Deklinacja zaimków

DEKLINACJA ZAIMKÓW

Zaimki – klasa bardzo niejednolita; waŜny podział na:

zaimki rodzajowe (tj. odmieniające się przez rodzaj);

zaimki nierodzajowe, inaczej jednorodzajowe (tj. mające tylko jedną formę wspólną dla

wszystkich rodzajów, nie odmieniające się przez rodzaj);

Innowacje w odmianie zaimków rodzajowych:

wpływ

odmiany

miękkotematowej

twardotematową

(ujednolicenie

końcówek);

Przykład: *tъ *ta *to

*jь, *ja, *je

M. lp. r. m. *tъ-nъ > ten; *jь-nъ > stp. jen (rozszerzenie w polszczyźnie cząstką nъ), w innych

językach słowiańskich reduplikacja *tъ- tъ (stąd np. stp. teć / tet, ros. tot)

Odmiana twardotematowa

miękkotematowa

Współczesna odmiana zaimka ten

Psł.

Wcz.stp.

Psł. i stp.

M. *tъ

ten

jь (stp. jen)

ten

D. *togo

togo

jego

tego

C. *tomu

tomu

jemu

temu

B. *tъ

ten

jь(stp. jen)

mnieŜ. ten / mŜyw. tego

N. *těmь

tem

jimь

tym

Msc. *tomь

tom

jemь

tem > tym

II.

zmiany dotyczące zaimków rodzajowych pozostające w związku z

przeobraŜeniami

rodzaju

rzeczowników

męskich,

wpływ

kategorii

Ŝywotności i męskoosobowości;

Zmiany wywołane ukształtowaniem się kategorii Ŝywotności:

•

po wykształceniu się rodzaju męskoŜywotnego rzeczowników, zaimki określające takie

rzeczowniki zrównały formy B. i D. l.p.;

•

zaimki, które określały rzeczowniki rodz. męskorzeczowego zachowywały B. l.p. równy M. l.p.

liczba pojedyncza rodz. męski

odmiana przedpolska odmiana w języku polskim

M. *tъ dobrъjь (synъ vozъ pьsъ) M. ten mój dobry (syn, pies, wóz)

B. *tъ dobrъjь (synъ, vozъ, pьsъ)

B. rodz. mrzecz. ten dobry (wóz) // rodz. mŜyw.

tego dobrego (syna psa)

Zmiany wywołane ukształtowaniem się kategorii męskoosobowości:

•

po wykształceniu się rodzaju męskoosobowego rzeczowników zaimki określające takie

rzeczowniki zrównały formy B. i D. lmn.;

•

zaimki, które określają rzeczowniki rodz. męskorzeczowego mają B. lmn. równy M. lmn.

•

w M.lmn. nastąpił zanik trzech form rodzajowych na rzecz dwóch – mos. i nmos.

Liczba mnoga odmiana zaimka *tъ *ta *to w lmn.:

Psł.

Wcz.stp.

Współczesna (po

ukształtowaniu się k. mos.)

m. n. Ŝ.

Ŝ.

mos.

nmos.

M. *ti ta ty ci (chłopi, psi)/

ty stoły

)ta (słowa) ty (Ŝony) ci (chłopi) te (psy, stoły, słowa, Ŝony)

D. *těxъ

tych

C. *těmъ

tym

B. * ty ta ty ty (chłopy, psy, stoły)ta (słowa) ty (Ŝony) tych (= D.) te (=M.)

N. *těmi

tymi (zam. oczek. ciemi)

tymi

Msc. *těxъ

tych

W rodz. Ŝeńskim:

D. lp. *tojě (ściągnięcie i analogia do miękkotematowego *jejě) > stp. tē (wyrównanie do C. i

Msc. lp. *toji, *jeji) > tej, stąd dziś synkretyzm D., C. i Msc. lp. r. Ŝ.

W liczbie mnogiej – kategoria męskoosobowości spowodowała likwidację form 3

rodzajów (męskiego, Ŝeńskiego i nijakiego) i powstanie 2 rodzajów odmiany: odmiany

męskoosobowej (ci nasi mili chłopcy) i niemęskoosobowej (te nasze miłe koleŜanki, te

nasze ładne szafy, stoły, okna, te nasze miłe psy).

W tekstach staropolskich - pierwotne formy M. i B. rodz. Ŝeńskiego i nijakiego zaimków:

rodzaj nijaki M. i B. l.m.

Ta słowa pisze mądry Salomon, stworzył wszytka zwierzęta ziemska itp. (B. l. m.=M. l.m.)

rodzaj Ŝeński M. i B. lm.

A ony jemu odpowiedziały. Ty [...] niewiasty wziąwszy ony dyjabelskie obrazy, niesły je do jeziora

i stopiły..... Przywiedźcie przed mię ty niewiasty

Proces przekształcania się odmiany przym. i zaim. w l. m. obrazują następujące przykłady:

odmiana dawna

rodzaj męskoŜywotny rodzaj męskorzeczowy

M.l.m. inny niŜ B. l.m. (M. l.m.= B. l.m.)

ci moji dobrzy synowie // ci wszytcy ptacy ty nowe stoły //

twoje stoły (odm. miękkotem.)

B. l.m. ty moje dobre syny, ptaki, pieniądze, syny

(do XVI wieku)

odmiana współczesna

rodz. męskoosobowy rodz. niemęskoosobowy

M. ci moi dobrzy synowie te wszystkie ptaki (=B. l.m.), te pieniądze, stoły

twoje grzechy

B.=D. tych moich dobrych synów (B.=M.) te moje wszystkie piękne ptaki, te dobre stoły

III.

ujednolicona – wspólna z przymiotnikami deklinacja dla zaimków rodzajowych,

czyli odmieniających się przez rodzaj (przymiotnikowo-zaimkowa);

Proces wyrównywania odmiany przymiotników i zaimków - długotrwały, por. jeszcze dziś tą

zamiast tę w B. lp. zaimka wskazującego ta, np.:

Proszę, podaj mi tą ksiąŜkę, zamiast: Proszę, podaj mi tę ksiąŜkę.

Utrwala się jedna wspólna końcówka dla obu części mowy, np.: PoŜycz mi tą ciekawą ksiąŜkę.

Wcześniej podobne przeobraŜenia w odmianie innych zaimków, np. moja, twoja, czyja, które do

2. poł. XIX stulecia w B. lp. przybierały końcówkę -ę, np.: moję, twoję, naszę, wszytkę.

rozciągnąłeś rękę swoję (XV w.); moję namilszą dziewkę (XVI w.); moję siostrę (XIX w.)

M. Małecki, w 1879 r. pisał: „Formy moją siostrę, naszą, waszą, czyją matkę, których niektórzy

pozwalają sobie w mowie i piśmie, są to błędy stanowcze” (cytat za: Klemensiewicz..., 315).

IV.

zmiany form zaimków rodzajowych o podłoŜu fonetycznym;

•

ściągnięcie (kontrakcja) w zaimkach rodzajowych dzierŜawczych

stp. mojego > mego: dziś – mojego / mego (zachowane obie formy, ale róŜnica

stylistyczna)

•

zmiany form N. i Msc. l.p. i N. l.mn. zaimków rodzajowych

W języku staropolskim 2 róŜne końcówki w N. i Msc. lp i jedna N. lmn.:

N. l.p. -im//-ym

moim, twym, swym, olejem świętym, wiecznym dobrem, słowem boŜym

Msc. l.p. -em

w tem, na naszem w zakonie boŜem, o chlebowem stole

N. l.m. -imi/-ymi

tymi słowy, nad grzechy naszymi, przed syny twoimi

Taki stan do XVI w. Od XVI w. mieszanie się form N. i Msc. l.p.

Przyczyny: bliskość fonetyczna obydwu końcówek. Przed spółgłoską m samogłoska e upodobniała

się do [i/y], stąd utoŜsamienie się pierwotnie róŜnych form N. i Msc. l.p.

W XVI wieku teŜ zmiany końcówki N. l.m.; obok regularnej końcówki -imi/-ymi pojawił się jej

wariant -emi, np. miedzy inszemi rzeczami, waszemi słowy, naszemi poselstwy itp.

Próby uporządkowania tych końcówek według rodzaju gramatycznego.

Obowiązujący dziś układ końcówek: reforma ortograficzna PAU w 1936 r., w N. i Msc. lp. rodz. m. i

nij. ujednolicona końcówka -ym/-im, a w N. l.m. -ymi/-imi, niezaleŜnie od rodzaju

gramatycznego zaimka rodzajowego.

ograniczenie zasobu zaimków, zachowanie niektórych dawnych form reliktowo.

Zaimki zachowane jedynie szczątkowo:

•

w skostniałych wyraŜeniach, np. dawny zaimek wskazujący *sь, *si, *se. Forma D. l.p. rodz.

m. siego w staropolskich Ŝyczeniach noworocznych: „od siego roku do siego roku”. Dziś w

skróconej wersji Ŝyczeń: do siego roku. Inne jego postaci fleksyjne w wyraŜeniach takich

jak: ni to ni sio, latoś (tj. skrócenie z lato sie) oraz dziś, skrócone z dzień si.

•

zaimek. ki, ka, kie, znany z wyraŜeń, takich jak: ki diabeł, kiego licha itp.

•

tylko w stp. relikty zaimka kaki, kaka, kakie (Kśw. w kakie wrzemię zgrzeszył), por. ros.

kakoj, kakaja, kakoje.

Innowacje w odmianie zaimków nierodzajowych:

kontaminacja odmiany zaimka wskazującego *onъ z odmianą zaimka anaforycznego *jь,

*ja, *je i wynikające stąd zmiany w deklinacji rzecz. osobowego 3 os. – supletywizm form M.

i przypadków zaleŜnych;

Psł. > stp.

)(

Psł. > stp.

Współczesna

jь > jen

onъ > on

D. jego

onogo > onego

jego / niego / go

C. jemu

onomu >onemu

jemu / niemu / mu

B. jь >

onъ > on

jego / niego / go

N. jimь > jim

oněmь > onym

nim

Msc. jemь > jem / niem

onomь > onem

nim

Zanik przypadków zaleŜnych dawnego zaimka on, a M. dawnego zaimka anaforycznego.

Ślady dawnej funkcji wskazującej zaimka on: onego czasu.

geneza form zaimkowych 3 os. z nagłosowym n-: ku niemu, ku niej, w nim, w niej, z

nim, z nią:

W C., N. i Msc. proces perintegracji, tj. wtórnego podziału na morfemy, i absorpcji

morfologicznej, tj. wchłonięcia głoski n pierwotnie przynaleŜnej przyimkowi przez nagłos

zaimka, por.

C. kъn jemu > k(u) niemu

N. sъn jimь > s nim (z nim)

Msc. vъn jemь > w nim

W innych przypadkach n- nagłosowe to wynik analogii (wyrównań analogicznych).

W wyniku proces perintegracji i absorpcji morfologicznej – takŜe forma weń

B. vъn jь > weń

Formy analogiczne: poń, odeń, zeń, dlań.

stp. zróŜnicowanie dialektalne form nosówkowych i beznosówkowych:

mię, cię, się (po przyimkach: na mię, do cię) // mie, cie, sie (po czasownikach) – Małopolska i

Śląsk (południe Polski)

mię, cię, się (w kaŜdej pozycji) – Wielkopolska i Mazowsze (północ Polski)

4. zmiany w odmianie zaimka pytajnego kto, co

Zaimek kto jako jedyny zachowuje odmianę twardotematową w D. C. i B.: kogo, komu, kogo, w

N. i Msc. formy analogiczne do miękkotematowego co:

cěmь > kim (na wzór čimь)

komь > kiem (na wzór čemь) > kim

Zaimek co:

M. čь > w stp. czso (z dawnego D. * čьso || česo), ślady pierwotnego čь - zacz, wniwecz.

D. * čьso || česo > pol. neologizm czego (na wzór innych form zaimkowych: j-ego, moj-ego).

5. Szczątki liczby podwójnej w odmianie zaimków osobowych, np.

D., Msc. naju, waju (np. waju obu).

C., N. nama, wama (np. uczyń z wama pan miłosierdzie).

Ćwiczenia:
1.

WskaŜ formy staropolskie zaimków i objaśnij je: a) czso nam przez togo niemocnego, na łoŜku

leŜącego znamiona; b) obiązał się tomu, czsoŜ jeść wrzemiennego; c) o jemŜe pisze święty
Łukasz; d) I zmowił Syn BoŜy słowa wielmi znamienita, jimiŜ kaŜdą duszę zboŜną pobudza, ponęca
i powabia.

2.

Objaśnij współczesne formy potomek, potomny, przytomny. Jaki zaimek w nich występuje i w

jakiego typu odmianie?

3.

W jakich funkcjach występuje w poniŜszych zdaniach zaimek on, ona, ono?

a) We dni one przyszedł Jan Chrzciciel, kaŜąc na puszczy; b) Tedy Jezus przyszedł do Galilejej do
Jordanu, aby był ochrzczon od niego; c) Błogosławieni, którzy płaczą, albowiem oni będą
pocieszeni.

4.

W których formach zaimkowych nagłosowe n- jest wynikiem procesu absorpcji i perintegracji

morfologicznej, a w których wynikiem wyrównań: a) poszedłem do niego; b) nie widziałem się z
nią dziś, c) otrzymałem od nich list; d) w nich znalazłem skarb, e) przez niego się potknąłem, f) od
niej to wziąłem.

5.

Objaśnij uŜyte formy zaimkowe: a) obyczajmi swemi, temi dziećmi; b) na ty niewolniki; c)

widział ony pstre kabaty; d) rzeczy, ktory ku ubiorowi naleŜą; e) wszytcy ptacy.