III CZP 37/73
• Orzeczenie wydane 8 grudnia 1973
UCHWAŁA PEŁNEGO SKŁADU IZBY
CYWILNEJ z dnia 8 grudnia 1973 r. (III
CZP 37/73)
Sąd Najwyższy w składzie następującym:
Przewodniczący: Prezes SN J. Pawlak.
Sędziowie: W. Bryl S. Rudnicki (sprawozdawca) H. Dąbrowski S. Dmowski J. Szachułowicz
J. Ignatowicz Z. Trybulski J. Krajewski Z. Wasilkowska W. Kuryłowicz F. Wesely
J. Majorowicz L. Koprowska-Wypustek W. Maruczyński T. Bielecki Z. Maslowski H. Paruzal
E. Mielcarek M. Gintowt K. Olejniczak E. Janeczko K. Piasecki Z. Kołodziej
J. Pietrzykowski K. Kołakowski
z udziałem przedstawiciela Prokuratury Generalnej PRL prokuratora Prokuratury Generalnej
T. Potapowicza i protokolanta – członka Biura Orzecznictwa SN M. Matuszyńskiej, po
rozpoznaniu wniosku Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 1973 r. o
podjęcie uchwały zawierającej odpowiedź na następujące pytanie prawne:
”Jaki jest wzajemny stosunek roszczeń przewidzianych w
art. 445
k.c. i w
art. 448
k.c., w
szczególności czy oba te roszczenia przysługują poszkodowanemu kumulatywnie, czy też
dochodzenie przez poszkodowanego zadośćuczynienia za krzywdę na podstawie
art. 445
k.c.
wyłącza dopuszczalność dochodzenia roszczenia przewidzianego w
art. 448
k.c.?”,
uchwalił:
W razie umyślnego naruszenia dóbr osobistych określonych w
art. 445
k.c.
poszkodowany może dochodzić od sprawcy zarówno zadośćuczynienia pieniężnego
(
art. 445
k.c.), jak i zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz Polskiego
Czerwonego Krzyża (
art. 448
k.c.).
Uzasadnienie
Uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, a także popełnienie czynów
wymienionych w
art. 445 § 2
k.c. zobowiązuje w sytuacjach określonych przez przepisy
kodeksu cywilnego między innymi do zapłaty poszkodowanemu odpowiedniego
zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę (
art. 445
k.c.).
Stosownie do przepisu
art. 448
k.c., w razie umyślnego naruszenia dóbr osobistych
poszkodowany może żądać, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia
skutków wyrządzonej szkody, ażeby sprawca uiścił odpowiednia sumę pieniężną na rzecz
Polskiego Czerwonego Krzyża.
Na tle wymienionych przepisów p
o
wstało zagadnienie, jaki jest ich wzajemny stosunek, a
mianowicie czy poszkodowany może żądać zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę, a
ponadto uiszczenia przez sprawcę, który działał umyślnie, odpowiedniej sumy pieniężnej na
rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża, czy też przysługuje mu tylko wybór pomiędzy tymi
roszczeniami z tym skutkiem, że dokonanie go powoduje wygaśnięcie jednego z nich.
To doniosłe dla praktyki wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych i karnych
zagadnienie nie zostało dotychczas rozstrzygnięte w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W
piśmiennictwie prawniczym natomiast reprezentowane sądwa przeciwstawne poglądy:
według pierwszego oba roszczenia wyłączają się wzajemnie, a według drugiego przysługują
poszkodowanemu kumulatywnie, ponieważ roszczenie z
art. 448
k.c. uzupełnia inne
przewidziane w kodeksie środki ochrony dóbr osobistych.
II
Do prawidłowego rozstrzygnięcia tego zagadnienia konieczna jest analiza charakteru i funkcji
obu roszczeń, która prowadzi do następujących wniosków:
Zadośćuczynienie jest przede wszystkim środkiem rekompensaty krzywdy. Ten
kompensacyjny cel zadośćuczynienia ma polegać, zgodnie z językowym znaczeniem, na – z
natury rzeczy niedoskonałym – wynagrodzeniu krzywdy przez zaspokojenie w większym
zakresie potrzeb poszkodowanego.
W tym celu poszkodowany powinien otrzymać od osoby odpowiedzialnej za szkodę sumę
pieniężną o tyle w konkretnych okolicznościach odpowiednią, ażeby mógł za jej pomocą
zatrzeć lub co najmniej złagodzić odczucie krzywdy i odzyskać równowagę psychiczna. Nie
ma natomiast w
art. 445
k.c. podstaw do żądania zasądzenia sumy pieniężnej, w takiej
wysokości, aby nie tylko stanowiła ona tak rozumiane zadośćuczynienie, ale ponadto jeszcze
– ze względu na swą wysokość – realizowała funkcję represji majątkowej.
Dlatego jeżeli konkretne okoliczności sprawy usprawiedliwiają ustalenie wysokości
zadośćuczynienia z uwzględnieniem rodzaju i stopnia winy sprawcy, to tylko ze względu na
związek przyczynowy między rodzajem i stopniem tej winy a odczuciem przez
poszkodowanego wyrządzonej mu krzywdy, a nie w celu majątkowego ukarania sprawcy, jak
to słusznie podkreślił Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 10.X.1967 r.
I CR 224/67
(OSNCP
1968, z.6. poz. 107).
W przeciwieństwie do tak rozumianego zadośćuczynienia, przysługujące poszkodowanemu
roszczenie wobec sprawcy umyślnego naruszenia dóbr osobistych o zapłatę odpowiedniej
sumy pieniężnej na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża (
art. 448
k.c.) ma wyraźny charakter
represji majątkowej, piętnującej sprawcę za umyślność jego działania. Jest to więc szczególna
sankcja wobec sprawcy, który działa umyślnie. Sprawca taki bowiem zasługuje na surowsza
odpowiedzialność niż ten, kto żadnej winy nie ponosi (np. w razie odpowiedzialności za
skutek) albokto dopuścił się uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia na skutek
nieznacznego niedbalstwa.
Represja ta, realizując wymagania sprawiedliwości społecznej oraz ochrony zasad współżycia
społecznego i porządku prawnego, wpływa wychowawczo i prewencyjnie na sprawcę i
otoczenie oraz satysfakcjonuje poszkodowanego, wiążąc krzywdę wyrządzoną umyślnym
naruszeniem dóbr osobistych z obowiązkiem przysporzenia majątkowego na cele społeczne.
Ten charakter roszczenia z
art. 448
k.c. pozwala na zakwalifikowanie go jako środka
zmierzającego do udzielenia poszkodowanemu satysfakcji moralnej ztym samym do
usunięcia takich skutków naruszenia dobra osobistego, które za pomocą innych środków nie
mogą być usunięte, gdyż sama rekompensata nie czyni w tym wypadku zadość wymaganiom
porządku prawnego. Tylko w tym znaczeniu można uważać roszczenie z
art. 448
k.c. za
szczególną formę zadośćuczynienia, co w niczym nie zmienia jej zasadniczego charakteru
jako swoistego rodzaju kary cywilnej.
Podobną rolę spełnia w prawie karnym nawiązka przewidziana w
art. 59 § 3
i
art. 178 § 3
k.k., uważana za odrębny rodzaj kary pieniężnej prawa karnego materialnego. Podobieństwo
to miał na uwadze Sad Najwyższy, wyjaśniając w uzasadnieniu uchwalonej w dniu
25.II.1971 r. zasady prawnej (VI KZP 70/70 – OSNKW 1971, z. 6, poz. 80), że jakkolwiek
uwzględnieniu przez sąd karny roszczenia z
art. 448
k.c. nie stoi na przeszkodzie możliwość
orzeczenia przez tenże sąd nawiązki na podstawie
art. 59 § 3
k.k., to jednak w razie
uwzględnienia powództwa o roszczenie z
art. 448
k.c. orzeczenie nawiązki jest z reguły
nieuzasadnione.
Zbliżonafunkcja roszczenia z
art. 448
k.c. i nawiązki z
art. 59 § 3
oraz
art. 178 § 3
k.k. nie
pozostaje bez wpływu na wykładnię
art. 448
k.c. Gdyby, bowiem sąd karny zasądził od
sprawcy umyślnego uszkodzenia ciała sumę pieniężną na rzecz Polskiego Czerwonego
Krzyża, to uznanie, że orzeczenie takie wyłącza prawo poszkodowanego do żądania
zadośćuczynienia na podstawie
art. 445
k.c., jeżeli zostało oparte na podstawie
art. 448
k.c.,
nie wyłącza zaś, jeżeli zostało oparte na podstawie
art. 59 § 3
k.k., byłoby trudne do
zrozumienia. Stanowisko takie prowadziłoby do tego, że
art. 448
k.c. zamiast wzmacniać
ochronę poszkodowanego osłabiałby ją i w określonych wypadkach mógłby stanowić swego
rodzaju privilegium odiosum dla poszkodowanego. Podważałoby to ustanowiona przez
kodeks cywilny
zasadę pełnego odszkodowania, mającą istotne znaczenie w wypadkach
szkód wyrządzonych czynem niedozwolonym, w których ochrana poszkodowanego jest
szczególnie intensywna.
Wynikające z tych przesłanek wnioski potwierdza też samo sformułowanie
art. 448
k.c., a
mianowicie że poszkodowany może żądać ”niezależnie od innych środków potrzebnych do
usunięcia skutków wyrządzonej szkody”, ażeby sprawca uiścił odpowiednią sumę pieniężna
na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża. Przeciwstawienie tego obowiązku innym środkom
potrzebnym do usunięcia szkody majątkowej nie miałoby żadnego znaczenia normatywnego,
gdyby obowiązek taki był tylko jednym ze środków naprawienia szkody majątkowej.
Tymczasem
art. 445
k.c. określa tego, kto doznał krzywdy, mianem poszkodowanego, a nie
pokrzywdzonego, jakkolwiek z uszkodzeniem ciała lub wywołaniem rozstroju zdrowia może
nie łączyć się szkoda majątkowa. Prowadzi to z kolei do wniosku, że pojęcie szkody w
znaczeniu
art. 448
k.c. obejmuje uszczerbek majątkowy i krzywdę, za którą należy się
poszkodowanemu zadośćuczynienie pieniężne. Wynika z tego, że gdyby przez pojecie szkody
w rozumieniu
art. 448
k.c. należało rozumieć tylko ram uszczerbek majątkowy, wówczas
użyte w tym przepisie słowa ”niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia
skutków wyrządzonej szkody” byłyby zbędne, gdyż to samo wynika już z
art. 24 § 2
k.c.
Dalszym argumentem, który nie może być pominięty przy wykładni
art. 448
k.c., jest lokata
tego artykułu. Nasuwa się bowiem wniosek, że zamieszczenie tego przepisu wśród przepisów
dotyczących odszkodowania za szkodę majątkową i uszczerbek niemajątkowy, bez żadnej
wskazówki wyłączającej możliwość kumulowania określonej w nim sankcji z sankcją
określoną w
art. 445
k.c., nie mogło być przypadkowe i nie może być uważane za Przeoczenie
lub brak koniecznej w tym względzie precyzji. Gdy-
by bowiem było inaczej, wówczas właściwą lokatą
art. 448
k.c. byłoby bezpośrednie
sąsiedztwo przepisów dotyczących naruszenia dóbr osobistych (
art. 23
i
24
k.c.).
Tak więc wszystkie przedstawione argumenty, oparte na analizie tekstu ustawy, a dotyczące
charakteru i funkcji przepisów
art. 445
i
448
k.c., wzajemnego stosunku roszczenia z
art. 448
k.c. i nawiązki prawa karnego, językowego znaczenia użytych wyrażeń oraz systematyki
kodeksowej, prowadzą do wniosku, że w razie umyślnego naruszenia dóbr osobistych
określonych w
art. 445
k.c. poszkodowany może dochodzić od sprawcy zarówno
zadośćuczynienia pieniężnego (
art. 445
k.c.), jak i zasadzenia odpowiedniej sumy pieniężnej
na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża (
art. 448
k.c.).
III
W rozważaniach na temat funkcji roszczenia z
art. 448
k.c. zostało podkreślone, że ma ono
służyć wzmocnieniu ochrony osoby poszkodowanej umyślnym naruszeniem jej dóbr
osobistych w tych wszystkich wypadkach, w których inne środki potrzebne do usunięcia
skutków wyrządzonej szkody nie czynią zadość postulatowi tej ochrony.
Ten cel roszczenia z
art. 448
k.c. powinien stanowić podstawową dyrektywę jego wykładni.
Dyrektywę tę sąd powinien brać pod uwagę szczególnie w tych wszystkich wypadkach, w
których poszkodowany nie rezygnuje z zadośćuczynienia, a stan majątkowy sprawcy
uzasadnia przypuszczenie, że nadmierne obciążenie go obowiązkiem zapłaty sumy pieniężnej
na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża utrudni lub uniemożliwi poszkodowanemu
zaspokojenie roszczenia o zadośćuczynienie.
Jeżeli bowiem
art. 448
k.c. ma prawidłowo realizować postulat uzupełnienia ochrony praw
osoby poszkodowanej umyślnym naruszeniem jej dóbr osobistych, to – w razie uszkodzenia
ciała lub wywołania rozstroju zdrowia albo Dopełnienia czynów, o których mowa w
art. 445
§ 2
k.c. – może to nastąpić tylko wtedy, gdy będzie on stosowany w sposób nie ograniczający,
chociażby tylko praktycznie, zasady, że poszkodowany powinien zawsze otrzymać pełne
zadośćuczynienie z
art. 445
k.c. Dlatego roszczenie z
art. 448
k.c. powinno być traktowane
jako uzupełniające inne przewidziane przez kodeks cywilny środki potrzebne do usunięcia
skutków wyrządzonej szkody.
Oznacza to, że o tym, jaka suma pieniężna jest odpowiednia w rozumieniu
art. 448
k.c.,
decydują – oprócz innych kryteriów – zawrze konkretne okoliczności sprawy, a przede
wszystkim możliwości majątkowe (stan majątkowy, dochody, tryb życia) sprawcy, chyba że
poszkodowany zrzeka się zadośćuczynienia z art.
445 k.c. Jeżeli powództwo o zapłatę sumy pieniężnej na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża
wytoczył prokurator, a poszkodowany ani nie wstąpił do sprawy, ani nie złożył stosownego
oświadczenia, należy uważać, że zrzeczenie takie nie nastąpiło.
Miarkowanie kwot zasadzonych na podstawie
art. 448
k.c. oznacza zawsze ustalanie ich w
sposób – w konkretnych okolicznościach – realny w sensie praktycznych możliwości
uzyskania przez poszkodowanego zadośćuczynienia, natomiast nie oznacza, że sąd może
oddalić powództwo z
art. 448
k.c. tylko ze względu na stan majątkowy sprawcy. W
krańcowych wypadkach zasądzona na podstawie
art. 448
k.c. suma pieniężna może mieć
nawet charakter symboliczny.