocowe (jabłoń, grusza, wiśnia, czereśnia, śliwa, brzoskwinia, morela), krzewy owocowe
(porzeczka, agrest, jeŜyna), krzewinki (Ŝurawina, rosnąca dziko borówka brusznica), byliny
(truskawka, poziomka, malina), pnącza (aktynidia, cytrynnik, winorośl).

Ze względu na budowę owoców rośliny sadownicze dzielimy na:

−

ziarnkowe: jabłoń, grusza, pigwa

−

pestkowe: wiśnia, czereśnia, śliwa, brzoskwinia, morela

−

jagodowe: porzeczki, agrest, maliny, truskawki, aronia, borówka wysoka, winorośl,
jeŜyna, Ŝurawina

−

orzechy: orzech włoski, leszczyna

Części składowe drzew owocowych

KaŜde drzewo rosnące w warunkach naturalnych składa się z: systemu korzeniowego,

szyjki korzeniowej, pnia przechodzącego w przewodnik, konarów, odgałęzień I-rzędu,
II -rzędu, III-rzędu oraz formacji owoconośnych, czyli drobnych gałązek z pąkami
kwiatowymi.

Rys. 1. Budowa drzewa owocowego: A

−

korzeń, B

−

szyjka korzeniowa, C

−

pień, D

−

konary,

−

odgałęzienia I

−

rzędu, F

−

odgałęzienia II

−

rzędu, G

−

formacje owoconośne, H

−

przyrosty

jednoroczne [5, s. 231]

Drzewo owocowe wyprodukowane na drodze uszlachetnienia podkładki odmianą

szlachetną moŜe się składać z dwóch lub trzech części składowych zwanych komponentami.
Z dwóch  części  składa  się  drzewo  wówczas,  gdy  na  podkładce  generatywnej  lub
wegetatywnej  załoŜymy  zraz  (fragment  2–3  oczkowy  pędu  jednorocznego  odmiany
szlachetnej)  lub  załoŜymy  tarczkę  okulizacyjną  (fragment  kory  z  pąkiem  z  pędu  odmiany
szlachetnej).  Z  oczka  lub  zrazu  wyrasta  pęd,  który  z  podkładką  stanowi  okulant.  Z  trzech
części  składowych  drzewo  zbudowane  jest,  gdy:  wyprodukujemy  drzewo  na  tzw.  odmianie
przewodniej,  pośredniej  lub  wstawce  skarlającej.  Odmianą  przewodnią  zastępujemy  pień
i nasadę  konarów  odmiany  szlachetnej.  Odmiana  przewodnia  powinna  charakteryzować  się:
duŜą  odpornością  na  mróz,  odpornością  na  choroby,  powinna  tworzyć  konary  wyrastające

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

z przewodnika pod kątem zbliŜonym do prostego, powinna dobrze zrastać się z odmianą
szlachetną, musi wykazywać korzystny wpływ na jakość i ilość plonu.

Rys. 2. Budowa drzewa na przewodniej. I

−

szczepienie pod koroną, II

−

szczepienie w koronie:

−

odmiana szlachetna (wraŜliwa na mróz), B

−

odmiana przewodnia (np. Hibernal),

−

podkładka (np. M-26)[5, s. 232]

Pośrednia jest stosowana, gdy odmiana szlachetna nie zrasta się z podkładką. NaleŜy

pamiętać,  aby  niŜsze  połączenie  komponentów  było  szczepieniem,  a  wyŜsze  (drugie)  moŜe
być  okulizacją  lub  szczepieniem.  Pośrednia  jest  niezbędna  w  przypadku  produkcji  grusz  na
pigwie,  która  nie  zrasta  się  z  wieloma  odmianami.  Zadaniem  wstawki  skarlającej  jest
osłabienie  siły  wzrostu  drzewa  oraz  wyrównanie  wielkości  owoców.  Wstawka taka powinna
stanowić 25

−

30 cm pnia.

Części składowe pozostałych roślin sadowniczych.

W budowie krzewu owocowego wyróŜnia się następujące części: system korzeniowy,

szyjkę korzeniową, pędy szkieletowe, pędy kilkuletnie odchodzące od szkieletowych oraz
pędy jednoroczne.

Winorośl ma budowę odmienną. W zaleŜności od formy moŜemy wyróŜnić w róŜnym

układzie  następujące  elementy:  system  korzeniowy,  szyjka  korzeniowa,  pieniek  (pęd
wieloletni),  pędy  szkieletowe  wyrastające  z  pnia,  tworzące  „rusztowanie”  krzewu  są
pozbawione  liści,  łoza  (pęd  zeszłoroczny),  latorośl,  pasierb,  i  pędy  przekształcone  wąsy
czepne.

Rys. 3. Budowa krzewu truskawki: A

−

system korzeniowy, B

−

kwiatostan-wierzchołek,

−

liście, D

−

rozłóg, E

−

sadzonki rozłogowe, F

−

skrócony pęd. [6, s. 107]

Truskawki są roślinami wieloletnimi (naleŜą do bylin), mają płytki system korzeniowy

i silnie skrócony pęd, od którego mogą odchodzić płoŜące pędy tzw. rozłogi.
W międzywęźlach rozłogów, przy zetknięciu z ziemią, powstają młode rośliny. Do tej grupy
zaliczamy równieŜ poziomkę. Ich budowa jest podobna, z tą jednak róŜnicą, Ŝe poziomka
moŜe być rozmnaŜana zarówno przez rozłogi jak i nasiona.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pnącza posiadają w swej budowie długie, wiotkie pędy. Charakterystycznym elementem

są wąsy czepne przytrzymujące roślinę na podporach.
Formy roślin sadowniczych

Drzewa owocowe charakteryzują się róŜną siłą wzrostu. Jest ona cechą genetyczną

danego gatunku i jego odmian. Ponadto wielkość drzewa moŜe modyfikować podkładka oraz
obecność wstawki skarlającej. Ze względu na siłę wzrostu, drzewa dzielimy na:

−

słabo rosnące (karłowe)

−

rednio silnie rosnące (półkarłowe)

−

silnie rosnące

W budowie drzewa wyróŜniamy pień. Jego wysokość zaleŜy od ukształtowania go przez
sadownika. Przyjmuje się następujący podział drzew ze względu na wysokość pni:

−

krzaczaste

−

gdy pień ma wysokość do 30 cm,

−

niskopienne

−

gdy pień jest wysoki na 30

−

60 cm,

−

półpienne

−

gdy pień ma 60

−

90 cm wysokości,

−

wysokopienne

−

pień o wysokości powyŜej 90 cm.

Korony drzew owocowych przybierają róŜne kształty rosnąc naturalnie bez ingerencji
człowieka. W sadownictwie, na ogół, formuje się korony drzew. Tę niełatwą czynność
wykonuje się z wielu względów, np. aby równomiernie doświetlić wszystkie konary, ułatwić
zbiór owoców, zrobić przejazd dla ciągnika, itp.
Stosuje się następujące kryteria podziału koron:

−

ze względu na kształt przekroju poprzecznego (korona kolista, szpalerowa, regulowana),

−

ze względu na obecność przewodnika (korona przewodnikowa, bezprzewodnikowa,
ze skróconym przewodnikiem),

−

ze względu na ułoŜenie konarów na przewodniku (korona piętrowa, okółkowa,
bezpiętrowa, kombinowana),

−

ze względu na system cięcia konarów (korona prawie naturalna, swobodna, regulowana,
korona sztuczna).

Najczęściej spotykaną w sadach formą koron drzew owocowych jest wrzeciono i jego róŜne
modyfikacje. Koronę wrzecionową moŜna opisać jako: kolistą, przewodnikową, bezpiętrową
i regulowaną.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jaka jest róŜnica między krzewem a drzewem?
2.  Które rośliny sadownicze są bylinami?
3.  Jakie są cechy wspólne roślin sadowniczych?
4.  Które rośliny mają długie wiotkie pędy?
5.  Kiedy drzewo ma formę krzaczastą?
6.  Z ilu komponentów moŜe składać się drzewo owocowe?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opisz budowę wskazanej rośliny sadowniczej

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić zasady bezpiecznej pracy,
2)  wskazać system korzeniowy,
3)  wskazać szyjkę korzeniową,
4)  wskazać część nadziemną,
5)  określić budowę części nadziemnej,
6)  wskazać miejsce szczepienia (okulizacji),
7)  naszkicować schemat budowy wskazanej rośliny,
8)  zaprezentować wyniki swojej pracy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

róŜne rośliny sadownicze

−

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Podziel rośliny sadownicze na grupy ze względu na ich budowę morfologiczną

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić zasady bezpiecznej pracy,
2)  wskazać system korzeniowy,
3)  wyliczyć grupy roślin sadowniczych,
4)  scharakteryzować budowę poszczególnych grup roślin sadowniczych i podać róŜniące je

cechy,

5) określić cechy wskazanych

pędów,

6)  przyporządkować pędy do danej grupy roślin sadowniczych,
7)  podzielić rośliny sadownicze ze względu na formę,
8)  zaprezentować wyniki swojej pracy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

róŜne plantacje sadownicze lub pracownia,

−

ilustracje i zdjęcia przedstawiające rośliny sadownicze,

−

miara.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcia: drzewo, krzew, pnącze?

2) określić róŜnice między krzewem, a krzewinką?

3) scharakteryzować byliny sadownicze?

4) rozróŜnić elementy drzewa podwójnie szczepionego?

5) zdefiniować pojęcie: przewodnik?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.

Znaczenie gospodarcze i wartość odŜywcza owoców

4.2.1. Materiał nauczania

Wartość odŜywcza owoców.

WaŜnym elementem diety człowieka są owoce. Ich spoŜycie w Polsce wynosi 56 kg

rocznie na osobę, a według zaleceń dietetyków powinniśmy konsumować co najmniej o 20 kg
więcej.  Konsumenci  zwracają  uwagę  na  takie  cechy  owoców  jak:  smak,  aromat,  barwę,
a takŜe  na  zawartość  w  nich  składników  odŜywczych.  Owoce  są  cennym  źródłem  witamin,
mikroelementów,  aminokwasów,  enzymów,  białek,  węglowodanów,  kwasów  organicznych
i błonnika  oraz  mają  niewielką  wartość  kaloryczną.  Zawarta  w  nich  witamina  C  wymaga
codziennego  uzupełniania  w  organizmie,  gdyŜ  jest  z  niego  wydalana.  Witaminy  z  grupy  B,
choć  są  zawarte  w  małych  ilościach,  chronią  organizm  przed  niektórymi  chorobami  oczu
i skóry.  Prowitamina  A  zawarta  m.in.  w  owocach  poprawia  odporność  człowieka.  DuŜa
zawartość  potasu  w  owocach  moŜe  być  wykorzystana  do  uzupełnienia  niedoborów
w organizmie.  Największą  zawartość  potasu  stwierdzono  w  czereśniach,  morelach,  jabłkach
i gruszkach  (odpowiednio  380,  330,  170,  160  mg/100  g  świeŜych  owoców).  Mikroelementy
zawarte  w  owocach  częściowo  zaspokajają  potrzeby  dietetyczne  ludzi,  poniewaŜ  są  one
dobrze przyswajalne. Błonnik jest niezbędnym składnikiem diety. Mimo, Ŝe nie jest trawiony,
chroni  organizm  przed  zaparciami  i  otyłością,  miaŜdŜycą  i  kamicą  nerkową.  Największymi
ź

ródłami błonnika wśród owoców są owoce jagodowe oraz świeŜe jabłka. Na uwagę

zasługuje fakt, Ŝe kwasy organiczne i cukry zawarte w owocach działają alkoholizująco
(oprócz śliwek i borówek).

Tabela 1. Zawartości wybranych składników odŜywczych w 100g świeŜych owoców [opracowanie własne]

Nazwa produktu

Witaminy

Węglo-

wodany

ogółem

[g]

Wapń

[mg]

Fosfor

[mg]

elazo

[mg]

[j.m.]

Agrest

11,7

0,5

265

0,04

0,03

0,18

25,7

Brzoskwinie

10,5

0,6

345

0,02

0,05

0,86

12,1

Czereśnie

10,6

0,3

462

0,04

0,05

0,30

4,5

Gruszki

10,9

0,2

0,01

0,03

0,07

4,0

Jabłka

10,2

0,3

0,03

0,02

0,15

7,7

Maliny

12,0

0,8

114

0,02

0,06

0,26

31,4

Morele

10,8

1,3

2311

0,03

0,05

0,73

6,1

Porzeczki czarne

16,9

1,0

243

0,06

0,03

0,34

177,1

Porzeczki czerwone

13,4

0,9

116

0,04

0,02

0,27

44,4

Renklody

15,5

0,5

329

0,06

0,04

0,47

4,7

liwki

15,0

0,5

322

0,06

0,04

0,47

4,9

Truskawki

6,9

0,7

0,03

0,06

0,27

63,4

Winogrona

17,3

1,3

0,06

0,04

0,20

5,3

Wiśnie

12,0

0,2

504

0,04

0,05

0,33

7,1

Banany

17,0

0,4

305

0,03

0,04

0,05

7,1

Cytryny

5,9

0,03

0,01

0,06

32,0

Grejpfruty

6,3

0,1

0,03

0,01

0,13

25,6

Pomarańcze

8,1

0,3

137

0,06

0,02

0,14

35,3

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Na podstawie danych z tabeli 1 moŜna stwierdzić, Ŝe owoce cytrusowe nie przewyŜszają

rodzimych  pod  względem  wartości  pokarmowych,  a  wiele  krajowych  ma  większą  wartość
dietetyczną.  Popyt  na  owoce  jest  zaspokajany  przez  produkcję  krajową  i  import  z  zagranicy
(głównie  owoce  cytrusowe).  Rysunek  2  przedstawia  strukturę  spoŜycia  owoców  w  naszym
kraju.

Rys. 2. Struktura spoŜycia owoców w Polsce w latach 2000

−

2002 [http://www.stat.gov.pl/]

Zebrane owoce mogą być wykorzystywane w róŜny sposób w zaleŜności od gatunku

i jakości owoców. Najpopularniejszą formą jest spoŜywanie ich bezpośrednio po zbiorze lub
po przechowywaniu. Część owoców moŜe mieć swój zbyt do zakładów przetwórczych, gdzie
są  surowcem  do  produkcji  dŜemów,  soków  itp.  Jabłka  poza  wyborem  i  drugiego  wyboru
są kierowane  do  gorzelni.  Niektóre  gatunki  roślin  sadowniczych  znalazły  zastosowanie
w przemyśle  farmaceutycznym  (np.:  aronia,  rokitnik,  bez  czarny  i  inne)  i  kosmetycznym
(np.: płatki z róŜ, owoce poziomki i inne).

Tabela 2. Światowa produkcja wybranych owoców w 2002 r. [opracowanie własne]

Lp. Owoce

wiatowa produkcja

mln ton

Polska
mln ton

Procentowy udział Polski
w światowej produkcji

Jabłka

62,9

2,4

3,9%

liwki

8,6

0,17

1,5%

Maliny

0,363

0,057

12,4%

Porzeczki

0,659

0,175

26,6%

Największymi producentami owoców na świecie są Chiny, Indie i Stany Zjednoczone.

Produkcja owoców szybko wzrasta. Niestety, kontynent europejski wykazuje powolny wzrost
produkcji  owoców.  Produkcja  owoców  nie  jest  równoznaczna  z  wysokością  ich  sprzedaŜy
poza  granice  kraju.  Na  ich  eksport  poza  wysokością  produkcji  wpływa  takŜe  popyt
wewnętrzny.  W  światowej  produkcji  owoców  Polska  odgrywa  znaczącą  rolę  w  produkcji
jabłek, malin, porzeczek czarnych i truskawek. W naszym kraju produkcja owoców pochodzi
przede wszystkim z gospodarstw indywidualnych o powierzchni 7

−

15 ha, mimo Ŝe najwięcej

jest  gospodarstw  o  powierzchni  do  2  ha.  Większe  gospodarstwa  szybciej  wprowadzają  u
siebie  nowości  w  zakresie  produkcji  i  są  najczęściej  lepiej  zmechanizowane.  Wielkość
zbiorów owoców w Polsce nie jest stała i zaleŜy od wielu czynników. NajwaŜniejszymi z nich
są  straty  spowodowane  przez  mróz  i  przymrozki  wiosenne,  przemienność  owocowania
oraz opłacalność  produkcji  i moŜliwości  sprzedaŜy  w  kraju  i  poza  granicami.  Wielkość
produkcji  owoców  w  Polsce  przedstawia  tabela  3.  O  intensywności  produkcji  świadczy
między innymi liczba drzew wysadzanych na jednostce powierzchni, umoŜliwiająca większe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zbiory w pierwszych latach po posadzeniu, a przy krótszym okresie uŜytkowania, moŜliwość
częstszej rotacji drzew.

Tabela 3. Produkcja owoców w Polsce
[http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/rolnic_lesnict_ srodowi/prod_ogr_bad_sad/index.htm]

Produkcja owoców w Polsce w tysiącach t.

Lp.

Owoce

1996-200r.

2000r.

2004r.

2005r.

Jabłka

1758

1450

2522

2075

Gruszki

liwki

108

107

133

Wiśnie

145

139

202

140

Czereśnie

Razem

2134

1837

3019

2422

Truskawki

169

171

186

185

Maliny

Porzeczki czarne i kolorowe

166

146

194

187

Agrest

Razem jagodowe

430

409

502

500

Tabela 4. Procentowa struktura gatunkowa powierzchni uprawy, liczby drzew i zbiorów owoców w sadach

w 2004 r. oraz plony roślin sadowniczych. [http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/rolnic_lesnict_
srodowi/prod_ogr_bad_sad/index.htm]

Wyszczególnienie

Powierzchnia uprawy

Ogółem

Liczba drzew

owocujących

Zbiory

Plony dt/ha

Ogółem

100,0

––

Jabłonie

71,4

78,4

85,6

183

Grusze

3,1

2,3

2,0

liwy

6,7

4,6

3,8

Wiśnie

13,5

12,4

6,6

Czereśnie

3,3

1,4

1,3

Morele

0,4

0,2

Brzoskwinie

0,8

0,5

0,4

orzechy włoskie

0,7

0,1

Produkcja sadownicza w Polsce jest zrejonizowana. Największe zagłębia sadownicze, to

rejon Warecko-Grójecki, Sandomierski czy Nowosądecki.
Znaczenie gospodarcze poszczególnych gatunków roślin sadowniczych

Znaczenie gospodarcze jabłoni. Ich produkcja na świecie wynosi około 62 mln. ton

rocznie,  z czego  30  mln.  przypada  na  Europę.  Największymi  producentami  w  Europie  są
Włochy  i Francja  po  około  2,7  mln.  ton,  Polska  2,4  mln.  ton  i  Niemcy  1,4  mln.  ton.  Jabłka
dość  łatwo  się  przechowują,  w  chłodniach  nawet  cały  rok.  W  większości  są  spoŜywane  w
stanie świeŜym, a owoce poza wyborem i czasami II wyboru przeznacza się na sok jabłkowy,
przeciery,  marmolady,  wina  i  inne.  Ze  względu  na  dobre  właściwości  adaptacyjne  jabłoni
coraz częściej jest uprawiana w krajach o klimacie podzwrotnikowym i zwrotnikowym.

Znaczenie gospodarcze grusz jest duŜo mniejsze od jabłoni ze względu na mniejszą

powierzchnię  upraw  i  mniejszą  dostępność  spowodowaną  trudnościami  w  długotrwałym
przechowywaniu  owoców.  Światowa  produkcja  gruszek  wynosi  około  10  mln.  ton,  z  czego
w Europie  4  mln  ton,  z  czego  w  Polsce  około  60

−

80 tysięcy ton. Na niewielką produkcję

w Polsce duŜy wpływ ma niskie spoŜycie

−

około 1,5 kg rocznie/osobę. Podobnie jak jabłka,

część owoców gorszej jakości jest przeznaczana na soki, dŜemy, marmolady i inne przetwory.

Znaczenie gospodarcze śliw w Polsce jest mniejsze niŜ od lat osiemdziesiątych ubiegłego

wieku. Przyczynami zmniejszenia produkcji były: wymarznięcie części sadów 1987 r.,
występowanie choroby wirusowej

−

szarki, a takŜe zmniejszenie popytu na dŜemy i kompoty

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

liwkowe. Światowa produkcja wynosi około 8,6 mln ton, z czego w Polsce zbiera się około

170 mln. ton.

Znaczenie gospodarcze czereśni i wiśni. W Polsce produkuje się około 40000 ton

czereśni,  podczas  gdy  światowa  ich  produkcja  wynosi  ponad  1,1  mln.  ton.  Czereśnie  są
przeznaczane  do  bezpośredniego  spoŜycia  i  trudno  się  przechowują.  Wiśnie,  to  owoce
o duŜym  znaczeniu,  w  przetwórstwie.  Produkuje  się  z  nich  galaretki,  dŜemy,  jogurty,  kefiry,
soki,  czasem  takŜe  nalewki,  i  owoce  kandyzowane  oraz  inne  przetwory.  Część  owoców  ma
oczywiście  przeznaczenie  deserowe.  Polska  jest  jednym  z  większych  producentów  wiśni
razem  z  Rosją,  Ukrainą,  USA  i  Niemcami.  Światowa  produkcja  wynosi  około  400–500
tysięcy ton rocznie, z czego w Polsce od 140

−

200 tysięcy ton. Obecnie największą dynamikę

nasadzeń obserwuje się w sadach wiśniowych ze względu na moŜliwość mechanizacji zbioru
owoców. Dlatego teŜ prognozuje się, Ŝe ich zbiory w krótkim czasie wzrosną.

Znaczenie gospodarcze brzoskwiń i moreli. Owoce te mają niewielkie znaczenie, ze

względu na małą powierzchnię upraw i wraŜliwość tych drzew na mróz.

Znaczenie gospodarcze owoców jagodowych jest zmniejszone przez krótki okres ich

zbioru i trudności w przechowywaniu niektórych z nich. Ze względu na moŜliwość
mechanicznego zbioru niektórych gatunków ich produkcja w ostatnich latach wzrosła.

Znaczenie gospodarcze truskawek. Truskawki rosną przede wszystkim w krajach klimatu

umiarkowanego. Ze względu na brak moŜliwości mechanicznego zbioru i duŜe
zapotrzebowanie na siłę roboczą podczas zbioru, jest rzadko uprawiana w krajach
najbogatszych. Połowę produkcji stanowią owoce deserowe, a pozostałą część przeznacza się
na mroŜonki i przetwory. W Polsce produkuje się około 185000 ton truskawek, co stanowi 2/3
produkcji Unii Europejskiej.

Znaczenie gospodarcze porzeczki i agrestu. Niewielką część owoców porzeczki czarnej

przeznacza  się  do  bezpośredniego  spoŜycia,  a  pozostałą  przeznacza  się  dla  przemysłu.
Produkowane  są  z niej  soki  bogate  w  witaminę  C,  dŜemy,  marmolady  i  inne  przetwory.
MoŜliwość  mechanicznego  zbioru  obniŜa  koszty  produkcji,  jednak  przy  bardzo  niskich
cenach  nie  zawsze  jest  to  uprawa  opłacalna.  Porzeczka  czerwona  jest  uprawiana  przede
wszystkim  dla  deserowych  owoców.  Najczęściej  jest  zbierana  ręcznie.  Porzeczka  biała  jest
głównie  uprawiana  amatorsko,  a  jej  owoce  spoŜywa  się  bezpośrednio  po  zbiorze.  Produkcja
agrestu  umoŜliwia  zastosowanie  zbioru  mechanicznego.  Niewielka  powierzchnia  uprawy
około  6000  ha  pokrywa  zapotrzebowanie  krajowe,  zarówno  na  owoce  deserowe  jak
i przerobowe.  Polska  jest  znaczącym  producentem  porzeczki  czarnej.  Światowe  zbiory
porzeczki  wynoszą  około700000  ton,  a  w  Polsce  przekraczają  w  korzystnych  latach  190000
ton,  co  daje  ponad  25%  światowej  produkcji  tych  owoców.  Krajowe  zbiory  porzeczki
kolorowej (czerwonej i białej) wynoszą około 53000 ton i agrestu około 30000 ton.

Znaczenie gospodarcze malin ograniczają trudności w przechowywaniu owoców

deserowych, oraz stosunkowo krótki czas zbiorów. Maliny wykorzystuje się w przetwórstwie
przede wszystkim do produkcji soków, dŜemów i innych przetworów. Najwięcej malin
czerwonych uprawia się w Ameryce Północnej, Rosji, Polsce, krajach byłej Jugosławii,
Wielkiej Brytanii i na Węgrzech. Światowa produkcja malin czerwonych wynosi 363000 ton,
a w Polsce około 60000 ton. Polska produkuje 30% malin w Unii Europejskiej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie jest spoŜycie owoców w Polsce?
2.  Jakich gatunków owoców produkuje się w naszym kraju najwięcej?
3.  Od czego zaleŜy znaczenie gospodarcze owoców?
4.  Jakie jest przeznaczenie jabłek spoza wyboru?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ zmiany w spoŜyciu owoców w Polsce w ciągu ostatnich 20 lat.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić zasady bezpiecznej pracy,
2)  odnaleźć dane dotyczące spoŜycia owoców w Polsce w rocznikach statystycznych,
3)  odszukać niezbędne informacje w Internecie na stronach GUS,
4)  zapisać wyniki w notatniku,
5)  porównać  wielkości  spoŜycia  poszczególnych  owoców  i  ogółem  w  Polsce,

w poszczególnych latach,

6) na podstawie wybranego gatunku owocu oraz ogólnej konsumpcji przedstawić graficznie

zmiany,

7) określić charakter zmian w konsumpcji owoców,
8) zaprezentować wyniki swojej pracy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

notatnik,

−

roczniki statystyczne i inne opracowania dotyczące konsumpcji owoców.

Ćwiczenie 2

Porównaj produkcję owoców w Polsce, Europie i na świecie. Określ miejsce Polski

w europejskiej i światowej produkcji wskazanych gatunków owoców. Podaj procentowy
udział naszego kraju w ich produkcji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić zasady bezpiecznej pracy,
2)  odnaleźć dane dotyczące produkcji owoców w Polsce, w Europie i na świecie,
3)  określić miejsce Polski w produkcji owoców,
4)  obliczyć procentowy udział Polski w światowej i europejskiej produkcji owoców,
5)  zestawić dane tabelarycznie,
6)  określić, w produkcji których owoców Polska zajmuje najwyŜsze lokaty,
7)  przedstawić wyniki swojej pracy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

adresy internetowe stron zawierających niezbędne informacje,

−

roczniki statystyczne i inne opracowania dotyczące produkcji owoców w Polsce, Europie
i na świecie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Morfologia, biologia oraz wymagania klimatyczno-glebowe

drzew owocowych

4.3.1. Materiał nauczania

Morfologia roślin to nauka zajmująca się badaniem zewnętrznej budowy roślin,

zaleŜnościami, jakie między nimi występują, zachodzącymi w nich przemianami, a takŜe
badaniem ich pokroju, ukształtowania poszczególnych organów.

Ze względu na to, Ŝe charakterystyka budowy części organów jest jednakowa dla roślin

sadowniczych, zostanie ona przedstawiona razem dla wszystkich roślin.

Drzewa owocowe wytwarzają długopędy, czyli pędy o długości ponad 20 cm, silnie

rosnące od wiosny do końca lipca. JeŜeli długopęd jest zakończony pąkiem liściowym, to jego
długość moŜe dochodzić do 1–2 m. Gdy wzrost zostanie zahamowany wcześniej, a następnie
zostanie wznowiony, wtedy pędy o powtórnym przyroście w ciągu roku nazywane
są świętojańskimi.

Krótkopędy. Są to pędy o długości do 20cm. Wśród nich wyróŜnia się: strzałki, ciernie,

prątki,  sęczki,  buławki  i  osadniki,  a  u  drzew  pestkowych  pędy  bukietowe.  Strzałka,  to  pęd
o długości do 3 cm, tworzące się na niej owoce są mniejsze. Cierń, to jednoroczny krótkopęd
o długości  3–10  cm,  zakończony  pąkiem  kwiatowym.  Prątek,  to  pęd  jednoroczny  o  długości
10–20  cm,  zakończony  pąkiem  kwiatowym.  Sęczek,  to  pęd  wieloletni,  nierozgałęziony
co najmniej raz owocujący. Buławka róŜni się od sęczka tym, Ŝe jest silnie zgrubiała. Osadnik
tworzy  sęczki  i  buławy,  ma  kilka  lub  kilkanaście  lat  i  występuje  u  ziarnkowych.  Pęd
bukietowy  występuje tylko u pestkowych, jest silnie skrócony i pokryty pąkami kwiatowymi
ułoŜonymi w stoŜkowatą rozetę.

Pośpiechy, to pędy syleptyczne wyrastające na pędach tegorocznych.
U drzew ziarnkowych tworzą się pąki liściowe i mieszane (wyrastają z nich kwiaty

i liście), a u drzew pestkowych tworzą się pąki pojedyncze liściowe i kwiatowe.

Kwiaty pestkowych i ziarnkowych do zapylenia potrzebują owadów. Najczęściej

dochodzi  do  zapylenia  dzięki  pszczołom,  muchówkom,  trzmielom  i  sporadycznie
pszczolinkom.  Dla  zapewnienia  dobrego  zapylenia,  gdy  10%  kwiatów  zakwitnie,  powinno
zostać przywiezionych do sadu 3–6 uli na hektar, a przy gęstych nasadzeniach do dziewięciu.
NaleŜy je rozmieścić w co drugim międzyrzędziu. Pszczoły w sadzie powinny być przez dwa
tygodnie.  W  okresie  kwitnienia  nie  wolno  stosować  w  sadzie  insektycydów,  a  fungicydy
w koniecznych przypadkach z zastosowaniem okresu prewencji.

Właściwości biologiczne określają cechy charakterystyczne dla rozwoju danej rośliny

takie, jak: początek wegetacji, pora kwitnienia, sposób zapylenia, wczesność wchodzenia
w okres owocowania, określenie skłonności do przemiennego owocowania, wraŜliwość na
choroby.

Wymagania klimatyczne roślin sadowniczych zawierają dane dotyczące temperatury

minimalnej, długości okresu wegetacyjnego, terminu ostatnich przymrozków, długości okresu
wegetacyjnego, opadów.

Wymagania glebowe określają typy gleb lub ich skład mechaniczny, poŜądany przez

roślinę. Informują o wskazanym poziomie wody gruntowej oraz wymaganiach pokarmowych.
Gatunki ziarnkowe, to jabłoń i grusza.
Jabłonie naleŜą do rodziny róŜowatych, podrodziny jabłkowych. Tworzą w naturze drzewa o
koronach stoŜkowatych, kopulastych, kulistych i nieregularnych. Formowanie zmienia ich
naturalny kształt. Główna masa korzeniowa znajduje się na głębokości 20–100 cm.

Jabłonie

karłowe na podkładkach wegetatywnych wytwarzają wiązkowy system korzeniowy, natomiast

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

na podkładkach generatywnych posiadają palowy system korzeniowy

Jabłoń tworzy

długopędy  (pędy  o  długości  ponad  20  cm,  których  wzrost  trwa  od  wiosny  do  lipca)  oraz
krótkopędy  długości  od  kilku  mm  do  30  cm.  o  bardzo  skróconych  międzywęźlach  (sęczki,
ciernie,  strzałki,  prątki,  buławki  i  osadniki).  Liście  są  eliptyczne,  jajowate  lub  okrągłe
o brzegach piłkowanych lub karbowanych, o blaszce omszonej lub nagiej, płaskie lub wygięte
rynienkowato. Jabłonie tworzą dwa rodzaje pąków: pojedyncze liściowe i mieszane kwiatowe.
Pąki  kwiatowe  tworzą  się  w  lipcu

Kwiaty zebrane są w baldachy po 5

−

7 sztuk. z których

wierzchołkowy (tzw. królewski) jest najsilniejszy i daje największy owoc. Kwiat zbudowany
jest z 5 zielonych działek kielicha, 5 białych lub róŜowych wolnych płatków korony, 15

−

pręcików z pylnikami, 1 słupka powstałego z 5 zrośniętych owocolistków wolnych w górnej
części  oraz  zaląŜni  z  5  komorami,  a  w  nich  po  2  zaląŜki.  Miejsce  tworzenia  się  pąków
kwiatowych  jest  cechą  odmianową,  wyróŜniamy  odmiany  owocujące  na  długopędach
(Jonagold,  Elstar,  Szampion),  jednak  większość  kwitnie  i  owocuje  na  krótkopędach.  Jabłko
jest  owocem  rzekomym,  powstającym  z  zaląŜni  i  dna  kwiatowego.  Perykarp  (owocnia)  jest
to wewnętrzna

część

owocu

oddzielona

pozostałej

części

wiązkami

sitowo-naczyniowymi.  Mezokarp  powstały  głównie  z  dna  kwiatowego  leŜy  na  zewnątrz
owocni.  Epiderma  (skórka)  okrywa  owoc.  Ze  względu  na  porę  kwitnienia  wyróŜniamy
odmiany: wczesne, średnio późne i późne. Szybkość wchodzenia w okres owocowania dzieli
jabłonie  na  wcześnie  i  późno  owocujące.  Ze  względu  na  porę  dojrzewania  owoców
wyróŜniamy odmiany: letnie, jesienne i zimowe. Skłonność do corocznego lub przemiennego
owocowania  jest  cechą  odmianową.  Prawie  wszystkie  odmiany  są  obcopylne  (wymagają
zapylaczy),  ale  niektóre  są  zdolne  do  samozapylenia  (Jonagold,  James  Grieve).  Odmiany
triploidalne o potrójnej liczbie chromosomów nie są zdolne do zapylania. Między niektórymi
odmianami  zachodzi  zjawisko  intersterylności  (niezgodność  genetyczna  do  zapylenia  np.:
Golden Delicious – Mutsu).

Jabłonie są roślinami klimatu umiarkowanego. Odmiany są zróŜnicowane pod względem

wymagań cieplnych w okresie wegetacyjnym. Na terenie prawie całego kraju moŜna uprawiać
odmiany  dojrzewające  najpóźniej  140  dni  po  kwitnieniu,  a  w  północnowschodniej  Polsce
130  dni  (Cortland,  Lobo).  Ze  względu  na  bardziej  sprzyjające  warunki  klimatyczne
w południowo-wschodniej  części  kraju  moŜna  sadzić  odmiany  wymagające  nawet  150  dni
(Jonagold,  Golden  Delicious).  Wytrzymałość  na  mróz  takŜe  jest  zaleŜna  od  odmiany

Do najbardziej odpornych zaliczane są między innymi Antonówka zwykła, Alwa, Lobo,
a przykładami najwraŜliwszych są Elstar, Gala, Szampion i Idared. Odmiany wraŜliwe
wytrzymują mróz do -25

C, średnio wraŜliwe do -30

C, a wytrzymałe -35

Jabłonie wymagają gleb głębokich, przepuszczalnych, średniozwięzłych utworzonych

z lekkich glin, piaszczysto-gliniastych i pyłowych. Woda gruntowa nie powinna być wyŜej niŜ
150 cm, a dla drzew karłowych 100 cm. Najkorzystniejsze pH w KCl 6,2–6.7
Grusze  naleŜą  do  rodziny  róŜowatych  podrodziny  jabłkowych.  W  warunkach  naturalnych
tworzą  drzewa  duŜych  rozmiarów  o  koronach:  stoŜkowatych,  kulistych,  kopulastych,
nieregularnych i pośrednich. Pędy są takie same jak u jabłoni. Liście są mniejsze niŜ u jabłoni,
skórzaste  i  połyskujące  o  kształcie  okrągłym,  owalnym,  jajowatym  lub  eliptycznym.  Tworzą
pąki pojedyncze liściowe i mieszane kwiatowe. Kwiaty zbudowane są jak u jabłoni, lecz mają
płatki korony białe i są zebrane w baldachy po 5–17 sztuk. Owoce są rzekome i mają podobną
budowę  do  owoców  jabłek.  Przybierają  kształt:  kulisty  (bergamoty),  owalny,  jajowaty,
stoŜkowaty  i  inne.  Wokół  gniazd  nasiennych  występują  komórki  kamienne  o zgrubiałych,
twardych  ściankach.  W  odróŜnieniu  od  jabłoni  wierzchołkowy  kwiat  nie  jest  dominujący.
Kwitną  wcześnie,  dlatego  kwiaty  są  naraŜone  na  przymrozki.  Wszystkie  odmiany  są
obcopylne  Grusze  owocują  wyłącznie  na  krótkopędach.  Między  niektórymi  odmianami
zachodzi intersterylność. Owoce zawierają duŜo magnezu i są cenione za wartości smakowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Grusze  wymagają  stanowisk  wzniesionych  ponad  tereny  sąsiednie,  gleby  głębokiej,  II–IV
klasy,  gliniastej,  piaszczysto-gliniastej  lub  lessowej.  Na  glebach  cięŜkich  ilastych  często
przemarzają,  częściej  ulegają  parchowi,  owoce  są  gorszej  jakości,  wierzchołki  zamierają.
Na glebach  węglanowych  ulegają  chlorozie.  Wymagają  pH  6–6,5.  Woda  gruntowa  nie
powinna  być  wyŜej  niŜ  180  cm,  a  dla  drzew  karłowych  100  cm.  Grusze  późno  wchodzą
w okres  owocowania  i w sadach  towarowych  powinny  być  sadzone  na podkładkach
karłowych.  Ze  względu  na  porę  dojrzewania  owoców  wyróŜniamy  odmiany  letnie,  jesienne
i zimowe. Wymagają wysokiej sumy temperatur zwłaszcza odmiany zimowe.
Gatunki  pestkowe  naleŜą  do  rodziny  róŜowatych,  podrodziny  śliwowych.  Największe
znaczenie  gospodarcze  mają  wiśnie,  śliwy,  czereśnie,  brzoskwinie  i  morele.  Kwiat
pestkowych  składa  się  z 5  płatków  korony,  5  zielonych  działek  kielicha,  jednego  wolnego
słupka  powstałego  z  1  owocolistka,  20–25  pręcików.  Pestkowe  tworzą  owoce  prawdziwe,
poniewaŜ  tworzone  są  z  zaląŜni.  Egzokarp  stanowi  skórkę  owocu  nagą,  pokrytą  nalotem
woskowym  lub  kutnerem.  Jest  ona  bardzo  delikatna  i  moŜe  ulec  uszkodzeniu  np.  podczas
długotrwałego  deszczu.  Z  tego  powodu  owoce  te  bardzo  źle  znoszą  transport.  Egzokarp
(skórka) okrywa owoc. Mezokarp tworzy miąŜsz owocu, jest stworzony z komórek, w których
duŜe  wakuole  wypełnione  są  barwnym  sokiem.  Endokarp  stanowi  twarda  okrywa  pestki.
Wewnątrz znajduje się nasienie. U brzoskwini mogą znajdować się dwa nasiona
Śliwy dzielą się na: mirabelki (np. ałycza), renklody (np.: Altana, Ulena), węgierki (Węgierka
włoska, Łowicka, Wczesna i inne) i jajowe (Empress, Valor). Pąki na długopędach są ułoŜone
grupowo  po  dwa  lub  trzy.  Wszystkie  są  kwiatowe,  środkowy  moŜe  być  liściowy.  Kwitną
w drugiej  połowie  kwietnia  i  owocują  najczęściej  corocznie.  Śliwy  wymagają  gleb  bardziej
zasobnych  w  wodę  niŜ  jabłonie.  Dobrze  rosną  na  czarnoziemach,  głębokich  rędzinach
i niezbyt cięŜkich madach. Gleby te naleŜą najczęściej do II–IV klasy. Śliwy nie tolerują gleb
piaszczystych  chyba,  Ŝe  na  głębokości  40–60  cm  zalega  glina,  pH  gleby  powinno  wynosić
6,7–7,0.Mają  duŜe  wymagania  wodne.  Lustro  wody  gruntowej  powinno  znajdować  się  na
głębokości 0,8 do 1 m, dlatego korzystne jest ich nawadnianie i ściółkowanie.
Czereśnie dzielą się na sercówki o miękkim miąŜszu, źle znoszące transport i łatwo gnijące
po  deszczach  oraz  chrząstki  o  jędrnym  miąŜszu,  dobrze  znoszące  transport,  lecz  łatwo
pękające  po  deszczu.  Szczepione  na  siewkach  czereśni  ptasiej  F 12/1  tworzą  olbrzymie
drzewa.  Dla  zmniejszenia  siły  wzrostu  stosuje  się  podkładki  karłowe  i półkarłowe  Gisela  5,
PHL-A,
PHL-B.  Tworzą  długie,  grube  pędy  pokryte  krótkopędami.  Kwitną  na  krótkopędach
i podstawach  długopędów.  Początek  kwitnienia  następuje  około  20  kwietnia

i trwa przez

około  7–11  dni.  Odmiany  czereśni  są  obcopylne,  a  między  niektórymi  zachodzi
intersterylność (niezdolność do zapylenia).
Wiśnie  dzielą  się  na  szklanki  (amarelki)  o  bezbarwnym,  kwaśnym  lub  kwaskowatym  soku
oraz  wiśnie  właściwe  (sokówki)  o  ciemnoczerwonym,  kwaśnym  soku.  Kwiaty  wiśni  są
pojedyncze  lub  zebrane  w  baldaszki  po  2–3.  Kwitnienie  odbywa  się  wcześnie  około  1  maja
przez  około  14  dni  i  dlatego  są  naraŜone  na  przymrozki.  Większości  odmian  wiśni  jest
samopylna.  Owocowanie  koncentruje  się,  w  zaleŜności  od  odmiany,  na  długopędach
(Łutówka) lub krótkopędach (North Star). Długopędy są cienkie i krótsze niŜ czereśni. Wiśnie
są  podobnie  jak  jabłonie  odporne  na  mróz  i  mogą  być  uprawiane  na  obszarze  całego  kraju.
Najbardziej  zalecane  jest  zakładanie  sadów  na  terenach  wzniesionych,  gdzie  jest  mniejsze
zagroŜenie  przymrozkami.  Ze  względu  na  choroby  kory  i  drewna,  drzewa  uprawiane  są
w sadach  najczęściej  10

−

15 lat. Najlepsze miejsca do ich uprawy to WyŜyna Opatowsko-

Sandomierska,  urodzajne  gleby  Wielkopolski  i  Wysoczyzny  Rawskiej,  luźne  gleby
w okolicach  Kalisza.  Wiśnie  najlepiej  rosną  na  głębokich  glebach  gliniastych  lub  pyłowych,
ale  tolerują  gleby  z piasków  gliniastych  i  słabo  gliniastych,  jeśli  na  głębokości  0,7–1,0  m

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zalega glina. Lustro wody gruntowej powinno znajdować się na głębokości 1,5–2,0 m.
Wymagają pH gleby powyŜej 5,0.
Brzoskwinie dzielą się na brzoskwinie właściwe, twardki i nektaryny.

−

Brzoskwinie właściwe tworzą omszone owoce deserowe o miękkim miąŜszu.

−

Twardki mają pestki silnie przyrośnięte do twardego miąŜszu i nigdy od niego
nieodchodzące. Owoce mają zastosowanie w przemyśle.

−

Nektaryny mają owoce nieomszone, o jędrnym miąŜszu w róŜnym stopniu odchodzącym
od pestki.
Kwiaty brzoskwiń są umieszczone pojedynczo, czasami po dwa, a ich skupienia wynikają

z zagęszczenia  pączków  kwiatowych  na  pędzie.  Początkowo  przez  pierwsze  2–5  lat
brzoskwinie  tworzą  długie  pędy  wegetatywne  o  gładkiej,  zielonej,  a  od  strony  słońca
czerwonobrązowej korze. Później powstające długopędy są krótsze i na nich roślina owocuje
oraz pojawiają się nieliczne krótkopędy owoconośne. Brzoskwinie wytwarzają grube, mocne
pędy  z  pąkami  osadzonymi  trójkami,  większe

−

boczne są kwiatowe, a środkowe mniejsze

liściowe.  Mniej  cenne  są  cienkie,  długie  pędy  słomkowe  wyłącznie  z  pąkami  kwiatowymi
lub liściowymi,  poniewaŜ  tworzą  drobne  owoce  i  nie  dają  mocnych  przyrostów.  Krótkopędy
tworzą  się  częściej  na  starszych  drzewach  i  Ŝyją z reguły dwa lata. Brzoskwinie wytrzymują
mrozy od -20 do -28

C. Ze względu na wymarzanie uprawia się je najczęściej w południowej

i zachodniej  części  kraju  (Ziemia  Lubuska,  Sandomierska,  Śląsk,  Wielkopolska).  Wymagają
gleb ciepłych o uregulowanych stosunkach wodnych z lustrem wody gruntowej na głębokości
1,6–2,0  m.  Najczęściej  są  to  gleby  III  i  IV  klasy,  a czasami  dobrze  przygotowane  nawet
V klasy o pH 6,7.
Morele  są  uprawiane  amatorsko  tylko  w  najcieplejszych  rejonach  kraju,  a  sady  towarowe
występują  w  okolicy  Sandomierza.  Drzewa  dorastają  do  4–5  m  wysokości  i  tworzą  koronę
odwrotnie  stoŜkową  lub  kulistą  o  szerokości  podobnej  do  wysokości  drzewa.  Tworzą
długopędy  z  pąkami  kwiatowymi  i  liściowymi  oraz  podobne  do  cierni  krótkopędy,  obficie
kwitnące, na których nie tworzą się pąki liściowe. W jednym pąku jest jeden kwiat. Ich kwiaty
mają  podobną  budowę  do  śliw.  Morele  są  samopylne.  W  Polsce  Ŝyją  10–15  lat.  Morele
wytrzymują  mrozy  od  -20  do  -25

C. Pąki liściowe przemarzają w temperaturze od -16

do -21

C. Morele kwitną w drugiej połowie kwietnia i ich kwiaty są bardzo wraŜliwe na

przymrozki. Wymagają gleby Ŝyznej, głębokiej i przepuszczalnej, nie znoszą gleb
podmokłych.

Fot. 1. Kwiaty jabłoni.

[http://pl.wikipedia.org/].

Fot. 2. Pąki wiśni.

[http://pl.wikipedia.org/].

Fot. 3. Kwiaty wiśni.

[http://pl.wikipedia.org/].

Fot. 4. Owocujący pęd

brzoskwini.

[http://pl.wikipedia.org/].

Fot. 5. Owoce moreli.

[http://pl.wikipedia.org/].

Fot. 6. Liść moreli.

[http://pl.wikipedia.org/].

Fot. 7. Śliwa domowa.

[http://pl.wikipedia.org/].

Fot. 8. Kwiaty gruszy.

[http://pl.wikipedia.org/]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie znasz rodzaje krótkopędów u jabłoni?
2.  Kiedy naleŜy przywieźć ule do sadu?
3.  Jak dzielą się owoce brzoskwini?
4.  Kiedy kwitną wiśnie?
5.  Jakich stanowisk wymagają jabłonie?
6.  Jakie znasz rejony uprawy wiśni?
7.  Dlaczego grusze naleŜy sadzić na stokach?
8.  Jak zbudowany jest owoc pestkowych?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj pędy, pąki kwiatowe i liściowe róŜnych gatunków roślin sadowniczych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić zasady bezpiecznej pracy,
2)  określić długość i barwę pędów,
3)  określić ułoŜenie pączków na pędzie,
4)  ocenić gładkość kory,
5)  określić i wskazać rodzaje pąków na pędach,
6)  nazwać rodzaje pędów,
7)  określić ich przynaleŜność gatunkową,
8)  zaprezentować wyniki swojej pracy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

pędy róŜnych gatunków roślin sadowniczych,

−

lub ich zdjęcia na slajdach,

−

ilustracje.

Ćwiczenie 2

Określ rejony uprawy poszczególnych gatunków drzew sadowniczych w Polsce.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić zasady bezpiecznej pracy,
2)  określić rejony uprawy poszczególnych gatunków drzew pestkowych i ziarnkowych,
3)  zaznaczyć je na mapach konturowych Polski,
4)  porównać z mapami glebowymi i klimatycznymi Polski,
5)  określić, jakie czynniki klimatyczne i glebowe decydują o powstawaniu rejonów uprawy

drzew,

6) przedstawić wyniki swojej pracy i je uzasadnić.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.

Gatunki i odmiany drzew owocowych

4.4.1. Materiał nauczania

Odmiany poszczególnych gatunków roślin sadowniczych róŜnią się między sobą wieloma

cechami morfologicznymi i uŜytkowymi. Począwszy od siły wzrostu drzewa, terminu
kwitnienia, terminu dojrzewania owoców, moŜliwością i okresem przechowywania owoców,
wraŜliwością na choroby czy odpornością na mróz i inne niesprzyjające warunki środowiska.
Podobnie owoce poszczególnych odmian róŜnią się wieloma cechami diagnostycznymi
decydującymi o ich popularności u konsumentów i przydatności w przetwórstwie.

Charakterystykę poszczególnych gatunków i odmian oraz ich owoców przedstawiają

poniŜsze tabele.

Tabela 5. Cechy owoców wybranych odmian jabłoni [opracowanie własne]
Odmiany

Wielkość

Kształt

Barwa
rumieńca

Charakter
rumieńca

Barwa
miąŜszu

Jędrność
miąŜszu

Geneva
Early

redni

kulisty

czerwona

rozmyty

biała

rednio

twarda

Katia

redni

kulisto
stoŜkowaty

purpurowa

rozmyty

biała

rednio

twarda

Paulared

redni

kulisto
spłaszczony

purpurowa

rozmyty

biała

Miękka

Lobo

redni do

duŜego

kulisto
stoŜkowaty

purpurowa

rozmyty

zielonkawa

rednio

twarda

Freedom

redni do

duŜego

kulisto
stoŜkowaty

czerwona

jednolity
z paskami

biała

rednio

twarda

Cortland

redni do

duŜego

kulisto
stoŜkowaty

purpurowa

jednolity
z paskami

biała

rednio

twarda

Jonagold

duŜy do
bardzo
duŜego

kulisto
stoŜkowaty

czerwona

jednolity
z paskami

kremowa

rednio

twarda

Szampion

redni do

duŜego

kulisto
stoŜkowaty

czerwona

jednolity
z paskami

biała

rednio

twarda

Elstar

redni

kulisty

czerwona

jednolity
z paskami

biała

rednio

twarda

Gala

mały do
ś

redniego

stoŜkowaty

czerwona

jednolity
z paskami

kremowa

rednio

twarda

Gloster

duŜy

stoŜkowaty

purpurowa

rozmyty

biała

Twarda

Alwa

redni

kulisty

czerwona

rozmyty

biała

Twarda

Ligol

duŜy

kulisto
spłaszczony

brązowa

jednolity
z paskami

zielonkawa

Twarda

Red
Booskop

duŜy do
bardzo
duŜego

kulisto
stoŜkowaty

purpurowa

rozmyty

kremowa

rednio

twarda

Golden
Delicious

redni

kulisto
stoŜkowaty

brak

kremowa

Twarda

Elise

redni do

duŜego

kulisto
stoŜkowaty

purpurowa

rozmyty

kremowa

Twarda

Idared

redni

kulisty

czerwona

jednolity
z paskami

biała

Twarda

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 6. Cechy wybranych odmian jabłoni [opracowanie własne]

Odporność na

Odmiany

mróz

parcha

mączniaka

Siła
wzrostu

Termin zbioru

Okres
przechowywania

Geneva Early

rednia

mała

rednia

3 tydzień lipca

2–3 tygodnie

Katia

rednia

duŜa

rednia

3 tydzień sierpnia

6 tygodni

Paulared

rednia

duŜa

słaba

4 tydzień sierpnia

6 tygodni

Lobo

rednia

mała

rednia

1 tydzień września

4 miesiące

Freedom

rednia

duŜa

rednia

4 tydzień września

3 miesiące

Cortland

rednia

mała

rednia

3 tydzień września

4 miesiące

Jonagold

mała

rednia

mała

duŜa

2 tydzień
października

6 miesiące

Szampion

mała

duŜa

4 tydzień września

4 miesiące

Elstar

mała

duŜa

rednia

4 tydzień września

5 miesięcy

Gala

rednia

duŜa

słaba

1 tydzień
października

6 miesięcy

Gloster

rednia

mała

duŜa

2 tydzień
października

6 miesięcy

Alwa

rednia

duŜa

3 tydzień
października

7 miesięcy

Ligol

rednia

duŜa

rednia

3 tydzień
października

10 miesiące

Red Booskop

mała

duŜa

2 tydzień
października

7 miesięcy

Golden
Delicious

mała

rednia

słaba

2 tydzień
października

6 miesięcy

Elise

mała

rednia

duŜa

mała

1 tydzień
października

6 miesięcy

Idared

mała

rednia

mała

3 tydzień
października

10 miesięcy

Charakterystyki wybranych odmian grusz przedstawiono w tabelach 7 i 8.

Tabela 7. Charakterystyka owoców wybranych odmian grusz [opracowanie własne]

Owoce

Rumieniec

MiąŜsz

Odmiana

wielkość

kształt

udział

Odcień

struktura

zwięzłość

Faworytka

duŜa

prosty

mały

Ciemno
czerwony

drobnoziarnisty

miękki

Konferencja

rednia

wklęsły

brak

Brak

drobnoziarnisty

miękki

General Leclerc

duŜa

prosty

brak

Brak

drobnoziarnisty

miękki

Komisówka

rednia

prosty

brak lub bardzo
mały

pomarańczowy

drobnoziarnisty

miękki

Lukasówka

bardzo
duŜa

prosty

brak lub bardzo
mały

jasnoczerwony

rednioziarnisty

twardy

Triumf
Packhama

duŜa

wklęsły

brak

Brak

drobnoziarnisty

miękki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 8. Charakterystyka wybranych odmian grusz [opracowanie własne]

Odmiana

Wytrzymałość
na mróz

Odporność
na parcha

Siła wzrostu

Wielkość
owoców

Termin zbioru

Okres
przechowy
wania

Trewinka

mała

duŜa

umiarkowana

rednia

2 tydzień sierpnia

4 tygodnie

Faworytka

mała

rednia

duŜa

3 tydzień sierpnia

4 tygodnie

Konferencja

mała

duŜa

umiarkowana

rednia

4 tydzień września

6 miesięcy

Lukasówka

mała

duŜa

bardzo
duŜa

4 tydzień września

6 miesięcy

Komisówka

rednia

duŜa

2 tydzień
października

4 miesiące

General
Leclerc

rednia

umiarkowana

duŜa

1 tydzień
października

4 miesiące

Triumf
Packhama

mała

umiarkowana

duŜa

4 tydzień września

4 miesiące

Concord

mała

duŜa

mała

duŜa

2 tydzień września

4 miesiące

Dicolor

mała

rednia

mała

rednia

2 tydzień września

2 miesiące

Amfora

mała

rednia

mała

rednia

2 tydzień
października

6 miesięcy

Charakterystykę odmian pestkowych przedstawiają tabele 9–13.

Tabela 9.Charakterystyka waŜniejszych odmian śliw [opracowanie własne].
Odmiana

Wzrost
drzewa

Wytrzy-
małość
na mróz

Sposób
zapylania

WraŜli –
wość na
szarkę

Plenność

wielkość
owoców

Pora
dojrzewania

Ruth
Gerstetter

słaby

mała

obcopylna

mała

rednia

Początek
lipca

Herman

redni

rednia

samopylna

rednia

połowa lipca

aćańska

Rana

redni

rednia

samopylna

mała

rednia

połowa lipca

Sanctus
Hubertus

słaby

rednia

obcopylna

rednia

duŜa

koniec lipca

aćańska

Lepotica

redni

rednia

obcopylna

mała

bardzo
duŜa

Początek
sierpnia

aćańska

Najbolja

bardzo
silny

duŜa

obcopylna

mała

bardzo
duŜa

60 g

Koniec
sierpnia

Magna
Glauca

redni

obcopylna

mała

bardzo
duŜa

Pierwsza
połowa
sierpnia

Węgierka
Dąbrowicka

redni

mała

obcopylna

mała

bardzo
duŜa

po 15
sierpnia

Valor

silny

rednia

obcopylna

duŜa

rednia

40–50 g

Połowa
września

Stanley

słaby

mała

samopylna

mała

bardzo
duŜa

40 g

Połowa
września

Bluefree

redni

duŜa

obcopylna

duŜa

50 g

Połowa
września

Oneida

redni

duŜa

samopylna

duŜa

40–50 g

Połowa
października

Empress

silny

duŜa

obcopylna

duŜa

50–60 g

Koniec
września

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 10. Ocena niektórych odmian wiśni [opracowanie własne]
Odmiana

Przydatność
odmiany

Wielkość
owoców

Uwagi

Sabina

amatorska /
towarowa

rednia

pąki tolerancyjne na przymrozki, kwitnie wcześnie, korona
rozłoŜysta,

symetryczna,

tworzy

liczne

krótkopędy.

Jest

uzupełnieniem odm. North Star

North
Star

amatorska /
towarowa

rednia

słaby wzrost, wraŜliwa na moniliozę, owocuje na krótkopędach,
owoce mają tendencję do drobnienia w dalszych latach

Kelleris
16

towarowa /
amatorska

rednia /

duŜa

na słabsze gleby

Wanda

Towarowa

mała

kwitnie wcześnie , ale pąki tolerancyjne na przymrozki, moŜna
zbierać mechanicznie, kwaśne owoce, łatwo odchodzą od szypułki

Nefris

towarowa

rednia

kwiaty wraŜliwe na przymrozki, wymaga stanowiska wzniesionego,
mało wymagająca w stosunku do gleby, moŜna sadzić na własnych
korzeniach

Lucyna

towarowa /
amatorska

rednia /

duŜa

wzrost przewodnikowy, korona o mocnej konstrukcji, duŜo
krótkopędów, owoce bardzo smaczne moŜna zbierać mechanicznie

Łutówka

towarowa

duŜa
/bardzo
duŜa

podstawowa odmiana, wymaga dobrych gleb i starannej pielęgnacji,
owocuje na pędach jednorocznych, dlatego ma tendencję do
ogałacania

się,

mało

zawodna,

plenna,

owoce

cenione

w przetwórstwie.

Tabela 11. Charakterystyka wybranych odmian czereśni [opracowanie własne]
Odmiana

Wzrost
drzew

Wytrzymałość
na mróz

WraŜliwość
na pękanie

Plenność Pora

dojrzewania

Przydatność do
produkcji
towarowej

Rivan

redni

duŜa

mała

rednia

I tydzień
czerwca

DuŜa

Karesowa

słaby

rednia

mała

duŜa

III tydzień
czerwca

DuŜa

Burlat

bardzo
silny

rednia

duŜa

III tydzień
czerwca

DuŜa

MertonPremier

redni

duŜa

mała

duŜa

IV tydzień
czerwca

DuŜa

Vega

silny

duŜa

mała

duŜa

I tydzień
lipca

DuŜa

Lotka
Trzebnicka

redni

duŜa

mała

duŜa

IV tydzień
czerwca

DuŜa

Sam

redni

duŜa

bardzo mała

rednia

II tydzień
lipca

DuŜa

Büttnera
Czerwona

silny

duŜa

II tydzień
lipca

rednia

Hedelfińska

silny

małą

bardzo duŜa

rednia

II tydzień
lipca

rednia

Ulster

silny

duŜa

małą

duŜa

I tydzień
lipca

DuŜa

Kordia

redni

mała

duŜa

II tydzień
sierpnia

DuŜa

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 12. Charakterystyka wybranych odmian brzoskwiń i nektaryn [opracowanie własne]

Wytrzymałość
na mróz

Odmiany

Wzrost

drzew

pąków

WraŜliwość
na
przymrozki

Termin
zbioru

Wielk
ość
owocu

% pokrycia
rumieńcem

Zastosowanie

Royalvee

rednio

silny

3/4

8–15 sierpnia średnia 40-80

deserowe
/przemysłowe

Reliance

rednio

silny

4/5

15–20
sierpnia

rednia 30-70

deserowe
/przemysłowe

Redhaven

silny

3/4

15–20
sierpnia

DuŜa

50-80

deserowe
/przemysłowe

Harco
(nektaryna)

silny

15–20
sierpnia

rednia 80-90

deserowe

Velvet

rednio

silny

4/5

20–25
sierpnia

rednia 30-60

deserowe
/przemysłowe

Iskra

silny

4/5

20–28
sierpnia

rednia

/ duŜa

60/90

deserowe
/przemysłowe

Inka

silny

3/4

25 sierpnia –
– 5września

DuŜa

30-50

deserowe
/przemysłowe

Legenda:
Wytrzymałość na mróz: 3 – średnia, 4 – dobra, 5 – duŜa
WraŜliwość na przymrozki: 3 – średnia, 4 – mała, 5 – bardzo mała.

Tabela 13. Charakterystyka wybranych odmian moreli [opracowanie własne]
Odmiana

Siła
wzrostu

WraŜliwość na
mróz

Plonowanie

Opis owocu

Zbiór

Zastosowan
ie

Early
Orange

silny

drzewo
wytrzymuje do
-25

C, pąki

i kwiaty dość
wytrzymałe na
przymrozki

wcześnie
wchodzi
w okres
owocowania,
plenna

rednie, kulisto

owalne, ciemno
pomarańczowe
z jaskrawym
rozmytym
rumieńcem, miąŜsz
ciemno
pomarańczowy,
mięsisty, smaczny

wielokrotny
połowa
lipca

deserowe,
przetwórcze

Harcot

silny

dobrze znosi
mróz ,
a przymrozki
ś

rednio

wcześnie
wchodzi w
okres
owocowania
i obficie
owocuje

rednie, owalne,

pomarańczowe,
z paskowanym
czerwonym
rumieńcem, miąŜsz
pomarańczowy,
więzły, słodki
smaczny

koniec
lipca

deserowe,
przetwórcze

Wczesna

Morden

bardzo
silny

wytrzymała na
mróz

regularnie
i obficie,
wymaga
przerywania
zawiązków

rednie, jajowate,

jasno pomarańczowe
z małym rumieńcem,
miąŜsz owocu
pomarańczowy,
melonowaty, mało
słodki

koniec
lipca

deserowe,
przetwórcze

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Które odmiany jabłoni mają owoce z paskowanym rumieńcem?
2.  Jakie róŜnice występują między odmianami grusz?
3.  Które odmiany śliw są najbardziej wraŜliwe na szarkę?
4.  Kiedy następuje zbiór czereśni Rivan?
5.  Które odmiany moreli są zbierane w lipcu?
6.  Jakie cechy Łutówki powodują, Ŝe zajmuje pierwsze miejsce w strukturze nasadzeń

wiśni?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj owoce wskazanych odmian jabłoni, grusz i śliw.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić zasady bezpiecznej pracy,
2)  określić, do jakiego gatunku naleŜą wskazane owoce,
3)  określić kształt i wielkość owoców,
4)  ustalić (w miarę moŜliwości) termin zbioru,
5)  określić barwę skórki, rodzaj rumieńca i jego barwę,
6)  przekroić owoc i skosztować owoc,
7)  zapisać w notatniku wyniki i spostrzeŜenia,
8)  porównać otrzymane dane z opisami odmian,
9)  wybrać najbardziej zbliŜony opis do otrzymanych owoców,
10)  zaprezentować wyniki swojego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

jabłka, gruszki, śliwki podstawowych odmian,

−

nóŜ i talerzyk,

−

notatnik,

−

katalogi odmian jabłoni i grusz, monografie poszczególnych gatunków,

−

prezentacje multimedialne dotyczące odmian jabłoni, grusz i śliw,

−

slajdy i zdjęcia z róŜnymi odmianami owoców.

Ćwiczenie 2

Zaplanuj załoŜenie sadu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić zasady bezpiecznej pracy,
2)  zaproponować ukształtowanie terenu i typ gleby,
3)  określić warunki klimatyczne,
4)  określić poŜądane gatunki roślin sadowniczych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5) ustalić rozmieszczenie poszczególnych gatunków na kwaterach, ze szczególnym

uwzględnieniem ich usytuowania na stoku,

6) zaproponować odmiany uwzględniając:

−−−−

siłę wzrostu podkładki,

−−−−

terminy kwitnienia,

−−−−

ewentualną triploidalność lub intersterylność,

−−−−

termin owocowania,

7)  rozmieścić odmiany na kwaterach,
8)  określić rozstawy,
9)  obliczyć liczbę drzew,
10)  zaplanować drogi dojazdowe,
11)  sporządzić szkic sadu,
12)  zaprezentować wyniki swojego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

opisy gatunków i odmian drzew owocowych,

−

film lub prezentacja multimedialna dotycząca projektowania sadu, charakterystyki
odmian i gatunków,

−

kalkulator,

−

artykuły piśmiennicze.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić róŜnice odmianowe jabłoni?

2) określić odmiany grusz zbierane we wrześniu?

3) określić, które odmiany śliw są samopylne?

4) określić odmiany wiśni do uprawy amatorskiej?

5) określić, które odmiany czereśni są podatne na pękanie?

6) określić, które cechy decydują o moŜliwości uprawy w Polsce

brzoskwiń i moreli?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.

Wymagania siedliskowe i biologiczne oraz charakterystyka
uprawy krzewów owocowych

4.5.1. Materiał nauczania

Truskawka  jest  byliną  dość  wytrzymałą  na  mróz,  a  jej  kwiaty  przemarzają  sporadycznie.
Owoc  rzekomy  powstaje  z  rozrośniętego  dna  kwiatowego,  a  owoce  właściwe  to  orzeszki
znajdujące się na powierzchni. Wiązkowy system korzeniowy zalega na głębokości do 30 cm.
Najsilniejszy  wzrost  korzeni  jest  w  drugim  roku,  wtedy  teŜ  rośliny  najobficiej  owocują.
Z korony wyrastają liście, a w ich kątach, w dolnej części korony, tworzą się rozłogi. Z pąków
w środkowej części korony powstają pędy boczne, a z górnej kwiaty. Pąki kwiatowe powstają
w  sierpniu  i  wrześniu.  Najlepsze  są  gleby  pszenno-buraczane  i  Ŝytnio-ziemniaczane.  Nie
nadają się cięŜkie, zimne lub piaszczyste. Odczyn gleby powinien być lekko kwaśny. Poziom
wody nie wyŜszy niŜ 50 cm. W uprawie truskawek waŜny jest odpowiedni płodozmian w celu
ograniczenia ilości szkodników i oczyszczenia terenu z chwastów trwałych. Uprawa roślin na
oborniku dodatkowo poprawia właściwości gleby.
Agrest  i  porzeczka.  Częścią  trwałą  agrestu  i  porzeczki  są  korzenie  i  szyjka  korzeniowa,
z której wyrastają pędy. Pod względem koloru owocu, wyróŜniamy porzeczki: białą, czerwoną
i czarną.  Kwiaty  porzeczek  białych  i czerwonych tworzą długie kwiatostany 13–32 owoców,
porzeczki  czarnej  7–18,  agrestu  1–3.  Owocem  tych  roślin  jest  nibyjagoda  zwana  jagodą
szupinkowatą,  powstałą  z  zaląŜni  i  dna  kwiatowego.  Pędy  porzeczek  w  odróŜnieniu
od agrestu  nie  mają  kolców,  a  takŜe  są  mniej  zwarte.  Nie  naleŜy  sadzić  porzeczek  i  agrestu
w zastoiskach mrozowych, na duŜych stokach, a takŜe na stanowiskach o wysokim poziomie
wód  gruntowych  powyŜej  50–60  cm.  Porzeczka  jest  uprawiana  na  plantacjach  o  róŜnej
powierzchni, jednak tylko w bardzo duŜych gospodarstwach racjonalny jest zakup kombajnu
do  zbioru  owoców.  Przygotowując  pole  naleŜy  zniszczyć  chwasty  trwałe.  Korzystne  jest
zastosowanie,  jako  przedplonu,  zbóŜ  lub  rzepaku,  a  po  ich  uprawie  dokładne  usunięcie
pozostałych  chwastów  przez  zabiegi  uprawowe  np.  kultywatorowanie.  Pod  plantację
korzystnie  jest  zastosować  obornik  w  dawce  40

−

60 t/ha, a w przypadku braku moŜliwości

nawozić potasem w dawce 100

−

150kg K

O/ha. Gleby kwaśne naleŜy nawozić wapnem

magnezowym.
Malina  jest  krzewem  uprawianym  na  terenie  całego  kraju.  Jest  byliną,  której  trwałymi
częściami  są  korzenie  i  szyjka  korzeniowa.  W  pierwszym  roku  wytwarza  pęd,  a  na
odchodzących  od niego  pędach  bocznych  kwitnie  i  owocuje  w  drugim  roku.  Starsze  pędy
zamierają i naleŜy je wycinać. Maliny powtarzające owocują juŜ w pierwszym roku. Owoce są
złoŜone  z drobnych  pestkowców,  zrośnięte  przy  dnie  kwiatowym.  Zbierane  są  bez  dna
kwiatowego. Najlepsze gleby pod maliny są III i IV klasy, o właściwych stosunkach wodno –
powietrznych.  Poziom  wody  gruntowej  powinien  znajdować  się  na  głębokości  0,8–1,0  m,
wymagane  pH  gleby  5,5–6,2.  Najkorzystniejsza  suma  opadów  800

−

900 mm, dlatego maliny

korzystnie  reagują  na  nawadnianie.  Ze  względu  na  wymarzanie  naleŜy  unikać  stanowisk
nieosłoniętych  i  zastoisk  mrozowych.  Plantacje  towarowe  często  są zakładane  w  pobliŜu
przetwórni stanowiącej duŜy rynek zbytu. NawoŜenie obornikiem przed załoŜeniem plantacji
jest uzasadnione tylko na bardzo lekkich glebach.
Borówka  wysoka  naleŜy  do  rodziny  wrzosowatych.  Owocem  jest  jagoda.  Borówka  wysoka
krzewi się tak jak porzeczka, z szyjki korzeniowej i dolnych części starszych pędów wyrastają
nowe  pędy.  Borówka  kwitnie  i  owocuje  na  końcach  pędów  jednorocznych.  Jej krzewy
są wraŜliwe  na  niską  temperaturę  poniŜej  -25

C i wiosenne przymrozki. Wymaga gleb

kwaśnych 4–5pH, o uregulowanych stosunkach wodno-powietrznych. Poziom wody nie moŜe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

być wyŜszy niŜ 30 cm. Woda słuŜąca do podlewania powinna być uboga w wapń i magnez.
NawoŜenie potasem w dawce 100 kg K

O/ha przed załoŜeniem plantacji korzystnie wpływa

na plonowanie plantacji.
Aronia czarnoowocowa jest krzewem dorastającym

do 3 m wysokości, o owocach czarnych,

utworzonych  z  dna  kwiatowego,  zaląŜni  i zrośniętych  podstaw  działek  kielicha,  zebranych
podobnie  jak  jarzębina  w  baldachogrona.  Liście  są  eliptyczne,  skórzaste  błyszczące.  Aronię
uprawia się ze względu na owoce bogate w związki mineralne wapnia, Ŝelaza i mikroelementy
oraz  niektóre  witaminy.  Zawartość  garbników  nadaje  owocom  cierpki  smak.  Owoce  aronii
są wykorzystywane  w  lecznictwie,  jako  dodatek  do  przetworów  oraz  naturalny  barwnik
do produktów  spoŜywczych.  Wytrzymuje  spadki  temperatury  do  -40

C. Dobrze rośnie na

glebach mniej Ŝyznych, nawet V klasy bonitacyjnej, a jej zbiór moŜe odbywać się
maszynowo.

Fot. 9. śurawina wielkoowocowa

[http://pl.wikipedia.org/]

Fot. 10. Aronia

[http://pl.wikipedia.org/]

Fot. 11. Rokitnik pospolity

[http://pl.wikipedia.org/]

Fot. 12. Kwiat aktinidii

[http://pl.wikipedia.org/]

Fot. 13. Owoc róŜy

[http://pl.wikipedia.org/]

Fot. 14. Owocostan bzu czarnego

[http://pl.wikipedia.org/]

Gatunki uprawiane amatorsko.
JeŜyna  jest  krzewem  w  Polsce  sporadycznie  uprawianym  na  terenie  Polski.  Większość
owoców  pozyskiwana  jest  ze  stanowisk  naturalnych.  Częścią  trwałą  jeŜyny  jest  system
korzeniowy  i  szyjka  korzeniowa.  Pędy  podobnie  jak  u  malin  Ŝyją  dwa  lata  (w  klimacie
cieplejszym  niŜ  w  Polsce  dłuŜej).  Korzenie  drobne  (grubsze  niŜ  u  maliny)  i  liczne.  Pędy
zróŜnicowane, jeŜeli sztywne to do 2

−

3m długości, a płoŜące do 10 m często pokryte kolcami.

Liście

pierzaste,

całobrzegie

lub

ząbkowane.

Kwiatostany

groniaste

kilka

do kilkudziesięciu  owoców.  Kwiaty  pięciodzielne  obupłciowe.  Płatki  białe  lub  lekko
zaróŜowione.  Owoce  silnie  zrośnięte  z  dnem  kwiatowym,  dlatego  zbiera  się  razem  z  nim.
W uprawie  amatorskiej  w  Polsce  znajdują  się  odmiany  jeŜyny  np.:  Blach  Satin,  Orkan  –
bardzo  wraŜliwe  na  mróz  i  wymagające  okrycia  na  zimę.  JeŜynę  najlepiej  rozmnoŜyć
z sadzonek  wierzchołkowych.  Po  sadzeniu  musi  być  prowadzona  w  formie  szpaleru.
W uprawie amatorskiej często spotyka się jeŜynę bezkolcową.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj rzadko uprawiane rośliny sadownicze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić zasady bezpiecznej pracy,
2)  określić kolor kory i jej gładkość,
3)  rozpoznać ułoŜenie pąków,
4)  określić budowę kwiatu i kwiatostanu, jeŜeli on występuje na okazie lub ilustracji,
5)  określić wielkość, kształt, barwę i brzegi liści,
6)  zapisać wyniki obserwacji,
7)  porównać je z opisami, rysunkami i fotografiami roślin,
8)  określić gatunek rośliny,
9)  zaprezentować wyniki obserwacji.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

pędy krzewów rzadko uprawianych: bzu czarnego, rokitnika, Ŝurawiny, jeŜyny, aktinidii,

−

atlasy roślin sadowniczych,

−

klucz do oznaczania roślin,

−

zdjęcia roślin.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj krzewy owocowe.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić zasady bezpiecznej pracy,
2)  określić kolor kory i jej gładkość,
3)  rozpoznać ułoŜenie pąków,
4)  określić budowę kwiatu, jeŜeli on występuje,
5)  rozpoznać ułoŜenie kwiatów w kwiatostanie,
6)  określić wielkość, kształt, barwę i brzegi liści,
7)  sprawdzić aromat po roztarciu liści,
8)  zapisać wyniki obserwacji,
9)  porównać je z opisami, rysunkami i fotografiami roślin.
10)  określić gatunek rośliny,
11)  zaprezentować wyniki pracy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

pędy krzewów: porzeczki czarnej i czerwonej, malin, agrestu, borówki wysokiej,
skrócony pęd truskawki,

−

liniał,

−

atlasy roślin sadowniczych,

−

zdjęcia roślin.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.

Odmiany porzeczek, agrestu, malin i truskawek

4.6.1. Materiał nauczania

Charakterystykę wybranych odmian porzeczki, agrestu, malin i truskawek przedstawiają

tabele 14–23.

Tabela 14. Charakterystyka owoców niektórych odmian porzeczki czarnej [opracowanie własne]

Wielkość
owoców

Przydatność do
produkcji soków

Przydatność do
przetwórstwa

Uwagi

Odmiany bardzo wczesne
Bona

bardzo duŜa

Mała

bardzo duŜa

zbiór tylko ręczny

Odmiany wczesne
Tisel

duŜa

−

bardzo wysoka zawartość
witaminy C

Ben
Connan

rednia

mała

bardzo duŜa

zbiór kombajnowy

Ojebyn

rednia

mała

duŜa

zbiór kombajnowy

Odmiany o średniej porze dojrzewania
Ceres

rednia do

duŜej

rednia

duŜa

nierównomierne dojrzewanie

Titania

duŜa

rednia

duŜa

zbiór kombajnowy

Tiben

rednia

−

duŜa zawartość antocyjanów

Odmiany późne
Ben
Tirran

rednia

bardzo duŜa

duŜa

niechętnie kupowana przez
przemysł

Tabela 15. Charakterystyka niektórych odmian porzeczki czarnej [opracowanie własne]

ró

ść

iś

ść

-p

Bona

rednio silny

szeroki
rozłoŜysty

amatorska

rednio

wraŜliwa

podatna na
rewersję

Tisel

rednio silny

wzniesiony

towarowa

mało
wraŜliwa

−

odporna na mróz

Ben
Connan

rednio silny

wzniesiony
zwarty

amatorska

mało
wraŜliwa

wraŜliwa

elastyczne pędy

Ojebyn

silny

kulisto
wzniesiony
do
rozłoŜystego

towarowa

mało
wraŜliwa

wraŜliwa

wytrzymała na
mróz, elastyczne
pędy łatwo się
ukorzeniają

Ceres

silny,

wzniesiony

amatorska

rednio

wraŜliwa

rednio

wraŜliwa

tolerancyjna wobec
wielkopąkowca

Titania

bardzo silny

wzniesiony

towarowo -
amatorska

mało
wraŜliwa

rednio

wraŜliwa

rednio

wraŜliwa

wytrzymała na
mróz

Tiben

rednio silny

rozłoŜysty

towarowa

mało
wraŜliwa



wytrzymała na
mróz

Ben
Tirran

umiarkowany

zwarty

towarowo -
amatorska

mało
wraŜliwa

rednio

wraŜliwa

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 16. Charakterystyka owoców wybranych odmian porzeczki czerwonej i białej [opracowanie własne]
Odmiany

Przydatność
odmiany

Wielkość
owoców

Przeznaczenie

Długość
gron

Uwagi

Porzeczka czerwona

Odmiany wczesne
Jonkheer van Tets

towarowo
amatorska

duŜe

przerobowe

Długie

Heros

amatorska

duŜe

deserowe

bardzo
długie

Detvan

amatorska

duŜe

deserowe

bardzo
długie

Odmiana o średniej porze dojrzewania
Rosetta

towarowo
amatorska

duŜe/średnie

deserowe

długie

Odmiany późne
Holenderska
Czerwona

towarowo
amatorska

duŜe/średnie

przerobowe

długie

Rondom

towarowo
amatorska

duŜe

przerobowe

długie

moŜna zbierać
kombajnem

Odmiany bardzo późne
Matcheranch’s Rote
Spätlese

amatorska

duŜe

bardzo
długie

mierny smak

Tatran

amatorska

duŜe

deserowe

bardzo
długie

Porzeczka biała

Odmiana średniowczesna
Biała z Jüterborg

amatorska

rednie

deserowe

długie

Tabela 17. Charakterystyka wybranych odmian porzeczki czerwonej i białej [opracowanie własne]
Odmiany

Wzrost

Pokrój krzewu

Podatność na
opadzinę liści

Uwagi

Porzeczka czerwona

Odmiany wczesne
Jonkheer van Tets

bardzo
silny

kulisty do
rozłoŜystego

wraŜliwa

wraŜliwa na przymrozki

Heros

słaby

rozłoŜysty luźny

wraŜliwa

wymaga ciepłego stanowiska

Detvan

silny

kulisty



wymaga osłony od wiatru

Odmiany o średniej porze dojrzewania
Rosetta

rednio

silny

zwarty do
kulistego

mało wraŜliwa

wytrzymała na mróz
podatna na amerykańskiego
mączniaka agrestu

Odmiany późne
Holenderska
Czerwona

bardzo
silny

kulisty nieco
spłaszczony

mało wraŜliwa

wytrzymała na mróz

Rondom

silny

wzniesiony zwarty

mało wraŜliwa

owocuje takŜe na pędach
jednorocznych
moŜliwy zbiór kombajnem

Odmiany bardzo późne
Matcheranch’s Rote
Spätlese

bardzo
silny

kulisty
spłaszczony

rednio wraŜliwa

Tatran

silny

wzniesiony



wymaga osłony od wiatru

Porzeczka biała

Odmiana średniowczesna
Biała z Jüterborg

rednio

silny

kulisty do
zwartego

mało wraŜliwa

wytrzymała na mróz

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 18. Charakterystyka owoców wybranych odmian agrestu [opracowanie własne]
Odmiany

Przydatność

Wielkość Barwa w fazie

dojrzałości
zbiorczej

Barwa w fazie
dojrzałości
pełnej

Przeznaczenie

Uwagi

Odmiany wczesne
Hinnonmaki
Rot

amatorska

mała

zielono Ŝółta

ciemno
czerwona

deserowe
przerobowe

wymaga
Ŝ

yznej gleby

Odmiany średniowczesne
Biały Tryumf towarowo

amatorska

duŜa /
ś

rednia

jasno zielona

zielono Ŝółta

deserowe
przerobowe

moŜliwy
zbiór
kombajnem

Invicta

towarowo
amatorska

duŜa /
ś

rednia

jasno zielona

zielono Ŝółta

przerobowe

moŜliwy
zbiór
kombajnem

Odmiany średnio późne
Czerwony
Tryumf

towarowo
amatorska

rednia

Zielona

czerwona

deserowe
przerobowe

Rzeszowski
Plenny

towarowo
amatorska

rednia

zielono Ŝółta

czerwono
fioletowa

deserowe
przerobowe

moŜliwy
zbiór
kombajnem

Tabela 19. Charakterystyka wybranych odmian agrestu [opracowanie własne]
Odmiany

Wzrost

Pokrój krzewu

Plenność

Podatność na amerykańskiego
mączniaka agrestu

Odmiany wczesne
Hinnonmaki Rot

redni silny

kulisty zwarty

umiarkowana

mało wraŜliwa

Odmiany średnio wczesne
Biały Tryumf

silny

kulisty zwarty

bardzo wysoka

wraŜliwa

Invicta

rednio silny

luźny rozłoŜysty

bardzo wysoka

mało wraŜliwa

Odmiany średnio późne
Czerwony Tryumf

bardzo silny

kulisty luźny

umiarkowana

rednio wraŜliwa

Rzeszowski Plenny

rednio silny

luźny

wysoka

bardzo wraŜliwa

Tabela 20. Charakterystyka wybranych odmian malin [opracowanie własne]

Podatność na choroby

Odmiana

Wzrost

Plenność

grzybowe
owoców

grzybowe
pędów

wirusowe

Wytrzymałość na
mróz

Odmiany średnio wczesne

Canby

silny

wysoka

wraŜliwa

mało
wraŜliwa



bardzo mało
wraŜliwa

Malling
Seedling

silny

rednia



wraŜliwa



rednio wraŜliwa

Norna

silny

wysoka

rednio

wraŜliwa

mało
wraŜliwa



bardzo mało
wraŜliwa

Odmiany o średniej porze dojrzewania
Malling
Jewel

słaby

wysoka

rednio

wraŜliwa

rednio

wraŜliwa

mało
wraŜliwa

wraŜliwa

Veten

redni

wysoka

rednio

wraŜliwa

rednio

wraŜliwa

Odmiany późne

Beskid

silny

bardzo wysoka

mało
wraŜliwa

wraŜliwa

mało
wraŜliwa

bardzo mało
wraŜliwa

Odmiany bardzo późne

Polana

redni

wysoka

mało
wraŜliwa



Odmiany o Ŝółtych owocach
Poranna
Rosa

silny

rednia

mało
wraŜliwa



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 21. Charakterystyka owoców wybranych odmian malin [opracowanie własne]
Odmiana

Smak

Jędrność Wielkość

Zastosowanie

Uwagi

Odmiany średniowczesne

Canby

atrakcyjny średnia

mała/ średnia

przemysłowa

moŜliwy zbiór
maszynowy

Malling
Seedling

atrakcyjny dobra

bardzo duŜa

deserowa

bardzo kolczaste pędy

Nawojka

atrakcyjny dobra

duŜa

deserowa

Norna

atrakcyjny mała

rednia

przemysłowa

mało kolczaste pędy

Odmiany o średniej porze dojrzewania

Malling Jewel

atrakcyjny dobra

rednia

deserowa /
przemysłowa

moŜna zamraŜać

Veten

atrakcyjny mała

duŜe lub średnie

przemysłowa

mało kolczaste pędy

Odmiany późne

Beskid

atrakcyjny dobra

duŜe średnie

przemysłowa

moŜna zamraŜać
mało kolczaste pędy

Odmiany bardzo późne

Polana

atrakcyjny

mała

duŜe lub średnie

deserowa /
przemysłowa

odmiana powtarzająca
mało kolczaste pędy

Odmiany o Ŝółtych owocach

Poranna Rosa

atrakcyjny

dobra

duŜe do bardzo
duŜych

deserowa

owocuje na pędach
tegorocznych

Tabela 22. Charakterystyka owoców wybranych odmian truskawek [opracowanie własne]
Odmiana

Smak

Jędrność

Wielkość

Zastosowanie

Tradycyjne wczesne

Kama

bardzo atrakcyjny

przeciętna

rednia

przemysłowa / deserowa

Kent

atrakcyjny

dobra

rednia /duŜa

deserowa

Tradycyjne o średniej porze dojrzewania

Dukat

atrakcyjny

dobra

duŜa /bardzo duŜa

przemysłowa / deserowa

Elsanta

atrakcyjny

bardzo dobra

DuŜa

deserowa

Elkat

bardzo atrakcyjny

dobra

duŜa / bardzo duŜa

deserowa

Segal

atrakcyjny

dobra

duŜa

przemysłowa / deserowa

Tradycyjne średnio późne

Senga Sengana

atrakcyjny

mała

rednia / duŜa

przemysłowa / deserowa

Tradycyjne późne

Bogota

atrakcyjny

mała

duŜa

deserowa

Vicoda

przeciętny

dobra

bardzo duŜa / duŜa

deserowa

Powtarzające

Ostara

atrakcyjny

mała

rednia

deserowa

Selva

przeciętny

bardzo dobra

duŜa / bardzo duŜa

deserowa

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 23. Charakterystyka wybranych odmian truskawek [opracowanie własne]

Odmiana

Wzrost Plenność

Podatność
na szarą
pleśń

Podatność
na białą
i czerwoną
plamistość
liści

Podatność na
choroby
grzybowe
systemu
korzeniowego

Wytrzymałość
na mróz

Uwagi

Tradycyjne wczesne

Kama

dość
silny

bardzo
wysoka

wraŜliwa

mało wraŜliwa

do uprawy
przyśpieszonej

Kent

dość
silny

bardzo
wysoka

mało
wraŜliwa

wraŜliwa

wyjątkowo
mało wraŜliwa

wytwarza
duŜo
rozłogów

Tradycyjne o średniej porze dojrzewania

Dukat

silny

bardzo
wysoka

rednio

wraŜliwa

wyjątkowo
mało
wraŜliwa

wyjątkowo
mało wraŜliwa

mało wraŜliwa

Elsanta

dość
silny

rednia

mało
wraŜliwa

bardzo
wraŜliwa

wraŜliwa

do uprawy
sterowanej
w gruncie
i pod osłonami

Elkat

bardzo
wysoka

wraŜliwa

rednio

wraŜliwa

mało wraŜliwa

róŜne opinie
na jej temat

Segal

wysoka

wraŜliwa

mało wraŜliwa

róŜne opinie
na jej temat

Tradycyjne średnio późne

Senga
Sengana

silny

bardzo
wysoka

bardzo
wraŜliwa

Mało wraŜliwa

mało wraŜliwa

podstawowa
odm.
przemysłowa

Tradycyjne późne

Bogota

dość
silny

wysoka

wraŜliwa

Vicoda

dość
silny

wysoka

mało
wraŜliwa

rednio

wraŜliwa

rednio

wraŜliwa

mało wraŜliwa

podatna na
mączniaka

Powtarzające

Ostara

dość
silny

rednia

wraŜliwa

mało
wraŜliwa

wraŜliwa

na zbiór
opóźniony
w gruncie
i pod osłonami

Selva

dość
silny

rednia

mało
wraŜliwa

mało wraŜliwa

wraŜliwa

najlepsza
odmiana
powtarzająca

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Fot. 15. Elsanta.

[http://www.ogrody-

krzekowo.ovh.org/].

Fot. 16. Senga Sengana.

[http://www.ogrody-

krzekowo.ovh.org/].

Fot. 17. Elkat.

[http://www.ogrody-

krzekowo.ovh.org/].

Fot. 18. Kent.

[http://www.ogrody-

krzekowo.ovh.org/]

Fot. 19. Jonkheer van

Tets. [http://www.

wogrodzie.cal.pl/].

Fot. 20. Holenderska

Czerwona. [http://www.

wogrodzie.cal.pl/].

Fot. 20. Rosetta.

[http://www.wogrodzie.

cal.pl/].

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Które odmiany porzeczki czarnej zalecane są do uprawy amatorskiej?
2.  Jakie odmiany porzeczki czerwonej mają długie grona?
3.  Które odmiany truskawek powtarzają owocowanie?
4.  Jak dzielimy odmiany malin ze względu na porę dojrzewania?
5.  Które odmiany agrestu moŜna zbierać kombajnem?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dobierz odmiany porzeczki czarnej do załoŜenia plantacji towarowej pod zbiór

mechaniczny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić zasady bezpiecznej pracy,
2)  określić wymagania zbioru mechanicznego w stosunku do odmian,
3)  wskazać cechy odmian zalecanych do zbioru kombajnowego,
4)  znaleźć opisy odmian w literaturze pomologicznej,
5)  podzielić odmiany na grupy wg cech określonych w punktach 2 i 3,
6)  wybrać odmiany,
7)  zaprezentować wyniki swojego ćwiczenia uzasadniając swój wybór.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fotografie róŜnych odmian krzewów porzeczki czarnej,

−

prezentacje multimedialne dotyczące porzeczki czarnej.

Ćwiczenie 2

Zaprojektuj dobór odmian truskawek na plantację o wydłuŜonym (poza tradycyjnym)

terminie zbioru owoców.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  określić tradycyjny termin zbioru truskawek,
2)  przypomnieć charakterystykę poszczególnych odmian,
3)  określić czy dysponuje się osłonami (tunele lub szklarnia),
4)  ustalić poŜądany termin zbioru owoców,
5)  wybrać odmiany zapewniające moŜliwość owocowania w określonym terminie,
6)  ustalić termin sadzenia i rozstawę,
7)  określić poŜądaną jakość sadzonek,
8)  zaprezentować wyniki swojego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

opisy odmian,

−

ulotki Ośrodków Doradztwa Rolniczego.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić, które odmiany porzeczki czerwonej są wraŜliwe na silne

wiatry?

2) określić odmiany truskawki o największych owocach?

3) określić cechy dobrej odmiany maliny?

4) ustalić odmiany porzeczki mało wraŜliwe na amerykańskiego

mączniaka agrestu?

5) wymienić odmiany malin wraŜliwe na mróz?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7.

Międzynarodowa Konwencji Ochrony Nowych Odmian
Roślin (UPOV)

4.7.1. Materiał nauczania

Odmiany roślin uprawnych powinny być zapisane w krajowym rejestrze odmian.

Dla moŜliwości  rejestracji  odmiany  istotne są trzy cechy: odrębność, trwałość i wyrównanie.
Odrębność  jest  spełniona,  gdy  odmiana  wyraźnie  róŜni  się  od  innych.  Odmianę  uwaŜa  się
za wyrównaną,  jeŜeli  jest  wystarczająco  wyrównana  w  stosownych  jej  cechach
z uwzględnieniem  zmienności  spodziewanej  z  uwagi  na  szczególne  właściwości
jej rozmnaŜania.  Odmianę  uwaŜa  się  za  trwałą,  jeŜeli  jej  stosowne  właściwości  pozostają
niezmienione  po  kolejnych  rozmnoŜeniach,  a  w  przypadku  szczególnego  cyklu  rozmnoŜeń
na końcu  kaŜdego  cyklu.  Materiał  szkółkarski  moŜe  być  w  obrocie  w  kategorii  elita
lub kwalifikowany, jeŜeli odmiana nie jest zarejestrowana.

Wyłączne prawo do odmian roślin jest formą ochrony własności intelektualnej,

umoŜliwiając hodowcom korzystanie z opłat licencyjnych wnoszonych za uŜytkowanie
stworzonych przez nich odmian.
WyróŜnia się następujące systemy regulacji prawnych:

−

międzynarodowy – Związek ds. Ochrony Nowych Odmian Roślin (UPOV), do którego
Polska przystąpiła ostatecznie w 2003r.,

−

regionalny – wspólnotowe prawo do odmian roślin (ang. Community Plant Variety Rights
– CPVR, wprowadzony w krajach UE w 1995 r.),

−

krajowy system UPOV – aktualnie obowiązujący w 56 krajach.

Kraje  członkowskie  powyŜszych  organizacji  lub  będące  stronami  konwencji  i  porozumień,
są zobligowane  do  wdraŜania  prawa  międzynarodowego  w  ustawodawstwie  krajowym.
System ochrony własności intelektualnej w przypadku roślin i nasiennictwa obejmuje ochronę
prawną nowych odmian roślin oraz odkryć biotechnologicznych. Konwencja UPOV z 1991 r.,
wprowadziła definicję trzech kategorii odmian i określiła prawne relacje pomiędzy nimi.
Odmiany  pochodne  to  odmiany  powstałe  najczęściej  w wyniku  mutacji  w odmianach
macierzystych,  krzyŜowań  wstecznych  i na  drodze  inŜynierii  genetycznej.  Odmiany  takie
róŜnią  się  od  odmiany  wyjściowej  (macierzystej)  bardzo  nieznacznie,  zazwyczaj
pojedynczymi  cechami,  zachowując  właściwości  odmiany  macierzystej  wynikające  z  jej
genotypu bądź kombinacji genotypów. Przykładem takich odmian są mutanty, które mogą być
uŜywane  do  krzyŜowań  (zgodnie  z  prawem  hodowcy)  —  podobnie,  jak  odmiany
konwencjonalne  —  bez  potrzeby  zgody  ze  strony  właścicieli  tych  odmian.  Jednak  nowe
odmiany

pochodne

nie

mogą

być

komercyjnie

(zarobkowo)

wykorzystywane

bez porozumienia  i  podzielenia  się  korzyściami  materialnymi  z  właścicielem  wyjściowej
odmiany, jeśli jest chroniona.
Odmiany  nie  róŜniące  się  wyraźnie  od  odmiany  chronionej.  Wyłączne prawo do odmian
jest  dość  często  naruszane  przez  nieuczciwych  uŜytkowników  odmian,  którzy  argumentując,
Ŝ

e uŜywany przez nich materiał siewny (nasiona, zrazy, sadzonki, itp.) pochodzi z odmiany

„nie  róŜniącej  się  wyraźnie”  (nie  będącej  odrębną  z  punktu  widzenia  badań  OWT,  ale
posiadającej pewne cechy odmienne, np. nieco inny odcień kwiatów) od odmiany chronionej
innego  hodowcy.  Dla  uniknięcia  tego  typu  argumentacji  ze  strony  nieuczciwych
przedsiębiorców,  wprowadzono  zapisy  w  polskiej  ustawie  o  ochronie  prawnej  odmian
mówiące,  Ŝe  odmiany  chronione  muszą  cechować  się  odrębnością  (potwierdzoną
„urzędowymi  raportami  badań”  OWT).  Sugerowane  nieznaczne  róŜnice  we  właściwościach
pomiędzy  spornymi  odmianami  nie  spełniają  kryterium  „urzędowej  odrębności”  i  stąd  nie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

mogą  stanowić  podstawy  do  pogwałcenia  prawa  własności  i bezkarnego  komercyjnego
wykorzystywania  odmian  „nie  róŜniących  się  wyraźnie”  od  chronionych  odmian  innych
hodowców.
Odmiany  chronione  wykorzystywane  do  powtarzalnego  wytwarzania  odmian
mieszańcowych.  Niektóre  odmiany  są  stosowane  jako  formy  rodzicielskie,  w  celu
komercyjnego  wytwarzania  materiału  siewnego.  Najczęściej  dotyczy  to  odmian
mieszańcowych  (F

). W takich przypadkach prawo do chronionej formy rodzicielskiej

(wyjściowej) lub komponenta nie róŜniącego się wyraźnie od chronionej formy rodzicielskiej
rozciąga  się  na  wytworzoną  z jej  udziałem  odmianę  mieszańcową.  Hodowca  nowo
wytworzonej  odmiany  mieszańcowej  musi  posiadać  autoryzację  ze  strony  właściciela  formy
rodzicielskiej  i  zawrzeć  z  nim  porozumienie  odnośnie  podziału  korzyści  podczas
komercyjnego  wykorzystywania  nowych  odmian  (podobnie,  jak  w przypadku  odmian
pochodnych).
Odmawiane jest prawo do rejestracji odmiany w przypadku, gdy jest ona powszechnie znana,
czyli:

−

zarejestrowana w krajowych rejestrach lub chroniona na poziomie wspólnotowym lub
przynajmniej w jednym kraju Europejskiego Obszaru Gospodarczego,

−

chroniona w innym kraju członkowskim UPOV (niebędącym krajem członkowskim UE
lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego),

−

zgłoszona do przyznania wyłącznego prawa lub zgłoszona do krajowych rejestrów
odmian na obszarze UE. Odmiany, których materiał siewny lub materiał ze zbioru
znajduje się w unijnym obrocie,

−

stwierdza się jej obecność w publicznie dostępnych kolekcjach roślin.

Po  stwierdzeniu  odrębności,  wyrównania  i  trwałości  oraz  zaakceptowaniu  zaproponowanej
przez  hodowcę  nazwy  odmiany,  CPVO  przyznaje  hodowcy  wspólnotowe  prawo  do  danej
odmiany. Posiadacz takiego prawa otrzymuje stosowne świadectwo i kopię urzędowego opisu
chronionej odmiany.
Wspólnotowe  prawo  jest  przyznawane  na  25  lat  (odmiany  większości  gatunków  roślin) albo
na 30 lat (winorośl, ziemniak i drzewa owocowe).
Prawo do odmiany pozwala na:

−

prowadzenie hodowli zachowawczej chronionej odmiany,

−

wytwarzanie lub rozmnaŜanie oraz przygotowanie (kondycjonowanie) do rozmnaŜania,

−

oferowanie do sprzedaŜy, sprzedaŜ i wszelkie inne formy zbywania (marketingu)
materiału siewnego,

−

eksport z obszaru UE,

−

import do obszaru UE,

−

przechowywanie dla któregokolwiek z wyŜej wymienionych celów,

−

przygotowanie materiału siewnego do obrotu.

Prawo  do  odmiany  odnosi się takŜe do materiału ze zbioru chronionej odmiany i produktów
wytworzonych bezpośrednio z tej odmiany w przypadkach, gdy hodowca nie miał moŜliwości
wyegzekwowania  przywilejów  z wyłącznego  prawa w odniesieniu do materiału siewnego tej
odmiany.  Wyłączne  prawo  odnosi  się  równieŜ  do  materiału  siewnego  roślin  ozdobnych
i sadowniczych,  jeŜeli  jest  on  ponownie  uŜywany  w  celach  zarobkowych,  jako:  materiał
rozmnoŜeniowy  do  produkcji  roślin  ozdobnych,  kwiat  cięty  albo  materiał  siewny  drzew,
krzewów czy bylin.
W  pracach  hodowlanych  hodowcy  mogą  swobodnie  wykorzystywać  w  programach
krzyŜowań zarówno chronione odmiany konwencjonalne, jak i:

−

pochodne,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

nie róŜniące się wyraźnie od odmian chronionych,

−

uŜywane jako formy wyjściowe do tworzenia mieszańców.

W przypadku otrzymania nowych odmian z zastosowaniem którejkolwiek z trzech
wymienionych kategorii chronionych odmian, wymagana jest autoryzacja (zgoda) ze strony
ich właścicieli w przypadku ich komercyjnego wykorzystania.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Co oznacza skrót UPOV?
2.  Jakie są poziomy regulacji prawnych dotyczące ochrony własności odmian roślin?
3.  Kto moŜe czerpać korzyści ze sprzedaŜy licencjonowanych odmian?
4.  Co to jest odmiana nie róŜniąca się wyraźnie?
5.  Jakie cechy musi spełniać zarejestrowana odmiana?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Analiza celów działalności UPOV.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić zasady bezpiecznej pracy,

zapoznać się z treścią Międzynarodowej Konwencji Ochrony Nowych Odmian Roślin
z 19 marca 1991 r.,

3) wskazać, jakie skutki moŜe nieść to prawo dla właścicieli licencjonowanych odmian,
4) określić kto i w jakim celu moŜe uŜywać licencjonowanych odmian, pochodnych

i chronionych,

5) określić cele działalności UPOV i zapisać wnioski.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do sieci internetowej,

−

tekst Międzynarodowej Konwencji Ochrony Nowych Odmian Roślin z 2 grudnia 1971
roku zrewidowana w Genewie 19 marca 1991, lub artykuły z prasy fachowej,

−

artykuły z prasy specjalistycznej dotyczące UPOV.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcia odmiana chroniona i odmiana pochodna?

2) odpowiedzieć na pytanie, czy sadownik moŜe samodzielnie

rozmnaŜać na własny uŜytek zakupioną licencjonowaną odmianę
truskawki?

3) określić zadania UPOV?

4) wyróŜnić, jakie prawa ma posiadacz wspólnotowego prawa do

odmiany?