lesmian_poezje

Bolesław Leśmian, Poezje wybrane, oprac. Jerzy Trznadel (BN I )

1.śyciorys

Urodził się 22.01.1877 (chociaŜ data ur. pozostaje wciąŜ sporna). Jego rodzice Józef i

Emma  naleŜeli  do  inteligencji  pochodzenia  Ŝydowskiego.  Po  śmierci  matki  ojciec  oŜenił  się
ponownie  z  Heleną  z  Dobrowolskich.  Ukończył  wydział  prawa  na  Uniwersytecie  św.
Wlodziemirza w Kijowie, tam teŜ bral Ŝywy udział w Ŝyciu artystycznym tamtejszej Polonii.
Młodość  spędzona  na  Ukrainie  nie  pozostanie  bez  oddźwięku  w  twórczości  poety  (wpływy,
pejzaŜe, realia). Zaliczany jest do poetów polskiej szkoły „ukraińskiej”, do której naleŜą min.
A.Malczewski, J.Slowacki, J.Iwaszkiewicz.

Debiutował w 1985 r. wierszem ogłoszonym w Wędrowcu. Od 1901 r. przebywa w

W-wie, skąd wyjeŜdŜa w podróŜ artystyczną przez Niemcy do Francji, osiedlając się w
ParyŜu. Tutaj poślubia malarkę Zofię Chylińską (dwie córki: Maria Ludwika, Wanda).

W I okresie twórczości związany jest z pismem „Chimera” i jej redaktorem,

propagatorem symbolizmu z Polsce, Zenonem Przesmyckim. Mimo wielu wpływów
(symbolizm, odkrywcza rola Miriama w stosunku Norwida), Leśmian odchodzi od programu
pisma juŜ w swoim pierwszym tomie.

W 1911 r. zostaje reŜyserem i współzałoŜycielem eksperymentalnego Teatru

Artystycznego w Warszawie. W 1912 r. wydany zostaje Sad rozstajny. W tym okresie pisze
opracowania bajek i legend wschodnich. W l.1912-1914 przebywa we Francji.

W czasie wojny mieszka w Lodzi, gdzie sprawuje stanowisko kierownika literackiego

Teatru  Polskiego.  W  1918  otrzymuje  notariat  w  Hrubieszowie  (  gdzie  przygotuje  do  druku
Łąkę  wyd.1920),  a  w  1922  r.  przeniesie  się  do  Zamościa  (  tutaj  pisze  następny  tom-  Napój
cienisty  wyd.1936).  Literacko  nie  jest  to  okres  łatwy,  gdyŜ  uwaga  opinii  literackiej
skierowana  jest  na  współzawodnictwo  Skamandra  i  Awangardy.  Dopiero  Kazimierz
Wierzyński na początku lat trzydziestych drukuje Leśmiana w Kulturze. W tym czasie pojawi
się  prawdziwe  zainteresowanie  jego  poezją,  zmienia  się  jednak  drastycznie  jego  sytuacja
materialna.  Zostaje  oszukany  przez  swojego  pomocnika,  który  defraudował  sumy
przeznaczone  dla  skarbu  państwa.  śyje  dzięki  wsparciu  przyjaciół,  min.  Dory  Lebenthal  –
lekarki,  miłości  poety,  do  której  kierowany  jest  cykl  W  malinowym  chruśniaku.  Jest  teŜ
skazany  (  a  razem  z  nim  inni  poeci  pochodzenia  Ŝydowskiego  np.Tuwim)  na  ataki  i  obelgi
związane z pochodzeniem poety.

Umiera na serce w Warszawie 7.11.1937 r. Pośmiertnie ukazują się tomik wierszy

Dziejba leśna oraz opowiadania Klechdy polskie, a ogłaszane po czasopismach szkice, utwory
rozproszone i listy utworzyły dwa tomy Pism.

2.Twórczość

Sad rozstajny

opisuje doświadczenia duchowe wybiegające poza kraj i epokę,

propaguje kult przygody duchowej, odkrywającej sprawy waŜne dla postawy ludzkiej. JuŜ w
tym  tomie  widoczna  jest  charakterystyczna  dla  calej  twórczości  tendencja,  a  mianowicie
programowe  odwrócenie  się  od  historycznie  określonej  współczesności.  Poezję  Leśmiana
charakteryzuje  aktywizm,  czemu  patronował  Nietzsche.  W  ksiąŜce  Tako  rzecze  Zaratustra,
wyraził  ideał  artysty  nadczłowieka,  przeciwstawionego  filisterskiemu  społeczeństwu.  W
cyklu Oddaleńcy Leśmian przedstawia nieudanych, zbłąkanych, szalonych, a równocześnie w
jakiś  sposób  wyróŜnionych.  Motyw  „oddalenia”  ze  społeczeństwa  nie  jest  tylko  czystym
buntem,  ale  zaznaczeniem,  Ŝe  tylko  jednostki  nieprzeciętne  i  wyjątkowe  zapewniają  postęp.
Człowiek  przeciętny  opiera  się  na  prawdach  uznanych,  twórczy  poznaje  Ŝycie  bezpośrednio.

Wszystkie cechy, którymi odznacza się jednostka wybitna posiadł człowiek

pierwotny. Paralela między poezją, a człowiek pierwotnym, który myślał metafizycznie nie
jest nowy. Reprezentowali go H.Spencer, J.J.Rousseau, a w modernizmie A.Świętochowski.

Leśmian chciał budować swoją poezje na pozbawionych ram historycznych mitach,
podaniach, ludowej fantastyce. Próbował łączyć te motywy pierwotności z mitem powrotu do
natury. W następnym tomie Łąka zaznaczany jest niezaprzeczalny związek człowieka z
naturą. Jednocześnie podkreśla dualizm człowieka, który wyszedł z bytowania zwierzęcego w
bytowanie świadome.

Na drodze jego rozwoju do „realizmu metafizycznego” powstają wiersze stylizowane

na ludowe(

Łąka

). Błędem jest kojarzenie ich z „chłopomanią” czy regionalizmem, gdyŜ mają

podłoŜe w antropologicznych poszukiwaniach XIX wieku (poszukiwano mitycznych struktur
we współczesnej cywilizacji badając ludy pierwotne). Najsilniej wyraŜa Leśmian swą
ludowość w balladzie, nazwanej filozoficzną, w której podania ludowe traktuje tylko jako
pretekst do ukazania problemów filozoficznych.
Co decyduje o ludowym charakterze wierszy?

1) Ludowy bohater – postaci wyjęte z ludowego kosmosu tj. parobek, dziad, Ŝołnierz-

inwalida, Świdryga, Midryga, Migoń. Sam narrator jest stylizowany na takiego, który
pochodzi  z  ludu.  Leśmian  podkreślał  wyŜszości  twórczości  ustnej,  gdzie  poeta  był
legendarnym  śpiewakiem.  Koncepcja  sztuki:  wyjątkowość  poety,  który  liczy  na
przyjęcie  przez  zbiorowość,  nowych  prawd.  Narrator  zmienia  swą  postać  będąc:
ś

piewakiem, bajdalą, pleciugą, bratem-opowiadaczem.

2) Motywy literatury ludowej – inspiracje z Pieśni ludowych celtyckich, germańskich,

romańskich tłum. Edward Porębowicz, wierzenia ludowe.

3) Stylizacja językowa

dialektyzmy (trupięgi, ciasnocha, ksobny, skrzeble)
porównania przeczące: twierdzenie/pytanie + zaprzeczenie, Leśmian pomija

pierwszy człon, zaczyna od razu od zaprzeczenia („To nie konie tak cwałują i
uszami strzygą/ jeno tańczą dwaj opoje, Świdryga z Midrygą’)

annominacje – określenia tautologiczne (stodołę stodolić, cwałem cwałować)
zasada trychotomii – potrójne powtarzanie czynności( potrójny wysiłek czy

taniec)

powtarzanie – refrenowość, rozbudowana anafora
rytm i wersyfikacja – rygory wiersza sylabicznego i sylabotonicznego

4) Motywy i realia ludowego świata – świat narzucający się czytelnikowi jako świat

ludowy: rodzinne kolo, postaci, miejsca akcji ( na łące, w lesie, przy plocie), świat
zewnętrzny ( dąb, brzoza, kalina, topola).

Opozycja: kultura- natura, wieś- miasto.

Poemat  Łąka-  miłosne  spotkanie  człowieka  z  laką,  bez  kosy  ani  „topielca”.  Jest  to
alegoryczne odkupienie ludzkości przez odnowienie kontaktu z naturą (dlatego poemat oparty
na  motywach  boŜonarodzeniowych).  Grzech  pierworodny  z  księgi  Genesis  polegał  na
odłączeniu  się  od  natury.  Etyka  wspólnoty  i  miłości  (końcowe  wezwanie  do  wspólnej
radości).
Topielec,  Świdryga  i  Midryga,  Ballada  dziadowska,  Pila  –  zastrzeŜenie,  co  do  powrotu  do
natury,  ciemne  siły  przyrody  przynoszące  rozpad  ciała,  odwołania  do  danse  macabre;  echo
wydarzeń  wojny.  Humor  ma  posłuŜyć  opanowaniu  śmierci.  Rubaszność  jest  jednocześnie
przełamywaniem  kategorii  wzniosłości  charakterystycznych  dla  wczesnego  symbolizmu  i
postaw modernizmu.

Napój cienisty

nazwany został „napojem śmiertelnym”. Główną problematyką jest

przeciwstawienie Boga i człowieka, świata i zaświata, istnienia i nicości.
Bóg:  ten  problem  jawi  się  jako  metafizyczna  zagadka  umysłu,  związana  z  problemem  bytu
człowieka  na  ziemi.  Pierwotne  poglądy  religijnie  traktuje  jako  zdobycz,  dzięki  której
człowiek  moŜe  badać  i  poznawać  wszechświat.  Mitotwórstwo,  zatem  byłoby  próbą

strukturalizowania  wszechświata.  Postawa  poety  wyraŜa  się  w  nieustannym  kreowaniu  sfery
demonów  i  zjawisk,  będących  wyrazem  sytuacji  egzystencjalnych.  W  filozofii  Kierkegaarda
człowiek  nie  moŜe  pojąć  absolutu.  Bóg  jest  wrogiem  człowieka,  według  jego  woli  masz
umierać  a  nienawidzi  on  tego,  co  jest  dla  człowieka  rozkoszą.  Dla  Leśmiana  człowiek
sprzeciwia  się  Bogu,  który  pozbawia  go  ziemskiego  Ŝycia.  Jeśli  z  kolei,  zanegować wiarę w
zaświaty człowiek staje przed absurdem istnienia, który wyraŜany jest za pomocą tragicznych
pytań, ironii czy groteski. Łączy się to z pytaniem o sens Ŝycia.
Testament poetycki dotyczący rozwaŜań światopoglądowych: Pan Blyszczyński (klęska próby
stworzenia  Ŝycia  będącego  dziełem  samego  człowieka),  Eliasz  (  Bóg  jako  etap  ludzkich
dąŜeń), Dwaj Macieje ( duchowość jako nieśmiertelność znaczeń i poglądów, Bóg rozumiany
jako dola człowiecza).

3.Humanizm Leśmiana

Człowiek moŜe być łatwo ograbiony, nawet z ciała (kawałki parobka, głowa szuka

karku, pokrajanie przez pilę)

Nieredukowalny pierwiastek ludzki: esencja człowieczeństwa
Szczególna rola człowieka marginesu, jako tego, który ma swoje niezaleŜne zasady

etyczne i wolność

Bunt demokratyczny – swoich bohaterów ściąga w dół, w nędze i upadek
Sprzeciw wobec zarysowywaniu w poezji typu „człowieka przeciętnego”(postulat

Skamandrytów)

Drugie skrzydło jego poezji – osobisty wymiar. Ton staroświecki, pamiętnika( Napój

cienisty). Zawsze jednak wychodzi z wymiaru osobistego w wymiar interpersonalny.
Postulaty więzi międzyludzkiej, solidarności, współodpowiedzialności. W wierszu Do
siostry pisze: „Wszyscy winni są śmierci drugiego człowieka!/A my mówimy los!”.

Humanizm pesymistyczny
Motyw miłości jako wspólnego Ŝycia w doli i niedoli, dozgonna i po zgonie. Wpływy:

róŜne postawy miłości: franciszkańska, platońska, Tristana i Izoldy, Don Juana.

Kult ciała, równieŜ za grobem( miłość do trupa)

4.Rola poezji i słowa

Poezja jest elementem Ŝyciotwórczego poznania. Proces poznania jest zawsze

dynamicznym procesem czynu i walki. DąŜenie do poznania, do wiedzy jest koniecznością
gdyŜ niewiedza jest klęską. Poezja musi przekazać zasadniczą cechę Ŝycia, jaką jest trwanie w
czasie. Bogactwo układów, róŜnorodność miar, zmiana rytmiki w obrębie jednego utworu jest
odpowiednikiem relatywnego pojęcia czasu, raz zwolnionego, raz szybkiego. Poezja jako
ź

ródło młodości, przez moŜliwość powtarzania jej rytmu, jest jak Ŝycie, wciąŜ na nowo się

odradzające.

Pierwsze skyrzdlo:Symbolizm egzystencjalny- Symbol widziany jako konkret, rzecz

istniejąca.  Symbolem  rządzi  tu  szersze  odniesienie,  którym  są  w  kulturze  mity.  Źródła
inspiracyjne  tego  odniesienia  łączą  się  z  antropologią,  etnologią,  religioznawstwem,  a  takŜe
językoznawstwem.  Symbolika  Leśmiana  wychodzi  od  konkretu,  a  symbol  nadbudowuje
znaczenie  (sprzeciwiał  się  temu,  Ŝe  np.  kwiat  nie  jest  juŜ  kwiatem,  ale  tęsknotą  autora  do
kochanki).

Przekonanie o róŜnicy między poezją, a prozą i wiąŜący się z tym postulat

muzyczności.

Symbol i rytm spełniają funkcję wynikające z roli poezji w zbiorowości. Symboliści

natomiast otwierali poprzez język krąg sugestii zrozumiały dla wąskiego kręgu odbiorców.

Jego symboliczność jest teŜ krytyką symboliczności. Symbol, bowiem odrywając od

rzeczywistości nie tylko pozwala na jej odkrywanie, ale teŜ często ją fałszuje.