EDUKACJA CHOREGO PO UDARZE MÓZGU
Wyst
ą
pienie powa
Ŝ
nych, cz
ę
sto zagra
Ŝ
aj
ą
cych
Ŝ
yciu objawów udaru mózgu jest
niespodziewane zarówno dla chorego, jak i dla jego rodziny. Najcz
ęś
ciej wyst
ę
puje nagły
deficyt ruchowy — niedowład lub pora
Ŝ
enie ko
ń
czyny.
U niektórych pacjentów dochodzi do zaburzenia kontaktu z otoczeniem (zaburzenia mowy,
rozumienia, pami
ę
ci) oraz utraty kontroli nad czynno
ś
ciami fizjologicznymi.
W polskim społecze
ń
stwie stopie
ń
edukacji medycznej jest niski, a wiedza dotycz
ą
ca
pocz
ą
tkowych objawów udaru oraz jego powikła
ń
— niewystarczaj
ą
ca.
Dlatego istnieje konieczno
ść
przekazania pacjentowi w pocz
ą
tkowym okresie hospitalizacji
podstawowych informacji na temat przyczyny i objawów udaru mózgu.
Nale
Ŝ
y wyja
ś
ni
ć
ró
Ŝ
nice mi
ę
dzy udarem niedokrwiennym (zawał mózgu) a udarem
krwotocznym („wylew”). Chorego i jego opiekunów powinno si
ę
poinformowa
ć
o
konsekwencjach udaru (ewentualnym zagro
Ŝ
eniu
Ŝ
ycia, trwałym kalectwie, degradacji
społeczno-zawodowej). Niezb
ę
dne jest tak
Ŝ
e omówienie planowanych bada
ń
oraz działa
ń
terapeutycznych.
Znajomo
ść
czynników ryzyka udaru mózgu w społecze
ń
stwie jest mała, za
ś
konieczno
ść
ich leczenia cz
ę
sto si
ę
bagatelizuje.
Szczególnie wa
Ŝ
nym zagadnieniem jest u
ś
wiadomienie pacjentowi i jego opiekunom
znaczenia nale
Ŝ
ytej kontroli nadci
ś
nienia t
ę
tniczego, cukrzycy oraz innych
przewlekłych chorób sprzyjaj
ą
cych wyst
ą
pieniu udaru mózgu
.
Wskazane jest
przedstawienie mechanizmów prowadz
ą
cych do udaru, z uwzgl
ę
dnieniem istniej
ą
cych
wcze
ś
niej jednostek chorobowych, czynników
ś
rodowiskowych i stylu
Ŝ
ycia .Niedostatek
zachowa
ń
prozdrowotnych w polskim
społecze
ń
stwie dotyczy równie
Ŝ
pacjentów z udarem mózgu. Modyfikacja czynników
ryzyka, takich jak: styl
Ŝ
ycia, nieprawidłowe zwyczaje
Ŝ
ywieniowe, nadu
Ŝ
ywanie tytoniu i
alkoholu lub brak regularnych bada
ń
zapobiegawczych,jest niezb
ę
dna w profilaktyce
wtórnej udaru.
Wskazania do stosownych zmian w tym zakresie nale
Ŝ
y zawrze
ć
w programie edukacji
poudarowej — zarówno chorego, jak i jego rodziny, szczególnie w okresie po
pobycie w szpitalu. Obecnie pacjenci i ich bliscy nie maj
ą
wystarczaj
ą
cej wiedzy o
zasadach organizacji opieki i rehabilitacji poszpitalnej.
CELE EDUKACJI POUDAROWEJ
Edukacj
ę
chorego po udarze mózgu nale
Ŝ
y dostosowa
ć
do jego stanu ogólnego i neurologicznego — do stopnia nasilenia deficytów ruchowych
oraz poznawczych.
Zakres tej edukacji powinien odpowiada
ć
poziomowi intelektualnemu
pacjenta i jego opiekunów, a tak
Ŝ
e etapowi choroby. Zakres wiedzy przekazywanej osobom
z niewielkim ubytkiem neurologicznym mo
Ŝ
e by
ć
szeroki, natomiast w przypadku chorych z
du
Ŝ
ym stopniem niepełnosprawno
ś
ci poudarowej trzeba edukowa
ć
przede wszystkim
rodzin
ę
, opiekunów oraz lekarza podstawowej opieki zdrowotnej.
Pacjent w ostrej fazie udaru powinien uzyska
ć
podstawowe informacje o jego przyczynie,
przebiegu i powikłaniach.
W ramach opieki poszpitalnej najistotniejsza jest wiedza na temat kontroli czynników
ryzyka, sposobów piel
ę
gnacji i rehabilitacji chorego oraz zmiany stylu i warunków jego
Ŝ
ycia.
Edukacja pacjenta u osób samodzielnych, bez nasilonych deficytów ruchowych, bez
zaburze
ń
afatycznych, objawów zespołu ot
ę
piennego obejmuje:
• wyja
ś
nienie przyczyny udaru, zapewnienie niezb
ę
dnych informacji na temat jego
przebiegu i powikła
ń
;
Edukacja chorego po udarze mózgu
• ukazanie konieczno
ś
ci i sposobu zmiany stylu
Ŝ
ycia (promocja zachowa
ń
prozdrowotnych) oraz poprawy kontroli czynników ryzyka po udarze;
• zwi
ę
kszenie aktywnego udziału chorego w procesie leczniczym;
• planowan
ą
i dostosowan
ą
do mo
Ŝ
liwo
ś
ci pacjenta rehabilitacj
ę
społeczno-zawodow
ą
.
Edukacja rodziny/opiekunów chorych z utrwalon
ą
niepełnosprawno
ś
ci
ą
poudarow
ą
,
zaburzeniami mowy,demencj
ą
obejmuje:
•
wyja
ś
nienie
zakresu
oraz
konsekwencji
trwałych
deficytów
neurologicznych
wyst
ę
puj
ą
cych u chorego;
• nauk
ę
czynno
ś
ci piel
ę
gnacyjnych i rehabilitacyjnych;
• instrukta
Ŝ
w zakresie przygotowania zaplecza socjalnego (adaptacja mieszkania,
wyposa
Ŝ
enia w sprz
ę
t rehabilitacyjny);
• podanie informacji o mo
Ŝ
liwo
ś
ci uzyskania wsparcia (opieka społeczna, piel
ę
gniarki
ś
rodowiskowe, organizacje ko
ś
cielne, pomoc psychologiczna);
• ukazanie konieczno
ś
ci konsekwentnej rehabilitacji w warunkach domowych oraz
sposobów jej prowadzenia.
Edukacja lekarza rodzinnego i piel
ę
gniarki
ś
rodowiskowej pełni
ą
cych poszpitaln
ą
opiek
ę
nad chorym i jego rodzin
ą
obejmuje:
• u
ś
wiadomienie,
Ŝ
e chory po udarze to pacjent specyficzny, wymagaj
ą
cy szczególnego
nadzoru neurologicznego i ogólnolekarskiego oraz
ś
cisłej kontroli czynników ryzyka;
• wskazanie,
Ŝ
e niezb
ę
dne jest dostosowanie terapii do mo
Ŝ
liwo
ś
ci i konkretnych potrzeb
pacjenta,
przekazanie
standardów
post
ę
powania
leczniczego
w
warunkach
ambulatoryjnych;
• promowanie fachowego nadzoru piel
ę
gnacyjnego w warunkach poszpitalnych (stała
opieka domowa).
KORZY
Ś
CI Z EDUKACJI
• Pogł
ę
bienie wiedzy chorych i ich rodzin dotycz
ą
cej czynników ryzyka udaru mózgu,
zrozumienie jego przyczyny oraz przebiegu i konsekwencji.
• Usprawnienie współpracy z lekarzem, zwi
ę
kszenie cz
ę
sto
ś
ci wizyt oraz lepsze
przestrzeganie zalece
ń
terapeutycznych przez pacjenta i jego rodzin
ę
.
• Poprawa kontroli modyfikowalnych czynników ryzyka i wi
ę
ksza skuteczno
ść
ich leczenia
(zmniejszenie liczby i dawek leków, wprowadzenie działa
ń
niefarmakologicznych).
• Promocja zachowa
ń
prozdrowotnych, zmiana niekorzystnego stylu
Ŝ
ycia.
• Usprawnienie opieki domowej nad pacjentem oraz rehabilitacji poszpitalnej.
PROGRAM DZIAŁA
Ń
EDUKACYJNYCH
Metody przekazywania informacji:
• bezpo
ś
rednia rozmowa lekarza z pacjentem oraz jego rodzin
ą
(NAJISTOTNIEJSZA);
• publikacje informacyjne dla chorych po udarze mózgu i ich rodzin (prasa, broszury);
• programy szkoleniowe dla pacjentów i ich rodzin lub opiekunów (w Polsce prowadzone
tylko w kilku o
ś
rodkach); ogólne zało
Ŝ
enia programów edukacyjnych:
— spotkania indywidualne lub w małych grupach;
— prezentacja materiałów dydaktycznych (przyst
ę
pnie
opracowanych);
— edukacja prowadzona przez odpowiednio przeszkolony, fachowy personel —
piel
ę
gniarki edukacyjne;
— proste i zrozumiałe informacje przekazywane z wykorzystaniem
materiałów dydaktycznych: plansz,
tabel, prezentacji audiowizualnych;
• prezentacja informacji edukacyjnych przez
ś
rodki masowego przekazu — programy
telewizyjne i radiowe, witryny internetowe;
• upowszechnianie krótkich haseł wyja
ś
niaj
ą
cych istot
ę
udaru mózgu, jego leczenia i
profilaktyki, takich jak: „atak mózgu”, „czas to mózg”.
Szczegółowe zadania i zakres edukacji
Nadci
ś
nienie t
ę
tnicze
• Konieczno
ść
stałej kontroli ci
ś
nienia t
ę
tniczego i konsekwentnej, długotrwałej terapii
hipotensyjnej.
• Nauka norm odpowiadaj
ą
cych kryteriom oceny skuteczno
ś
ci leczenia choroby
nadci
ś
nieniowej.
• Nauka wykonywania codziennych samodzielnych pomiarów
ci
ś
nienia t
ę
tniczego.
• Regularny zapis pomiarów ci
ś
nienia t
ę
tniczego (prowadzenie dzienniczka).
• Konieczno
ść
stałej kontroli (choroba „bez dolegliwo
ś
ci”).
• Umiej
ę
tno
ść
rozpoznania sytuacji wymagaj
ą
cej wizyty u lekarza w celu zmiany terapii
(wzrost i obni
Ŝ
enie ci
ś
nienia!).
• Unikanie preparatów działaj
ą
cych gwałtownie (np.nifedipiny).
, Edukacja chorego po udarze mózgu
Terapia przeciwdepresyjna (usprawniaj
ą
ca rehabilitacj
ę
,poprawiaj
ą
ca stan ogólny i
neurologiczny oraz polepszaj
ą
ca komfort
Ŝ
ycia chorego)
• U
ś
wiadomienie choremu/rodzinie,
Ŝ
e depresja to powa
Ŝ
ny
i cz
ę
sty problem osób z udarem, a leczenie jest
konieczne i nie jest niczym wstydliwym.
Palenie tytoniu
• U
ś
wiadomienie choremu i jego rodzinie,
Ŝ
e konieczne jest całkowite zaniechanie palenia,
co przynosi nast
ę
puj
ą
ce
korzy
ś
ci:
— obni
Ŝ
enie ryzyka udaru;
— poprawa skuteczno
ś
ci terapii hipotensyjnej;
— zwi
ę
kszenie odporno
ś
ci organizmu;
— spowolnienie post
ę
pu mia
Ŝ
d
Ŝ
ycy.
Alkohol
• Dopuszczalne spo
Ŝ
ycie jedynie w małych ilo
ś
ciach (poni
Ŝ
ej kilkunastu gramów na dob
ę
).
• Zakaz nadu
Ŝ
ywania.
Wysiłek fizyczny
• Konieczno
ść
stałej, regularnej aktywno
ś
ci ruchowej
— nie tylko w ramach leczenia rehabilitacyjnego.
• Promowanie „korzystnego” wysiłku (
ć
wiczenia dynamiczne: bieganie, pływanie, jazda na
rowerze), eliminacja wysiłku statycznego (np.
ć
wiczenia siłowe).
• Pozytywne efekty stałej aktywno
ś
ci fizycznej, na przykład redukcja masy ciała, poprawa
kontroli ci
ś
nienia t
ę
tniczego i glikemii, polepszenie ogólnego samopoczucia.
• U osób z dodatkowymi obci
ąŜ
eniami, na przykład kardiologicznymi, niezb
ę
dny
indywidualny dobór
ć
wicze
ń
.
Przygotowanie mieszkania
• Likwidacja barier architektonicznych (ułatwienie choremu przemieszczania si
ę
): usuni
ę
cie
progów, poszerzenie otworów drzwiowych, budowa podjazdów
— ewentualnie instalacja windy (umo
Ŝ
liwienie wychodzenia na zewn
ą
trz mieszkania).
• Dostosowanie pomieszcze
ń
sanitarnych: zało
Ŝ
enie uchwytów przy
ś
ciennych, podpór i
barierek, dostosowanie sanitariatów i kabiny prysznicowej.
• Przygotowanie pokoju chorego: łó
Ŝ
ka z mo
Ŝ
liwo
ś
ci
ą
regulacji wezgłowia — ewentualnie z
materacem przeciwodle
Ŝ
ynowym, zapewnienie dost
ę
pu z obu
Cukrzyca
• Szkodliwo
ść
nadmiernych waha
ń
glikemii, niedopuszczanie do hipoglikemii.
• Konieczno
ść
utrzymywania prawidłowych st
ęŜ
e
ń
glukozy we krwi.
• Wsparcie terapii odpowiedni
ą
diet
ą
oraz regularnym wysiłkiem fizycznym.
• Samodzielne pomiary glikemii z wykorzystaniem glukometru.
Dieta
• Dostosowanie (zmniejszenie) dziennej porcji kalorii do zapotrzebowania energetycznego.
• Uzupełnienie niedoborów — szczególnie białkowych
i witaminowych.
• Zmiana diety — rezygnacja z pokarmów zawieraj
ą
cych tłuszcze zwierz
ę
ce (tzn.
„nasycone”) i zast
ą
pienie ich tłuszczami pochodz
ą
cymi z ro
ś
lin lub ryb.
• Ograniczenie dobowego spo
Ŝ
ycia soli, w tym —przedstawienie listy tak zwanych
pokarmów „bogatych w sól”.
• Zwi
ę
kszenie ilo
ś
ci spo
Ŝ
ywanych
ś
wie
Ŝ
ych warzyw i owoców (pokarmy „bogate w potas”) i
produktów pełnoziarnistych (bogatoresztkowych).
• Wł
ą
czenie pokarmów zawieraj
ą
cych witamin
ę
B6 i kwas foliowy
• U osób z zaburzeniami połykania — podawanie pokarmów półpłynnych, karmienie przez
sond
ę
.
Redukcja masy ciała (umo
Ŝ
liwiaj
ą
ca optymaln
ą
rehabilitacj
ę
)
• Konieczno
ść
utrzymywania nale
Ŝ
nej masy ciała (BMI
< 25 kg/m2, ew. wg zasady: wzrost – 100 = nale
Ŝ
na
masa ciała).
• Metody zmniejszenia masy ciała u osób z nadwag
ą
lub
otyło
ś
ci
ą
(dieta, regularny wysiłek fizyczny, ewentualnie metody farmakologiczne).
Hiperlipidemia
• Konieczno
ść
utrzymywania prawidłowych parametrów lipidogramu.
• Wyja
ś
nienie udziału hiperlipidemii w powstawaniu mia
Ŝ
d
Ŝ
ycy i udaru mózgu.
• Przedstawienie terminów „zły” i „dobry” cholesterol.
• Przekazanie sposobów poprawy st
ęŜ
enia lipidów/diety, leczenie farmakologiczne.
• Omówienie roli tłuszczów zwierz
ę
cych i ro
ś
linnych w diecie.