J

J

A

A

K

K

R

R

O

O

Z

Z

M

M

A

A

W

W

I

I

A

A

Ć

Ć

Z

Z

O

O

F

F

I

I

A

A

R

R

Ą

Ą

T

T

R

R

A

A

U

U

M

M

Y

Y

mgr Anna Hebenstreit – Maruszewska

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

W jakich

sytuacjach

kontakt z osobą

przesłuchiwaną

bywa

utrudniony?

Depresja

Stres

pourazowy

(traumatyczny

)

Objawy

dysocjacyjne

Syndrom

sztokholmski

M

M

o

o

ż

ż

l

l

i

i

w

w

e

e

p

p

r

r

z

z

y

y

c

c

z

z

y

y

n

n

y

y

w

w

y

y

s

s

t

t

ą

ą

p

p

i

i

e

e

n

n

i

i

a

a

s

s

y

y

n

n

d

d

r

r

o

o

m

m

u

u

s

s

t

t

r

r

e

e

s

s

u

u

p

p

o

o

u

u

r

r

a

a

z

z

o

o

w

w

e

e

g

g

o

o



Bycie ofiarą gwałtu bądź wykorzystania seksualnego



Przemoc ze strony członka rodziny



Bycie ofiarą brutalnego przestępstwa



Uczestniczenie w wypadku (np. samochodowym lub samolotowym)



Ocalenie z huraganu, powodzi, pożaru i innych klęsk żywiołowych



Służenie na wojnie lub bycie ofiarą działań wojennych



Znalezienie się w sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia



Bycie świadkiem którejś z wymienionych sytuacji

Czynniki sprzyjające pojawieniu

Czynniki sprzyjające pojawieniu się PTSD

się PTSD z intruzjami i depresji z dysocjacją i syndromu sztokholmskiego

Pojedyncze zdarzenie traumatyczne Powtarzające się zdarzenie traumatyczne

(napad, pobicie, gwałt) (przemoc w rodzinie, kazirodztwo, trauma

wojenna)

Przyczyna naturalna lub losowa Intencjonalne działanie człowieka

(trzęsienie ziemi, powódź, (molestowanie, znęcanie się)

katastrofa komunikacyjna)

Ofiara dorosła

Ofiara dziecko

Poszukiwanie oparcia w innych Zaprzeczanie traumie, utrzymywanie jej

ludzi oraz opowiadanie o traumie w tajemnicy, wstyd i poczucie winy

D

D

e

e

p

p

r

r

e

e

s

s

j

j

a

a

(

(

w

w

g

g

D

D

S

S

M

M

I

I

V

V

)

)



Przynajmniej pięć z poniższych symptomów utrzymujących się bez przerwy
przynajmniej przez dwa tygodnie i odróżniających się od wcześniejszej aktywności
człowieka, przy czym jednym z symptomów musi być obniżenie nastroju:



1. Obniżony nastrój występujący przez większą część dnia, niemal codziennie (wrażenie
pustki i częsty płacz)



2. Utrata zainteresowania czymkolwiek i utrata możliwości przeżywania przyjemności



3. Znaczna utrata wagi bez związku ze stosowaną dietą lub przybranie na wadze
(zmiana o ponad 5%), utrata apetytu



4. Bezsenność lub wzmożona senność występujące niemal codziennie



5. Przyspieszenie lub spowolnienie psychomotoryczne, występujące codziennie i dające
się zaobserwować



6. Zmęczenie, brak energii, apatia występujące dzień po dniu



7. Poczucie braku własnej wartości , beznadziei i/lub bezpodstawne poczucie winy
występujące niemal codziennie



8. Trudności z koncentracją, niezdecydowanie występujące niemal codziennie



9. Częste myśli o śmierci (nie tylko lęk przed śmiercią), częste myśli samobójcze bez
konkretyzacji lub rzeczywista próba samobójcza



Symptomy te pogarszają funkcjonowanie społeczne i zawodowe chorego, nie są
spowodowane bezpośrednimi efektami fizjologicznymi zażycia jakiejś substancji
psychoaktywnej, nie wiążą się z przeżywaniem żałoby i trwają przynajmniej dwa
miesiące.

Z

Z

ł

ł

o

o

ż

ż

o

o

n

n

y

y

p

p

o

o

u

u

r

r

a

a

z

z

o

o

w

w

y

y

z

z

e

e

s

s

p

p

ó

ó

ł

ł

s

s

t

t

r

r

e

e

s

s

u

u

Zmiany w sferze emocjonalnej



Nadmierne pobudzenie (ciągły lęk, niekontrolowane wybuchy gniewu lub ataki paniki)
– zakłócenie normalnego poziomu czujnej, ale rozluźnionej uwagi

Zmiany w świadomości i pamięci



Amnezja (dysocjacja) lub hipermnezja (intruzje) w związku z traumatycznymi
wspomnieniami



Zawężenie i odrętwienie, oddzielenie wspomnień od emocji

Zmiany w postrzeganiu siebie



Poczucie bezradności lub paraliżu inicjatywy



Wstyd, poczucie winy i samoobwinianie



Poczucie skalania lub stygmatyzacji

Zmiany w postrzeganiu prześladowcy



Obsesyjna koncentracja na związku z prześladowcą



Nierealistyczne przypisywanie prześladowcy absolutnej władzy



Idealizacja prześladowcy albo paradoksalna wdzięczność



Racjonalizacja zachowań i systemu przekonań prześladowcy

Zmiany w relacjach z innymi



Izolacja, wycofanie



Zerwanie bliskich związków



Trwały brak zaufania



Nieskuteczne próby samoobrony

Zmiany w obrębie systemu wartości



Utrata wiary, poczucie beznadziejności i rozpacz

S

S

y

y

n

n

d

d

r

r

o

o

m

m

s

s

z

z

t

t

o

o

k

k

h

h

o

o

l

l

m

m

s

s

k

k

i

i

-

-

o

o

s

s

o

o

b

b

y

y

p

p

o

o

d

d

a

a

t

t

n

n

e

e

U jakich osób najczęściej pojawia się zjawisko
wykształcenia silnej więzi emocjonalnej ze
sprawcą?



Porwani zakładnicy



Więźniowie obozów koncentracyjnych



Członkowie sekt



Jeńcy wojenni



Więźniowie w komunistycznych Chinach poddani technice prania mózgu



Krzywdzone kobiety



Maltretowane dzieci



Dzieci- ofiary nadużyć seksualnych



Prostytutki wobec swoich sutenerów

T

T

e

e

c

c

h

h

n

n

i

i

k

k

a

a

p

p

r

r

a

a

n

n

i

i

a

a

m

m

ó

ó

z

z

g

g

u

u



Twórcy – chińscy komuniści (Mao Dze Dong) – nazywali ją pierwotnie techniką kontroli
myśli.



Pierwsze zastosowanie na skalę masową: jeńcy amerykańscy w czasie wojny koreańskiej
na początku lat 50-tych XX wieku. Technika ta była bardzo skuteczna, ponieważ jeńcy po

powrocie starali się zakładać komórki partii komunistycznej po powrocie do Stanów
Zjednoczonych.



Technika ta w wersji „intuicyjnej” stosowana jest w związkach przemocowych



Izolacja – stopniowe pozbawianie ofiary wsparcia z zewnątrz; zniechęcanie jej do
kontaktów towarzyskich i nagradzanie za izolowanie się; nasilanie zachowań
kontrolujących; stosowanie tortur psychicznych celem zdyscyplinowania i upokorzenia
ofiary.

W

W

y

y

u

u

c

c

z

z

o

o

n

n

a

a

b

b

e

e

z

z

r

r

a

a

d

d

n

n

o

o

ś

ś

ć

ć



U ofiary następuje całkowite poddanie się i zaprzestanie działania, które wynika z
przekonania, że jakiekolwiek działanie nie zmieni sytuacji i nie będzie miało żadnego
znaczenia



Wyuczona bezradność narasta stopniowo; z czasem ofiary dostrzegają i używają coraz
mniejszej liczby rozwiązań sytuacji, ponieważ większość sposobów zawiodła



Deficyty poznawcze: posiadanie dysfunkcyjnych przekonań dotyczących niemożności
zmiany sytuacji i brak osób, które mogłyby udzielić pomocy



Deficyty motywacyjne: bierność, rezygnacja, zaprzestanie działania



Deficyty emocjonalne: apatia, lęk, depresja, uczucie zmęczenia, niekompetencji i
wrogości



Czynniki wysokiego ryzyka: doświadczenie wyniesione z dzieciństwa (przemoc,
molestowanie, alkoholizm rodzica, śmierć lub rozwód rodziców, własne problemy
zdrowotne) lub z dorosłego życia (wieloletni dysfunkcyjny związek, gwałt i przymuszanie
do nieakceptowanych form współżycia, groźby pozbawienia życia)

W

W

a

a

r

r

u

u

n

n

k

k

i

i

w

w

y

y

s

s

t

t

ą

ą

p

p

i

i

e

e

n

n

i

i

a

a

s

s

y

y

n

n

d

d

r

r

o

o

m

m

u

u

s

s

z

z

t

t

o

o

k

k

h

h

o

o

l

l

m

m

s

s

k

k

i

i

e

e

g

g

o

o



Ofiara wierzy, że jej życie jest zagrożone



Sprawca czasem zachowuje się przyjaźnie i okazuje „ludzką twarz”



Ofiara jest odizolowana (psychicznie i fizycznie) od innych osób



Ofiara nie może uciec lub ma przekonanie, że nie może tego zrobić

Więc…

J

J

a

a

k

k

a

a

r

r

e

e

a

a

k

k

c

c

j

j

a

a

z

z

a

a

p

p

e

e

w

w

n

n

i

i

a

a

p

p

r

r

z

z

e

e

ż

ż

y

y

c

c

i

i

e

e

?

?

…Rezultaty to:



Wspieranie porywacza/ sprawcy – zachęcanie go do zachowania spokoju i chwalenie za
podjęte kroki



Utrata własnej tożsamości



Wyprzedzanie zachowań sprawcy, nie doprowadzanie do gwałtownej zmiany jego
nastroju



Łagodzenie gniewu sprawcy

S

S

y

y

n

n

d

d

r

r

o

o

m

m

s

s

z

z

t

t

o

o

k

k

h

h

o

o

l

l

m

m

s

s

k

k

i

i

-

-

z

z

n

n

i

i

e

e

k

k

s

s

z

z

t

t

a

a

ł

ł

c

c

e

e

n

n

i

i

a

a

e

e

m

m

o

o

c

c

j

j

o

o

n

n

a

a

l

l

n

n

e

e



Przecenianie pozytywnych uczuć sprawcy, koncentracja na jego przyjaznych
zachowaniach i chwilach pozbawionych krytycyzmu wobec jej osoby, co faktycznie
często skutkuje u sprawcy łagodniejszym traktowaniem



Zaprzeczanie własnym negatywnym emocjom, ucieczka od uświadamiania sobie
własnej paniki czy wściekłości- początek objawów dysocjacyjnych (swoiste
zniekształcenie/zamrożenie uczuć), spostrzeganie sprawcy jako wcielenia dobra, a siebie
jako wcielenia zła

S

S

y

y

n

n

d

d

r

r

o

o

m

m

s

s

z

z

t

t

o

o

k

k

h

h

o

o

l

l

m

m

s

s

k

k

i

i

-

-

z

z

n

n

i

i

e

e

k

k

s

s

z

z

t

t

a

a

ł

ł

c

c

e

e

n

n

i

i

a

a

p

p

o

o

z

z

n

n

a

a

w

w

c

c

z

z

e

e



Podzielanie poglądów sprawcy na świat (zgadzanie się np. z poglądami politycznymi,
społecznymi lub na temat płci), krytykowanie własnej płci – „Lepiej dogaduję się z
mężczyznami, niż z kobietami”



Podzielanie poglądów sprawcy na samą siebie (branie na siebie winy za zachowanie
sprawcy- iluzja kontroli pozwalającej łatwiej zaadaptować się do stresu)



Usprawiedliwianie zachowań sprawcy



Ukrywanie maltretowania (tuszowanie śladów przemocy fizycznej, obracanie w żart lub
minimalizowanie przemocy psychicznej)



Mała wiedza na własny temat, dysocjowanie od własnego ciała, zgłaszanie się do
lekarzy po pomoc związaną z licznymi somatyzacjami



Czujna uwaga dotycząca zachowań sprawcy, koncentracja na nim



Wiara w namiętną miłość do partnera (eksperyment Walster, Berscheid, 1971 nad błędną
interpretacją źródła pobudzenia)

S

S

y

y

n

n

d

d

r

r

o

o

m

m

s

s

z

z

t

t

o

o

k

k

h

h

o

o

l

l

m

m

s

s

k

k

i

i

-

-

z

z

n

n

i

i

e

e

k

k

s

s

z

z

t

t

a

a

ł

ł

c

c

e

e

n

n

i

i

a

a

z

z

a

a

c

c

h

h

o

o

w

w

a

a

n

n

i

i

a

a



Symulacje: podniecenia seksualnego, podziwu, szacunku wobec sprawcy, tak aby
zaspokoić jego potrzeby i uniknąć gniewu



Wzbudzanie współczucia: somatyzacje, omdlenia, załamania nerwowe, które mają
powstrzymać sprawcę przed przemocą



Próba uspokojenia sprawcy dziecinnymi zachowaniami- udawanie osoby bezbronnej i
głupiej, przekonanie że sprawca jest silną postacią ojcowską, a ofiara małą bezradną
dziewczynką



Przeciwstawianie się sprawiedliwości – obawa bardziej przed tymi, którzy przychodzą
ją wyzwolić, niż przed sprawcą



Wyzwolenie powoduje paradoksalną reakcję wdzięczności i strachu zarazem –
paradoksalna trudność w oddzieleniu się od kata (np. odwiedzanie porywaczy w
więzieniach, opłacanie im adwokatów albo wycofywanie pozwów sądowych)



Wiara we wszechmoc sprawcy

D

D

w

w

i

i

e

e

f

f

o

o

r

r

m

m

y

y

p

p

r

r

z

z

e

e

m

m

o

o

c

c

y

y



Przemoc o charakterze incydentalnym, pojedyncze akty przemocy mogą mieć
gwałtowny charakter, ale nie tworzą cyklu.



Przemoc działająca w sposób korozyjny: ma charakter długotrwały, przebiega w sposób
cykliczny (o czym później).



Prowadzi do zdecydowanie większych szkód psychicznych i somatycznych.



Szkody te niekiedy mają charakter nieodwracalny.

C

C

y

y

k

k

l

l

p

p

r

r

z

z

e

e

m

m

o

o

c

c

y

y

w

w

r

r

o

o

d

d

z

z

i

i

n

n

i

i

e

e

Faza narastania napięcia



Napięcie i poirytowanie sprawcy



Nadużywanie przez niego środków uzależniających



Słowne poniżanie ofiary, poprawiające samopoczucie sprawcy



Prowokowanie kłótni i eskalacja złości



Łagodzące zachowania ze strony ofiary, częste przeprosiny i koncentracja na działaniach,
które mogą powstrzymać sprawcę przed wyrządzeniem jej krzywdy



U ofiary narastają dolegliwości fizyczne: bóle żołądka, głowy, bezsenność, utrata apetytu
(objawy przewlekłego stresu)



Narastające napięcie staje się nie do zniesienia – często ofiara sama prowokuje awanturę,
aby w końcu „mieć to za sobą”

Faza gwałtownej przemocy



Sprawca wpada w szał i rozładowuje się



Eksplozja wywołana jest zazwyczaj drobiazgiem, który staje się pretekstem do
wyładowania



Ofiara koncentruje wszystkie swoje działania na uspokojeniu sprawcy i ochronie siebie –
jej działania przynoszą jednak skutek odwrotny



Po zakończeniu wybuchu przemocy ofiara jest w stanie szoku, zaprzeczając temu, co się
stało, odczuwając wstyd i przerażenie



Oszołomienie przeradza się w apatię, bezradność i złość, której obawia się wyrazić

Faza miodowego miesiąca



Sprawca odzyskuje panowanie nad sobą i świadomość, że posunął się za daleko



Zaczyna szczerze żałować swojego postępku



Okazuje skruchę, znajduje wiarygodne wytłumaczenie dla swojego czynu i obiecuje

poprawę – podkreśla, że był to wyjątkowy i jedyny incydent, który nie wydarzy się
ponownie



Okazuje ciepło i miłość, dba o więź, zwierza się ofierze ze swoich uczuć i myśli, przynosi
prezenty – przypomina to iddyliczne początki znajomości



Ofiara wierzy w jego słowa, czuje się atrakcyjna seksualnie i kochana



Sprawca i ofiara zachowują się jak zakochana para aż do następnej fazy narastania
napięcia



Przemoc w następnym cyklu zazwyczaj eskaluje

D

D

l

l

a

a

c

c

z

z

e

e

g

g

o

o

o

o

f

f

i

i

a

a

r

r

y

y

n

n

i

i

e

e

o

o

d

d

c

c

h

h

o

o

d

d

z

z

ą

ą

o

o

d

d

s

s

p

p

r

r

a

a

w

w

c

c

ó

ó

w

w

?

?



Cykl przemocy eskaluje- utrwala się wyuczona bezradność (przykład z żabami i gorącą
wodą)



Obawa przed zrealizowaniem przez sprawcę konkretnych gróźb- często ta obawa jest
całkiem realna i wynika z doświadczenia



Groźba utraty dzieci, zwłaszcza jeśli sprawca cieszy się dobrą opinią społeczną



Izolacja od społeczeństwa oraz towarzyszące jej zaburzenia psychiczne- depresja,
zaburzenia lękowe, brak zaplecza materialnego

D

D

l

l

a

a

c

c

z

z

e

e

g

g

o

o

k

k

o

o

b

b

i

i

e

e

t

t

a

a

n

n

i

i

e

e

p

p

o

o

d

d

t

t

r

r

z

z

y

y

m

m

u

u

j

j

e

e

o

o

s

s

k

k

a

a

r

r

ż

ż

e

e

n

n

i

i

a

a

w

w

o

o

b

b

e

e

c

c

s

s

p

p

r

r

a

a

w

w

c

c

y

y

p

p

r

r

z

z

e

e

m

m

o

o

c

c

y

y

l

l

u

u

b

b

j

j

e

e

w

w

y

y

c

c

o

o

f

f

u

u

j

j

e

e

?

?



Strach przed odwetem



Oskarżenie ofiary przez sprawcę przemocy (np. o zaburzenia psychiczne, zniesławienie,
uzależnienie, zdradę itp.)



Częsty brak materiału dowodowego w sprawach o znęcanie się (np. grożenie śmiercią,
poniżające traktowanie, brak świadków)



Nieznajomość własnych praw i strach przed organami sprawiedliwości



Syndrom sztokholmski



Wpływ społecznych przekonań dotyczących wartości, obawa przed ostracyzmem
społecznym lub religijnym (wartość rodziny i wartość cierpienia dla małżeństwa)



Próba ugody (pozew rozwodowy ale bez orzekania o winie i doniesienia o znęcaniu się
– ponieważ najczęściej wpływa to na lepszą sytuację rodzinną i materialną po
rozwodzie)



Stereotypizacja w organach ścigania (np. postawa policji)

R

R

e

e

a

a

k

k

c

c

j

j

e

e

s

s

p

p

o

o

ł

ł

e

e

c

c

z

z

n

n

e

e

n

n

a

a

p

p

r

r

z

z

e

e

m

m

o

o

c

c

d

d

o

o

m

m

o

o

w

w

ą

ą



Bagatelizowanie „Czy jesteś pewna ?... Uspokój się, chyba jednak dałaś za bardzo
ponieść się emocjom”



Idealizowanie „Trudno sobie wyobrazić, by on taki był, trudno przecież znaleźć
człowieka bardziej oddanego swojej żonie i dzieciom”



Doradzanie, moralizowanie „Chyba przydałaby się wam terapia małżeńska, abyś
patrzyła na niego bardziej obiektywnie. Jesteś to winna swoim dzieciom”



Zastraszanie „Każdy może się rozgniewać, ale oskarżenie o maltretowanie to poważna

sprawa. Lepiej dobrze się zastanów, zanim ściągniesz na kogoś tak okropne
podejrzenia”

P

P

r

r

z

z

e

e

k

k

a

a

z

z

y

y

d

d

o

o

t

t

y

y

c

c

z

z

ą

ą

c

c

e

e

w

w

a

a

r

r

t

t

o

o

ś

ś

c

c

i

i

i

i

t

t

r

r

a

a

d

d

y

y

c

c

j

j

e

e

r

r

e

e

l

l

i

i

g

g

i

i

j

j

n

n

e

e



„Kobieta powinna podążać za mężczyzną i być mu posłuszna”



„Rozwód to krzywda dla dzieci”



„Przemoc w rodzinie to prywatna sprawa i nie powinna być wydobywana na światło
dzienne”



„Kobieta powinna myśleć najpierw o rodzinie, a dopiero później o sobie”
„Miłość wybacza wszystko”



„Swoją miłością sprawisz, że mężczyzna się zmieni”

B

B

a

a

d

d

a

a

n

n

i

i

e

e

Ś

Ś

r

r

o

o

d

d

o

o

w

w

i

i

s

s

k

k

o

o

w

w

e

e

:

:

a

a

n

n

a

a

l

l

i

i

z

z

a

a

p

p

r

r

o

o

c

c

e

e

s

s

ó

ó

w

w

s

s

ą

ą

d

d

o

o

w

w

y

y

c

c

h

h

d

d

o

o

t

t

y

y

c

c

z

z

ą

ą

c

c

y

y

c

c

h

h

p

p

r

r

z

z

e

e

m

m

o

o

c

c

y

y



Analiza archiwalna następujących materiałów:



2670 postępowań przygotowawczych prowadzonych przez policję i prokuratorów



Pogłębione wywiady i ankiety przeprowadzone z 14 sędziami, 18 prokuratorami i 31
adwokatami z urzędu



127 protokołów z procesów sądowych



Pogłębione wywiady i ankiety ze 100 poszkodowanymi kobietami



W 90% przypadków prokurator nigdy nie rozmawiał z ofiarą, a w 52% przypadków
nigdy nie spotkał się z nią osobiście – jeśli zaś dochodziło do spotkania, to z reguły na
parę minut przed rozprawą



Im częściej prokurator spotykał się z ofiarą, tym częściej dochodziło do uznania
oskarżonego za winnego



Przedstawienie ewidentnych dowodów takich jak obdukcje czy nagrania nie miały
istotnego wpływu na wyrok



Wpływ taki miało natomiast stawiennictwo kobiety na przesłuchanie bądź jego brak, a
gdy kobieta się nie stawiała, nie brano pod uwagę dodatkowych zeznań policji, które
stawiałyby oskarżonego w niekorzystnym świetle



44% oskarżonych zostało uznanych winnym zarzucanego im czynu (najczęstszy wyrok:
mandaty lub/i zalecenie odbycia terapii dla sprawców przemocy)



W 51% przypadków sprawy zostały umorzone



W 5% zapadł wyrok uniewinniający



Oskarżeni pozostający z ofiarami w związku małżeńskim istotnie częściej byli uznani
winnymi zarzucanych im czynów