Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu

Prace Naukowe nr 40

Zrównoważony i trwały rozwój wsi i rolnictwa

_________________________________________________________________________________________

119

Magdalena Kozera
Akademia Rolnicza w Poznaniu

Potencjał ludzki jako wewnętrzny czynnik

rozwoju lokalnego

The human resources as the internal motivating factor

for local development

Wprowadzenie

Poszukując konsensusu między realizacją celów ekonomicznych a osiąganiem

aprobaty społecznej współczesne gremia decyzyjne, tak naukowe jak i związane
z praktyką gospodarczą, dążą do nakreślenia nowej koncepcji gospodarki wiejskiej opartej
na rozwoju zrównoważonym jako formule kojarzącej cele produkcyjne z wymaganiami
środowiskowymi, a także społecznymi

1

. O ile jednak sama idea jest ze wszech miar

słuszną to jednak jej wdrażanie uzależnione jest od wielu różnorodnych czynników
związanych tak z samym środowiskiem wiejskim jak i jego otoczeniem. Zakres i siła
oddziaływania tych czynników determinują zarówno rozpoczęcie działań na rzecz
rozwoju lokalnego jak i przesądzają o ich końcowych efektach. W artykule podjęto próbę
identyfikacji tych czynników ze szczególnym uwzględnieniem roli kapitału społecznego
wsi jako wewnętrznego motywatora rozwoju podkreślając jego związek z całokształtem
procesów rozwojowych zachodzących w środowisku wiejskim.

Rozważania oparte zostały o źródła literaturowe poruszające problematykę

rozwoju lokalnego oraz poddane częściowej weryfikacji z wykorzystaniem metody
studium przypadku. Podmiotem poddanym analizie była gmina Chrzypsko Wielkie
położona w zachodniej części Wielkopolski, powiat Międzychód. Wybór tej gminy
spowodowany był jej specyficznymi warunkami, a między innymi tym, że jest to jedna
z najmniejszych gmin wiejskich w regionie, a jej ludność zamieszkuje 14 niewielkich,
oddalonych od siebie, chociaż równomiernie rozłożonych na terenie gminy miejscowości.

Kapitał społeczny jako podstawowy kreator rozwoju

Gospodarki lokalne, niezależnie od stopnia sformalizowania łączących je

związków charakteryzuje pewne określone usytuowanie przestrzenne. Zakres rzeczowy
tego pojęcia rozumiany jest niezwykle szeroko i dotyczy zarówno przestrzeni fizycznej
(geograficznej) określającej terytorialną przynależność danej wspólnoty, jak i jej

1

A. Woś „Rolnictwo zrównoważone” /w/ Encyklopedia Agrobiznesu, pod. red. A. Wosia, wyd. Fundacja

Innowacja Warszawa 1998, str. 735; U. Sołtysiak „Rolnictwo ekologiczne” [w:] Encyklopedia Agrobiznesu,
pod. red. A. Wosia, wyd. Fundacja Innowacja Warszawa 1998, str. 690

Magdalena Kozera

_________________________________________________________________________________________

120

umiejscowienia w środowisku społeczno-ekonomicznym, politycznym i kulturowym. To
osadzenie w realiach otaczającego świata jest wspólne dla jednostek organizacyjnych
zajmujących sąsiadujące ze sobą terytoria. Okazuje się jednak, że choć siła i kierunek
oddziaływania otoczenia są zbliżone to jednostki te osiągają czasem skrajnie odmienne
wyniki w zakresie rozwoju. Obserwacje te uwypuklają rolę i znaczenie warunków życia
społecznego oraz potencjału ludzkiego jako najistotniejszych i często niedocenianych
czynników rozwoju lokalnego.

Środowisko

życia społecznego

Środowisko

naturalne

Środowisko

społeczno

–

ekonomiczne

Środowisko

naturalne

(ekosfera, geosfera)

Zmodyfikowane

środowisko naturalne

(technosfera)

Środowisko

społeczno-ekonomiczne

(sfera producji)

Środowisko polityczno-

kulturowe

(sfera konsumpcji)

Jednostki organizacyjne zajmujące sąsiadujące terytoria

Rys.1. Usytuowanie lokalnych gospodarek w przestrzeni
Źródło: opracownie własne na podstawie Kaposzta J., Nagy H.: The role of multifunctional environmental policy
in the agricultural development. Annals of The Polish Association of Agricultural and Agribusiness Economists,
Vol. V, No.6., Warszawa – Poznań- Koszalin 2003, s.29

Ludzie posiedli umiejętności i środki oddziaływania na otaczające ich

środowisko przyrodnicze wykorzystując je do zaspakajania własnych potrzeb. Ustanowili
też normy i wartości, którymi kierują się tak w sferze produkcji jak i konsumpcji.
Otwartym pozostał jednak problem zrównoważonego wykorzystania potencjału
środowiska tak, aby zachować wcześniej ustalone normy i wartości życia społecznego.
Tym bardziej, że gospodarka rynkowa i działania oparte na jej zasadach zainicjowały
wyraźny i głęboki proces wyodrębniania i autonomizacji poszczególnych regionów
z naciskiem na podkreślanie ich tożsamości kulturowej i odrębności gospodarczej,
a zatem ich mieszkańcom przypada trudne zadanie samodzielnego dysponowania
posiadanymi aktywami.

Potencjał ludzki jako wewnętrzny czynnik rozwoju lokalnego

_________________________________________________________________________________________

121

Mimo oczywistego zróżnicowania wewnętrznego społeczności lokalne

zamieszkujące określone środowiska są dość dobrze zorganizowane. Charakteryzują je
specyficzne więzi społeczne typowe dla grup, w których wszyscy się znają. Uwidacznia
się tu też zjawisko szczególnych stosunków interpersonalnych, a często nawet
współzależności. To właśnie społeczność lokalna i tworzące ją jednostki stanowią czynnik
oddziaływania na tworzenie się bądź ujawnianie takich cech jak przedsiębiorczość,
kreatywność, pobudzenie aktywności jednostek w zakresie zdobywania wykształcenia lub
doskonalenia wiedzy, a często stymulują rozwój szerszego zjawiska jakim jest kultura
ekonomiczna mieszkańców. Można zatem przyjąć, że to ludzie stanowią podstawowy
zasób lokalny, a kwestia wykorzystania tego zasobu stanowi podstawę rozważań nie tylko
lokalnych decydentów. Chociaż stwierdzenie to wydaje się oczywiste to należy zauważyć,
że pojęcie „zasób” oznacza też „dostępne środki”, a definicja ta kładzie nacisk na
stwierdzenie, że zakres wykorzystania środków zależny jest od założonych celów. Cele
i środki stanowią zatem pojęcia komplementarne, a określony zasób nie może być
środkiem jeśli nie został określony cel jego użycia i efekt zastosowania. Relatywność ta
wyraża się między innymi w tym, że coś staje się zasobem dopiero w relacji do
określonych potrzeb lub celów. Zasobem staje się więc wszystko, także ludzie, co może
być i jest wykorzystane przez jednostkę dla realizacji jej potrzeb. Zasób ten przeradza się
w swoisty kapitał i podlega prawom rynkowym, co oznacza również, że może być
gromadzony, wydatkowany, inwestowany bądź tracony

2

. Kierunki i sposoby

wykorzystania tego zasobu pozostają przedmiotem decyzji podejmowanych przez
wspólnotę lub jej przedstawicieli.

W literaturze występuje wiele sposobów klasyfikacji zasobów ludzkich np. na

zasoby intelektualne, w tym: demograficzne, psychologiczne, intelektualne i kulturowe
oraz na zasoby społeczne akcentujące rodzaje interakcji między jednostką a grupą

3

. Inni

autorzy traktują zasoby bardziej kompleksowo a zasoby ludzkie wymieniane są wśród
bogactw naturalnych, kapitału fizycznego oraz finansowego

4

.

Problematyka wartościowania potencjału społecznego jest jednak procesem ze

wszech miar złożonym i skomplikowanym, na co w dużym stopniu rzutuje relatywność
ocen. O ile wskaźniki wykorzystywane w publikowanych rankingach aktywności gmin
uznać można za względnie obiektywne

5

, o tyle pomiar samooceny potencjału

mieszkańców małego środowiska jest obciążony dozą trudnomierzalnego subiektywizmu
lokalnego. Przykładem mogą być tu wyniki badań przeprowadzonych w jednej
z najmniejszych gmin rolniczych Wielkopolski tj. gminie Chrzypsko Wielkie

6

, z których

wynika, że subiektywne postrzeganie walorów lokalnej społeczności przez jej

2

Gwiazda A. Koncepcja kapitału społecznego, Polityka społeczna nr 10/202, s. 7

3

Kida J. Rozwój kapitału społecznego jako warunek ograniczenia bezrobocia [w:] Spojność społeczno-

ekonomiczna – implikacje regionalne, pod red. K. Głądeckiej, Radom 2004, s. 151

4

Pretty J. 2000: O rozwoju gospodarki lokalnej. Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa.

5

Ranking „Rzeczpospolitej” i Centrum Badań Regionalnych www.rzeczpospolita.pl/dodatki/raporty stan na 28-

10-2005; a także M. Kosycarz, W. Surażska: Mistrzowie lokalnych inwestycji, Rzeczpospolita nr 155,
07.07.2004 oraz Centrum Badań Regionalnych www.cbr.org.pl

6

Badania własne autorki oraz wyniki ankiet przeprowadzonych przez grupę studentów studiów licencjackich

AR w Poznaniu

Magdalena Kozera

_________________________________________________________________________________________

122

mieszkańców jest znacznie zawyżone w porównaniu do obiektywnie ocenianej
aktywności ekonomicznej. Jest to przykład tym bardziej jaskrawy, że w sąsiedniej gminie,
funkcjonującej w zbliżonych warunkach środowiskowych, świadome postawy
mieszkańców i ich zaangażowanie w poprawę własnego bytu, przy jednoczesnej niższej
niż w analizowanym przypadku samoocenie potencjału ludzkiego, przyczyniły się do
wzrostu zamożności miejscowego społeczeństwa.

Na terenie gminy Chrzypsko Wielkie przeprowadzono badanie oceny zasobów

lokalnych wg kryteriów J. Pretty’ego

7

, tj. dzieląc zasoby na pięć grup: naturalne,

społeczne, ludzkie, fizyczne oraz finansowe. W trakcie badania opartego o kwestionariusz
ankiety-wywiadu respondentom wyjaśniono sens znaczeniowy zawartych w ankiecie
sformułowań, podkreślając celowość rozróżnienia pojęcia „zasoby społeczne” od pojęcia
„zasoby ludzkie”. Przyjęto bowiem, że kapitał społeczny stanowią: wzajemne zaufanie
ułatwiające współpracę, zasady i normy postępowania, pomoc sąsiedzka, istnienie
organizacji formalnych i nieformalnych, natomiast kapitał ludzki dotyczy takich cech jak
wykształcenie, kwalifikacje zawodowe, umiejętność i skłonność do kreatywnego myślenia
mieszkańców itp.

Wstępne rozmowy z uczestnikami badań wskazały, że wyjaśnienia w zasadzie

nie wymagały dwa pojęcia tj. „kapitał fizyczny” - pojmowany jako materialne zaplecze
działalności człowieka, w tym zwłaszcza szeroko pojmowana infrastruktura gospodarcza
i społeczna oraz „kapitał finansowy” – rozumiany jako całość dostępnych oraz możliwych
do uzyskania środków finansowych. Określenie zasoby naturalne traktowano bardzo
intuicyjnie, a zarazem zbieżnie z oczekiwaniami prowadzących badania tj. jako łączny
zespół uwarunkowań przyrodniczych takich jak ukształtowanie terenu, lasy, jeziora czy
mikroklimat.

W badaniach udział wzięła 43 osobowa grupa mieszkańców gminy, przy czym

2/3 zapytanych zamieszkiwało wioski położone na terenie gminy, a pozostałą część
stanowili mieszkańcy Chrzypska Wielkiego. Co ciekawe, ankieta większym
zainteresowaniem cieszyła się wśród kobiet, które stanowiły ponad 70% zapytanych.
Mniejsze zainteresowanie mężczyzn, którego przejawem była odmowa uczestnictwa w
badaniu, uzasadniane było brakiem czasu, negatywnym podejściem to wszelkiego rodzaju
sondaży oraz niewiedzą. Znacznie chętniej odpowiedzi udzielały osoby w wieku powyżej
36 roku życia, osoby młodsze unikały odpowiedzi na pytania zasłaniając się
niewystarczającą wiedzą na temat zasobów lokalnych. Prawie wszystkie uczestniczące w
badaniu osoby były zatrudnione lub pracowały na własny rachunek. Informacje te są dość
istotne jeśli zauważyć, że gminę zamieszkuje łącznie 3,3 tys. mieszkańców, z czego
połowa to kobiety, a poziom bezrobocia na tym terenie oscyluje w granicach 20-21%

8

.

Przy tak znacznym poziomie bezrobocia obserwowany jest również proces zmniejszania
się liczby ludności związane w sposób bezpośredni z rolnictwem.

Poszczególnym opiniom mieszkańców przypisano odpowiednią skalę oceny,

i tak: 1 – bardzo źle, 2 – źle, 3 – dostatecznie, 4 – dobrze, 5- bardzo dobrze. Opinii „brak

7

Pretty J., 2000: O rozwoju gospodarki lokalnej, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa

8

Dane UG Chrzypsko Wielkie, www.chrzypsko.pl

Potencjał ludzki jako wewnętrzny czynnik rozwoju lokalnego

_________________________________________________________________________________________

123

zdania” przypisano wartość 0. Dla potrzeb niniejszego opracowania przybliżono dwa
spośród pięciu wymienionych zasobów lokalnych tj. kapitał społeczny oraz kapitał ludzki
gminy Chrzypsko Wielkie. Warto jednak wskazać, że spośród pozostałych zasobów
lokalnych dość wysoko oceniono bogactwa naturalne, pozostałe zaś tj. zasoby fizyczne
i finansowe uzyskały ocenę z przedziału 2 do 3.

0

10

20

30

40

50

0

1

2

3

5

kapital spoleczny

kapital ludzki

Rys.2. Kapitał społeczny oraz kapitał ludzki gminy Chrzypsko Wielkie w opinii mieszkańców
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych

Analiza danych zawartych w ankietach pozwala stwierdzić, że respondenci mają

dość zróżnicowane oceny zasobów ludzkich (m.in. wykształcenia, kwalifikacji itp.).
Około 30% oceia te zasoby jako dobre, 25% - dostateczne, a 40% - złe. Bardziej
jednoznaczne, ale niższe są oceny zasobów społecznych wyrażających umiejętności
efektywnej współpracy. Około 45% ocenia je dostatecznie, 35% źle i tylko 15% dobre
(rys.2).

Badając sposób postrzegania danego zasobu jak również podejmując próbę jego

wartościowania zadawano respondentom pytania uzupełniające, dotyczące
poszczególnych zasobów. W przypadku kapitału społecznego poproszono o ocenę takich
jego części składowych jak umiejętność samoorganizowania się mieszkańców,
współpracę z samorządem lokalnym, funkcjonowanie organizacji społecznych oraz relacji
międzysąsiedzkich.

Magdalena Kozera

_________________________________________________________________________________________

124

0

20

40

60

0

1

2

3

4

5

umiejętność organizow ania się mieszkańców

w spółpraca z samorządem lokalnym

funkcjonow anie orgaizacji społecznych

relacje miedzysąsiedzkie

Rys.3. Elementy składowe kapitału społecznego gminy Chrzypsko Wielkie w opinii mieszkańców.
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych

W opinii mieszkańców cząstkowe oceny czynników kształtujących kapitał

społeczny gminy okazały się wyższe niż pierwotna, całościowa i ogólna ocena tego
zasobu (rys.3). Szczególnie wysoko oceniono relacje międzysąsiedzkie, co można
uzasadniać między innymi faktem znacznej wewnętrznej spójności małych wspólnot
zamieszkujących rozproszone na terenie gminy osady. Spośród 14 miejscowości
najliczniejszą grupę stanowią te, w których liczba mieszkańców jest mniejsza niż 300
osób, przy czym w dwóch liczba mieszkańców nie przekracza 50 osób, jednocześnie fakt
rozproszenia osadnictwa na terenie gminy może wpływać na mniej pozytywne
postrzeganie samorządu lokalnego, a przez to również na osłabioną z nim współpracę.

Podobnych spostrzeżeń dostarcza analiza cząstkowa składowych zasobu „kapitał

ludzki”. W tym przypadku pytano respondentów o takie jego element jak
przedsiębiorczość mieszkańców, poziom wykształcenia, mobilność czy umiejętności
przywódcze. Dominującą miarą badanych czynników była ocena dostateczna (rys.4)

Potencjał ludzki jako wewnętrzny czynnik rozwoju lokalnego

_________________________________________________________________________________________

125

0

20

40

60

0

1

2

3

4

5

przedsiebiorczośc mieszkańców

poziom w yksztalcenia

mobilnośc

umiejętności przyw odcze

Rys. 4. Elementy składowe kapitału ludzkiego gminy Chrzypsko Wielkie w opinii mieszkańców.
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych

Warto podkreślić, że dobór czynników cząstkowych wykorzystanych w badaniu

był w pewnym stopniu zbieżny z kryteriami oceny aktywności gmin stosowanymi przez
CBR. Kryteria te uwzględniają bowiem między innymi aktywność gospodarczą
mieszkańców oraz gęstość sieci zarejestrowanych organizacji pozarządowych czy poziom
czytelnictwa mierzonego frekwencją w bibliotekach publicznych

9

. Wśród składowych

zasobu kapitał ludzki najwyżej oceniono przedsiębiorczość mieszkańców, co jest dość
istotne zważywszy na panujące na terenie gminy bezrobocie. Również wysoko ulokowano
mobilność mieszkańców, co związane jest między innymi z przymusem ekonomicznym
poszukiwania zatrudnienia w miejscowościach czasem nawet znacznie oddalonych do
miejsca zamieszkania.

Spośród wielu uzyskanych w badaniach informacji na szczególne podkreślenie

zasługuje analiza posiadanych zasobów ludzkich i społecznych. Kapitał społeczny jest
niezmiernie istotną wartością dla lokalnych zbiorowości. Stanowią go wzajemne zaufanie
ułatwiające współpracę, zasady i normy postępowania, pomoc sąsiedzka oraz istnienie
organizacji formalnych i nieformalnych, których działalność skierowana jest ku innym
ludziom, a zarazem kształtowana przez przewidywalne ich reakcje. Ciekawostkę w tym
zakresie badanej gminy stanowić może kultywowana od lat przez mieszkańców małej
wioski Mylin tradycja „mylińskiego Podkoziołka”. Tradycja ta zasadza się na
poszukiwaniu prze kolorowy korowód przebranej młodzieży tzw. wilków tj. młodych par,
które rok przed „Podkoziolkiem” zawarły związek małżeński oraz jubilatów mających 25
lub więcej lat stażu małżeńskiego aby ich w ten sposób wyróżnić i uhonorować, po czym
następuje zabawa taneczna dla całej wsi.

9

Centrum Badań Regionalnych www.cbr.org.pl

Magdalena Kozera

_________________________________________________________________________________________

126

Podsumowanie

Rozwój aktywności ekonomicznej małych środowisk uzależniony jest od wielu

czynników, takich jak usytuowanie przestrzenne, dostępność źródeł finansowania,
zdolność przyciągania inwestorów itp.. Sam jednak fakt zaistnienia aktywności oraz
zainteresowania poprawą sytuacji danej społeczności związany jest z posiadanym przez
nią wewnętrznym potencjałem społecznym, umiejętnością kreowania liderów, gotowością
do mobilizacji a także umiejętnością odnalezienia korzystnych dla siebie ścieżek rozwoju.
Podkreślając rolę i znaczenie kapitału ludzkiego należy zauważyć, że w warunkach
małych regionów, człowiek związany jest emocjonalnie ze środowiskiem i jego zmiany
nie pozostają dla niego obojętne. Stąd stałe dążenie do poprawy sytuacji, ulepszeń,
innowacji.

Przeprowadzone badania wskazały na dominujące znaczenie więzi społecznych,

zwłaszcza więzi międzysąsiedzkie, wynikających często z tradycji, z faktu
zamieszkiwania małych osad, a przez to silnie rozbudowanej sieci wewnętrznych
interakcji umacnianych często więzami pokrewieństwa. Te związki okazały się
w praktyce bardziej istotne niż chęć współdziałania na rzecz innych, mniej znanych
członków wspólnoty jaką jest gmina. Wśród czynników, które uwydatniały ten stan
znalazły się między innymi brak wiedzy, a także brak punktu odniesienia i możliwości
weryfikacji aktualnej sytuacji z inną, potencjalnie możliwą lub lepszą.

Przeprowadzone analizy stanowią jedynie przyczynek poruszający

skomplikowaną kwestię relacji wewnętrznych panujących w małych, często w sposób
naturalny izolowanych wspólnotach lokalnych (np. osady puszczańskie itp.). Wskazują
jednak na potrzebę kontynuowania badań nad stymulantami rozwoju lokalnego
poszukując ich źródła w zasobach ludzkich tkwiących w mieszkańcach tych środowisk.

Literatura

1. Centrum Badań Regionalnych www.cbr.org.pl
2. Gwiazda A.: Koncepcja kapitału społecznego, Polityka społeczna nr 10/2002, s. 7
3. Kaposzta J., Nagy H.: The role of multifunctional environmental policy in the agricultural

development, Annals of The Polish Association of Agricultural and Agribusiness
Economists, Vol. V, No.6., Warszawa – Poznań- Koszalin 2003, s.29

4. Kida J.: Rozwój kapitału społecznego jako warunek ograniczenia bezrobocia [w:] Spójność

społeczno-ekonomiczna – implikacje regionalne, pod red. K. Głądeckiej, Radom 2004,
s. 151

5. Kosycarz M., Surażska W.: Mistrzowie lokalnych inwestycji, Rzeczpospolita nr 155,

07.07.2004

6. Marek T., Martinec T.: The use of social and cultural potentials in regional development,

Annals of The Polish Association of Agricultural and Agribusiness Economists, Vol. V,
No.6., Warszawa – Poznań- Koszalin 2003, s.71

7. Pretty J.: O rozwoju gospodarki lokalnej, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2000
8. Ranking „Rzeczpospolitej” i Centrum Badań Regionalnych
9. www.rzeczpospolita.pl/dodatki/raporty stan na 28-10-2005
10. Schiefer G.: Informationssysteme in der Unternehmensfuhrung, Agrarwirtschaft 48, Heft ¾,

1999

Potencjał ludzki jako wewnętrzny czynnik rozwoju lokalnego

_________________________________________________________________________________________

127

11. Smutek Z., Maleska J., Surmacz B., Wiedza o społeczeństwie, Wydawnictwo Pedagogiczne

OPERON®, Gdynia 2003, s.63 -64

12. Sołtysiak U.: Rolnictwo ekologiczne [w:] Encyklopedia Agrobiznesu, pod. red. A. Wosia,

wyd. Fundacja Innowacja Warszawa 1998, str. 690

13. Woś A.: Rolnictwo zrównoważone [w:] Encyklopedia Agrobiznesu, pod. red. A. Wosia,

wyd. Fundacja Innowacja Warszawa 1998, str. 735

14. Dane UG Chrzypsko Wielkie, www.chrzypsko.pl

Streszczenie

W artykule zaprezentowano wybrane wyniki badań związanych z czynnikami rozwoju

lokalnego. Skoncentrowano uwagę na czynnikach wewnętrznych rozwoju ze szczególnym
uwzględnieniem zasobów społecznych oraz ludzkich. Poruszono także kwestię autooceny zasobów
widzianych oczyma mieszkańców małych i bardzo małych miejscowości wiejskich, zaproponowano
też uogólniony sposób wartościowania zasobów lokalnych.

Summary

This paper presents some aspects of local development, paying attention to the internal

factors. The authors discussed selected results of researches showing the main role of human and
social resources as the descriptor of local development. The problems of local societies' self-
estimation as well as the universal generalized method of local resources' estimation was also
presented.