POJĘCIE NORMY ROZWOJOWEJ, WADY ROZWOJOWE
I METODY OCENY BIOLOGICZNEGO ROZWOJU DZIECKA
Definicja ogólna normy rozwojowej stosowana w pedagogice, psychologii, medycynie,
antropologii, zakłada, że norma rozwojowa to wartość określonych cech organizmu człowieka
uznana za prawidłową w danej populacji dla osobnika danej płci i wieku.
Wady rozwojowe (wady wrodzone, zaburzenia rozwoju) - nieprawidłowości budowy organizmu i
metabolizmu powstałe w okresie życia płodowego, objawiające się po urodzeniu. Nasilenie wad
rozwojowych może być bardzo różnorodne: od drobnych, nie mających większego znaczenia dla
funkcjonowania organizmu, do skrajnych pod względem rozmiarów i stopnia zniekształcenia (np.
potworkowatość).
Wady rozwojowe stanowią istotną przyczynę umieralności noworodków. Wywołane są przez
czynniki:
•
genetyczne (np. brak lub nieprawidłowa budowa chromosomów),
•
środowiskowe (np. działanie promieniowania jonizującego, leków, niektórych związków
chemicznych na zarodek, szczególnie w pierwszych miesiącach ciąży),
•
genetyczno-środowiskowe.
Do najczęstszych wad rozwojowych należą:
•
mongolizm,
•
rozszczep podniebienia,
•
rozszczep wargi,
•
wady serca,
•
niedorozwój umysłowy.
Niektóre wady rozwojowe są uleczalne.
Rozwój fizyczny jest ciągłym procesem przebiegającym nierównomiernie oraz skokowo. Prowadzi
on do dojrzałości organizmu, poprzez przewagę procesów anabolicznych nad katabolicznymi.
Zmiany obserwowane u człowieka następują po sobie w określonej kolejności oraz kierunku i
są nieodwracalne.
Zmiany te dotyczą:
•
wysokości,
•
masy ciała,
•
długości kończyn i tułowia, ich wzajemnego układu oraz proporcji.
Procesy zachodzące w przebiegu rozwoju fizycznego obejmują:
•
wzrastanie,
•
różnicowanie,
•
dojrzewanie.
Monitorowanie rozwoju dzieci i młodzieży obejmuje dokonanie odpowiednich obserwacji, wybór
norm do których można badane dziecko przyrównać oraz ocenę konkretnego dziecka na tle tych
norm. Ocenie podlegają procesy wzrastania i dojrzewania, proporcje ciała oraz rozwój motoryczny.
Z pokolenia na pokolenie obserwuje się zjawisko przyspieszania wzrastania i rozwoju dziecka,
wcześniejsze dojrzewanie płciowe oraz przesuniecie wieku pokwitaniowego zwane
akceleracją.
Jednorazowa ocena pozwala określić czy stopień rozwoju badanego dziecka jest prawidłowy,
natomiast powtarzanie pomiarów umożliwia śledzenie dynamiki procesów rozwojowych.
Interpretacja wyników oceny nie jest łatwa, ponieważ każde dziecko rośnie i dojrzewa we
własnym tempie, realizując indywidualny program genetyczny w warunkach swojego
środowiska zewnętrznego. Obserwacje długofalowe dostarczają znacznie więcej informacji na
temat przebiegu rozwoju i oddziaływania różnych czynników (np. chorób przewlekłych,
stosowanych diet eliminacyjnych, żywieniowych niedoborów jakościowych i ilościowych oraz
stresu psychicznego), a także umożliwiają ocenę efektu stosowanego leczenia.
Skala Apgar pozwala dokonać oceny stanu ogólnego noworodka.
Uwzględnia następujące parametry:
•
zabarwienie powłok skórnych,
•
czynność serca,
•
czynność oddechowa,
•
reakcja na bodźce,
•
napięcie mięśniowe.
Stan dobry: 8 - 10 pkt
Stan średni: 4 - 7 pkt
Stan ciężki: 0 - 3 pkt
Skala Dubowitza:
•
11 kryteriów morfologicznych (obrzęk, grubość i wygląd skóry, kolor skóry, prześiwecanie
skóry, meszek płodowy, bruzdy na stopach, szerokość brodawki piersiowej, obwódka
brodawki piersiowej, kształt małżowiny usznej, sprężystość małżowiny, narządy płciowe
męskie i żeńskie);
•
10 kryteriów neurologicznych (pozycja ułożenia, zgięcie dłoni, zgięcie stopy, sprężystość
konczyn górnych/dolnych, kąt podkolanowy, pięta do ucha, objaw szarfy, zdolność
utrzymania głowy, objaw podwieszania).
Skala Ballarda:
•
7 kryteriów morfologicznych (skóra, meszek płodowy, bruzdy na stopach, brodawki
piersiowe, ucho, narządy płciowe męskie i żeńskie);
•
10 kryteriów dojrzałości układu nerwowo-mięśniowego (postawa, kąt zgięcia dłoni,
ułożenie ramion, kąt podkolanowy, objaw szarfy, pięta do ucha).
Metody oceny rozwoju fizycznego dziecka:
•
Normy rozwojowe czyli biologiczne układy odniesienia.
•
Zakres normy wyznaczony jest metodami statystycznymi (siatki centylowe, morfogramy).
•
Centyle – 25 – 75 c – wąska norma (50% populacji), 10 - 90 c – szeroka norma, 3 - 97 c
(94% populacji) – poniżej wartości nieprawidłowe.
•
Poziom rozwoju danej cechy w stosunku do normy dla populacji.
•
Dynamika rozwoju - tempo bezwzględnych przyrostów tej cechy w stałych jednostkach
czasu w stosunku do norm przyrostów w populacji.
Ocena procesów dojrzewania:
•
Ocena dojrzewania płciowego,
•
Ocena dojrzewania kostnego,
•
Ocena wieku zębowego,
•
Ocena rozwoju motorycznego.
Skala rozwoju ruchów niemowlęcia wg. Zdańskiej-Bricken i Wolańskiego:
•
3 miesiące - na brzuchu unosi głowę na wysokość ok. 10 cm przez 1 min.;
•
4 miesiące – w pozycji siedzącej utrzymuje głowę prosto przez 1 min, na brzuchu utrzymuje
głowę na 15 cm przez 1 min.;
•
5 miesięcy – położone na plecach unosi głowę i ramiona;
•
6 miesiący – siedzi z lekkim przytrzymywaniem w pasie;
•
7 miesięcy - trzymane pod pachy utrzymuje się na wyprostowanych nogach, obraca się z
pleców na brzuch, na brzuchu odrywa tułów od podłoża, obraca głowę we wszystkich
kierunkach, siada samo po lekkim podciąganiu, siedzi przez moment wyprostowane, pełza
na brzuchu przy pomocy rąk;
•
7,5 miesiąca – trzymane pod pachy podskakuje, zginając i wyprostowując kolana;
•
8 miesięcy - siada samodzielnie chwytając się podpory, siedzi pewnie przez 1 min, staje
podciągane za ręce;
•
8,5 miesiąca – siada samodzielnie bez oparcia, stoi samodzielnie z oparciem;
•
9 miesięcy - stoi samodzielnie chwytając się podpory, raczkuje z wykorzystaniem kolan,
stąpa trzymając się barierki;
•
9,5 miesiąca – trzymając się oparcia schyla się i podnosi zabawkę;
•
10,5 miesiąca - stoi samodzielnie;
•
11,5 miesiąca – chodzi trzymane za 1 rękę, staje samodzielnie, stawia pierwsze samodzielne
kroki;
•
12 miesięcy - chodzi samodzielnie na sztywnych i szeroko rozstawionych nogach, kołysząc
się stąpa często na palcach.
Test przesiewowy do oceny rozwoju psychicznego dziecka wg. Illingwortha:
•
6 tygodni życia:
•
Wywiad - pierwszy uśmiech na twarzy dziecka, pierwsze objawy wokalizacji.
•
Obserwacje i próby testowe: obserwacja dziecka wtedy, kiedy matka do niego mówi;
ocena rozwoju motorycznego dziecka z uwzględnieniem pozycji na brzuszku, na
wznak i podczas podciągania do pozycji siedzącej.
•
6. miesiąc życia:
•
Wywiad – poznanie uwarunkowań środowiskowych, określenie czasu pierwszego
uśmiechu, wokalizacji, trzymania grzechotki, zwracania głowy do źródła dźwięku,
trzymania przedmiotu, naśladownictwa, pozycji siedzącej.
•
Obserwacje i próby testowe: obserwacja ekspresji twarzy, stanu czuwania,
reagowania na bodźce, zainteresowania otoczeniem, sprawdzenie sposobu chwytania
klocków, ocena umiejętności siedzenia, kontroli postawy podczas podciągania do
siedzenia.
•
10. miesiąc życia:
•
Wywiad – kolejne osiągnięcia: stanie z oparciem, samodzielne stawanie i siadanie,
chodzenie z podtrzymywaniem, pełzanie, raczkowanie,pa-pa, kosi-kosi, wymawianie
pierwszych słów.
•
Obserwacje i próby testowe: obserwacja ekspresji twarzy, stanu czuwania,
reagowania na bodźce, zainteresowania otoczeniem, wokalizacji; sprawdzanie
manipulacji podczas chwytania kulki z papieru, dwóch klocków równocześnie,
sprawdzanie rozwoju motorycznego.
Sygnały alarmowe mogące wskazywać na patologię rozwoju dziecka:
•
Asymetryczne stereotypowe ustawienie głowy, tułowia, kończyn w przywiedzeniu i rotacji
wewnętrznej, zaciskanie dłoni z kciukiem w środku w piąstkę.
•
Asymetryczny rozkład ruchu, słabsza aktywność po jednej stronie ciała, opadanie na bok z
preferowaniem jednej strony, asymetryczny podpór.
•
Brak lub słaba stabilizacja głowy w próbie podciągania za rączki, oraz w próbie siedzenia
po 6. tygodniu życia.
•
Brak umiejętności przeniesienia przedramion do przodu; dziecko układa jedną lub obie
kończyny wzdłuż tułowia przy próbie podniesienia głowy po 6. tygodniu życia.
•
Mocne odginanie głowy do tyłu z prężeniem kończyn dolnych.
•
Bezwładne zwisanie ciała dziecka.
•
Ubogość ruchów, niedostatek inicjatywy do nawiązania kontaktu po 1. miesiącu życia.
•
Niewystarczający lub całkowity brak reakcji na światło po 3. miesiącu życia.
•
Stały zez lub objaw zachodzącego słońca, tętniące ciemię, poszerzenie szwów czaszkowych,
poszerzenie obwodu głowy.
•
Drżenie bródki i kończyn powyżej 4. tygodnia życia.
•
Słaby wzrok lub brak wodzenia gałek ocznych i głowy od 2. miesiąca życia.
•
Przetrwały asymetryczny toniczny odruch szyjny po 7. miesiącu życia.
•
Stereotypowe wyprosty kończyn dolnych z baletowym obciągnięciem stóp w zawieszeniu
pachowym po 4. - 5. miesiącu.
Problem dzieci urodzonych przedwcześnie
Ogólna zasada zaburzonego rozwoju dziecka:
•
Po 3. miesiącu życia dziecko utrzymuje ręce zaciśnięte w pięść z kciukiem przywiedzionym
do dłoni.
•
Po 3. miesiącu podciągane za ręce nie dźwiga głowy z podłoża.
Zagrożenie rozwoju ruchowego w grupach ryzyka:
•
Wcześniaki;
•
Niemowlęta z niską masą urodzeniową;
•
Niemowlęta dystroficzne;
•
Wady wrodzone narządu ruchu;
•
Urazy okołoporodowe;
•
Zespół Downa inne zespoły wrodzone.
Najczęstsze neurologiczne przyczyny zaburzeń rozwoju:
•
Mózgowe porażenie dziecięce - 4% dzieci żywo urodzonych ma mózgowe porażenia (ok.
1500 dzieci rocznie);
•
Dystrofie mięśniowe;
•
Rozszczep kręgosłupa.
Wcześniak – to dziecko urodzone między 22. a 37. tygodniem ciąży z masą 501 – 2500g.
•
Mała Urodzeniowa Masa Ciała: 2500 – 1501g;
•
Bardzo mała UMC: 1500 – 1001g;
•
Skrajnie mała UMC: 1000 – 751g;
•
Niewiarygodnie skrajna UMC: 750 – 501g.
Mała masa urodzeniowa:
•
Trudności w nauce – 49%;
•
Mózgowe porażenie dziecięce – 12%;
•
Upośledzenie umysłowe – 11%;
•
Mnogie zaburzenia – 7%;
•
Zaburzenia widzenia – 4%;
•
Zaburzenia słuchu – 3%.