Prawidłowa postawa ciała, wady postawy i przyczyny ich powstawania oraz profilaktyka

Jednym  z podstawowych  warunków prawidłowego  rozwoju i zdrowia każdego człowieka jest jego prawidłowa postawa. W 

związku z tym niezmiernie ważne jest, aby dbać o poprawną postawę już najmłodszych dzieci rozpoczynających naukę w szkole podstawowej, a 

nawet jeszcze wcześniej czyli w zerówce i przedszkolu. Wyniesione z tego okresu przyzwyczajenia prawidłowego utrzymywania postawy staną  

się   nawykiem   i   zaowocują   lepszym   zdrowiem   młodego   człowieka.   W   codziennym   życiu   rzadko   na   ogół   zwracamy   uwagę   na   prawidłową  

postawę,   a   najczęściej   robimy   to   wtedy,   gdy   wady   są   już   mocno   uwidocznione.   Prawidłowa   postawa   ciała   zabezpiecza   człowieka   przed  

różnorodnymi ujemnymi wpływami środowiska, co pozostaje w ścisłym związku z utrzymaniem zdrowia człowieka. Sprawność organizmu, jego 

zdolność do pracy czy nauki jest w poważnej mierze uzależniona od utrzymania prawidłowej postawy ciała, gdyż mięśnie i narządy wewnętrzne  

mają   wtedy   optymalne   warunki   do   pracy.   Prawidłową   postawę   cechuje   także   estetyczna   sylwetka,   która   powinna   zapewnić   człowiekowi 

zrównoważenie i stabilność oraz stanowić dogodną pozycje wyjściową do różnorodnych ruchów. Ważną uwagą dla nauczycieli i wychowawców 

wydaje się być fakt, że postawa ciała człowieka w dużej mierze odzwierciedla jego stan psychiczny. Zadowolenie i optymistyczne nastawienie do 

życia podświadomie wpływa  na prostowanie tułowia, unoszenie głowy, lżejsze  bardziej sprężyste ruchy ciała. Natomiast przygnębienie, złe 

samopoczucie fizyczne lub psychiczne uzewnętrznia się pochyleniem głowy i tułowia do przodu, wysuwaniem barków i brzucha, opadaniem 

ramion.

 

Postawa ciała człowieka 

        Człowiek więc może przybrać postawę czynną lub bierną. Czynna postawa, w odróżnieniu od nawykowej jest układem wymuszonym i nosi 

nazwę postawy bacznej. Precyzyjne wykonanie ćwiczeń w procesie korekcji wad postawy, wymaga świadomego odczucia własnego ciała, które 

polega na czuciu przestrzeni, czasu, stanów napięć mięśniowych w spoczynku oraz w ruchu. Jest to trudne, ponieważ osoby z wadami postawy 

nie posiadają tych umiejętności. Nieprawidłowa postawa nawykowa jest czymś zwykłym, naturalnym, nie wymagającym wysiłku, przyjmowana 

jest podświadomie. Natomiast postawa skorygowana staje się czymś obcym, sztucznym, związanym często ze znacznym wysiłkiem nie tylko 

mięśniowym, ale i psychicznym. Podstawowym kryterium prawidłowości postawy w płaszczyźnie czołowej jest symetria względem długiej osi 

ciała. Pion spuszczony ze środka guzowatości potylicznej zewnętrznej powinien rzutować na wyrostki kolczyste kręgosłupa tak, aby oś 

kręgosłupa pokrywała się z rzutem pionu, przebiegała przez szparę międzypośladkową i padała na środek tzw. czworoboku podparcia. Taka 

symetria ustawienia dotyczy przede wszystkim: barków, łopatek, trójkątów talii, pośladków, kolców biodrowych przednich górnych, kolan i 

samych stóp. O prawidłowej postawie ciała w płaszczyźnie strzałkowej mówimy wtedy, gdy głowa nie jest wysunięta do przodu, klatka piersiowa 

dobrze wysklepiona, a brzuch nie wystaje zbytnio przed klatkę. W tej sytuacji pion opuszczony z otworu słuchowego zewnętrznego powinien 

rzutować nieco do przodu od stawu ramiennego, biodrowego, kolanowego i skokowego górnego. W prawidłowej postawie ciała istotne jest także 

właściwe ustawienie stóp oraz wykształcenie jej łuków.

Postawa ciała zależy od typu somatycznego, wieku i płci. Duże znaczenie odgrywa także czynnik genetyczny, bowiem od 

niego w znacznym stopniu zależy prawidłowość budowy ciała, typ budowy oraz typ temperamentu, wywierający bezpośredni wpływ na jakość 

postawy.

Wady postawy

Wadami postawy nazywać będziemy zmiany utrwalone w układzie kostnym, możemy nazwać je błędami "trzymania się". Są to odchylenia od 

ogólnie przyjętych cech postawy prawidłowej, właściwej danej kategorii wieku, płci i typu budowy. W osobniczym rozwoju postawy ciała wyróżnia 

się dwa okresy, w których nasila się występowanie wad postawy. Są to okresy krytyczne dla procesu kształtowania się postawy:

I okres przypada na 7 rok życia i nosi nazwę "szkolnego" II okres przypada na etap skoku pokwitaniowego.

         Okres "szkolny"  charakteryzuje się z biologicznego punktu widzenia względną harmonią rozwojową. Źródłem niekorzystnych zmian w 

postawie upatrywać należy w nowych dla dziecka obowiązkach szkolnych. Dzieci długo siedzą w ławce szkolnej, noszą dodatkowe ciężary, są  

stremowane, wystraszone. Często oświetlenie w salach szkolnych oraz odległość dziecka od tablicy są również nieprawidłowe. Bardzo ważne w  

tym okresie jest rodzaj noszonego przez dzieci obuwia.

         Okres  skoku pokwitaniowego  jest okresem ogromnej dysharmonii rozwojowej. Następuje szybki rozwój kośćca, za którym nie nadąża 

rozwój mięśni. Postawa zmienia się w ciągu dnia pod wpływem  najróżnorodniejszych bodźców. Dobre samopoczucie, radość, chęć  dobrej  

prezencji pobudza do przyjęcia lepszej postawy. Przygnębienie, zmęczenie, brak snu, złe samopoczucie, zmartwienia, nadmierna nerwowość  

sprzyjają utrwalaniu nieprawidłowej postawy ciała.

 Z uwagi na przyczyny powstawania wady postawy możemy podzielić na dwie grupy:

1.

wady wrodzone

Są to nieprawidłowości w układzie kostnym czy mięśniowym powstałe w okresie płodowym Najczęstsze z nich to:

-   wady wrodzone klatki piersiowej i kręgosłupa np: klatka piersiowa lejkowata czyli szewska dodatkowe kręgi, dodatkowe żebra, zrosty kręgów, 

kręgozmyk, wrodzony kręcz szyi,

-   wady wrodzone w obrębie kończyn dolnych i stóp np: wrodzone zwichnięcie stawu biodrowego, asymetria długości kończyn, wady stóp (stopa 

wydrążona, stopa końsko - szpotawa, stopa piętowa, stopa szpotawa, stopa końska, stopa płaska, stopa płasko - koślawa,

-   wady wrodzone mięśni np: wrodzona atonia mięśniowa, postępujący zanik mięśni.

2.

wady nabyte

Należą   do nich  wady  powstałe  na  skutek   przebytych  chorób   - wady   rozwojowe  oraz   wady,  które  powstały  na  skutek  zaburzenia  nawyku  

prawidłowej postawy ciała - wady nawykowe. Z nimi właśnie najczęściej mamy do czynienia na gruncie szkolnym.  Wady nabyte rozwojowe 

powstają najczęściej w wyniku: krzywicy lub gruźlicy. Wady nabyte nawykowe powstają w wyniku działania na nasz organizm różnorodnych 

czynników:

a)     środowiskowych

-   siedzący tryb życia, zbyt mała ilość ruchu zwłaszcza na świeżym powietrzu,

-   niewłaściwe obuwie i ubiór,

-   nieodpowiednie noszenie teczki z książkami,

-   niedostosowanie ławki szkolnej lub stanowiska pracy do warunków fizycznych dziecka i pracownika,

-   złe oświetlenie,

-   zła odległość od tablicy w szkole,

-   złe warunki bytowe i higieniczne jak niedożywienie, zmęczenie, brak snu,

b)      morfologicznych

-   zaburzenie napięcia mięśni powstałe na skutek choroby lub przemęczenia (np. siedząca praca w pochylonej pozycji lub długotrwałe stanie z  

pochyleniem tułowia),

c)      fizjologicznych

-   zaburzenia czucia głębokiego, wady wzroku lub słuchu mogą utrwalać nawyk nieprawidłowego ustawienie ciała np. krótkowzroczność bądź 

ubytki w polu widzenia lub jednostronna wada słuchu bywają przyczyną asymetrycznego trzymania głowy,

Mówiąc o wadach postawy najczęściej mówimy o odchyleniach od normalnego kształtu kręgosłupa. Najczęściej spotykane nieprawidłowości to:

-         plecy okrągłe - kręgosłup w całym przebiegu tworzy nadmierne wyciągnięcie ku tyłowi (hyperkifoza) - występuje ogólne pochylenie ciała 

ku przodowi, głowa wysunięta znacznie ku przodowi, odstające łopatki i zapadnięta klatka piersiowa,

-         plecy wklęsłe - kręgosłup na całej długości jest silnie uwypuklony (hyperlordoza) - miednica ustawiona niemal poziomo,

-         plecy okrągło-wklęsłe - głowa i barki są wysunięte do przodu, kręgosłup w odcinku piersiowym wykazuje zwiększenie do wygięcia 

ku tyłowi  (klatka  piersiowa  ulega  zapadnięciu),  w odcinku  lędźwiowym  wygina  się przesadnie  ku przodowi  powodując  uwypuklenie  

brzucha,

-         plecy płaskie - kifoza i lordoza są spłaszczone, głowa jest lekko wysunięta do przodu, barki silnie ściągnięte w tył, klatka piersiowa 

wyraźnie uwypuklona.

Najczęściej   spotykaną   wadą   w   płaszczyźnie   bocznej   jest   boczne   skrzywienie   kręgosłupa   (skolioza   idiopatyczna).   Najczęściej   nie   można 

jednoznacznie   określić   jej   przyczyny.   Boczne   skrzywienie   kręgosłupa   może   mieć   też   związek   ze   skróceniem   jednej   nogi,   które   wywołuje  

przechylenie miednicy (skolioza wyrównawcza). Przyczyną  skoliozy mogą też być  niektóre choroby układu nerwowego i mięśniowego oraz  

wrodzone   wady   kręgosłupa.  Na   boczne   skrzywienie   kręgosłupa   najczęściej   chorują   dziewczęta   w   okresie   dojrzewania.  Obecnie   skolioza 

rozpatrywana jest jako trójpłaszczyznowa deformacja kręgosłupa. Zniekształcenie obejmuje:

-         skrzywienie w płaszczyźnie czołowej (boczne skrzywienie kręgosłupa)

-         skrzywienie w płaszczyźnie strzałkowej (lordo- lub kyfo- skolioza),

-         

skrzywienie w płaszczyźnie poziomej (rotacja i torsja kręgów).

Pomimo wielu hipotez, próbujących wyjaśnić przyczynę powstawania skoliozy, nadal większość stanowią skoliozy idiopatyczne. Schorzenie to 

może się rozwinąć w każdym wieku i u każdego dziecka. Jednocześnie postęp skrzywienia, wiąże się z okresami przyspieszonego wzrostu 

pacjenta oraz brakiem  właściwego leczenia. Skoliozy nie leczone lub niewłaściwie leczone mogą doprowadzić  do ograniczenia wydolności  

fizycznej dziecka i nasilenia zaburzeń neurologicznych, a nawet trwałego kalectwa.

Profilaktyka wad postawy

        Profilaktyka wad postawy jest nieodłącznym elementem promocji zdrowia. Realizowana jest poprzez świadome stymulowanie procesem 

uczenia i modyfikowania zachowań dziecka i rodzica. Ma na celu upowszechnienie wiedzy o właściwych zachowaniach zdrowotnych, 

promowania i kształtowania zdrowego stylu życia już od najmłodszych lat życia człowieka, który wyznaczać będzie konkretne zachowania, 

przyzwyczajenia i nawyki prozdrowotne jednostki w okresie dzieciństwa, by następnie dominować w jej dorosłym życiu. Wady postawy u dzieci 

to problem zdrowotny i społeczny. Wyniki badań specjalistów potwierdzają wyraźne nieprawidłowości w rozwoju narządu ruchu i statyki ciała 

dzieci. Prawidłowa postawa ciała ma decydujące znaczenie dla rozwijającego się organizmu i zdrowia dziecka. Pierwsze lata życia dziecka oraz 

dalszy jego rozwój prowadzący przez naukę w szkole podstawowej są najbardziej znaczące dla jego rozwoju. Prawidłowe kierowanie dzieckiem 

w tym czasie pozwala na stymulację rozwoju, zapobieganie jego nieprawidłowościom i dysharmonii. 

Dlatego   już   w   początkowym   okresie   nauki   w   szkole   podstawowej     należy   położyć   szczególny   nacisk   na   przeciwdziałanie   i   zapobieganie 

powstawaniu wad postawy u dzieci. Jednym z celów profilaktyki wad postawy jest wyrabianie u dzieci trwałego nawyku prawidłowej postawy 

ciała we wszystkich sytuacjach i czynnościach dnia codziennego. Przyjmowanie przez dzieci niedbałych pozycji w siadzie, w leżeniu, w staniu, 

przyczynia się da powstawania wad postawy. Dostrzeżenie przez nauczyciela tych najczęściej nieświadomie popełnianych przez dzieci błędów,  

stwarza możliwość systematycznego i konsekwentnego ich eliminowania.

Najlepszą i najbardziej efektywną formą przeciwdziałania wadom postawy u dzieci w wieku szkolnym jest aktywność fizyczna, czyli ogólnie  

pojęty ruch. Negatywny wpływ na kształtowanie się kręgosłupa młodego człowieka mają czynniki, takie jak: statyczny, a często wręcz bierny styl  

życia, niedostatek zajęć ruchowych, spędzanie większości dnia w pozycji leżącej przed telewizorem lub siedzącej przed komputerem, nadmierne  

korzystanie ze środków lokomocji powodujących dłuższe unieruchomienie ciała. Sposobem na skuteczne przeciwdziałanie tym zagrożeniom jest 

aktywność ruchowa.  Dzięki szeroko pojętemu ruchowi dziecko poznaje otoczenie i opanowuje nowe umiejętności. Wpływa on stymulująco na 

rozwój   dziecka.   Jest   jednym   ze   wskaźników   zdrowia,   jest   przejawem   życia.   Aktywność   fizyczna   jest   czynnikiem   kształtującym   organizm  

człowieka i jego funkcje, rozwija i wzmacnia wszystkie układy organizmu, wywierając wpływ na ich budowę i sprawność. Każdy człowiek, a 

dziecko w szczególności potrzebuje aktywności fizycznej tak samo, jak pożywienia i powietrza. Jest to szczególnie ważne u dzieci w fazie  

intensywnego wzrostu, wzmacniania i doskonalenia. Aby aktywność ruchowa spełniała swoje zadania, aby była skuteczna, musi być aplikowana 

w optymalnych dawkach. Wysiłek fizyczny nie może być zbyt mały- nie wywoła, bowiem pożądanych reakcji, nie pobudzi w sposób dostateczny  

czynności  ustrojowych  i nie spowoduje usprawnienia organizmu. Zbyt duża  dawka ruchu, wysiłek  ponad  możliwości  organizmu,  może  być  

przyczyną wadliwego rozwoju i degenerujących zmian przeciążeniowych. Przed tym, na szczęście, organizm dziecka umie się dość dobrze  

bronić, reagując po prostu zmęczeniem.

W działalności profilaktycznej na pierwsze miejsce wysuwają się zadania szkoły. To właśnie w niej dziecko spędza większą  

część dnia i to głównie w pozycji siedzącej. Meble szkolne stanowią niezwykle istotny składowy element środowiska szkolnego. Od kilku lat  

szkoły obowiązują bardzo rygorystycznie przestrzegane przez pracowników Sanepidu odpowiednio dostosowane do wzrostu dziecka wielkości  

mebli. Każdy uczeń na początku roku szkolnego zostaje zmierzony i do jego wzrostu zostają dostosowane wielkość ławki oraz krzesła. W czasie 

roku szkolnego jeśli uczeń urośnie i zostanie zakwalifikowany do następnej kategorii meble dziecka należy odpowiednio dostosować poprzez ich  

wymianę. Zapewnienie uczniom prawidłowo dobranych mebli nie oznacza, iż w postawie uczniów i stanie ich kręgosłupa nastąpi automatyczna 

poprawa. Korzyści wynikające z prawidłowego dostosowania mebli szkolnych mogą łatwo ulec zniwelowaniu poprzez nadmierne obciążenie  

uczniów statyczną pracą umysłową przez dłuższy okres czasu.

Wśród   zadań   szkoły   związanych   z   zapewnieniem   odpowiedniej   ilości   ruchu   na   pierwszy   plan   wysuwa   się   realizacja   zadań   wychowania  

fizycznego oraz odpowiednie rozmieszczenie ich w tygodniowym planie lekcji. Zajęcia wychowania fizycznego bardzo często umieszczane są na 

ostatnich godzinach lekcyjnych, by zmęczeni uczniowie nie musieli już uczestniczyć w innych lekcjach. Jest to poważny błąd, z którym należy w 

praktyce układania planu lekcji walczyć. Zajęcia te powinny obywać się po kilku godzinach siedzenia w ławce szkolnej, po to by uczniowie mogli 

co pewien czas zażyć niezbędnej dla nich dawki ruchu.  Ważnym elementem profilaktyki wad postawy jest też organizowanie przez szkoły zajęć  

gimnastyki korekcyjno - kompensacyjnej. Objęci nią powinni zostać wszyscy ci uczniowie, u których po badaniu lekarskim stwierdzono wady 

postawy   lub   inne   deficyty   rozwojowe.   Niestety   w   obecnych   bardzo   trudnych   dla   oświaty   czasach   większość   szkół   nie   mając   środków  

finansowych na realizację zajęć korekcyjnych po prostu je zawiesza lub całkowicie od nich odstępuje, jest to sytuacja niedopuszczalna, gdyż 

zaniedbania   z   tego   okresu   będą   skutkowały   przez   całe   życie   młodego   człowieka.   Prędzej   czy   później   państwo   poniesie   ogromne   koszty 

związane z leczeniem dorosłego, chorego na kręgosłup człowieka.

Ważnym elementem zapobiegania wadom postawy są ćwiczenia śródlekcyjne. Większą część dnia dziecko spędza w szkole. Często zdarza się 

tak, że dzieci realizują nauczanie przechodząc z jednej klasopracowni do drugiej. Nie ma wtedy możliwości dostosowania mebli do wielkości  

dziecka, a poprzez to zapewnienia mu prawidłowych warunków do nauki. Siedzenie przez kilka godzin niemal w bezruchu w ławkach szkolnych 

wpływa między innymi na powolniejsze krążenie krwi. Jeżeli taki stan będzie się powtarzał systematycznie i przez dłuższy czas, może się to  

niekorzystnie odbić na ogólnym rozwoju dzieci. Profilaktycznie zadłużeniu tlenowemu przeciwdziałać możemy poprzez częste wietrzenie klas,  

wychodzenie   dzieci   podczas   przerw   śródlekcyjnych   na   wolne   powietrze   zawsze   wtedy,   gdy   pozwalają   na   to   warunki   pogodowe   oraz 

organizowanie podczas dużej przerwy zabaw i gier ruchowych. Na przerwie dzieci muszą odprężyć się. 

Istotną formą przeciwdziałania tym negatywnym zjawiskom jest stosowanie podczas zajęć lekcyjnych kilkuminutowych przerw przeznaczonych  

na przeprowadzenie ćwiczeń śródlekcyjnych. Nawet chwilowe skierowanie uwagi dziecka na inne tory jest czynnym wypoczynkiem dla jego  

umysłu,   co znacznie  ułatwia   proces  dalszego   przyswajania  wiedzy.  Podstawowym  warunkiem  powodzenia   w  nauce  jest   pełna   sprawność  

fizjologiczna   ucznia.   Te   trzy   lub   cztery   minuty   przeznaczone   na   ćwiczenia   śródlekcyjne,   co   najmniej   zrównoważą   pozorną   stratę   czasu  

lekcyjnego, a na pewno przyniosą też wiele pozytywnych elementów dalej toczącej się lekcji. W swojej praktyce nauczycielskiej podjąłem próbę 

przeciwdziałania skutkom takiego zachowania na zdrowie uczniów poprzez opracowanie odpowiednich zestawów ćwiczeń śródlekcyjnych dla 

poszczególnych klas. 

W procesie profilaktyki przeciwdziałania wadom postawy u dzieci dużą rolę odgrywają też rodzice, gdyż część czynników negatywnych mających 

wpływ na postawę ma miejsce w środowisku rodzinnym. Duża rolę odgrywają tutaj rozwiązania przy wykonywaniu prac domowych w pozycji  

siedzącej i stojącej. Wielu uczniów podejmuje w domu rodzinnym prace majšce wspomóc rodziców. Jeżeli jest to ciężka praca (szczególnie w 

środowisku   wiejskim   w  gospodarstwie   np.   pomoc   przy   żniwach,   wykopkach,  kopanie  ogródka  itp.)  może   ona   wywierać   ujemny  wpływ   na 

kręgosłup ucznia, zwłaszcza jeśli wykonuje ją bez odpowiednich wskazań ergonomicznych. 

Wnioski

Stan wiedzy o zagrożeniach dla sprawności kręgosłupa dzieci i młodzieży jest cišgle niezadowalający i wymaga podjęcia odpowiednich badań 

naukowych. Bardzo ważnym elementem jest podjęcie w tej dziedzinie zakrojonej na szeroką skalę działalności profilaktycznej. Wymaga ona 

jednak zaangażowania wielu stron mających wpływ na sprawność dzieci i młodzieży: organizatorów życia szkolnego, nauczycieli, rodziców, a 

także samych najbardziej zainteresowanych uczniów. 

Do   najważniejszych   zadań   szkoły   i   nauczycieli   w   tej   dziedzinie   należy   optymalizacja   procesu   nauczania   pod   kątem   dostosowania   go   do 

możliwości   percepcyjnych   dzieci,   prawidłowa   realizacja   zajęć   wychowania   fizycznego   i   gimnastyki   korekcyjno -   kompensacyjnej,   a   także 

przeprowadzanie ćwiczeń śródlekcyjnych. Bardzo ważne jest również nauczania uczniów zasad ergonomii i umożliwienie częstych zmian pozycji 

w toku pracy i różnych szkolnych zajęć. Do zadań szkoły należy również promowanie wśród uczniów tzw. "sportów całego życia" i zachęcanie do 

ich uprawiania.

Poza szkołą w środowisku domowym należy kłaść duży nacisk na prawidłową postawę ucznia przy wykonywaniu zajęć domowych, ograniczać 

do minimum bierny styl życia i eliminować niedostatki ruchu, a także ograniczać wykonywanie przez uczniów ciężkich prac.