21

Stan i uwarunkowania oświaty polonijnej a zachowanie tozsamości narodowej i kulturowej

K

azimierz

d

opierała

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

Poznań

STAN I UWARUNKOWANIA OŚWIATY POLONIJNEJ

A ZACHOWANIE TOżSAMOŚCI NARODOWEJ I KULTUROWEJ

Oświata polonijna stanowi bardzo istotne ogniwo łączące kraj pochodze-

nia z krajem przebywania diaspory Polaków i Polonii. Była ona i jest niejedno-

krotnie jedyną możliwością zaakcentowania swojej odrębności w odmiennym

świecie etnicznym i kulturowym. Analizując współczesne jej trendy, przede

wszystkim w zakresie szkolnictwa polonijnego w kontekście tożsamości naro-

dowej i kulturowej, jestem świadom uproszczenia zagadnienia, pominięcia całej

różnorodności wewnętrznych ludzkich doznań na dźwięk słowa Polska, polskie,

a także roli polskiego Kościoła rzymskokatolickiego na obczyźnie. Ograniczy-

łem się do omówienia ostatniego okresu od 2005 r., z rzadka odwołując się do

czasów odleglejszych. Kształtowane przez oświatę postawy intelektualne i mo-

ralne rzutują na wszystkie dziedziny życia poszczególnych jednostek i całych

zbiorowości ludzkich, społeczeństwa i narodu. Stwierdzenie to nie jest nowe.

Wiedziano o tym w czasach rzymskich, a nowożytna Europa o nim sobie przypo-

minała pod koniec XVIII stulecia, w wieku olbrzymich przemian politycznych,

zwiastujących wielką przygodę intelektualną, techniczną i naukową. Przekształ-

cano oświatę, dostosowując ją do ówczesnych potrzeb. Wraz z coraz powszech-

niejszym dostępem do oświaty rosła świadomość pochodzenia etnicznego i jego

roli w dziejach Europy i świata. Wyrażano opinie na temat żywotności narodów,

w tym polskiego. W tytule są cztery elementy, które próbuję rozważyć – dwa dy-

namiczne (stan i uwarunkowania) – podlegające stale zmianom i dwa niezmienne

albo zmieniające się w bardzo długim czasie (zachowanie tożsamości narodowej

i kulturowej).

Twierdzenie o wpływie oświaty na stan zachowania tożsamości narodowej

i kultury nie ulega żadnej wątpliwości i choć jest ono stare, należy je ciągle przy-

pominać – szczególnie obecnie w dobie światowej unifikacji, którą nazywa się

globalizmem. Nie chcąc zatracić swojej tożsamości narodowej ani kultury, należy

wzmacniać pozycję oświaty, szeroko rozumianej. Należy ratować to, co jeszcze

jest do uratowania. Olbrzymi postęp technologiczny, który dokonuje się w ramach

obecnego życia człowieka wymusza na nim stałą czujność intelektualną, by nadą-

żyć za szalonym tempem rozwoju. Postęp technologiczny nie może już być liczo-

ny, jak dawniej, z pokolenia na pokolenie, a skraca się do kilku lat czy nawet kilku

22

Kazimierz Dopierała

miesięcy. Oświata rozumiana jako struktura nie może nadążyć za tym tempem

rozwoju. Wprowadzane zmiany są spóźnione, odstają od postępu technologiczne-

go. Czyli kultura nie nadąża za cywilizacją. Powstaje pytanie czy kiedykolwiek

oświata nadąży? Może należałoby zastanowić się nad pytaniem – czy oświata

nie powinna promować innych wartości, tych które wydają się niezmienne i tych,

które tak szybko nie ulegają dezaktualizacji. Nie chodzi tu o struktury, które mu-

szą być zmienne, dostosowane do potrzeb, ale zachowanie wartości, które były

uniwersalne i ważne dla minionych pokoleń. I to one powinny być nadrzędne.

Obserwując współczesne trendy wychowawcze i oświatowe, odnosi się wraże-

nie, że nie chodzi już o żadne wartości, m.in. o zachowanie tożsamości narodowej

i kulturowej, a wykreowanie samoidentyfikacji obejmującej cały świat, zadekre-

towanej, w której jednostka ludzka stanie się obywatelem świata, a zarazem tylko

bezmyślnym wykonawcą tych dekretów. Będzie czuła się w każdym jego zakątku

jak w domu, bo wszystko zostanie zunifikowane – poczynając od instytucji, aż do

wartości duchowych. Obecnie jest to trochę niedorzeczne, przedwczesne progno-

zowanie (dawniej nazwano by to prorokowaniem), ale nie tak znów odległe, jak

się wydaje. Narastają w coraz szybszym tempie przykłady światowej unifikacji.

Postęp technologiczny wyrażany jest przede wszystkim w języku angielskim, je-

dynym zrozumiałym w świecie nauki. Sieć struktur gospodarczych powiązanych

ze sobą powoduje dostrzegalną identyczność (np. sieci sklepów, hotele, kafejki

internetowe, bankomaty, żywność, transport). Równocześnie obserwuje się poda-

wanie informacji, oprócz języka angielskiego, w języku piktograficznym (obraz-

kowym), królującego w miejscach spotkania wielu nacji (np. lotniskach, dworcach

kolejowych). Z pewnością ktoś może zapytać, co ta globalizacja intelektualna,

naukowa i oświatowa ma wspólnego ze stanem oświaty i wpływem jej na toż-

samość narodową i zachowanie kultury? Otóż ma. Im większy proces globaliza-

cji tym mniejsza świadomość narodowa i przynależność do tej czy innej kultury.

W globalizacji nie ma miejsca na istnienie świadomości narodowej i odrębności

kulturowej. Może się okazać, że osoba, która chciałaby zachować te dwa elemen-

ty stanie na marginesie społeczeństwa globalnego, uznana zostanie za element

wrogi, który należy wyeliminować i wykazać innym, że taka postawa nie ma racji

bytu. W świecie globalnym lansowane przez mass media poprawności powodują,

że zdecydowane większości populacji są ukazywane jako zacofane oraz napiętno-

wane przez marginalne, ale hałaśliwe grupy społeczeństwa (np. tzw. marsze rów-

ności, a w rzeczywistości parady seksualne). Postępowanie tych grup ukazywane

jest jako dobro, wyrażające postęp ludzkości. Choć wiele osób dostrzega (o tym

się nie mówi, dbając o poprawność wyrażania swoich myśli) koszty społeczne

i finansowe takich zachowań, to woli zamilknąć, by nie narazić się hobbistycznej,

marginalnej grupie społeczeństwa, przedstawianej jako ideał wolności. Większość

jednakże musi ponosić koszty ze względu na skutki uboczne, występujące w tych

marginalnych grupach (leczenie narkomanii, AIDS). Następuje zachwianie warto-

23

Stan i uwarunkowania oświaty polonijnej a zachowanie tozsamości narodowej i kulturowej

ści wynikających z dekalogu, nieprzystające, według tych grup, do współczesnego

życia. Na zachowanie tych grup ma wpływ m.in. lansowane w oświacie popraw-

ności. Z pewnością w tej globalozacji mieści się także coraz mniejsze zaangażo-

wanie szkół we wpajanie patriotyzmu, co ma konkretny wymiar w zmniejszaniu

liczby godzin lekcji historii i wychowania obywatelskiego. Rzutuje to następnie

na postawę osób emigrujących i ich potomstwo kraju osiedlenia.

Czy można generalizować pojęcie „Oświata polonijna”, odnosząc je do

wszystkich kręgów emigracji polskiej, bez względu na ich położenie geograficz-

ne? „Niezależnie od wielu, łatwo zauważalnych różnic, widać ogromne podobień-

stwo w funkcjonowaniu struktur oświatowych. Do najważniejszych z nich należą:

a/ pokrewne cele i kierunki działania; b/ podobne etapy rozwoju” – napisał An-

drzej Bonusiak



. Z pierwszym członem tego twierdzenia można się zgodzić, na-

tomiast drugi przeczy analizie historycznej. Należy jednak pamiętać, że zasadni-

czym celem oświaty jest wychowywanie i kształcenie. Nie wiem czy obecnie nie

byłaby ważniejsza próba osiągnięcia tego pierwszego celu niż uzyskanie wyso-

kich wyników w kształceniu. Zachwiana została bowiem proporcja między tymi

dwoma celami oświaty, która może w konsekwencji prowadzić do samozagłady.

Zatem kwestia zasadnicza – czy oświata, w tym oświata polonijna, może

w pewnym sensie zmienić występujące trendy? Czy w ogóle tę oświatę polonijną

należy pielęgnować, zachowywać i popierać? W krajach w pełni demokratycz-

nych, niezależnych od koniunktur politycznych, istnienie oświaty polonijnej jest

zależne niestety od ekonomii – brzydko mówiąc od popytu, którą zaspokaja po-

daż. Popytem w tym ujęciu są uczniowie, a podażą, m.in. nauczyciele.

Tożsamość narodową można pojmować w różny sposób. W tym artykule przy-

jęliśmy, nie wchodząc w szczegóły, jej rozumienie za Krzysztofem Kwaśniew-

skim

2

. Napisał on – „jest ona istotnym, realnym aspektem każdej rzeczywistości

społecznej, tak jak np. relacja sił i stosunków wytwórczych, choć oczywiście nie

w takim samym stopniu w różnych społeczeństwach, lecz w stopniu wprost pro-

porcjonalnym do homogeniczności kulturowej, zasiedziałości, rozmiaru i zakresu

izolacji oraz ciągłości tradycji, a także ewentualnej kontrakulturacji. Tożsamość

kulturowa istnieje więc w aspekcie biernym, w przystosowawczym procesie nadą-

żania za zmianą środowiska i w aspekcie czynnym, w dążeniu danej społeczności do

modyfikacji swego środowiska (directed culture change), [R. Linton, The study of

man, New York, Appleton-Century-Crofts 1936]. Istnieje w aspekcie potencjalnym,

zawartym implicite w wytworach i zachowaniach i w aspekcie uświadomionym

na gruncie konfrontacji z innymi, odmiennymi tożsamościami kulturowymi, a właś-



A. Bonusiak, Szkolnictwo polonijne w ujęciu historycznym. Referat wygłoszony na V Forum

Oświaty Polonijnej, Kraków 2006, [w:] Internet www.wspolnota-polska.org.pl z 18.06. 2009 r.

2

K. Kwaśniewski, Zderzenie kultur. Tożsamość a aspekty konfliktów i tolerancji, Warszawa

1982, s. 95-96.

24

Kazimierz Dopierała

ciwie jako kontekst stopnia i zakresu różnych, dwustronnych konfiguracji. Z kolei

w tak ukształtowanej świadomości tożsamości kulturowej można wyróżnić aspekt

samozachowawczy (zarówno agresywny, jak i defensywny) oraz aspekt przystoso-

wawczy (który jest właściwym dążeniem do zachowania substratu ludzkiego, ale

bez zachowania tej jego zasady wyodrębniającej, którą jest w danym przypadku

właśnie tożsamość kulturowa)”. Tożsamość kulturowa wiąże się przeważnie z toż-

samością narodową, pojmowaną jako poczucie odrębności wobec innych narodów

(rasa, zamieszkiwanie na odmiennym terytorium) ukształtowane przez historię

oraz z symbolami (godło, flaga, więzy krwi) i odrębność języka. Zachowywanie

tożsamości narodowej i kulturowej w dziejach narodu polskiego było bardziej wy-

raziste poza terytorium etnicznym, na emigracji, niż w rodzimych granicach.

Wydaje się, że w oświacie poza granicami państwa polskiego, tzw. polonijnej

są duże szanse na zachowanie tych wartości, tzn. świadomości kulturowej i na-

rodowej. Działo się tak w przeszłości. Dała tego wyraz rezolucja XXVI Walnego

Zjazdu Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskiego Zagranicą obradująca w Londynie

15 marca 1987 r., w której napisano: „…nauczycielstwo polskie jest w najwyższym

stopniu zainteresowane stroną ideową uchodźczej działalności oświatowej. Wy-

suwane hasła oświatowe muszą godzić się z sumieniem pedagogicznym, naszym

poczuciem obowiązku względem narodu i jego tysiącletniej kultury. Po drugie

– nauczycielstwo pamiętać musi o tym, że służy dobrze młodzieży i wszystkim tym,

którzy jego fachowej pomocy potrzebują. Wreszcie nie wolno nam tracić z oczu

naszych własnych interesów zawodowych, których zaniedbanie musiałoby się od-

bić w sposób niekorzystny na oświatowych warsztatach pracy”



.

Konfrontacja z obcymi, szczególnie w pierwszym pokoleniu, wpływała zawsze

dodatnio na te dwa czynniki. Następne pokolenia, wychowane na danym terytorium

obcym etnicznie, w różny sposób w grupie polskiej zachowywały tożsamość. Z tym,

że kształtowało się to w zależności od struktur politycznych państw przebywania.

Inaczej ten proces przebiega w krajach odzyskujących możliwość uzyskania dostę-

pu do oświaty polonijnej, a inaczej w krajach posiadających struktury wolnościo-

we od dawna. W tych pierwszych krajach odkrywają i eksponują swoją tożsamość

narodową i kulturową, w innych zachowują tożsamość kulturową, nieco spychają

tożsamość narodową na dalszy plan. Inna kwestia – z jakich powodów ta tożsamość

narodowa i kulturowa jest zachowywana. Czy ona ma rzeczywiste, świadome pod-

łoże narodowe czy wiąże się z korzyściami jakie z jej eksponowania mogą obecnie

wyniknąć (obywatelstwo, możliwość dostępu do EU, zwrot majątków, etc.).

Niezmiernie ważnym czynnikiem w zachowaniu oświaty polonijnej jest kon-

dycja finansowa III Rzeczypospolitej, a ta nie jest najpomyślniejsza, pogłębio-



Cyt. za T. Radzik, Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskiego Zagranicą w latach 1941-1991, Lub-

lin 1992, s. 111.

25

Stan i uwarunkowania oświaty polonijnej a zachowanie tozsamości narodowej i kulturowej

na światowym kryzysem gospodarczym. Docierają bardzo niepokojące sygnały

(24 czerwca 2009 r.) świadczące o tym zagrożeniu, ale zarazem o zachwianiu się

jednego z elementów oświaty polonijnej – istnienia szkół, wydawałoby się nie do

podważenia, przy ambasadach polskich w Atenach i Brukseli. Niewystarczająca

kwota finansowa, przyznana przez rząd III RP zmusza do szukania ich u rodzi-

ców uczniów, pobierających naukę w tych szkołach. Ten czynnik odgrywa bardzo

istotną rolę. Wpływa bowiem na kształt, a także poziom nauczania w polskiej

diasporze.

Postulaty wysuwane na forach dyskusyjnych, oprócz komplikacji w poszcze-

gólnych krajach, dotyczą przede wszystkim: „zwiększonego zaangażowania władz

centralnych w rozwiązywanie problemów polskiej oświaty za granicą, mode-

li kształcenia młodzieży, systemu dokształcania nauczycieli, opracowania i dys-

trybucji pomocy dydaktycznych, działań promujących język polski i jego kulturę,

utworzenia sprawnego systemu informacji oświatowej i stosownej bazy danych”.



W kwestii wspierania polonijnych czy polskich środowisk emigracyjnych ani

środki finansowe ani metody i formy działania nie są wystarczające. Kwestiami

polonijnymi, w tym oświaty polonijnej, zajmuje się szereg instytucji państwa na

wysokim szczeblu, łącznie z Senatem RP. Instytucje te realizują cele RP zupełnie w

oderwaniu od opinii badaczy i członków społeczności polonijnej, zajmujących się

tą problematyką. W instytucjach niższego szczebla są kompetentni pracownicy, ale

oni tylko realizują wyznaczone zadania, zatem ich głos również jest niesłyszalny.

Nic dziwnego, że ciągle na różnych forach dyskusyjnych pojawiają się propozycje,

które świadczą o niezadowalającym stanie oświaty polonijnej, ale zarazem o po-

trzebie uświadomienia decydentom z kraju, jak ważne jest jej działanie.

Bardzo istotny jest stan i kondycja systemu oświaty w Polsce oraz instytucji

zajmujących się propagowaniem polskości poza granicami kraju, w tym w środo-

wiskach polonijnych. Szczególnie od ludzi pracujących w tych instytucjach zale-

ży niezmiernie wiele. Oprócz czynnika materialnego przez nich przekazywanego,

w imieniu instytucji czy Polski, do środowisk polonijnych (budowa, wspomaga-

nie budowy szkół, przekazywanie pomocy naukowych) istotne jest ich osobiste

zaangażowanie w ten proces. Im wyższy jest zakres i poziom świadczonych usług,

tym większe powinny być rezultaty. Oświata polonijna korzysta w dużej mie-

rze z doświadczeń polskich, tym bardziej, że większość pracujących w oświacie

polonijnej wywodzi się z Polski. Niewątpliwie swobodny przepływ informacji

(różnego typu – książki, prasa, środki audiowizualne) między krajem osiedlenia

grupy polskiej a Polską ma także istotny wpływ na rozwój oświaty polonijnej. Na-

leży wspomnieć o niepoliczonej dotychczas, wiekowo – głównie ludzi młodych,

współczesnej wielkiej fali emigracji Polaków, która rozlała się po Europie i świe-



Zob. J. Mazur, Oświata polonijna i polskojęzyczna za granicą w świetle dyskusji i uchwał

kolejnych spotkań nauczycieli. Fora Oświaty Polonijnej I-IV, [w:] Internet www.wspolnota-polska.

org.pl z 18.06. 2009 r.

26

Kazimierz Dopierała

cie. Podejmuje ona pracę legalnie i poza prawem. Jest smutną rzeczywistością

i wyraża paradoks: wolny, demokratyczny kraj – Polska – nie zdołała zapewnić

swoim obywatelom odpowiedniego standardu życia. Do tych Polaków i ich dzieci

powinny być przede wszystkim skierowane formy oświaty polonijnej



.

Oświata polonijna szuka różnego wyrazu, by oddziaływać, przede wszystkim

na młodzież polonijną. Ma przybliżać kraj, kulturę kraju pochodzenia. Bardzo

istotne są programy nauczania. Programy – wytworzone zarówno w kraju, jak

i w miejscu osiedlenia przez kraj przyjmujący, godzący się na propagowanie ta-

kiej zestrukturalizowanej oświaty Zatem oświata polonijna jest wypadkową tych

dwóch czynników – kraju pochodzenia oraz osiedlenia – na które wpływ mają

różne uwarunkowania.

Na odbytym (2006 r.) w Krakowie V Forum Oświaty Polonijnej, zatytułowa-

nym Oświata polonijna na początku XXI wieku – stan i perspektywy m.in. wska-

zano



, że „powstawanie struktur oświaty [polonijnej poza granicami Polski, było

ściśle związane z tempem kształtowania się środowisk polonijnych oraz poziomem

świadomości narodowej ich członków” i ukazano warunki w jakich one mogło

się dokonać. Oprócz przesłanek o charakterze duchowym, wzmacniania poczucia

samoidentyfikacji wobec innych grup etnicznych i osiągnięcia pewnej stabilności

życiowej uwypuklono element zaistnienia w kraju przyjmującym przesłanek do

tworzenia rozwoju edukacji o charakterze etnicznym (mniejszości narodowych

lub grup etnicznych), związany z polityką wewnętrzną państwa przyjmującego

wychodźców. Jednakże jest to uproszczenie. Polityka wewnętrzna jest taką skła-

dową całości prowadzonej polityki wobec innych państw – polityki zewnętrznej.

Poprawne lub napięte relacje między państwami wpływają na kształt modelu

oświaty zastosowanego w polityce wewnętrznej wobec grup etnicznych. Zatem

oświata polonijna może się rozwijać dzięki poprawności relacji między państwem

przyjmującym a Polską. Zmiana ustroju w 1989 r. w Rzeczypospolitej Polskiej

doprowadziła do przemian w rozwoju oświaty polonijnej.

Oczywiście zdaję sobie sprawę, że nie tylko szerzenie oświaty polonijnej (czy-

li nauczania języka i wychowanie w kulturze polskiej) odbywa się w placów-

kach posiadających prawne struktury. Przede wszystkim odbywa się to w domu,

w sposób „naturalny”, w rodzinach polskojęzycznych. Czynione jest to także

coraz częściej w rodzinach pochodzących z małżeństw mieszanych, gdy istnieje

świadomość wzbogacenia swoje kultury o ważny czynnik inności, a także zdania

sobie sprawy z jego wartości dla dzieci. Niejednokrotnie spotyka się to z opozycją

dzieci, bo mnoży ich obowiązki. W perspektywie dalszych lat jest dla nich niekie-



zob. J. Mazur, Oświata polonijna i polskojęzyczna za granicą, op.cit.



A. Bonusiak, Szkolnictwo polonijne w ujęciu historycznym. Referat wygłoszony na V Forum

Oświaty Polonijnej, Kraków 2006, [w:] Internet www.wspolnota-polska.org.pl z 18.06. 2009 r.

27

Stan i uwarunkowania oświaty polonijnej a zachowanie tozsamości narodowej i kulturowej

dy błogosławieństwem. W życiu osiągają sukces właśnie ze względu na przyjęcie

całego bagażu oświaty polonijnej, tak niemile widzianej w okresie dziecięcym.

Na oświatę polonijną istotny wpływ mają tzw. kadry pedagogiczne. Z analizy

materiałów źródłowych wynika, że ta grupa nie jest przypadkowa. Predyspozycje

nauczyciela – wykształcenie, jego zaangażowanie, kwalifikacje, znajomość psy-

chologii jak i socjologii, doskonała znajomość języka kraju osiedlenia (dosyć trud-

ne w środowiskach polonijnych), jego historii, kultury mogą wpłynąć na optyma-

lizację procesu nauczania, w którym wykorzystuje się istniejące miejscowe prawo

i obowiązujące przepisy. Większość kadry pedagogicznej działającej w oświacie

polonijnej jest wykształcona w Polsce. Zatem jej zaangażowanie w świadome

podtrzymywanie polskiej kultury i tożsamości narodowej zależne jest w dużym

stopniu od uzyskanej świadomości w tym zakresie w kraju kształcenia.

Powstaje pytanie – jaki kształt ma posiadać oświata polonijna – cele, metody

i modele kształcenia, programy i systemem rekrutacji, zarówno nauczycieli jak

i uczniów



. Z jednej strony mamy stronę polską, której znawcy problemu wyty-

kają, że „nie ma nie tylko strategii długofalowej, ale nawet takiej, która obliczona

jest na krótszy okres. Odnosi się to oczywiście również do działań oświatowych,

które powinny stanowić ważny element tej strategii”

8

. Zatem powinniśmy spojrzeć

przez pryzmat działań polskich (zaniedbań: uświadamianych lub nie) i imigran-

tów polskich. Obecnie modele oświaty polonijnej są bardzo zróżnicowane – od

finansowania w różnym zakresie przez państwo osiedlenia nauczania w języku

polskim – od przedszkola po maturę – do szkół prywatnych, w większości sobot-

nio-niedzielnych, oraz szkół utrzymywanych przez polskie parafie i organizacje.

W każdym przypadku proces nauczania jest w jakiś sposób kontrolowany przez

organizacje rządowe lub samorządowe. Wiąże się to także z subwencjami przy-

znawanymi z podatków obywateli państwa przyjmującego.

Ważną częścią oświaty polonijnej nakierowanej na dorosłych jest wymiana

między miastami partnerskimi, a skierowanej dla młodzieży – tzw. szkoły patro-

nackie, oferujące wymianę między uczniami w ramach UE i poza nią, oraz organi-

zowanie kolonii dla dzieci polonijnych w Polsce. Młodzież otrzymuje stypendia,

nauczyciele polonijni mogą dokształcać się w wielu polskich placówkach

9

.



J. Mazur, Oświata polonijna i polskojęzyczna za granicą w świetle dyskusji i uchwał kolej-

nych spotkań nauczyciel. Fora Oświaty Polonijnej I-IV, [w:] Internet www.wspolnota-polska.org.

pl z 18.06. 2009 r. – „gdzie jest to możliwe i potrzebne należy dążyć do zakładania szkół polskich,

zintegrowanych programowo z systemem oświatowym kraju zamieszkania, pamiętając o zapew-

nieniu drożności tego systemu, tzn. o możliwości kształcenia się w tego typu szkołach od szkoły

podstawowej (a nawet od przedszkola), do szkoły średniej włącznie”.

8

Ibidem.

9

Istnieje możliwość skorzystania z dokształcania w trzystopniowym Studium Metodyki Na-

uczania Języka Polskiego dla Nauczycieli Polonijnych przy Centrum Języka i Kultury Polskiej dla

Polonii i Cudzoziemców UMCS, Oddział Krakowski, przy współpracy z Akademią Ekonomiczną

28

Kazimierz Dopierała

Bardzo istotny jest problem podręczników szkolnych, ich treści w zakresie

podtrzymywania patriotyzmu i tożsamości narodowej, i ich dystrybucja. Jedynie

dwie instytucje je opracowały – Macierz Szkolna w Londynie i komisja oświa-

towa Kongresu Polonii Amerykańskiej dla szkół amerykańskich

10

. W Polsce nie

zrobiono nic w tym kierunku, by zaspokoić zapotrzebowanie szkół europejskich.

Dzięki zaangażowaniu prof. Władysława Miodunki i kierowanego przez niego

zespołowi wprowadzono w świecie system certyfikacji języka polskiego. Promuje

on nie tylko język, ale znajomość polskiej kultury i daje abiturientom możliwość

wykorzystania zdobytych uprawnień w sprawach zawodowych



.

Zatem co proponuje strona polonijna w zakresie zachowania polskiej kul-

tury i polskiej tożsamości narodowej. W Szwecji twierdzi sie, „że w sprawach

młodego pokolenia opuszczającego Polskę najważniejsze jest: utrzymanie jego

polskości; danie mu szansy na powrót do Polski; danie Polsce szansy na jego pow-

rót”

12

. W tym celu należy tworzyć szkoły z polskim językiem nauczania; doin-

westowanie i dofinansowanie „szeroko pojętej „polskości” w tych środowiskach

i w takiej skali, abyśmy za kilkanaście lat nie musieli mówić o „straconym po-

koleniu”



. Takie same cele stawiają sobie niektóre diaspory polonijne, np.

w Krakowie; w Oddziale Olsztyńskim SWP w Ostródzie powstał ośrodek dokształcania metodycz-

nego nauczycieli z krajów nadbałtyckich przy współpracy z Uniwersytetem Warmińsko-Mazurskim

w Olsztynie; Polonijne Centrum Nauczycielskie Lublinie. Studia nauczania języka polskiego jako

obcego prowadzą: Uniwersytet Warszawski, UAM w Poznaniu, Uniwersytet Wrocławski; nauczanie

języka polskiego jako obcego oraz w zakresie historii – Centrum Języka i Kultury Polskiej dla Po-

lonii i Cudzoziemców UMCS. „Dla nauczycieli z Zachodu, w tym z USA i innych krajów Ameryki,

szkolenia na miejscu, w poszczególnych krajach zamieszkania prowadzi PCN”, J. Mazur, Oświata

polonijna i polskojęzyczna za granicą w świetle dyskusji i uchwał kolejnych spotkań nauczycieli.

Fora Oświaty Polonijnej I-IV, [w:] Internet www.wspolnota-polska.org.pl z 18.06. 2009 r.

10

Zob. J. Mazur, op.cit.



Ibidem.

12

T. A. Piłat, Nowa Polonia, nowa sytuacja, nowe potrzeby, [w:] Internet www.wspolnota-pol-

ska.org.pl z 16.06.2009 r.



V Forum oświaty polonijnej – Kraków 24 czerwca 2006 Apel w sprawie nowej Polonii – Nowa

Polonia, nowa sytuacja, nowe potrzeby. Wnioski i postulaty skierowane do władz państwowych RP,

[w:] Internet www.wspolnota-polska.org.pl z 18.06. 2009 r.

„1. Problemy ogólne. Opracowanie strategii perspektywicznego rozwoju oświaty polskojęzycz-

nej za granicą, będącej spójnym elementem globalnej strategii polityki państwa wobec Polonii i Po-

laków poza krajem, w tym: szczególne uwzględnienie potrzeb „nowej Polonii”; zintensyfikowanie

działań na rzecz krzewienia języka polskiego i kultury w środowiskach polonijnych i polskich za

granicą w zakresie: promowania państwowych egzaminów certyfikatowych z języka polskiego wśród

młodzieży szkolnej, studenckiej i nauczycieli w różnych krajach świata poprzez organizowanie

i dofinansowywanie kursów i certyfikatów; zakładania szkół polskich w krajach Unii Europejskiej;

opracowania nowego programu nauczania dla szkolnictwa polskojęzycznego za granicą, a także

upowszechniania europejskiego portfolio językowego; kontynuowania warsztatów dokształcających

dla nauczycieli i dyrektorów szkół; opracowania statusu nauczyciela polonijnego; wspierania stu-

dentów polonijnych studiujących na wydziałach polonistyki i uczestniczących w lektoratach języka

polskiego na uczelniach zagranicznych; sfinansowania internetowego kursu języka polskiego dla

29

Stan i uwarunkowania oświaty polonijnej a zachowanie tozsamości narodowej i kulturowej

w Niemczech „Na pewno naczelnym celem edukacji jest utrzymanie za granicą

polskości, poczucia związków z krajem ojców… Edukacja narodowa za granicą,

jeżeli ma być owocna, powinna być integralna, prowadzona w domu, w szkole,

w stowarzyszeniach, w kościele”



. Nauczyciele w Kanadzie określili cel swojej

działalności jako dbanie „o poziom nauczania naszego pięknego jęz. polskiego na

obczyźnie, podtrzymywanie polskich tradycji, polskiego dziedzictwa narodowego

i poczucia dumy z faktu, że jesteśmy Polakami”

15

. Polacy z Włoch (Podczas III

Forum Oświaty w Paryżu prof. Krystyna Jaworska z Mediolanu), iż „najbardziej

oczywistym wydaje się przyjęcie roli pomostu pomiędzy kulturą, w której się żyje,

a tą, w której było się wychowanym. Koniecznym jednak warunkiem jest znajomość

kultury ojczystej. Dlatego rola wychowania i szkolnictwa polonijnego jest tak

niezmiernie ważna. Zachowanie własnej tożsamości nie oddala nas od kultury

i tradycji, w której żyjemy, ale wręcz zezwala nam na pełniejsze uczestniczenie

w życiu danej społeczności. Stajemy się wówczas bogatsi i ubogacamy innych”.

Zastanówmy się jednak nad sytuacją oświaty polonijnej, przede wszyst-

kim szkolnictwa w poszczególnych krajach świata. Szkolnictwo polskie można

pogrupować terytorialnie: obszar byłego Związku Radzieckiego; Europy Zach-

odniej, kraje bałkańskie, Ameryki Północnej i Południowej, Australii i Oceanii

oraz Afryki



. Sadzę jednak, że ten podział jest już historyczny. Wejście Polski

do Unii Europejskiej zmieniło sytuację. Obecnie można by przyjąć podział ze

względu na strukturę polityczną kraju osiedlenia. Ogólnie mówiąc – należałoby

rozważać oświatę polonijną w państwach Unii Europejskiej i poza nią, z tym, że

w tej drugiej grupie znalazłby się podział na państwa całkowicie demokratyczne,

zmierzające ku tym strukturom i dyktatorskie.

Wejście do Unii Europejskiej z pewnością było i jest dobrodziejstwem.

Dewizę Unii Europejskiej „Zjednoczeni w różnorodności” przypomniała Magda-

lena Mazińska-Szumska



. Instytucje europejskie uznały za największe bogactwo

europejskie różnorodność językową, bogactwo kultur, rozumiane jako dziedzic-

Polonii; rozważenia możliwości zorganizowania eksternistycznych podyplomowych studiów języka

polskiego dla nauczycieli (wniosek USA); spowodowania, by autorzy podręczników historii Polski

uwzględniali dzieje emigracji i diaspory polskiej w świecie. Uczestnicy V Forum Oświaty Polonijnej

szczególną uwagę zwracają na konieczność promowania polskości wśród szkolnej i studenckiej mło-

dzieży polskiej (polonijnej) nie tylko na wschodzie, ale także na zachodzie Europy, w USA, w Amery-

ce Południowej, Australii i Afryce Południowej (nagrody, pobyty w Polsce itp.)” [w:] Internet www.

wspolnota-polska.org.pl z 18.06. 2009 r.



H. Koblenzer, Niemcy – Sytuacja oświaty polonijnej w Niemczech w świetle obrad I Zjazdu

Nauczycieli, [w:] Internet www.wspolnota-polska.org.pl z 18.06.2009 r.



Internet, www.znp.ca/historia.htm z 16.06.2009 r.



A. Bonusiak, Szkolnictwo polonijne w ujęciu historycznym, op.cit.



M. Mazińska-Szumska, Polityka Unii Europejskiej w zakresie nauczania języków obcych,

[w:] Internet www.wspolnota-polska.org.pl z 25.06.2009 r.

30

Kazimierz Dopierała

two Europy. Stworzyło to wiele możliwości w dziedzinie oświaty polonijnej, nie

zawsze jeszcze uświadamianej na obczyźnie, ale zarazem wiele zagrożeń. Nie

można bowiem pozostawiać państwom członkowskim troski o oświatę polonijną.

Państwa te zrobią tylko tyle, na ile nakłada na nich prawo unijne

18

. Rząd polski

musi wykazać się większą aktywnością. A ta nie jest zadowalająca, np. w Niem-

czech, gdzie mimo porozumień w tej sprawie z rządem federalnym i istniejącemu

prawu unijnemu poszczególne kraje związkowe nie respektują tych porozumień

(szczególną troską powinno być: umożliwienie nauczania języka polskiego w ro-

zszerzonym zakresie jako języka ojczystego i wprowadzenie jego nauczania jako

języka ojczystego do niemieckich szkół publicznych). Umowy stają się martwą

literą.

Rząd RP nie jest wstanie wyegzekwować zasady wzajemności, nie tyl-

ko w Niemczech, ale także na Litwie, kraju UE, gdzie mieszkający tam Polacy

domagają się przywrócenia obowiązkowego egzaminu z języka polskiego na ma-

turze w szkołach polskich. Zasada wzajemności nie jest respektowana także na

Ukrainie

19

i Białorusi, mimo, że obywatele tych mniejszości narodowych cieszą

się pełnymi swobodami w zakresie oświaty w Polsce. Przede wszystkim w tych

krajach jest zagrożone szkolnictwo i nauka lub studia języka polskiego. Polonusi ze

Wschodu, wykształceni w Polsce, nie mogą uzyskać pracy w swoich specjalnościach

w kraju zamieszkania, ze względu na nieuznawanie ich dyplomów

20

.

Piętrzą się problemy w niektórych krajach skandynawskich, przede wszyst-

kim w Danii, gdzie landy odmówiły finansowania z własnych budżetów szkolnic-

twa polskojęzycznego, a także w Wielkiej Brytanii. We Francji, Szwecji i Irlan-

dii nauka odbywa się w ramach Europejskiej Konwencji o Mniejszościach Nar-

odowych. Polskie szkolnictwo istnieje w Czechach. Pozytywne wieści docierają

z Kanady i Stanów Zjednoczonych, krajów wieloetnicznych, gdzie powstają

nowe szkoły polskie sobotnio-niedzielne, finansowane z różnych źródeł. W tym

ostatnio wymienionym państwie zmienia się model polonijnej szkoły. Intensy-

wna nauka języka polskiego wypiera polską kulturę i wychowanie patriotyczne,

pozostawiając je ewentualnie w gestii rodziny.

Oświata polonijna jest zakorzeniona między krajem przybycia a krajem osied-

lenia. Ten ostatni może wpływać na jego kształt w zależności od form ustrojowych

w nim panujących, a także niekiedy ze względu na utrwalone, choć niespisane

18

zob. A. Przyborowska-Klimczak, E. Skrzydło-Tefelska, Dokumenty europejskie. Traktaty

Wspólnot Europejskich. Jednolity Akt Europejski, Traktaty Maastricht, t. 1, Układ Europejski, Lub-

lin 1996.

19

„Wsparcie starań Zjednoczenia Nauczycieli Polskich na Ukrainie o rejestrację w strukturach

Ministerstwa Oświaty i Nauki Ukrainy Centrum Metodycznego Nauczania Języka i Kultury Polskiej

z siedzibą w Drohobyczu” i nadanie szkołom polskim na Ukrainie statusu szkół mniejszości naro-

dowej – z V Forum oświaty polonijnej. Wnioski i postulaty skierowane do władz państwowych RP

– 24 czerwca 2006 r., [w:] Internet www.wspolnota-polska.org.pl z 18.06.2009 r.

20

zob. J. Mazur, Oświata polonijna i polskojęzyczna, op.cit.



Stan i uwarunkowania oświaty polonijnej a zachowanie tozsamości narodowej i kulturowej

urzędowo, stereotypy – wyobrażenia o nacji przebywającej w kraju osiedlenia. Od

nich zależy tzw. atmosfera wokół oświaty polonijnej. Przekłada się to na poziom

nauki i liczbę uczących się. Ta polityka kraju osiedlenia podlega fluktuacji, w zależ-

ności od wielu czynników. Może ona w pewnym okresie popierać grupy etniczne,

licząc na uzyskanie stabilizacji w kraju (np. w ZSRR – Marchlewszczyzna i Dzier-

żyńszczyzna), by po jej uzyskaniu zwalczać etniczność, dążąc różnymi metodami

(posuwając się, aż do ludobójstwa) do jej wyeliminowania. Odwrotne działanie jest

również możliwe. Początkowe zwalczanie odrębności etnicznej niektórych grup

niepasujących do dominujących (np. w Stanach Zjednoczonych), po niepowodze-

niach takiej polityki, przerodziło się następnie w ich aprobatę i promocję. Niekiedy

postawy deklaratywne państwa przyjmującego nie są zbieżne z faktycznymi po-

czynianiami. Obecnie lansowany jest model edukacji międzykulturowej. Ma on

zbliżyć ludzi o rożnych odcieniach etnicznych, a w rzeczywistości prowadzi do

asymilacji i utraty własnej tożsamości. Niektóre środowiska polonijne dostrzegają

ten problem i zdecydowanie go odrzucają. Postulatem badawczym byłoby jednak-

że prześledzenie tego zagadnienia w innych grupach etnicznych na świecie.

Andrzej Chodubski

21

omówił osiem czynników (2 modele edukacyjne, mo-

del nauczyciela, programy nauczania, kwestię kształcenia ustawicznego, finanso-

wanie oświaty polonijnej, wpływ globalizacji na stan oświaty polonijnej), które

można zauważyć, badając oświatę polonijną, ale zarazem kształtującą jej po-

ziom. Należy się zgodzić z twierdzeniem Autora, że „poziom wykształcenia jest

determinantem przemian gospodarczych, politycznych, zachowań społecznych

oraz kształtowania się systemu wartości.”

22

i że model historyczno-romantyczny

(z XIX i 1. poł. XX wieku) jak i szkółki sobotnio-niedzielne w USA lub Kanadzie

są tylko w wierzchniej warstwie modelami przeszłości. Bardzo istotnym stwier-

dzeniem jest także uwaga A. Chodubskiego dotycząca języka „W nauczaniu

polonijnym nie najważniejszy staje się język; uznaje się jego znaczenie dla pod-

trzymywania tożsamości polonijnej, jednak ważniejszą kwestią staje się budze-

nie poczucia tej tożsamości i identyfikacji z nią”

23

i… „w nauczaniu przedmio-

tów ojczyźnianych (ojczystych) uznaje się prymat poznawania polskich tradycji

i obyczajów nad wiedzę ogólnoludzką”

24

. Zatem występują dylematy – nie tyl-

ko dotyczące modeli oświaty, ale także ważności i roli języka polskiego w pod-

trzymywaniu samoidentyfikacji narodowej i kulturowej

25

. Niektórzy z Autorów

21

W artykule A. Chodubski, Aktualne tendencje rozwoju oświaty polonijnej, [w:] Miscellanea

oświaty polonijnej, pod red. Jacka Knopka, Bydgoszcz 1999 s. 17-30; zob. także tenże, Polonia

wobec globalizacji, „Cywilizacje w czasie i przestrzeni”, 1998 nr 4, s. 207-219.

22

A. Chodubski, Aktualne tendencje rozwoju oświaty polonijnej, op.cit., s. 17.

23

A. Chodubski, Aktualne tendencje rozwoju oświaty polonijnej, op.cit., s. 30.

24

Ibidem; zob. także A. Chodubski, O tożsamości polonijnej [w:] Tożsamość kulturowa, kwestie

narodowościowe i polonijne, pod red. A. Chodubskiego, Toruń 1998 s. 9-24.

25

Zob. W. T. Miodunka, Język polski w świecie [w:] Encyklopedia polskiej emigracji i Polonii,

t. 2 F-K, pod red. Kazimierza Dopierały, Toruń 2003 s. 326-328; tu także literatura.

32

Kazimierz Dopierała

(A. Chodubski) używają określenia „tożsamość polonijna”, jako nieidentycznej

z tożsamością narodową. Wydaje się, że mają rację – tożsamość polonijna (szcze-

gólnie drugiego i następnych pokoleń) jest już tylko częścią świadomości na-

rodowej pierwszego pokolenia emigrantów. Tożsamość polonijna podlega ciągłej

ewolucji, zależy od wielu czynników, i służy określonej grupie wychodźstwa, do

demonstrowania swoich korzeni (np. z powodu papieża Polaka) lub ich ukrywania

(np. w kwestii popełnianych przez polskich imigrantów przestępstw). Natomiast

kwestia znajomości języka polskiego w środowisku imigrantów, choć wielu ba-

daczy uważa, że nie jest najważniejsza, wydaje się kluczem do zachowania toż-

samości narodowej (polonijnej) i kulturowej. Niekiedy mówi się, że język daje

duszę człowiekowi. Przez znajomość języka człowiek wczuwa się w mentalność

narodową, poznaje dzieje, kulturę i obyczaje tego, a nie innego narodu. Oczywi-

ście można świetnie władać językiem obcym, ale nie czuć „duszy narodu”, w tym

przypadku, polskiej lub polonijnej. Nie można zrozumieć charakteru narodowego

bez znajomości języka. Z tego powodu oświata polonijna, i to w pełnej formie

używania języka polskiego, od przedszkola do matury, odgrywa tak istotną rolę.

Zmieniają się, wraz z postępem technologicznym, metody oddziaływania na

innych ludzi, także w zakresie nauczania i wychowywania. Technika satelitarna

pozwala na przesyłanie obrazów i odbiór programów na olbrzymich terytoriach.

Mam wątpliwości, czy TVP Polonia (bardzo pożyteczna instytucja) spełnia swe

zadania. Czy jej treści programowe trafiają także do tych szukających polskiej

oświaty i kultury, którzy szukają swoich korzeni? Witryny internetowe polonijne

to tylko jedna z form techniki komputerowej, ale czy odpowiednio wykorzysta-

ne? Współczesny Polonus (szczególnie drugiego i trzeciego pokolenia) nie będzie

szukał wiadomości po portalach (setek tysięcy informacji), ale należy je mu do-

starczyć na jego adres e-mailowy (i to w dwóch językach, a może jeszcze w innej

formie). Kształcenie i zdobywanie wiedzy, stopni naukowych, pogłębianie toż-

samości narodowej i kulturowej może także odbywać się za pośrednictwem tych

dwóch masowych środków przekazu (radio schodzi na dalszy plan). Zatem w tym

zakresie należy zmienić sposób myślenia i oddziaływania na osoby dopiero star-

tujące w życiu polonijnym. Tym bardziej, że liczba uczniów w szkołach polonij-

nych jest minimalna, nie odpowiadająca liczbie przyznających się do narodowości

polskiej. Ważne byłoby prześledzenie tendencji zmniejszania się lub zwiększania

liczby uczniów w poszczególnych krajach i wykazanie zależności.

W ramach globalizacji zasadne wydaje się pytanie – czy istnieje potrzeba

zachowania tożsamości narodowej i kulturowej, szczególnie w Unii Europej-

skiej? W dobie wielkich liczbowo, coraz bardziej różnorodnych zawodowo i men-

talnościowo fal emigracyjnych Polaków, jest ona ważna dla dwóch pierwszych

pokoleń. Następne pokolenia, wywodzące się małżeństw narodowościowo mie-

szanych, będą raczej skłonne uznać się za Europejczyków lub obywateli kraju



Stan i uwarunkowania oświaty polonijnej a zachowanie tozsamości narodowej i kulturowej

osiedlenia. W Europie ich tożsamość narodowa będzie wyrażała się symbolami

zjednoczonego politycznie i gospodarczo (a nie geograficznie) Starego Konty-

nentu, a językiem – język angielski. Jest to wprawdzie wizja przyszłości – ale nie

tak znów odległa. Procesu tego nie da się odwrócić. Rozpoczęła się na przełomie

XX i XXI stulecia Wielka Wędrówka Ludów. Wydaje się, że w przyszłości od-

rzucona zostanie zasada przynależności etnicznej. Dominować będzie tożsamość

kulturowa, w której może pozostaną zapomniane elementy chrześcijaństwa, nie-

gdyś łączącego narody europejskie, może zastąpi je islam, a może, odrzucając

jedno i drugie, zagości neopogaństwo? Zanim to jednak nastąpi, działania w za-

kresie podtrzymywania tożsamości narodowej i kulturowej w oświacie w kraju,

i w mniejszym stopniu w środowiskach polonijnych – kierują się ku teraźniejszo-

ści, z małym uwzględnieniem przyszłości, która czyha za progiem.



Kazimierz Dopierała