Opiekunka_dziec_513[01]_O1.01

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Ludmiła Panasewicz

Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych
aspektów rozwoju człowieka

513[01].O1.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Psychologia jako nauka o człowieku i jego działaniu

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Rozwój psychiczny

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Procesy emocjonalno-motywacyjne

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Osobowość człowieka

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Cechy osobowości opiekuna społecznego

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Zbiorowości społeczne

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Podstawy pedagogiki i dydaktyki

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy o psychologii jako nauce o człowieku

i  jego  działaniu,  rozwoju  psychicznym,  procesach  emocjonalno  –  motywacyjnych,
osobowości  człowieka,  cechach  osobowości  opiekuna  społecznego,  zbiorowościach
społecznych, podstawach pedagogiki i dydaktyki.

Poradnik zawiera:

1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych wiadomości i umiejętności które

powinieneś mieć opanowane, program przed przystąpieniem do nauki z poradnikiem.

2. Cele kształcenia jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń

i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają:

−

opis działań, jakie powinieneś wykonać,

−

wykaz materiałów i narzędzi potrzebnych do wykonania ćwiczeń.

4. Zestaw

zadań

testowych

sprawdzający

poziom

przyswojonych

wiadomości

i ukształtowanych umiejętności.

5. Wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub

instruktora o wyjaśnienie.

Poradnik nie może być traktowany jako wyłączne źródło wiedzy. Wskazane zatem jest

korzystanie z innych dostępnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

513 [01].O1.05

Stosowanie przepisów

bezpieczeństwa i higieny

pracy

513 [01].O1.02

Nawiązywanie i utrzymywanie

kontaktów społecznych

513 [01].O1.03

Kształtowanie umiejętności

rozwiązywania problemów radzenia

sobie ze stresem

513 [01].O1

Podstawy funkcjonowania

człowieka w środowisku

513 [01].O1.01

Charakteryzowanie

psychofizycznych i społecznych aspektów

rozwoju człowieka

513 [01].O1.04

Promowanie zdrowia

513 [01].O1.06

Stosowanie przepisów prawa

w działalności opiekuńczej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Psychologia jako nauka o człowieku i jego działaniu

4.1.1. Materiał nauczania

Psychologia (gr. Psyche – dusza, logos – słowo), nauka zajmująca się powstawaniem

i  przebiegiem  procesów  psychicznych,  ich  rolą  w  kierowaniu  zachowaniem  się  człowieka,
w  regulowaniu  jego  stosunków  ze  światem  otaczającym  przy  pomocy  czynności:
poznawczych,  manipulacyjnych,  emocjonalnych,  i  bardziej  złożonych  struktur.  T.
Tomaszewski określa psychologię jako naukę o czynnościach człowieka.

Czynności człowieka są to procesy ukierunkowane i zorganizowane w określoną

strukturę  umożliwiającą  osiąganie  celów.  Zakres  czynności  człowieka  jest  złożony,  gdyż
obejmuje  czynności  wspólne  dla  wszystkich  organizmów  żywych:  czynności  wegetatywne,
przebiegające  automatycznie

i czynności

uświadomione, ruchowe (lokomocyjne,

manipulacyjne) oraz specyficznie ludzkie związane z drugim układem sygnałowym, z mową,
które  stanowią  podstawę  wykształcenia  się  czynności  umysłowych,  umożliwiających
rozumne  i  planowe  działanie  w  świecie  przyrody,  otoczeniu  społecznym  i  w  stosunku  do
samego  siebie.  Do  nich  zaliczymy:  czynności  poznawcze,  emocjonalne,  motywacyjne,
sprawcze, interpersonalne.

Jakie zadania stawia psychologia?

Psychologia: opisuje i wyjaśnia to, co dzieje się naprawdę z człowiekiem, przewiduje to, co
się zdarzy, podnosi jakość życia przez pogłębianie wiedzy o naturze człowieka i jego
otoczeniu, umożliwia rozwiązywanie praktycznych problemów ludzi, np.:
–

znajomość przyczyn problemów ułatwia ich rozwiązywanie,

–

znajomość natury człowieka np. jego potrzeb – ułatwia przezwyciężanie konfliktów,

–

odpowiadając na pytania, jak ludzie myślą, co czują i jak działają?, można bardziej

poprawić współpracę między ludźmi,

–

ludzie oczekują wymiernych korzyści od psychologii, np. pracodawcy – jakiego typu

osobowość  najefektywniej  poradzi  sobie  z  zadaniami  zawodowymi,  rodzice  –  jakie  dzieci
odnoszą  największe  życiowe  sukcesy,  a  wszyscy  inni  –  pragną  poznać  przede  wszystkim
siebie realizując  nakaz  Sokratesa  „Poznaj  samego siebie”, (użyta  do  złych celów,  może  stać
się niebezpiecznym środkiem manipulacji lub maltretowania ludzi).

Psychologia jest dziedziną znajdującą się na przecięciu innych dyscyplin: filozofii,

biologii, socjologii, fizjologii i antropologii. Kierunki psychologii to: psychologia
dynamiczna, fizjologiczna, głębi, humanistyczna, introspekcyjna, poznawcza, indywidualna,
postaci, behawioralna i wiele innych.

Charakterystyka procesów poznawczych

Procesami poznawczymi nazywamy wszystkie czynności psychiczne, które służą

człowiekowi do orientowania się w otoczeniu. Dzięki nim jednostka zdobywa informacje
i buduje swoją wiedzę o świecie zewnętrznym i samej sobie. Podstawowe procesy poznawcze
to: wrażenie i spostrzeganie – to najprostsze procesy, za pośrednictwem których człowiek
przyswaja sobie informacje bezpośrednio z otoczenia czy własnego organizmu. Wyobrażenia
są pomostem do myślenia.

Myślenie, to jeszcze wyższa i doskonalsza forma poznania polegająca na przetwarzaniu

uzyskanych informacji w nowe, a więc forma pośrednia, wykraczająca poza dane wrażeniowo
– spostrzeżeniowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Procesy pamięci umożliwiają przechowywanie i przypominanie zdobytych informacji.

Zaś procesy uwagi towarzyszą wszystkim procesom poznawczym poprzez nakierowanie
świadomości na spostrzegany, obserwowany czy analizowany w toku myślenia cel.

Wszystkie wymienione procesy biorą udział w zdobywaniu, przetwarzaniu

i  wytwarzaniu  informacji  o  świecie.  U  dorosłego  człowieka  występują  one  w  ścisłej
wzajemnej  zależności,  wzajemnie  się  wzmacniając.  Wszechstronny  rozwój  zdolności
umysłowych  angażuje  świadomość,  która  jest  zasilana  spostrzeżeniami  z  otaczającej
rzeczywistości.  Aby  rozwiązać  problem,  często potrzebna  jest  wnikliwa  analiza  właściwości
przedmiotów, a  możemy  ją uzyskać dzięki  np. dużej wrażliwości wzrokowej czy słuchowej.
Podobnie, aby przewidzieć skutki podejmowanej w wyniku analizy decyzji trzeba umieć użyć
wyobraźni,  która  również  karmi  się  doświadczeniami  przechowywanymi  w  pamięci.
Podejmując  czynności  twórcze,  konstruktywne  musimy  użyć  symboli  i  znaczeń,  które  są
przechowywane w pamięci abstrakcyjnej.

U małego dziecka procesy myślowe występują jedynie na poziomie zmysłowym, dlatego,

że dziecko nie przyswoiło sobie jeszcze symboli. Formy bezpośredniego poznawania
rzeczywistości są głównym narzędziem poznawania świata.

W związku z naturalną potrzebą poznawania świata przez dziecko i wzbogacania jego

struktur poznawczych, opiekun społeczny jest zobowiązany do stymulowania rozwoju
analizatorów:

wzrokowego,

słuchowego,

motorycznego,

węchowego,

smakowego,

dotykowego.

Analizatory dostarczają informacji o właściwościach przedmiotów i zjawisk świata

otaczającego z odległości i stykających się bezpośrednio z powierzchnią ciała oraz z wnętrza
organizmu. Każdy analizator składa się z części obwodowej i centralnej. Obwodową część
stanowi receptor (np.: oko, ucho, itp.) i drogi nerwowe przekazujące informacje do centrum
(ośrodków nerwowych) [18, s. 90].

Zachęcam do dokładniejszego poznania struktur neurofizjologicznych [18, s.63 – 73].
Wrażenia i spostrzeżenia są to elementarne procesy poznawcze. Poprzez wrażenia

odzwierciedlamy poszczególne cechy obiektów działających na nasze receptory: barwę,
kształt, twardość, szorstkość powierzchni. W spostrzeżeniach odzwierciedlamy te obiekty
jako całość, np. spostrzegamy kwadrat, kulę, budynek żłobka, dzieci.

Obok wrażeń i spostrzeżeń służących do odbierania informacji działających bezpośrednio

na nasze zmysły mamy bardziej złożone procesy poznawcze, takie jak wyobrażenia
i myślenie.
Wrażenia

Trzeba zdawać sobie sprawę, że w rzeczywistości nie odbieramy cech przedmiotów

w sposób izolowany, np. jedząc jabłko odczuwamy jego zapach, twardość, widzimy kolor
i kulisty kształt. Doznajemy wielu wrażeń tworzących swoisty obraz spostrzeżeniowy jabłka
[17, s. 97].

Jednak do celów naukowych badamy rolę poszczególnych wrażeń w indywidualnej

wrażliwości  czy  czułości  analizatorów.  Zachęcam  do  pogłębienia  wiedzy  na  ten  temat
poprzez lekturę [17, s. 104 – 106]. Wspomnę tutaj, że rozwój wrażliwości i czułości dokonuje
się  w  działaniu.  Np.  pracując  z  kolorami  można  wykształcić  możliwość  rozróżniania
subtelnych  różnic  np.  40  odcieni  czerni.  Podobnie  jak,  muzycy,  którzy  określają  bardzo
dokładnie wysokość tonów.

W procesie nauczania i wychowania organizuje się dzieciom warunki do rozwijania

wrażliwości i czułości analizatorów poprzez dostarczanie wielu przedmiotów i zabawek, które
można poznawać za pomocą różnych zmysłów: oglądać, dotykać, słuchać odgłosów, jakie
wydają. Również zajęcia i zabawy ułatwiają dzieciom odzwierciedlanie rozmaitych własności
przedmiotów i zjawisk w otoczeniu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Spostrzeżenia

Powoli

wprowadzamy

dzieci

również

świat zjawisk odzwierciedlanych

w spostrzeżeniach: przedmiotów, ruchów istot i przedmiotów oraz ruchów własnego ciała.
Dzieci starsze oswajamy ze spostrzeganiem czasu, przestrzeni i stosunków przestrzennych
między rzeczami.

Interesujące szczegóły dotyczące odpowiedzi na pytanie: Dlaczego otwarte drzwi

postrzegamy jako prostokąt, mimo ze widzimy romb? i wiele innych znajdziesz drogi
czytelniku w książce [17, s. 110 – 116].

Od najmłodszych lat przyzwyczajamy dzieci do obserwowania różnych zjawisk,

przedmiotów w najbliższym otoczeniu, w świecie przyrody, obrazków, ilustracji w książkach.
Obserwacja kształtuje ważną właściwość psychiczną – spostrzegawczość, która polega na
dostrzeganiu cech na pozór drobnych, które niełatwo jest zauważyć, a mają one duże
znaczenie dla rozwiązania jakiegoś problemu. To, co ważne, często jest ukryte.
Wyobraźnia

Innym już pośrednim procesem odzwierciedlania rzeczywistości w oparciu

o  wcześniejsze  doświadczenia  jest  wyobraźnia.  Ma  ona  charakter  odtwórczy,  ale  i  twórczy.
Początkowo  dzieci  tylko  imitują  i  naśladują  rzeczywistość  w  zabawach.  Z  czasem  tworzą
umowne  sceny  w  zabawie  za  pomocą  ruchów,  gestów  i  słów.  Wyobraźnia  ma  szczególne
znaczenie w procesie uczenia się [17, s. 129 – 133].
Pamięć

Pamięć umożliwia nam przechowywanie doświadczeń, informacji, umiejętności

i  sprawności.  Przebiega  w  3  fazach:  zapamiętywania,  przechowywania,  odtwarzania.
Wyróżniamy  2  rodzaje  pamięci  mechaniczną  polegającą  na  dosłownym  odtwarzaniu
materiału,  oraz  logiczną  pozwalającą  wybiórczo  odtwarzać  materiał  w  oparciu  o  zasady.
Tajemnice  krótkotrwałości  i  długotrwałości  pamięci,  wierności  pamięci,  szybkości
zapamiętywania, odpowiedź na pytanie: „Dlaczego małe dzieci łatwiej zapamiętują dosłownie
opowiadanie,  a  starsze  potrafią  dostrzec  istotne  elementy  opowiadania”  odnajdziemy
w lekturze [17, s. 133 – 150].
Myślenie

Znana maksyma: „Myślę, więc jestem” (Cogito ergo sum) oznacza poczucie, wręcz

pewność własnego istnienia człowieka jako osoby myślącej. Oznacza to, że wnioskuje on
o własnym istnieniu na podstawie tego, co myśli [17, s. 156].

Myślenie otwiera przed człowiekiem nowe horyzonty poznawcze i zapewnia skuteczne

działanie w środowisku, dostosowując go do własnych potrzeb.

Co decyduje o tak wielkiej skuteczności myślenia?
To, że umożliwia odzwierciedlenie rzeczywistości w naszej świadomości w postaci pojęć

i sądów, jak również relacji, czyli stosunków między różnymi elementami rzeczywistości,
np.: relacji przyczynowo-skutkowych, związków nadrzędności-podrzędności, podobieństw-
różnic, tożsamości i przeciwieństwa.

Małe dziecko dostrzega te stosunki w spostrzeganej przestrzeni. Na poziomie zmysłowo-

ruchowym  umie  rozwiązywać  problemy,  np.  przystawić  krzesło,  aby  dosięgnąć  zabawkę
leżącą  na  stole.  Starsze  dziecko  potrafi  dostrzec  stosunki  zależnościowe  w  świecie
wyobrażeń,  realizując  je  na  jawie  w  postaci  konstruktywnych  budowli.  Najpóźniej  pojawia
się  myślenie  pojęciowe.  Wprawdzie  J.  Piaget  dostrzega  już  zalążki  myślenia  pojęciowego
u  dzieci  w  3  roku  życia  (dziecko  rozumie  mowę  i  posługuje  się  nią),  ale  nie  świadczy  to
o stadium myślenia słowno-logicznego. Dzieci funkcjonują na poziomie myślenia konkretno-
wyobrażeniowego [17, s. 165].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1) Czym zajmuje się psychologia jako nauka?
2) Wymień rodzaje czynności, które umożliwiają regulację stosunku ze światem

zewnętrznym i wewnętrznym?

3)  Określ zadania psychologii?
4)  Wymień kierunki psychologii?
5)  Wymień procesy poznawcze?
6)  Jaka jest różnica między wrażeniem a spostrzeganiem?
7)  Wyjaśnij, dlaczego widzimy świat w kolorach?
8)  Jaka jest różnica między wrażliwością a czułością?
9)  Na czym polega wielozmysłowe poznawanie rzeczywistości?
10)  Jaką rolę w spostrzeganiu odgrywa doświadczenie? – podaj przykłady.
11)  Co charakteryzuje człowieka spostrzegawczego?
12)  Jakie są podobieństwa i różnice między spostrzeżeniem a wyobrażeniem?
13)  Jakie znaczenie ma wyobraźnia w nauce i w pracy?
14)  Wymień fazy procesów pamięci?
15)  Wskaż czynniki warunkujące skuteczne zapamiętywanie i przechowywanie w pamięci

wybranego materiału?

16)  Scharakteryzuj pamięć mechaniczną i logiczną?
17)  Jakie są charakterystyczne cechy czynności myślenia?
18)  Podaj przykłady czynności, w których przejawia się myślenie zmysłowo-ruchowe?
19)  Wskaż różnice między myśleniem konkretno-wyobrażeniowym, a słowno-logicznym

(pojęciowym)?

Jeśli masz trudności, odpowiedzi uzyskasz w podręczniku A. Przetacznik – Gierowskiej M.,
G. Makiełło – Jarża: Podstawy psychologii ogólnej. WSiP, Warszawa 1989, s.112, 137 – 138,
149.

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Skieruj uwagę na kolory i sprawdź, gdzie zajmują miejsce w przestrzeni (uczestnicy od 4 lat)

[22, s. 38].

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przypomnieć, jaki kolor ma niebo i chodząc po sali dotknąć przedmiotów o takiej barwie

(licz ile takich miejsc znalazłeś),

2) przypomnieć kolor opony samochodowej, ponownie znaleźć w sali przedmioty, dotknąć

ręką, policzyć,

3)  przypomnieć kolor krwi i wykonać czynności jak poprzednio,
4)  przypomnieć kolor szpinaku i wykonać czynności jak poprzednio,
5)  przypomnieć kolor siana i wykonać czynności jak poprzednio,
6)  przypomnieć kolor śniegu i wykonać czynności jak poprzednio,
7)  jedną ręką dotknąć czegoś czerwonego, a drugą białego, jeśli jest Ci trudno samemu

odnaleźć taki przedmiot, możesz stanąć obok kolegi, który dotyka czegoś czerwonego
i białego i dotknąć, a wtedy także jesteś podłączony do czerwonego i białego,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8) dotknąć jedną ręką czegoś zielonego, a drugą czegoś żółtego (tutaj możecie prosić

o wzajemną pomoc), białego – czarnego, itp.,

9) osoba, która ma taki kolor, pożycza swój kolor klasie, za co otrzymuje prawo wydawania

poleceń grupie, do jakich kolorów ma się podłączyć.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

rozłożone w różnych miejscach sali przedmioty w różnych barwach.

Ćwiczenie 2

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) utworzyć pary niezależnie od płci,
2) pod przewodnictwem prowadzącego udać się w wyobraźni wybranym przez siebie

pojazdem wiele tysięcy kilometrów na kontynent afrykański,

3) ustalić w parach, co zabierzecie ze sobą,
4) zająć miejsce na podłodze, zamknąć oczy i wyobrazić sobie, że jesteście w środku

kontynentu na pustyni i spokojnie poruszcie się naprzód (3 – 4 minuty),

5) uświadomić sobie w tym momencie, że wasze pojazdy uległy uszkodzeniu i nie możecie

kontynuować podróży, aż do czasu usunięcia awarii,

6)  uświadomić sobie, że jesteście z dala od ludzi, bez środków łączności. Panuje cisza.
7)  napisać na w karcie ćwiczeń nr1:
  Co chciałbyś teraz zrobić?
  Z kim chciałbyś się porozumieć?
  Co chciałbyś mieć przy sobie?
  Od jakiego uczucia chciałbyś się uwolnić?
8)  uświadomić  sobie,  że  to  co  robimy,  za  kim  tęsknimy,  do  kogo  się  zwracamy,  czym  się

otaczamy, jakie przeżywamy uczucia, wskazuje na nasz system wartości,

9) przypiąć do swoich ubrań kartki i chodząc po sali zapoznać się z tym, co napisali inni,

dobrać się z osobami, które napisały to samo,

10) ustalić w utworzonych grupach schemat działań, aby rozwiązać problem, porównać

podobieństwa i różnice,

11) wpisać własne odpowiedzi, które ułatwią dyskusję, do kart ćwiczeń: pragnienia na

pustyni,

12) wziąć udział w dyskusji na temat: czy to, o czym myślimy będąc na pustyni, różni się od

naszego codziennego myślenia i pragnień?, Czy w codziennym życiu cieszymy się tym,
o czym marzymy na pustyni?, Czego nauczyło nas to ćwiczenie? Jak można powiększyć
naszą radość z tego, czego na co dzień doświadczamy i co posiadamy?

Wyposażenie stanowiska pracy:
  materiały piśmiennicze,
  szpilki,
  karta ćwiczeń nr 1.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Lp.

Czego najbardziej pragnąłem na

pustyni?

Czy to normalnie

mam? Dzięki czemu

lub, komu?

Czy troszczę się o

tych, którzy mi

pomagają posiadać

te dobra?

10.

Ćwiczenie 3

Popatrz na otaczający Cię świat oczami Małego Księcia [3, s. 184]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  wybrać najprostsze obiekty otoczenia, np. stół, tablica, długopis lub inne,
2)  wybrać złożone obiekty, np. szkoła, rodzina, przyjaciele,
3)  z książki  A.  de  Saint  Exupery`ego:  Mały  Książę  ALGO,  Toruń  2005  czytać  fragmenty,

które opisują rzeczywistość oczyma Księcia i spróbować spojrzeć na te obiekty w taki
sam sposób,

4) swoje zdziwienie, refleksje, spostrzeżenia, wyobrażenia wyrazić na kartce papieru

w formie pytań, skojarzeń, manipulacji przedmiotami,

5) popatrzeć oczami Małego Księcia na samego siebie i również zapisać na kartce

nasuwające się pytania i refleksje,

6) chętni odczytują swoje zapiski na forum klasy.

Dyskusja:

Czy widzicie różnicę między spostrzeganiem rzeczywistości w zwykły sposób,

a patrzeniem na znane rzeczy i zjawiska oczami Małego Księcia?

Czego nowego dowiedzieliście się o sobie na podstawie tego ćwiczenia?

Wyposażenie stanowiska pracy:
–

materiały piśmiennicze,

–

książka A. de Saint Exupery`ego: Mały Książę ALGO, Toruń 2005.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Spróbuj zostać detektywem [4, s. 41].

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z sytuacją, którą przedstawia doświadczony detektyw ze Scotland Yardu

(w tę rolę wciela się nauczyciel),

2) przygotować się do roli asystenta detektywa, poprzez uważne wysłuchanie tekstu, analizę

sytuacji i sformułowanie istotnych pytań, które mogłyby naprowadzić na trop do
wyjaśnienia zagadki,

3) zaplanować, komu zadasz te pytania, jakim ważnym osobom z otoczenia Anny,
4) zaplanować, jakich oględzin należy dokonać w mieszkaniu. Co powinieneś wiedzieć

odnośnie rozkładu mieszkania, położenia pokoju, żeby zrozumieć, co mogło się stać?
Jakie przedmioty mogą być dowodami w sprawie?

5) przygotować się do wywiadu z osobami, które mogłyby udzielić Ci nowych, ważnych

informacji do sformułowania hipotez, co się mogło stać z Anną.

6) połączyć się w grupy i ustalić, która hipoteza wydaje się być prawdopodobna.

Przygotować się do roli matki, ojca Anny, przyjaciółek, gosposi, sąsiadów lub innych
osób według własnego uznania,

7) teatralnie odtworzyć jak najlepsze, jak najbardziej prawdopodobne wydarzenia owej

nocy,

8) porównać pomysły różnych grup i ocenić, na podstawie wiarygodności dowodów, która

wersja może być najbardziej zbliżona do prawdy, odwołując się do argumentacji
przedmiotów i zeznań świadków wydarzeń.

Wyposażenie stanowiska pracy:
  naszyjnik,
  słoiczek z tabletkami,
  budzik,
  zdjęcie kilkunastoletniej dziewczyny,
  opowiadanie detektywa.

„Poprzedniej nocy młoda dziewczyna, 16 – letnia Anna Robinson, zniknęła ze swojego domu.
Ostatnia  widziała  ją  gospodyni.  Weszła  do  niej  do  pokoju  o  10  w  nocy,  żeby  powiedzieć
dobranoc. Kiedy następnego dnia o ósmej rano zajrzała do jej pokoju, ku swojemu zdziwieniu
nie zastała w nim Anny. Pościel była porozrywana, widoczne były ślady walki. Budzik spadł
na podłogę, a jego wskazówki zatrzymały się na godzinie jedenastej. Nie był to jednak napad
rabunkowy.  Na  toaletce  bowiem  leżał  bardzo  kosztowny  naszyjnik,  który  Anna  dostała  od
ojca.  Słoiczek  po  tabletkach  był  otwarty  i  zupełnie  pusty.  Na  lusterku  stojącym  na  toaletce
nabazgrana była kredką jakaś wiadomość. Nie można jednak było zrozumieć jej sensu.”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić znaczenie procesów poznawczych w poznawaniu świata.?



2) wymienić podstawowe procesy poznawcze?



3) wykazać różnicę między wrażeniem a spostrzeganiem?



4) określić rolę indywidualnej wrażliwości, czułości i

spostrzegawczości w przystosowaniu się do środowiska?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5) wskazać podobieństwa i różnice między spostrzeżeniem a

wyobrażeniem



6) określić rolę wyobraźni w nauce i pracy?



7) scharakteryzować pamięć mechaniczną i logiczną?



8) podać różnicę między zmysłowym a umysłowym poznawaniem

rzeczywistości?



9) wykazać uprzywilejowaną pozycję myślenia wśród innych procesów

poznawczych?



10) wymienić korzyści w przystosowaniu się do życia, wynikające z

umiejętności myślowego odzwierciedlania świata?



11) wykazać rolę myślenia w rozwiązywaniu problemów życiowych?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Rozwój psychiczny

4.2.1. Materiał nauczania

Podstawowe pojęcia i cele rozwoju

Rozwój jest to proces w toku którego dokonują się kierunkowe, prawidłowo następujące

zmiany, prowadzące od stanów niższych (prostszych) do wyższych (bardziej złożonych).
Najistotniejsze jego cechy, to: kierunkowość i progresywność.

Rozwój psychiczny rozumiany jest jako proces zmian ukierunkowanych na coraz

doskonalsze  równoważenie  stosunków  jednostki  z  jej  środowiskiem.  Równoważenie  to
dokonuje  się  na  drodze  zmian  dwojakiego  rodzaju:  adaptacji  i  dokonywania  zmian
w  środowisku.  Przystosowanie  się  jednostki  do  otoczenia  charakteryzuje  się  np.  zmianami
własnymi,  np. odwracanie przez  niemowlę głowy w kierunku źródła dźwięku; wykonywanie
prostych  poleceń  w  grupie  poniemowlęcej,  czy  w  późniejszych  okresach  rozwojowych
podporządkowanie  się  systemowi  wymagań  szkolnych,  zakładu  pracy  itd..  Drugi  aspekt
równoważenia  stanowi  dokonywanie  zmian  w  środowisku  odpowiadającym  potrzebom
człowieka,

np.

okresie

niemowlęcym

dziecko

przywołuje

płaczem

matkę,

w poniemowlęcym rozkłada zabawki, aby je poznać, próbuje wpłynąć na zmianę decyzji
kolegi, czy w dorosłym życiu zmienia pewne elementy środowiska zgodnie ze swoimi celami
wychowawczymi, społecznymi czy produkcyjnymi.

Za szczegółowe przykłady adaptacyjnych zmian środowiskowych mogą posłużyć:

przechodzenie  od  postrzegania  globalnego  do  analityczno-syntetycznego,  wzrost  znaczenia
pamięci  logicznej (w porównaniu z  mechaniczną)  itp. Oba szczegółowe rodzaje zmian służą
głównemu  celowi  rozwoju,  jakim  jest  doskonalenie  możliwości  równoważenia  stosunków
człowieka z otoczeniem, poprzez ogólne kierunki rozwoju.

Psychologia rozwojowa wskazuje na dwa podstawowe kierunki rozwoju, które widać na

poniższym schemacie [21, s. 146].

Rys. 2. Ogólne cele rozwoju.

Obiektywizacji

poznawania

Autonomizacji

działania

Rozwój prowadzi do

Doskonalenie się sposobów

równoważenia stosunków jednostki

z otoczeniem:

Wyprzedzanie reakcjami
przewidywanych zmian środowiska

Uwzględnianie w działaniu
przewidywanych reakcji środowiska

Dokonującej się w miarę

wzrostu

samoświadomości

Dokonującej się w miarę

wzrostu abstrakcyjności

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Obiektywizacja poznania oznacza, iż człowiek odzwierciedla rzeczywistość coraz

wierniej  i  dokładniej,  w  sposób  coraz  bardziej  niezależny  od  relacji,  w  jakich  pozostaje
z  otoczeniem.  Z  czasem  w  coraz  większym  stopniu  potrafi  wyodrębnić  się  w  sensie
poznawczym  ze  swego  otoczenia  i  patrzeć  na  świat  i  swoje  z  nim  relacje  z  zachowaniem
dystansu

właściwego

niezależnemu

obserwatorowi.

Czynniki

subiektywne

mogą

ukierunkować czynności poznawcze tylko na te aspekty rzeczywistości, które mają dla niego
znaczenie.  Mogą  też  wpływać  na  jej  zniekształcenia,  z  pominięciem  istoty.  Na  przykład
pozytywny  stosunek  do  jakiejś  osoby  prowadzi  do  upiększenia  jej  obrazu;  często  mylnie
przypisuje  się  innym  ludziom  własne  pragnienia,  uczucia,  czy  intencje;  wydarzenia,  które
wywołały lęk są nieadekwatnie zapamiętane, silny gniew powoduje błędne wnioskowanie.

Również początkowym brakiem obiektywizmu odznacza się sposób widzenia samego

siebie.  W  pierwszych  etapach  rozwoju  świadomość  siebie  jest  niepełna.  Z  czasem  człowiek
uczy się rozróżniania: własnych doznań czy przeżyć od spostrzeżeń; myśli od uczuć;  tego, co
wie  od  tego,  czego  się  domyśla;  oczekiwań  czy  lęków  od  rzeczywistości;  cech  istotnie
posiadanych  od  pożądanych.  To  właśnie  stopniowe  poznawanie  siebie  przyczynia  się  do
doskonalenia  sposobu  postrzegania  rzeczywistości.  Znajomość  własnych  potrzeb,  uczuć,
nastawień, własnych możliwości i ograniczeń pozwala nam uświadomić sobie jak czynniki te
wpływają  na  nasze  poznanie,  to  zaś  umożliwia  próby  aktywnego  przezwyciężania  tego
wpływu.  Tak,  więc  samoświadomość  jest  ważnym  czynnikiem  sprawowania  kontroli  nad
przebiegiem własnych czynności poznawczych, a więc warunkiem obiektywizacji poznania.

Autonomizacja działania jako drugi zasadniczy kierunek rozwoju oznacza, że wraz

z  doskonaleniem  procesów  myślowych  w  kierunku  abstrakcji  i  uogólnień,  czynniki
sytuacyjne przestają wyznaczać działanie człowieka bezpośrednio, lecz są postrzegane przez
pryzmat  praw  ogólnych,  naturalnych,  rządzących  światem  [10,  s.  143].  Obiektywizacja
poznania  i  autonomizacja  działania  stanowią  dwa  procesy  komplementarne,  wzajemnie  się
wspomagające  i  równoważące.  Sprawiają  one  paradoksalnie,  że  człowiek  w  miarę  jak
w  swoim  działaniu  uniezależnia  się  od  świata,  to  również  dzięki  coraz  trafniejszemu
odzwierciedlaniu rzeczywistości lepiej się do tego świata przystosowuje.

Istota rozwoju [21, s. 147]

Na proces rozwoju składają się zmiany dwojakiego rodzaju: ilościowe i jakościowe.

Pierwsze  to:  przyrost  wagi,  pojemność  płuc,  ostrość  wzroku,  ilość  słów,  zasób  pojęć  itd.
Traktując  rozwój  jako  proces  tworzenia  się  wewnętrznych  struktur  neurofizjologicznych
odzwierciedlających  rzeczywistość,  można  zmiany  ilościowe  widzieć  jako  poszerzenie  się
tych  struktur  przez  włączanie  w  nie  coraz  większej  liczby  elementów.  Rozwój  jednak,  nie
ogranicza  się  do  tych  zmian.  Obok  słów  najprostszych  z  czasem  pojawiają  się  rzeczowniki
abstrakcyjne,  obok  pamięci  mechanicznej  pojawia  się  logiczna,  sensowna.  Są  to  już  efekty
zmian jakościowych, przenoszących na wyższy poziom kontakty z rzeczywistością.

Widzimy, że zmiany ilościowe prowadzą do zwiększenia doświadczenia, stanowiącego

niezbędne tworzywo zmian jakościowych, które polegają na przeorganizowaniu tego
doświadczenia. Zmiany jakościowe powodują, że można wyodrębnić pewne stadia, czy fazy,
których granice są wyznaczone zasadniczymi przeobrażeniami w sposobie funkcjonowania.

Stadia następują po sobie w ściśle określonej, stałej kolejności – każde poprzednie jest

warunkiem pojawienia się następnego. Znaczy to, że osiągnięcia jednego stadium rozwoju
stanowią nieodzowny punkt wyjścia dla dalszych zmian, prowadzących do stadium
następnego.

Przedstawione wyżej poglądy nie są jedynymi, jakie sformułowano w psychologii

rozwojowej na temat stopniowego, łagodnego przechodzenia z jednego stadium do drugiego.
Zmiany rozwojowe należą do najbardziej spornych problemów teorii rozwoju.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Stadia rozwoju

Tak jak nie ma w psychologii zgodności, co do charakteru i przebiegu zmian

rozwojowych,  tak  też  odmienne  są  szczegółowe  propozycje  periodyzacji  rozwoju  podawane
przez  różnych  autorów.  Przy  założeniu,  że:  rozwój  polega  na  doskonaleniu  się  sposobu
odzwierciedlania  rzeczywistości  poprzez  poznanie  oraz  działanie  i  dokonuje  się  w  toku
aktywnych  kontaktów  ze  światem,  pod  wpływem  oddziaływań  środowiskowo-
wychowawczych, które określają charakter tych kontaktów, wynika użycie trzech kryteriów,
(wzajemnie ze sobą powiązanych) przy wyodrębnianiu stadiów:
  sposób  i  poziom  poznawania  i  uświadamiania  sobie  przez  dziecko  otaczającej

rzeczywistości,

dominujący rodzaj działalności dziecka,
specyficzne formy i metody oddziaływania wychowawczego na dziecko.

Zmiany te wzajemnie się warunkują – poziom poznawania wpływa na działanie,

a  w  toku  działania  doskonali  się  sposób  poznawania  rzeczywistości.  Działanie  zależy  od
warunków i możliwości tworzonych przez wychowanie. Aby te formy i metody wychowania
były  skuteczne,  muszą  uwzględniać  możliwości  dziecka  –  aktualny  poziom  jego  poznania
i  działania.  Na  podstawie  kryteriów  wymienia  się  5  podstawowych  stadiów  zwanych
okresami rozwojowymi [10, s. 151]. Są to:
1.  Niemowlęctwo 0 – 1 rok życia.
2.  Wiek poniemowlęcy 1 – 3.
3.  Wiek przedszkolny 3 – 7.
4.  Młody wiek szkolny 7 – 11, 12.
5.  Wiek dorastania 12,13 – 17,18.

Wszechstronną teorię rozwoju psychologicznego przedstawił w 8 sekwencyjnych

stadiach jeden z czołowych uczonych psychoanalityków Erik Erikson [13, s. 46]. Według
niego zachowania dziecka są efektem wpływów społecznych i nie są raz na zawsze
nieodwracalne, tzn., że zdarzenia występujące w późniejszym okresie życia mogą wpływać na
uformowane wcześniej podstawy osobowości i zmieniać je na lepsze lub gorsze.

Tabela nr 3. Stadia, kryzysy rozwoju na podstawie Eriksona

Stadium/kryzys

Wiek

Osoby zaangażowane
w relację

Pomyślne
rozwiązanie
kryzysu

1. Zaufanie lub

nieufność

2. Autonomia lub

poczucie wstydu
lub zwątpienia

3. Inicjatywa lub

poczucie winy

4. Przedsiębiorczość

lub poczucie
niższości

5. Tożsamość lub

rozproszenie
(pomieszanie) ról

Niemowlęctwo 0–1

Wczesne
dzieciństwo 1–3

Wiek zabawy 3–5

Wiek szkolny 6–11

Dorastanie 12–11

Rodzice/opiekunowie

Rodzice/opiekunowie

Rodzina/opiekunowie

Sąsiedzi/szkoła

Grupy rówieśnicze

Nadzieja

Wola

Cel

Poczucie
kompetencji

Zaufanie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. Intymność lub

samotność

7. Produktywność

lub stagnacja
(zaabsorbowanie
sobą)

8. Integracja lub

rozpacz

Wczesna dorosłość
22–25,30

Środkowa
dorosłość 30–65

Starość 65–80

Przyjaciele/małżonek

Interakcje
rodzinne/współpracownicy

Wszyscy ludzie

Miłość

Troska

Mądrość

1. Jeśli niemowlęta obdarzone są należytą troską, miłością i przywiązaniem, rozwijają

poczucie zaufania, gdy te podstawowe potrzeby nie są zaspokajane, dzieci stają się
podejrzliwe, pełne lęku i nie mają zaufania do swojego otoczenia, w efekcie całego
świata.

2. Rozwijające się zdolności motoryczne i umysłowe dają możliwość doświadczenia

niezależności. Jeśli ten pęd do badania świata jest wzmocniony, dzieci wzrastają na
ufające sobie, autonomiczne jednostki. Jeśli rodzice lub opiekunowie okazują
dezaprobatę lub niechęć, u dzieci może wytworzyć się niewiara w zdolności i zwątpienie
we własne kompetencje.

3. Inicjatywa w zabawie, spontaniczne badanie środowiska, dokonywanie odkryć.

Zachęcanie i wzmacnianie przez dorosłych zachęca do podejmowania aktywności
skierowanej na osiągnięcie celu. Ograniczanie dziecka wzbudza poczucie winy.

4. Pragnienie manipulowania przedmiotami i zdobywania wiedzy o tym jak funkcjonują

rzeczy, prowadzi do ukształtowania się poczucia porządku, systemu reguł i zrozumienia
natury otoczenia. Jeśli rodzice uważają takie zachowanie za kłopotliwe czy niemądre,
u dziecka może powstać poczucie niższości.

5. Rozwojowe zadanie tego okresu polega na ukształtowaniu zintegrowanego poczucia „ja”,

które jest osobiście akceptowane przez jednostkę i odmienne od innych. Niepowodzenie
w uformowaniu adekwatnego poczucia własnej tożsamości może doprowadzić do
dylematu pomieszania ról. To zaś często rodzi poczucie nieadekwatności, izolacji lub
niezdecydowania (zamętu).

6. Zadaniem tego okresu jest rozwój bliskich i głębokich relacji z innymi. Osiągnąwszy

poczucie  tożsamości,  jednostki  stają  się  teraz  zdolne  do  dzielenia  się  z  innymi  w sferze
moralnej,  emocjonalnej  i  fizycznej.  Dla  jednych  intymność  oznacza  małżeństwo,  dla
innych  nawiązanie  i  podtrzymanie  ciepłej  przyjaźni,  (co  nie  oznacza,  że  pierwsze  nie
może zawierać drugiego). Ci, którzy nie potrafią lub nie chcą dzielić się z innymi, cierpią
na skutek poczucia samotności i izolacji.

7. Produktywność oznacza, że dorośli mają ochotę patrzeć poza siebie i wyrażać

zainteresowanie  przyszłością  świata.  Podstawa  troski  jest  kierowana  ku  udoskonaleniu
społeczeństwa  i  przyszłych  pokoleń.  Jednostka  zaabsorbowana  sobą  jest  nadmiernie
skłonna zajmować  się własnym samopoczuciem i zyskiem materialnym. Prowadzi to do
stagnacji.

8. Osoby, które ukształtują poczucie integracji, zwykle pozytywnie rozwiązały poprzednie

kryzysy  psychospołeczne  i  potrafią  spoglądać  wstecz  na  swoje  życie  z  godnością,
satysfakcją  i  poczuciem  osobistego  spełnienia.  Niepomyślne  rozwiązanie  poprzednich
kryzysów  może  wzbudzić  poczucie  rozpaczy.  Ludzie  ci  postrzegają  minione  lata  jako
serię rozczarowań, błędów, porażek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Metody poznawania psychiki człowieka

W psychologii stosuje się metody heurystyczne i diagnostyczne. Pierwsze wykorzystuje

się  do  poznania  ogólnych  prawidłowości  rządzących  czynnościami  człowieka  i  procesami
psychicznymi.  Metody  diagnostyczne  służą  do  opisu  zachowania,  czy  też  zaburzeń
w  zachowaniu  jednostki.  W  wielu  metodach  tkwią  elementy  jednych  i  drugich.  Często
dokonuje się diagnozy odwołując się do ogólnych praw [17, s. 40].

Metody stosowane w psychologii są następujące: obserwacja, w tym również

samoobserwacja, eksperyment naturalny, eksperyment laboratoryjny, test, wywiad, ankieta,
kwestionariusz, analiza działania i wytworów.

Obserwacja jest jedną z najbardziej podstawowych metod psychologicznych. Polega na

„…świadomym, planowym i celowym spostrzeganiu zachowania się człowieka
i rejestrowaniu przebiegu zjawisk i zdarzeń”. [17, s. 40]

Aby była skuteczna musi spełnić kilka warunków:

–

celowości – dlaczego i w jakich warunkach dane zjawisko występuje

–

planowości i systematyczności – ustalenie, w jakich odstępach czasowych i w jakich
sytuacjach będzie to zjawisko obserwować

–

selektywności – jasność, co będziemy obserwować, np. agresję, to tylko ją

–

obiektywności – nie ulegamy emocjom, wcześniejszym doświadczeniom, jeśli kogoś
lubimy, to widzimy w cieplejszych barwach, notujemy czynność, jaką wykonuje dziecko,
nagrania kamerą pozwalają nam bardziej obiektywnie rejestrować i kategoryzować
interesujące nas zdarzenie.

Metoda obserwacji może być stosowana w różny sposób w zależności od potrzeb.

Występują tu różne techniki: dzienniki obserwacji, obserwacje fotograficzne, próbki czasowe
(np. w określonych porach dnia 5 minut obserwacji). Procedurę tę powtarza się w ciągu
tygodnia. Pozwala ona ustalić typowe działanie wynikające z określonego trybu życia.
Zbliżona technika znana jest jako próbki zdarzeń, kiedy badacz z góry określa, jakie zdarzenia
będzie obserwował i dokładnie je rejestruje.

Eksperyment psychologiczny – jest obserwacją zdarzeń, zachowań wywołanych przez

badacza,  w  warunkach  kontrolowanych  przez  niego.  Zmieniając  w  określonej  sytuacji
czynnik  A (zmiena  niezależna) obserwujemy, czy powoduje to zmianę czynnika  B (zmienna
zależna).  Porównujemy  to  z  sytuacją  kontrolną,  w  której  nie  zmieniamy  czynnika  A,  przy
zachowaniu  identyczności  obu  sytuacji  pod  względem  innych  czynników.  Jeżeli  wynik
eksperymentu  jest  pozytywny,  oznacza  to,  że  B  występuje  jako  skutek  zmiany  A,  a  nie
występuje bez tej zmiany, oznacza to przyczynę zależności B od A [19, s. 18].

Zaletą eksperymentu jest możliwość powtarzania go wiele razy przy zachowaniu tych

samych warunków.

Test jest jednorazowo stosowanym zadaniem lub zbiorem zadań, które osoba badana ma

wykonać. Wykonanie to daje się ująć liczbowo i wykazuje nasilenie danej cechy, czy
zachowania. Wyróżniamy testy sprawności (zdolności), wiadomości, testy osobowości
[18, s. 21].

Testy muszą spełniać określone warunki: muszą być wystandaryzowane (zgodne

z regułami stosowania i obliczania wyników), rzetelne (eliminujące czynniki subiektywne),
znormalizowane (zgodne z normami dla danej populacji) i trafne (mierzące to, co mają
mierzyć).

Wywiad, ankieta i kwestionariusz są traktowane w psychologii jako metody pomocnicze,

obciążone w różnym stopniu błędem subiektywności.

Wywiad jest rozmową wcześniej zaplanowaną i przygotowaną według schematu,

przeprowadzoną  w  celu  uzyskania  informacji  o  życiu  lub  wycinku  aktywności  osoby.
Szczególnie  trudno  prowadzi  się  wywiad  z  dzieckiem.  Praktykuje  się  wtedy  łączenie
wywiadu  z  innymi  technikami,  np.  nawiązuje  się  do  wcześniej  namalowanego  rysunku

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rodziny, prowadząc równocześnie obserwację. Zwraca się uwagę na przejawy nieśmiałości,
lęku, agresji. W przypadku płaczu odkłada się drażliwe pytanie na kolejne spotkanie. Wywiad
może być nagrywany na taśmie.

Ankieta jest usystematyzowanym zbiorem pytań dotyczących jakiejś dziedziny życia,

opinii, poglądów, zainteresowań. Traktuje się ją jako badanie wstępne, sondażowe. Jej wadą
jest powierzchowność i brak możliwości sprawdzenia wiarygodności wypowiedzi.

Kwestionariusze

są

wystandaryzowane

zestawy

pytań

stworzone

jako

wystandaryzowane narzędzie pomiaru niektórych przejawów osobowości. Porównujemy
wyniki opracowane wcześniej z normami. [17, s. 56]

Analiza działania polega na obserwacji działalności człowieka w różnorodnych jej

przejawach. Opisujemy rodzaj i kolejność czynności, aby wyznaczyć optymalny przebieg
danego rodzaju działania.

Analiza wytworów, rysunków, konstrukcji z klocków, ulepianek. Wykorzystuje się do

badania rozwoju umysłowego dziecka, niektórych przejawów osobowości, przystosowania do
świata.

4.2.2 Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1)  Co to jest rozwój?
2)  Jak rozumiesz istotne cechy rozwoju: progresywność i kierunkowość?
3)  Co rozumiesz przez obiektywizację poznania?
4)  Jak rozumiesz autonomizację działania?
5)  Jaki  wpływ  mają  wymienione  cele  rozwoju  (obiektywizacja  poznania,  autonomizacja

działania) na przystosowanie się człowieka do życia?

6)  Jakie kryteria są brane pod uwagę przy podziale rozwoju psychicznego na okresy?
7)  Jakie znasz przykłady podziału rozwoju człowieka na okresy?
8)  Jakie cechy charakteryzują dobrą obserwację psychologiczną?
9)  Jakie znasz techniki obserwacyjne?
10)  Co to jest i czym się charakteryzuje test psychologiczny?
11)  Co można badać za pomocą eksperymentu?
12)  Jak powinien być przygotowany wywiad psychologiczny?
13)  Czego dowiadujemy się przez analizę wytworów działania?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ cechy osobowości dziecka przejawiające niezależność na podstawie obserwacji

wykonywanych przez dziecko i czynności w zakresie samoobsługi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania i ćwiczenia dotyczące oceniania osiągnięć rozwojowych

dzieci w wieku poniemowlęcym z jednostki modułowej 513[01].Z1.01 Rozpoznawanie
osiągnięć rozwojowych w poszczególnych etapach życia dziecka.

2) wybrać czynności, które dziecko 2 i 3 – letnie próbuje samodzielnie wykonać i zaznaczyć

w karcie obserwacji (umieszczonej poniżej),

3) odpowiedzieć na następujące pytania:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jakich cechach osobowości może świadczyć inicjatywa dzieci przejawiana podczas

czynności samoobsługowych?

o jakich cechach osobowości może świadczyć brak inicjatywy, bierne poddawanie się

pomocy opiekunki?

o jak ocenisz wpływ przejawianych aspiracji przez dzieci 2 – 3 letnie na rozwój

osobowości?

Jakie znaczenie dla rozwoju osobowości ma zaufanie do własnych możliwości działania?

Praca domowa

Wybrać dziecko 2 – 3 letnie w placówce ćwiczeniowej lub w domu rodzinnym

i przeprowadzić obserwację, stawiając znak „+”, kiedy dziecko potrafi wykonać czynności,
lub znak „–” kiedy nie potrafi (przez 5 minut raz w tygodniu przez okres 1 miesiąca).

Wyposażenie stanowiska pracy:
  egzemplarz poradnika do jednostki modułowej 513[01].Z1.01,
  kartka formatu A4,
  długopis,
  karta  obserwacji  do  ćwiczenia  1,  opracowana  na  podstawie:  Karty  rozwoju

psychomotorycznego dzieci do lat 3 – letnich Państwowego Domu Małych Dzieci
w Warszawie

Wiek życia dziecka w miesiącach

Wiek
rozwojo
wy

Wskaźnik rozwoju

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

lubi

pomagać

dorosłym:

układa

zabawki,

odstawia

krzesło, swój kubek, talerz, itp.

pomaga przy ubieraniu się,
np.: podciąga majtki, rajstopy,
wkłada buty

przejawia inicjatywę przy
otwieraniu zamków
błyskawicznych, wyciąganiu
rąk z płaszcza, wieszaniu
czapek na wieszakach

umie jeść samo

24
miesiące

2 lata

używa zaimka „ja”

lubi

pomagać

dorosłym:

układa

zabawki,

odstawia

krzesło, swój kubek, talerz, itp.

pomaga przy ubieraniu się, np.
podciąga

majtki,

rajstopy,

wkłada buty

36
miesięcy

3 lata

przejawia inicjatywę przy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

otwieraniu zamków
błyskawicznych, wyciąganiu
rąk z płaszcza, wieszaniu
czapek na wieszakach

umie jeść samo

używa zaimka „ja”

Ćwiczenie 2

Określanie cech osobowości dorosłego na podstawie obserwacji jego wykonywania

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z rozdziałami: Walka z syndromem bezradności [8, s. 43] i Jaka mowa

ciała? [8, s. 80 – 81],

2) uzupełnić kategorie zachowań sugerujących wycofywanie się i zachowań sugerujących

zdecydowanie i wiarę w siebie,

3) wybrać dowolną osobę z klasy (może to byś nauczyciel w czasie wykładu, jeśli się na to

zgodzi) i dokonać obserwacji lub odtworzyć z nagrania wykład profesora, zaznaczając
pionową kreską ilość zachowań zaproponowanych na liście,

4) porównać wyniki obserwacji z innymi. Duża zbieżność świadczy o rzetelności

prowadzonej obserwacji,

5) zinterpretować wyniki obserwacji korzystając z podanej informacji:
we współczesnej psychologii humanistycznej traktuje się człowieka jako kogoś, kto się

ciągle  zmienia,  dlatego  nawet  ponad  6  kresek  sugerujących  zachowania  wycofania  nie
dyskwalifikuje  trwale.  Wskazuje  jednak  na  pewne  trudności  psychiczne,  nad  którymi
trzeba popracować.

Wyposażenie stanowiska pracy:
  egzemplarz poradnika do jednostki modułowej 513[01].Z1.01,
  kartka formatu A4, długopis,
  karta obserwacji do ćwiczenia 2.

Zachowania sugerujące
wycofywanie się

Zaznacz
kreską

Zachowania sugerujące
zdecydowanie i wiarę w
siebie.

Zaznacz
kreską

Ton głosu

Cichy, monotonny

Zdecydowany, wyrazista
artykulacja, poważny ton

Odwracanie wzroku,
patrzenie w bok

Swobodny kontakt
wzrokowy

Zasłanianie dłonią ust

Swobodny oddech

Pocieranie szyi, karku

Lekkie przechylenie
głowy w trakcie
słuchania

Krzyżowanie rąk i nóg

Spokojne otwarte dłonie

Mowa ciała

Nadmierna
gestykulacja

Umiarkowana
gestykulacja i mimika

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Skurczona, pochylona
pozycja ciała

Wyprostowana pozycja
ciała

Nadużywanie
przymiotników,
używanie słów: super,
bosko

Używanie zdrobnień

Odwoływanie się do
milczenia

Częste tłumaczenie się

Częste używanie
wyrażeń: sądzę…, moim
zdaniem…,

Używanie słów:
Nieprawdaż? Prawda?

Używanie stwierdzeń
zaczynających się od „ja”

Sposób
formułowania
wypowiedzi

Używanie form
bezosobowych

Używanie form
osobowych czasowników

Ćwiczenie 3

Przygotowanie wywiadu z małymi dziećmi

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  przeczytać uważnie kartę obserwacji (umieszczoną poniżej),
2)  rozróżnić i zaznaczyć otwarty i ustrukturalizowany schemat wypowiedzi.
3)  wybrać  2  obrazki  z  życia  rodzinnego  z  książki  A.  Faber,  E.  Mazlish:  Jak  mówić,  żeby

dzieci nas słuchały? Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły? i ułożyć następne
2 przykłady pytań otwartych i ustrukturalizowanych oraz odpowiedzi do wywiadu
z dziećmi.

Po wykonaniu zadania odpowiedzieć na następujące pytania:

Dlaczego trudno jest przeprowadzić wywiad z dziećmi tylko przy pomocy słów?
Co sądzisz o wywiadzie z dziećmi przy pomocy techniki wyboru obrazków

i wskazywania odpowiedzi bez użycia słów?

  Czy umożliwia ona poznanie uczuć dziecka, bez stawiania wymagań słownych?
  Jakich odpowiedzi możemy oczekiwać od dzieci, proponując im zabawę z lalkami?

Wyposażenie stanowiska pracy:
  egzemplarz  książki  A.  Faber,  E.  Mazlish:  Jak  mówić,  żeby  dzieci  nas  słuchały?  Jak

słuchać, żeby dzieci do nas mówiły? Media Rodzina of Poznań, Poznań 1993,

materiały piśmiennicze
karta obserwacji do ćwiczenia 3.

Możliwe odmiany strukturalizacji pytań wywiadu

Schemat sytuacji bodźcowej

Schemat wypowiedzi

Przykład: „Ten mały chłopiec bawi się, a
matka przerywa mu i mówi, że pora iść do
łóżka”

Przykład: „Jeśli ten mały chłopiec bawi się,
a matka przerywa mu i mówi, że pora iść do
łóżka”

„Co on mówi?”

„Czy on wpada w złość, czy mówi: -
„Dobrze mamo”?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przykład:  „Ten  mały  chłopiec  bawi  się
i wchodzi matka”

Przykład:  „Ten  mały  chłopiec  bawi  się
i wchodzi matka”

„Ułóżmy historyjkę o tym, co ona mówi do
niego i co on mówi do niej”.

„Czy chłopiec prosi matkę, aby pobawiła się
z nim, czy bawi się dalej tak jak gdyby matki
przy nim nie było”?

Ćwiczenie 4

Przeprowadzenie wywiadu z rodzicami dziecka w placówce opiekuńczo - wychowawczej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zastanowić się, czego chcesz się dowiedzieć od rodziców o dziecku i jakie zadać pytanie:
pytania dotyczące społecznych kontaktów dziecka: kolegów, rówieśników, stosunku do

dorosłych,

pytania dotyczące emocjonalnego funkcjonowania dziecka i obrazu samego siebie: co

dziecko mówi o sobie, czy wierzy w siebie, czy często wpada w złość, czy się smuci,

  pytania dotyczące klimatu życia rodzinnego, więzi w rodzinie,
  pytania dotyczące warunków życia, struktury i historii rodziny,
  pytania dotyczące praktyk i postaw wychowawczych rodziców,
2)  podzielić się na 5 grup (każda grupa wybiera inny problem do zbadania),
3)  sformułować  pytania,  które  przyniosą odpowiedzi na  interesujący Cię  problem.  Możesz

skorzystać z przykładów pytań zamieszczonych czasopiśmie: Poradnik Wychowawcy
z sierpnia 2001 r. Oto wybrane z nich, dotyczące emocjonalnego funkcjonowania
i obrazu siebie dziecka:

  Jak dziecko mówi o sobie?
  Czy dziecko wierzy w siebie?
  Co o tym świadczy?
  Jak dziecko siebie ocenia?
  Jakie uczucia dziecko przeżywa najczęściej?
  Czy dziecko łatwo się irytuje, wpada w złość?
  Co je złości?
  Czy dziecko łatwo się smuci?
  Co je smuci?
  Czy dziecko często jest zaniepokojone, przestraszone?
  Czego się obawia?
  Czy dziecko często się nudzi?
4)  wybrać osoby, które ustalą zasady spotkania z rodzicami w placówce, aby  nie utrudniać

jej funkcjonowania,

  Czy może to być na zebraniu rodziców?
  Czy w kontakcie indywidualnym?

Wyposażenie stanowiska pracy:
  5 egzemplarzy czasopisma: Poradnik Wychowawcy,
  materiały piśmiennicze.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować pojęcie rozwoju?



2) wymienić zachowania świadczące o obiektywizacji poznania?



3) wymienić zachowania świadczące o autonomizacji działania?



4) wymienić kryteria podziału rozwoju psychicznego na okresy?



5) podać przykłady podziału rozwoju na okresy?



6) wymienić i zastosować wybrane metody poznawania osobowości?



7) określić przejawy niezależności dziecka w wieku 0 – 3 lata na

podstawie obserwacji czynności samoobsługowych?



8) określić cechy osobowości dorosłego na podstawie obserwacji?



9) przygotować i przeprowadzić wywiad z małymi dziećmi?



10) przygotować i przeprowadzić wywiad z rodzicami dziecka

w placówce opiekuńczo – wychowawczej?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Procesy emocjonalno - motywacyjne

4.3.1. Materiał nauczania

Istota emocji i uczuć

Procesy poznawcze pozwalają człowiekowi poznawać świat i samego siebie dążąc do

coraz  większego  obiektywizmu.  Jednak  to  obiektywne  znaczenie  świata,  ma  dla  każdego
człowieka  również  wartość  subiektywną.  Poszczególne  przedmioty,  zdarzenia,  sytuacje,
osoby,  mogą  być  bardziej  lub  mniej  korzystne  z  punktu  widzenia  jego  potrzeb,  bardziej
pożądane  lub  szkodliwe.  To  właśnie  wyznacza  stosunek  człowieka  do  wymienionych
elementów rzeczywistości.

Czynności psychiczne, za pośrednictwem, których jednostka odzwierciedla swój

stosunek do rzeczywistości, dokonuje jej oceny z punktu widzenia swoich potrzeb, określa się
jako  procesy  emocjonalne.  Emocje,  odzwierciedlając  stosunek  jednostki  do  rzeczywistości,
pełnią ważną  funkcję przystosowawczą, gdyż umożliwiają wykrywanie w otoczeniu tego, co
ma dla człowieka znaczenie. „Wykrywająca” funkcja emocji sprawia, że są one pod pewnymi
względami  analogiczne  do  procesów  poznawczych.  Tak  jak  procesy  poznawcze  informują
o  obiektywnych  właściwościach  bodźców,  tak  emocje  informują  o  ich  wartości.  Mówi  się
niekiedy  o  specyficznym,  uczuciowym  poznawaniu  rzeczywistości.  Oba  te  procesy
wzajemnie  na  siebie  oddziaływują.  Efektem  tej  współpracy  jest  dojrzewanie  emocjonalne.
W  miarę  rozwoju  poznawczego  przybywa  naszych  potrzeb,  które  mogą  wywołać  reakcje
emocjonalne,  np.  powstają  zainteresowania  nowymi  dziedzinami  rzeczywistości,  uczucia
poznawcze,  estetyczne,  patriotyczne  itp.  Termin  „emocje”  przyjęto  w  psychologii  na
określenie procesów związanych z potrzebami fizjologicznymi. Natomiast terminu „uczucie”,
używamy  do  procesów  emocjonalnych  „wyższego rzędu”,  czyli  związanych  ze  specyficznie
ludzkimi  potrzebami.  Emocje  i  uczucia  dzielimy  ze  względu  na  stopień  zrealizowania
potrzeby,  dodatni  –  w  przypadku  zaspokojenia  potrzeby,  lub  ujemny  –  w  przypadku  jej
niezaspokojenia.

W początkowych etapach rozwoju, zachowanie jest wyznaczane przez mechanizmy

popędowo-emocjonalne,  które  działają  w  izolacji.  Ten,  który  wywiera  wpływ  na  aktualne
zachowanie, jest w danym momencie najsilniej pobudzony. Pobudzenie takie angażuje całość
organizmu, co sprawia, że w zachowaniu nie są uwzględniane żadne inne racje poza realizacją
jakiejś jednej potrzeby. Powoduje to często gwałtowność reakcji, czego przejawem mogą być
niepohamowane  przejawy  głodu,  lęku,  gniewu  czy  radości  małego  dziecka.  Jak  wiadomo,
niekiedy  i  u  osób  dorosłych  (w  przypadku  bardzo silnej  frustracji)  może  dojść  do  tego  typu
gwałtownych  reakcji,  nieuwzględniających  interesów  organizmu  jako  całości,  posiadanego
systemu  wartości,  wymagań  społecznych.  To,  co  u  dorosłych  jest  stanem  nietypowym,
u małego dziecka jest stanem normalnym [21, s. 290].

Charakterystyka procesów motywacyjnych

Głównymi pobudkami do działania człowieka są jego potrzeby. Według A. Maslowa,

istoty  ludzkie  są  motywowane  do  działania  przez  system  podstawowych  potrzeb,
zdeterminowanych  konstytucjonalnie  i  dziedzicznie.[6,  s.  235]  „Motywem  jest,  więc
potrzeba, mająca zarazem dynamizujący i ukierunkowujący wpływ na zachowanie”[6, s. 235]
Maslow  rozwinął  teorię  motywacji  w  oparciu  o  hierarchiczną  strukturę.  Według  tej  teorii
ludzkie  potrzeby  układają  się  w  piramidę:  od  najbardziej  podstawowych  do  najbardziej
zaawansowanych.  Wyższe  potrzeby  będą  rozwijały  się  pod  warunkiem,  że  zostaną
zaspokojone te bardziej podstawowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 4. Piramida potrzeb wg Abrahama Maslowa

Pod koniec życia A. Maslow dopisał do swojej hierarchii potrzebę transcendencji

(przekraczania siebie). Z analizy teorii hierarchii potrzeb wynikają niezwykle istotne wnioski
dla  opieki  i  wychowania.  Mówią  nam  o  tym,  iż  wczesne  doświadczenia  wyznaczają
późniejszy  sposób  postrzegania  samych  siebie,  naszą  samoocenę  i  poziom  samoakceptacji.
Dziecko kochane ma okazję się przekonać, że w domu swoich rodziców jest osobą centralną,
której  potrzeby  zaspokajane  są  przez  innych  z  największym  poświęceniem,  że  jest
przedmiotem  stałej  troski,  opieki,  zainteresowania.  Poczucie  własnej  wartości  nie  wytwarza
się  natomiast,  gdy  człowiek  nie  był  traktowany  jako  wartość,  a  więc  gdy  nie  był
kochany.(Antoni  Kępiński  wskazuje  na  zasadę  dwukierunkowości  uczuć)  „Korzystne
środowisko  macierzyńskie  wzmacnia  nadzieję  na  przyszłość  i  wiarę  w  siebie  oraz  świat
otaczający.  Świat  jest  dobry  i  przyciągający,  można  w  nim  żyć  i rozwijać  się.”[11. s.  219  –
220].  Akceptująca  postawa  rodziców  jest  dla  dziecka  bezcennym  skarbem,  a  skutki  braku
matczynej  opieki  w  wieku  niemowlęcym  mają  biologiczny  charakter.  Dziecko  słabnie
fizycznie i opóźnia się jego rozwój umysłowy.

Równie interesujące dane na temat motywowania dziecka do działania i wszelkiej

aktywności  poprzez  wykorzystywanie  potrzeby  kontaktu  z  rodzicami,  czy  opiekunami
znajdziemy  w  książce:  Od  psychiatrii  biologicznej  do  humanistycznej  K.  Jankowskiego
[s.  164].  Rodzice,  stawiając  dziecku  określone  wymagania  czynnościowe,  zabawowe  czy
badawcze, stwarzają  mu okazje do doskonalenia rozwoju. Spełnianie tych wymagań pociąga
za  sobą  nagrodę  w  postaci  zbliżenia  się  do  matki.  Według  teorii  uczenia  się  jest  to
wzmocnienie  [12,  s.  123].  Możliwość  zaspokajania  podstawowych  potrzeb  psychicznych,
stwarza u ludzi wyjątkową wytrzymałość na przyszłe frustracje tych właśnie potrzeb. Osoby,
które  były  darzone  miłością,  którym  zapewniono  poczucie  bezpieczeństwa  i  uczyniono  je

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w ten sposób odpornymi w najwcześniejszych latach życia, często pozostają silnymi wobec
zagrożeń w przyszłości. To Ci ludzie, najczęściej w imię prawdy, ideałów i obranych
wartości, za cenę osobistych ofiar potrafią się im oprzeć.

4.3.2 Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1) Co to są procesy emocjonalne i jaką rolę spełniają w przystosowaniu człowieka do

środowiska?

2)  Do jakich procesów emocjonalnych, używamy terminu „uczucia”?
3)  Co to jest motywacja?
4)  Kiedy  motywacja  jest skuteczna  i  jak  można się  nauczyć sztuki  motywowania dzieci do

aktywności zabawowej, poznawczej, ruchowej i innej?

5) Jakie znaczenie dla skutecznej motywacji mają potrzeby?
6) Jakich ważnych informacji o roli potrzeb w życiu człowieka, dowiedziałeś się z piramidy

hierarchicznego układu potrzeb według A. Maslowa?

7) Jakie są skutki braku matczynej opieki dla rozwoju fizycznego i umysłowego dziecka

w wieku niemowlęcym?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Powiedz, na czym Ci zależy [3, s. 71].

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) odgadnąć, na czym zależy twoim kolegom w kontaktach z ludźmi (np. na uznaniu,

dawaniu lub otrzymywaniu wsparcia, na sympatii, akceptacji, przynależności do grupy,
autonomii, miłości),

2) podpisać karton swoim imieniem i nazwiskiem i przekazać kolegom, którzy w sposób

symboliczny lub dosłowny przedstawiają twoje potrzeby,

3)  zwrócić kartony do właścicieli i skomentować trafność spostrzeżeń na forum klasy.

Pytania do dyskusji:
  Czego uczniowie dowiedzieli się o sobie i o tym, jak inni postrzegają ich potrzeby?
  Czy trudno było odgadnąć potrzeby kolegów?
  Jakie są podobieństwa i różnice w potrzebach innych osób?
Czy wiedza o potrzebach kolegów, zwiększa gotowość uczniów do ich zaspokajania?

Wyposażenie stanowiska pracy:
–

kartki z imieniem i nazwiskiem uczniów,

–

długopis.

Ćwiczenie 2

Pokochaj i zachęcaj do konstruktywnej aktywności.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1) przeczytać z materiału nauczania fragment dotyczący konsekwencji nieokazywania

miłości dzieciom dla ich poczucia własnej wartości,

2) zapoznać się z sytuacją chłopca, któremu matka nie chce okazywać uczuć, żeby nie

wyrósł na „babę”,

3) zaplanować w punktach rozmowę z matką, której celem będzie uświadomienie

obiektywnych potrzeb dziecka: miłości, akceptacji, okazywania przywiązania do dziecka,

4) uwzględnić w rozmowie wartość odróżniania obiektywnych potrzeb dziecka np.:

pożywienia, powietrza, dobrego dotyku, pocałunku, przytulenia, ciepła macierzyńskiego,
uznania i szacunku, od zachcianek, kaprysów, agresji, zachowań destrukcyjnych,

5) opracować empatyczną odpowiedź na emocjonalne komunikaty dziecka, powołując się

na literaturę [5, s. 15] rozdział: Jak pomóc dzieciom, aby radziły sobie z własnymi
uczuciami, np.:

Dz: „Ja chcę chrupki!”

M: „Żałuję, że nie mam w domu żadnych dla Ciebie. Mam tylko frytki.”

Dz: „Ale ja chcę je teraz!”

M: „Słyszę jak bardzo chcesz.”

Dz:, „Ale ja naprawdę chcę!”

M: „Chciałabym Ci je wyczarować, ale nie potrafię.”

Dz: „No to może zjem trochę frytek.”

Wyposażenie stanowiska pracy:

  lektura [5, s. 15],
  długopis i kartka formatu A4.
  opis przypadku.

Pani  A  jest  chłodną  matką,  kocha  syna,  ale  niezręcznie  jej  byłoby  przytulić  go
i  pocałować,  aby  nie  poluzować  dyscypliny,  bo  nie  urośnie  z  niego,  jak  twierdzi  matka,
mężczyzna. Czteroletni Jaś stara się za wszelką cenę zwrócić na siebie uwagę, zachowuje się
demonstracyjnie  zarówno  w  grupie  jak  i  w  miejscach  publicznych.  W  sklepie  sam  biega
między  stoiskami,  znosi  różne  przedmioty,  za  co  jest  karany  przez  matkę.  Nie  potrafi
odroczyć  zaspokojenia  swoich  potrzeb  posiadania  i  w  przypadku  utrudnienia,  wymusza  siłą
i agresją natychmiastową gratyfikację.

Ćwiczenie 3

Spróbuj wejść w cudzą skórę [3, s. 69].

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  wczuć się w sytuację drugiej osoby,
2)  przygotować własne tematy scenek lub wybrać z poniżej zaproponowanych:
  Rozmowa matki z córka, która późno wróciła do domu.
  Uczeń po raz kolejny usprawiedliwia się nauczycielowi, że nie przyniósł wypracowania.
  Rozmowa  syna/córki  z  rodzicem,  który  nie  chce  się  zgodzić  na  jego/jej  wyjazd  pod

namiot.

  Brat podarował ulubioną maskotkę siostry swojej dziewczynie.
3)  podzielić się na 4 – 5 osobowe zespoły,
4)  wymyślić sytuację do odegrania
5)  odegrać (ochotnicy) krótką scenę, zamienić się rolami i ponownie przedstawić sytuację,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6) podzielić się wrażeniami w grupie i przeanalizować odegrane sytuacje poprzez

przeżywane emocje, wynikające z potrzeb różnych osób pod kątem:

różnic, jakie zauważyliście w postrzeganiu i interpretowaniu tej samej sytuacji przez

różne osoby,

  trudności w rozumieniu potrzeb i racji drugiej strony,
  lepszego rozumienia innych ludzi, gdy patrzymy na problem z ich perspektywy,
  problemów, jakie dzieją się, kiedy nie liczymy się z potrzebami innej strony.

Uwaga!  Jeśli  trudno  Ci  odpowiedzieć  na  dwa  ostatnie  zagadnienia,  powinieneś  przeczytać
ostatni  rozdział:  Rozwiązywanie  konfliktów  z  jednostki  modułowej  513[01].01.02
Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów społecznych.

Wyposażenie stanowiska pracy:
–

długopis,

–

literatura z rozdziału 6,

–

kartki.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować i wymienić trzy dodatnie i trzy ujemne procesy

emocjonalne?



2) podać pięć przykładów uczuć wyższych?



3) podać definicję motywacji?



4) wymienić pięć poziomów potrzeb człowieka, które motywują go

do działania?



5) nazwać potrzeby, na których najbardziej zależy kolegom z twojej

klasy?



6) nazwać obiektywne potrzeby dziecka czteroletniego?



7) podać różnicę między obiektywnymi potrzebami a zachciankami?



8) powiedzieć, dlaczego ludzie mają trudności ze zrozumieniem

potrzeb i racji drugiej strony?



9)  powiedzieć, jak można pogodzić różne potrzeby:
  matki i dziecka,
  brata i siostry,
  nauczyciela i ucznia.



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Osobowość człowieka

4.4.1. Materiał nauczania

Pojęcie „osobowość”, pochodzi od łacińskiego słowa persona, które oznacza maskę. Dla

Rzymian,  wyraz  persona  znaczył,  że:  „ktoś  pokazuje  się  innym,  niż  jest  w  rzeczywistości.”
Z  tego  rozumienia  wywodzi  się  nasze  potoczne  pojecie  osobowości,  jako  wpływu
wywieranego  przez  kogoś  na  innych  ludzi.  Na  strukturę  psychiczną  osobowości  człowieka
składają się myśli i uczucia, które ujawniają się w zachowaniu, czyli mówiąc najprościej:, „co
wiem, co czuję – to robię.”

Istnieje wiele definicji osobowości, gdyż pojęcie osobowości należy do najtrudniejszych

terminów  psychologii.  Obejmuje  ono  intuicyjnie  odczuwaną  rzeczywistość  ludzką,  która
wymyka  się  jednoznacznym  i  wyczerpującym  określeniom.  Jest  to  raczej    konstrukcja
naukowa stworzona przez psychologów po to, by w płaszczyźnie naukowej teorii wytworzyć
sobie pogląd na sposób bycia i funkcjonowania tego organizmu psychofizjologicznego, który
się  nazywa  osobą  ludzką.  Osobowość  jest  organizacją  wewnętrzną  odpowiedzialną  za
obserwowalną zewnętrznie stałość, spójność  i konsekwencję zachowań, a także subiektywne
poczucie podmiotowości i tożsamości jednostkowej [ 2, s. 315].

Alport G. podkreśla w swojej definicji osobowości dynamikę organizacji indywidualnych

systemów  psychofizycznych,  które  determinują  unikalne  przystosowanie  się  jednostki  do
środowiska  [22,  s.  440].Według  niego  „systemy  psychofizyczne  to  nawyki,  postawy,
wartości,  przekonania,  stany  emocjonalne,  uczucia  i  motywy,  które  są  psychologiczne,  ale
mają  swoje  podłoże  fizyczne  w  układzie  nerwowym,  wewnątrzwydzielniczym  i  w  ogólnym
stanie organizmu.”  Systemy  te  nie  są  nam  dane, ale  są wynikiem  uczenia  się  i doświadczeń
życiowych, a więc nie są dziedziczone.

Odpowiednikiem pojęciowym systemów psychofizycznych Alporta, jest pojęcie

dynamizmu H.S. Sullivana. Według niego, dynamizm jest długotrwałym, powtarzającym się
wzorcem zachowania [22, s. 402]. Inni teoretycy dynamizmem nazywają każdy nawyk
w formie postawy, uczucia czy działania.

Dojrzałość osobowa a jej rozwój

Bardzo wcześnie obserwujemy symptomy subiektywnego przeżywania siebie jako istoty

od  wszystkiego  odrębnej  i  zawsze  tożsamej.  Nie  ma  więc  powodów  ku  temu,  aby  mówić
o  bezosobowym  sposobie  istnienia  dziecka.  Nie  ma  tylko  jasności,  co  do  tego,  czy
rzeczywiście  można  za  takie  uważać  dwa,  trzy  pierwsze  miesiące  życia.  We  współczesnej
psychologii rozwojowej wyodrębniono osiem faz osobowego istnienia „ja” sprawiającego, że
człowiek  jest  egzystencją  świadomą  siebie  i  dla  siebie  tożsamą,  zdolną  do  autonomii
i działania zgodnie z własnymi wyborami. Dlatego do zrozumienia poziomu dojrzałości  „ja”
konieczna jest znajomość etapów jego rozwoju.
1.  Etap preosobowy, w którym „ja” dziecka jest jeszcze nieuchwytne ( 0 - 0,6)
2.  Etap osobowości symbiotycznej z „ja – empatyczno – fizjologicznym”(0,6 – 1)
3.  Etap osobowości ekspansywnej z „ja – pośrednio odzwierciedlonym” (1 – 3 r. ż.)
4.  Etap osobowości autonomicznej z „ja – wyodrębnionym” (3 – 5 r. ż.)
5.  Etap osobowości interakcyjnej zależnej z „ja – emocjonalnym” (5 – 8 r. ż.)
6.  Etap osobowości obiektywnej z „ja-racjonalnym” (8 – 12 r. ż.)
7.  Etap osobowości selektywnej (ukierunkowanej) z „ja – wartościującym”( 12 – 18 r. ż)
8.  Etap  osobowości  dojrzałej  z  „ja  –  samorealizującym  się”  (18  –  25  r.  ż.  i  później)

[2, s. 116]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przy dużych umiejętnościach pedagogicznych rodziców i nauczycieli, nie muszą

powstawać  kryzysy  w  przebiegu  rozwoju  „ja”.  Jednak  zebrane  w  psychologii  rozwojowej
informacje  wskazują,  że  obiektywne  właściwości  fazy  czwartej  (3  –  5  r.  ż.)  i  fazy  siódmej
(12  –  18  r.  ż.)  mogą  prowadzić  do  ostrych  konfliktów  dziecka  z  otoczeniem.  Trzylatek,
czterolatek  i  pięciolatek  może  silnie  akcentować  własną  autonomię  przy  niewytworzeniu
jeszcze  struktur  czyniących  go  wrażliwym  na  potrzeby  innych,  jeśli  nie  spotka  się
z  bezwarunkową  miłością  rodziców,  która  „podpowie”  jak  przekształcić  roszczenia  dziecka
na  działania  konstruktywne  uwzględniające  te  potrzeby.  Faza  siódma  przynosi  kolejne
zaostrzenie. Przejście z okresu adaptacji do fazy realizmu, w przypadku kiedy matka nie może
rozluźnić więzi emocjonalnej z dzieckiem (dominuje w jego życiu). Wówczas „ja”, nie może
się wyodrębnić  i  znaleźć  sobie  miejsca w rzeczywistości. Pozostaje rozlane  i  ignoruje prawa
życia  zewnętrznego.  Uniemożliwia  to  zdobywanie  doświadczeń  społecznych  niezbędnych
w  życiu  dojrzałym.  Świat  zewnętrzny,  przeciwstawia  się  dziecku  z  dużą  siłą.  Jego  własne
potrzeby  i  pragnienia  schodzą  na  dalszy  plan,  nawet  są  mu  nieznane,  bo  wyparte  przez
potrzeby  innych,  np.  rodziców,  kolegów  itd.  Dziecko,  coraz  bardziej  podporządkowuje  się
silniejszym,  aż  z  czasem  nie  może  bez  nich  istnieć.  Tworzy  się  egzystencja  niemająca  nic
osobowego,  nic  spontanicznego,  wystawiona  w  całości  na  wpływy  świata  zewnętrznego
i  jego  wymagania.  Dochodzi  do  zafałszowania  „siebie  samego”.  W  mniej  krańcowych
przypadkach,  obok  fałszywego  „ja”,  zachowuje  się „ja” prawdziwe zdolne  do  wyrażenia się
w  korzystnych  układach.  Dochodzi  do  ograniczenia  form  kontaktu  z  rzeczywistością,  do
utrwalenia się poczucia niższości, winy, lęku i neurotyzacji.

Inną formą w przyswojeniu sobie obiektywnego porządku zewnętrznego świata jest

niedorozwój  wyższych  dynamizmów  rozwojowych,  głównie  wartości  i  interakcyjnej
zależności,  co  uniemożliwia  dziecku  porównanie  subiektywnych  potrzeb  własnych
z  obiektywnymi  wymaganiami  zewnętrznymi.  Może  to  doprowadzić  do  bezmyślnych,
nieobliczalnych  czynów  jednostki  wobec  siebie  lub  otoczenia.  W  przypadku  wybitnej
sprawności  intelektualnej,  czyny  jednostki  nabierają  cech  szczególnego  wyrachowania,
a  osobowość  podlega  głębokiej  deformacji  i  zafałszowaniu.  Jest  to  tym  bardziej
niebezpieczne,  bo  taka  osobowość  sprawia  wrażenie  świadomej  siebie  i  dobrze  integrującej
swoją  aktywność  wobec  wybranych  celów.  W  rzeczywistości  jednak,  nie  liczy  się
z  potrzebami  innych  i  uniwersalnymi  systemami  etycznymi,  co  prowadzi  do  socjopatyzacji.
Stąd  wynika  wielkie  znaczenie  znajomości  procesu  tworzenia  się  osobowej  struktury
w silnym związku z warunkami zewnętrznymi: z poczuciem bezpieczeństwa w rodzinie, złym
stosunkiem,  zwłaszcza  matki,  we  wczesnych  relacjach  z  dzieckiem  (wynikającym  z  braku
bezpieczeństwa w małżeństwie). Wyjątkowo niekorzystnie odbija się na rozwoju osobowości
dziecka  stan  podniecenia  matki,  jej  nadmierna  dominacja,  brak  wrażliwości  na  obiektywne
potrzeby  rozwojowe  dziecka,  niezdolność  do  kochania  kompensowana  pozorami
opiekuńczości.  „Ja  nie  nienawidzę  go,  ja  go  kocham.  Czy  nie  widzisz,  że  dręczę  go
z miłości?”[22, s. 398]

Z powyższej analizy wynika, że brak spokoju wewnętrznego utrudnia dziecku

odnalezienie  samego  siebie  w  doskonaleniu  podstawowych  dynamizmów,  ich  integrację
i  stabilizację.  Stąd  ogromna  rola  dojrzałej  i  spójnej  osobowości  nauczyciela,  wzoru
modelującego postawy dzieci, rodziców i opiekunów. Dostrzeżenie i zaakceptowanie własnej
odrębności,  indywidualności  i  postanowienie,  aby  działać  zgodnie  z  nią  –  postanowienie
bycia  sobą  –  daje  podstawę  do  wykorzystywania  tkwiących  w  nas  możliwości,  tworzenia
zdrowej  pewności  siebie  i  odporności  psychicznej  w  realizacji  własnych  nienarzucanych
przez innych celów życiowych.

Nie jest to łatwe zadanie. Wymaga odwagi i kultury, a także umiejętności wyrażania

własnych poglądów. Jest wyrazem mądrze pojętej troski o siebie, miłości, szacunku

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i akceptacji własnej indywidualności, poczucia godności osobistej i ciągłej pracy nad
własnym rozwojem w kierunku „dokończenia własnych narodzin.”

Wymaga to umiejętności identyfikowania własnych potrzeb, wynikających z obiektywnej

natury człowieka, a nie egoistycznego dogadzania własnym zachciankom i wykorzystywania
innych  ludzi  do  własnych  celów.  Dopiero  takie  zagospodarowanie  potrzeby  wolności
w  oparciu  o  rozumne  i  przewidywalne  wybory,  świadczy  o  uformowaniu  dojrzałej
osobowości.  W  jej  strukturze,  poszczególne  elementy  współpracują  ze  sobą  w  zgodny,
wzajemnie  zależny  i  przewidywalny  sposób.  Treścią  poszczególnych  elementów  struktury
osobowości  są  dynamizmy  rozwojowe,  które  spełniają  różne  funkcje  służące  doskonaleniu
całej  osobowości.  Funkcję  kierowniczą,  integrującą  i  scalającą  pełni  struktura  „ja”–  trzon
główny osobowości. Przedstawia to rysunek nr 1.

Cechy wrodzone (indywidualna dynamika życiowa)

Cechy temperamentalne

Rys. 1. Model struktury osobowości (pomysł autorki)

1. Dynamizm fizjologicznych potrzeb organizmu. Troska o swój organizm (nawyki

żywieniowe, sen, zdrowie, racjonalny wypoczynek).

2. Dynamizm eksploracyjno – czynnościowy. Dobra znajomość świata zewnętrznego

i siebie, pozwala podejmować realistyczne cele i zadania życiowe. Masz tyle wolności ile
zdołasz sobie uświadomić wiedzy o otaczającej rzeczywistości i sobie samym.

3. Dynamizm interakcyjnych potrzeb psychologicznych (aktywność społeczna pozwalająca

zaspokoić potrzeby więzi, akceptacji, bezpieczeństwa). Zaufanie do świata i własnych
możliwości, to kolejny element struktury.

4. Dynamizm ustalania zgodności poznawczej Świadomość obiektywnych reguł rządzących

światem,  praw  ludzkiej  natury,  fizyki,  praw  rynku  itp.,  a  własnych  możliwości
intelektualnych,  sprawczych,  działaniowych,  emocjonalnych  umożliwiających  istnienie.
Dynamizm  ustalania  zgodności  poznawczej  –  pozwalający  likwidować  rozbieżności
między  logiką  obiektywnych  wymagań  zewnętrznych,  a  adekwatnością  odpowiedzi
jednostki na te wymagania.

5. Dynamizm realizacji wartości. Wybór ideałów życiowych, wartości, norm moralnych

nadających sens naszemu życiu (dynamizm realizacji wartości).

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:

1. Co to jest osobowość? Wymień elementy struktury osobowości.
2. Jak rozumiesz pojęcie dynamizmów osobowości w porównaniu do trzonu osobowości,

jakim jest struktura „ja”?

3. Porównaj zachowania osobowości dojrzałej i niedojrzałej (neurotycznej i socjopatycznej)

Poczucie „ja”= tożsamość

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. Jakie znaczenie dla dojrzewania osobowości ma faza czwarta wyodrębniania się „ja”

(trzeci, piąty rok życia)?

5. Jakie znaczenie dla dojrzewania osobowości ma faza siódma (ósmy, dwunasty rok

życia)?

6. Jakie znaczenia dla kształtowania dojrzałej osobowości ma umiejętność identyfikowania

poziomu rozwoju własnych potrzeb wynikających z obiektywnej natury człowieka?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Moje cele życiowe [7, s. 66].

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś

1)  uświadomić sobie, iż nie ma jednej złotej reguły na zarządzanie rozwojem osobowości,
2)  zapoznać się ze wskazówkami z karty ćwiczeń nr 2,
3)  poklasyfikować swoje cele życiowe według wzoru na karcie ćwiczeń nr 3,
4)  sprawdzić  czy  Twoje  osobiste  cele  są  odpowiednie  do  spodziewanych  efektów

końcowych np. wychować dzieci na szczęśliwych ludzi, stać się sławnym itp.,

5) zaplanować zadania wstępne, które umożliwią Ci zrealizowanie celów i potrzeb,
6) zastanowić się, jakie przeszkody wewnętrzne, twoje słabości, mogą utrudnić Ci realizację

zadań i potrzeb osobistych,

7) zastanowić się jakie przeszkody zewnętrzne mogą Ci to utrudnić,
8) zastanowić się jakiego rodzaju pomoc innych ludzi będzie ci potrzebna (np. czyja wiedza,

krytyka, umiejętności, rady, pochwały, poparcie itd.),

9) w 4 – osobowych grupach porównajcie swoje cele, ustalcie priorytety i ułóżcie wspólną

grupę najważniejszych celów życiowych. Jedna osoba zreferuje je na forum klasy.

Wyposażenie stanowiska pracy:
  zeszyt,
  długopis.
  karta ćwiczeń nr 2 (wskazówki do pracy nad własnym rozwojem),
  karta ćwiczeń nr 3 (cele życiowe),

Wskazówki do programowania rozwoju

1. Korzystaj z cudzych doświadczeń. Rodzice i nauczyciele, którzy chcą dobrze, ale

wywołują Twój zrozumiały krytycyzm, bunt i opór wywieraniem zbyt dużej presji, mają
sporo doświadczenia i nie wato odrzucać wszystkich ich pomysłów – dokładnie
analizując plusy i minusy ich propozycji możesz oszczędzić sobie wielu niepotrzebnych
kłopotów i uniknąć zbędnych rozczarowań.

2. Analizuj wzorce postępowania. Historia życia osób, które podziwiasz, może pomóc

w opracowaniu strategii działania, które w efekcie ma doprowadzić Cię do upragnionego
celu – czytaj zatem biografie, studiuj dzieła mędrców, czytaj dzieła psychologiczne,
literaturę piękna oraz studiuj wzory życia i warunki, od których zależą życiowe sukcesy.

3. Działaj. Masz wpływ na wiele istotnych kwestii i nie tłumacz lenistwa czy

nieumiejętności kierowania własnym życiem przemożną rolą przypadku – szczęście
sprzyja tym, którzy sami sobie pomagają.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. Nie załamuj się, tylko zrób przerwę. Podczas realizowania nawet najlepszych planów

zdarzą się porażki – nie trać wtedy wiary w ostateczny sukces, tylko zastosuj którąś
z propozycji relaksacyjnych: odpocznij, wycisz się, spróbuj ponownie.

5. Bądź osobą przewidującą. Planując konkretny cykl działań, mających doprowadzić Cię

do sukcesu, koniecznie wypisz sobie:, jakie Twoje cechy i zewnętrzne przeszkody mogą
to utrudnić oraz jakiego rodzaju pomoc innych ludzi będzie Ci potrzebna (np. czyja
wiedza, krytyka, czy umiejętności, czyje rady, pochwały, poparcie itp.).

Moje cele życiowe

Poklasyfikuj wszystkie swoje cele, na:
-

Rozwój osobisty – intelekt, zainteresowania, emocje, żale ducha, moralność.

Rozwój zawodowy – typ kariery, rodzaj awansu, ilość pieniędzy pozycja społeczna,
standard życia.

Życie rodzinne – rola małżeńska, rodzicielska, liczba dzieci, stosunki z rodzicami.

Życie towarzyskie – krąg przyjaciół i znajomych.

Działania tylko dla siebie – zdrowie, rozrywka hobby, zwiedzanie, wypoczynek.

Działania dla innych – komu i jak pomagać prywatnie lub w ramach jakiejś organizacji.

Ćwiczenie 2

Style życia [8, s. 68]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przyjrzeć się różnym propozycjom stylów życia (karta ćwiczeń nr 4),
2) uzupełnić listę stylów życia własnymi pomysłami, które chcesz wprowadzić w życie tak,

żeby uwzględnić Twoje osobiste potrzeby względem hierarchii ważności,

3)  porównać to ze stylami życia znajomych i przyjaciół w czteroosobowej grupie w klasie,
4)  wprowadzić, (jeśli to konieczne) korektę do swojego zestawu,
5)  przedstawić listę całej klasie ( przez wybrane osoby).

Wyposażenie stanowiska pracy:
–

materiały piśmiennicze,

–

karta ćwiczeń nr 4.

Style życia

1.  Żyć dla przyjemności – używać życia na wszelkie dostępne sposoby.
2.  Żyć samotnie na swój własny sposób, nie przejmując się ludźmi, sprawami tego świata.
3.  Żyć dla innych (dzieci, rodziców, przyjaciół, innych ludzi) – pomagać, dawać z siebie jak

najwięcej, nie dbając o własny komfort.

4. Żyć dla idei – patriotyzmu, demokracji, sprawiedliwości, równości itp.
5. Żyć, wykorzystując innych – sprytem i cwaniactwem, manipulować ludźmi, aby robili to,

na co Ty masz ochotę i co Tobie przyniesie największa korzyść.

6.  Żyć aktywnie i twórczo, pozostawiając po sobie dużą spuściznę.
7.  Żyć spokojnie, nie wychylać się i nie angażować, ulegle przystosowując się do otoczenia.
8.  Żyć niezależnie i nie podporządkowywać się żadnym wymaganiom i rygorom – dążyć do

gwałtownych uniesień, intensywnych uczuć, nie dbać o bezpieczeństwo emocjonalne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Żyć z myślą o przyszłym zbawieniu – przestrzegać norm moralnych, kierować się

sumieniem, stawiać wyżej zasady postępowania społecznego nad własne korzyści.

10. Żyć cynicznie – udając i kłamiąc, lekceważąc wartości moralne i społeczne,

wyśmiewając ułomną ludzka naturę, okazując podejrzliwości nieufność nastawiając się
na zysk także wtedy, gdy wiąże się to z krzywdą innych.

11. Żyć z miłością we wszystkich jej odmianach: braterskiej przyjaznej, do Boga, matczynej,

ojcowskiej, erotycznej – z ciepłem, serdecznością, tolerancją i oddaniem wobec ludzi.

12. Żyć zaspokajając potrzebę władzy – dominując nad ludźmi, rządząc nimi.
13. Żyć racjonalnie – kierując się głównie intelektem i wiedzą, tłumiąc uczucia i nie wierząc

intuicji.

14. Żyć marzeniami, odnajdując w nich radość i spokój ducha.

Ćwiczenie 3

Określanie ideału człowieka XXI wieku [7, s. 71]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przyjrzeć się różnym wizjom ideału człowieka i wybrać własną na następne lata (karta

ćwiczeń nr 5 ),

2)  uświadomić sobie własne potrzeby, zamiłowania, uzdolnienia,
3)  uświadomić sobie swoje mocne strony osobowości, aby nie dążyć do ideału wbrew sobie,
4)  wybrać ideał człowieka, którą najlepiej realizuje Twoje własne potrzeby,
5)  tworzyć własną wizję ideału człowieka, integrującą różne style życia i wizje rozwoju.

Wyposażenie stanowiska pracy
  zeszyt,
  długopis, kartka,
  karta ćwiczeń nr 5.

Ideał człowieka

1. Piękny, mądry, dobry, prawdomówny i dzielny – to ideał filozofów starożytnych Aten.
2. Mocny, zdrowy, fizycznie sprawny, zdyscyplinowany bezwzględnie posłuszny – ideał

starożytnej Sparty.

3. Religijny, pokorny, wyrzekający się doczesnych radości – ideał średniowiecza.
4. Wszechstronnie wykształcony, kochający muzykę, malarstwo, rzeźbę i literaturę – ideał

renesansu.

5. Pracowity gospodarny, zaradny, oszczędny, godny zaufania pobożny – ideał mieszczańsko -

protestancki.

6. Dobry i przyjazny, otwarty tolerancyjny, pozytywnie myślący, skoncentrowany na

rozwiązywaniu pojawiających się problemów, autentyczny, twórczy i stale rozwijający
się – ideał psychologów humanistycznych.

7. Skupiający się zarówno na doznawaniu satysfakcji zmysłowych i emocjonalnych, jak

i rozwijający sferę poznawczą – intelekt i wiedzę, poczucie własnej wartości, tożsamości
i kontroli oraz system wartości.

8. Opętany jedna ideą: rewolucyjna, naukowa, religijna, macierzyńska,, kariery zawodowej,

władzy, gromadzenia pieniędzy, wydawania pieniędzy, imponowania innym itd.

9. Erudyta traktujący wiedzę jak bożka i przyjmujący zasadę, że człowiek to jego pamięć,

stale dokładający cegiełki encyklopedycznej wiedzy do skarbnicy swojej mądrości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10. Kreujący własne życie człowiek innowacyjny: poszukujący problemów, umiejący je

wykrywać i samodzielnie rozwiązywać przy użyciu różnych rodzajów stale doskonalonej
inteligencji, przedsiębiorczy (z inicjatywą), niezależnie myślący z motywacją do
ustawicznego samokształcenia.

Ćwiczenie 4

Określić cechy swojej osobowości [7, s. 61].

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  zastanowić się i wypełnić kartę ćwiczeń nr 6: Moje mocne strony,
2)  uzupełnić niedokończone zdania, starannie przemyśleć swoje odpowiedzi,
3)  nie  silić  się  na  obiektywizm,  napisać  szczerze  to,  co  dla  ciebie  jest  ważne,  np.:

przełamanie nieśmiałości może być dla wielu wielkim sukcesem,

4) przemyśleć jakie ograniczenia w wymienionych kategoriach, uniemożliwiają osiągnięcie

celów, zadań i realizację Twoich potrzeb; wpisać w rubrykę swoje wady,

5) poprosić kilka osób, do których masz zaufanie i szacunek, o wypełnienie czystego

arkusza o tej samej treści,

6)  porównać ich odpowiedzi ze swoimi,
7)  przedyskutować wnioski z kimś, komu ufasz,
8)  zastanowić  się,  czy  nowo  zdobytą  wiedzę  o  sobie  możesz  wykorzystać  do  własnego

rozwoju i czy przyniesie Ci to radość i satysfakcję.

Wyposażenie stanowiska pracy:
-

długopisy

–

karta ćwiczeń nr 6.

Moje mocne strony

Instrukcja:

Uzupełnij poniższe zdania. Starannie przemyśl swoje odpowiedzi.

1. Uważam za swoje sukcesy:

………………………………………………………………….................

2. Mam, ugruntowaną wiedzę w zakresie:

…………………………………………………………………………….

3. Umiem doskonale:

…………………………………………………………………………….

4. To, co wiem i umiem pomaga mi w:

…………………………………………………………………………….

5.  Moje walory fizyczne to: …………………………………………………
6.  Zalety mojego charakteru to: ……………………………………………..
7.  W kontaktach z ludźmi potrafię: ………………………………………....
8.  Lubią mnie za: ……………………………………………………………
9.  Ja lubię siebie za: …………………………………………………………
10. Cenią mnie za: …………………………………………………………….
11. Ja cenię siebie za: …………………………………………………………
12. Szanują mnie za: ………………………………………………………….
13. Ja szanuje siebie za: ………………………………………………………
14. Podziwiają mnie za: ………………………………………………………
15. Ja podziwiam siebie za: …………………………………………………..
To, jaki (jaka) jestem, pomaga mi w: ………………………………..……….

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 5

Jaki jestem w rolach: domowej, koleżeńskiej, społecznej? [3, s. 98].

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wypełnić kartę ćwiczeń nr 7: Ja jako … przy pomocy przymiotników,
2) pisać szczerze, tak jak czujesz, starać się bardziej skoncentrować na dobrych stronach

bycia w roli, w razie kłopotów, poprosić najbliższych kolegów o wymienienie zalet,

3) zgiąć kartkę na pół i na drugiej połowie kartki wpisać przymiotniki, jakimi określiliby cię

rodzice, nauczyciel, siostra, brat, przyjaciel, kolega,

4)  omówić wypełnione karty w parach lub w czteroosobowych zespołach,
5)  przedyskutować z całą klasą następujące pytania:
  Czy zdziwiła was ilość zalet, jakie posiadacie?
  Jakie są proporcje zalet do wad?
  Czy można pozbyć się posiadanych wad?
  Czy posiadacie  jakieś cechy, które w pewnych  sytuacjach  mogą okazać się pozytywne,

a w innych negatywne?

Czy w poszczególnych rolach przymiotniki powtarzały się, jakie to były przymiotniki?

W jaki sposób zmieniamy nasze zachowania funkcjonując w różnych rolach
społecznych? W jakim stopniu pełnione funkcje społeczne wyznaczają nasza tożsamość?

Czy nasze postrzeganie siebie różni nas od spostrzegania przez inne osoby, dlaczego tak

się dzieje?

Jak spojrzeć na siebie obiektywnie unikając samych pozytywnych lub samych

negatywnych określeń?

Wyposażenie stanowiska pracy:
–

długopis.

–

karta ćwiczeń nr 7: Ja jako …?

Ja jako…

Na osobnych kartkach wpisz nagłówki:

1.  Jako córka/syn jestem: …………………….……
2.  Jako uczeń jestem: ………………………………
3.  Jako brat/siostra jestem: ………………..……….
4.  Jako przyjaciel jestem: ………………………….
5.  Jako kolega jestem: ……………………………..

Ćwiczenie 6

Oceń samego siebie [10, s. 3 – 17]

Sposób wykonania ćwiczenia

    Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1)  wypełnić kartę ćwiczeń nr 8: Oceń samego siebie,
2)  podzielić się przemyśleniami z siedzącą najbliżej osobą,
3)  wziąć udział w podsumowaniu prowadzonym metodą dyskusji przez nauczyciela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pytania do dyskusji:
1. Czy dzięki wpisaniu rzeczy, które są dla Was ważne, a także nękających was problemów,

stają się one dla Was jaśniejsze?

2. Czy sądzicie, że w rozwiązywaniu tych problemów mogliby pomóc wam inni członkowie

grupy?

3. Czy coś, co przedtem uznawaliście za bardzo istotne, wydaje się wam teraz mniej ważne?

Wyposażenie stanowiska pracy:
–

czysta kartka lub zeszyt na notatki podczas dyskusji,

–

karta ćwiczeń nr 8.

Oceń samego siebie

Naprawdę ważne dla mnie jest……………………………………………….………………
………………………………………………………………………………..………………
To, co nie jest dla mnie ważne, ale co muszę robić, to………………………………………
…………………………………………………………………………………..……………
Przeszkoda, którą chce pokonać lub problem, który chcę rozwiązać, to…………..…………
…………………………………………………………………………………..……………

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić pojęcie osobowości?



2) scharakteryzować strukturę osobowości człowieka?



3) opisać siebie w kategoriach roli społecznej, domowej, koleżeńskiej?



4) wymienić wartości normy moralne, które najbardziej cenisz?



5) określić co dla Ciebie jest najważniejsze w porządku

hierarchicznym z podaniem uzasadnienia?



6) wymienić cele życiowe, które ludzie stawiają najczęściej

w swoim życiu?



7) wymienić style życia najczęściej wybierane przez współczesnych

ludzi i podać przyczyny tych wyborów?



8) określić mocne strony swojej osobowości?



9) wskazać słabe strony swojej osobowości?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Cechy osobowości opiekuna społecznego

4.5.1 Materiał nauczania

Modelowanie postaw wymaga od nauczyciela „pracy nad sobą”. Wymaga używania

własnych  postaw,  działań,  jako  narzędzi  w  pracy  dydaktycznej  i  wychowawczej.  Człowiek
zaangażowany,  osobiście  prezentujący  swoje  postawy  i  przemyślenia,  jest  człowiekiem
autentycznym, wolnym  i odpowiedzialnym za głoszone wartości. Jest wtedy nieskrępowany,
a przez to  przekonujący.  Każdy  z  nas  ma  wolną  wolę, dlatego  działając  wybiera  to,  co  chce
uczynić,  dzięki  temu  jest  panem  samego  siebie.  Człowiek  musi  zaznaczyć  „swoje  ja”
w  stosunku  do  świata  zewnętrznego.  ”  Nikt  nie  może  podstawić  swojego  aktu  woli  za  mój
[23, s. 26] – pisze Karol Wojtyła. Zdarza się, że ktoś bardzo chce, aby inny chciał tego, czego
on    chce.  Ma  to  najczęściej  miejsce  w  postawach  agresywnych,  dominujących  i  jest  to
działaniem wbrew ludzkiej wolności i prowadzi do konfliktów. Fundamentem całego systemu
oświaty XXI wieku,  jest niewątpliwie  współdziałanie  i uczenie się od siebie  nawzajem. Jest
to  niezwykle  cenna  metoda  doskonalenia  i  nabywania  umiejętności.  Wykorzystywanie
w  nauczaniu  wiedzy,  doświadczeń  i  osobistego  potencjału  pojedynczych  uczestników,
przejawia  się  we  wzajemnym  stymulowaniu  się  i  motywowaniu.  Dlatego  nie  bójmy  się
pokazać  swojej  prawdziwej  twarzy,  bo  tylko  wtedy  będziemy  prawdziwi  i  godni  zaufania,
pozyskamy tym samym przyjaźń, szacunek i autorytet wśród podopiecznych.

Współczesna kultura, zafascynowana osiągnięciami ludzkiego rozumu sprawy uczuć

(szczególnie  tzw.  uczuć  pozytywnych)  przesunęła  na  drugi  plan.  Jednakże,  badania
komputerowe  nad  mózgiem  ujawniły,  że  emocje  aż  w  80%  decydują  o  odbiorze  świata
i  o  sukcesach  życiowych  człowieka.  Dane  te,  weryfikowane  i  uzupełniane  przez  ogromną
ilość badań doprowadziły do powstania koncepcji inteligencji emocjonalnej.

„ Inteligencja emocjonalna, rozłożona na czynniki pierwsze, to umiejętność zaspokajania

naszych  naturalnych  potrzeb  psychicznych”  [6,s.85].  Badania  amerykańskiego  psychologa,
Daniela  Sterna  ujawniły,  że  już  w  pierwszym  okresie  życia  dziecka,  niezwykle  ważne  jest
dostrojenie się matki do wszystkich przeżywanych przez nie emocji. Podświadomie informuje
ona dziecko, że jego uczucia są nie tylko rozumiane, ale i akceptowane. Dostrojenie się to, ma
ogromny wpływ  na  jego rozwój. Natomiast dziecko, którego uczucia nie są rozumiane przez
otoczenie,  przestaje  je  wyrażać,  a  być  może  nawet  odczuwać.  Potrzeba  bycia  rozumianym
i akceptowanym  nie znika po zakończeniu okresu niemowlęctwa  i dzieciństwa. Pozostaje do
końca  życia  podstawową  potrzebą  psychiczną każdego  człowieka, gdyż  jest  potwierdzeniem
jego poczucia wartości.

„Współczesne formy doskonalenia zawodowego opierają się głównie na doskonaleniu

tzw. kompetencji osobistej i społecznej” [6, s. 461]. Uczenie się poprawnej samooceny,
samokontroli, asertywności, empatii, negocjacji i mediacji, to najczęstsze propozycje kursów,
oferowanych przez firmy szkoleniowe na naszym rynku.

Zachowania agresywne i uległe, które często służą wykorzystywaniu drugiego człowieka

do  własnych  celów,  nie  zawsze  wynikają  z  egoistycznych  i  utylitarnych  pobudek.  Często
utrwalone  nawyki  rywalizacyjne,  pomijające  współdziałanie,  są  efektem  nieprawdziwych
przekonań,  że  wszyscy  ludzie  myślą  tak  samo  jak  ja.  Często  nie  staramy  się  zrozumieć,  co
myśli  i  czuje  dana  osoba,  a  oceniamy  ją  zgodnie  z  naszym  punktem  widzenia,  sondujemy
z  niej  informacje,  które  dla  nas  są  ważne,  udzielamy  rad,  które  dla  nas  się  liczą.  Nic
dziwnego,  że  rodzi  to  dystans  w  komunikacji,  brak  zaufania,  powierzchowność  kontaktów,
przechodząca  łatwo  w  niechęć,  poczucie  obcości  i  osamotnienia,  które  tak  często
obserwujemy w nas i wokół siebie. Takie destrukcyjne zachowania na pewno dyskwalifikują
w  zawodzie  opiekuna  i  nauczyciela.  Rola  nauczyciela  i  opiekuna  jest  wzorem  do

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

modelowania

postaw

społecznych

podopiecznego

obszarach:

umiejętności

interpersonalnych  i  społecznych,  które  wynikają  z  szacunku  wobec  podstawowych  wartości
ogólnoludzkich  –  wolności  człowieka,  solidarności  z  innymi,  sprawiedliwości,  szacunku
i  godności  osobistej.  Zdobycie  umiejętności  społecznych  wzbogaca  osobowość  o  ważne
narzędzia  pomagające  w  konstruktywnym  zachowaniu  się  w  sytuacjach  problemowych.  Nie
mogą  one  jednak  zastąpić  refleksji  nad  poczuciem  odpowiedzialności  za  rozwój  psychiczny
powierzonych nam dzieci.

Większość cech osobowości opiekuna społecznego mieści się w modelu tzw. dojrzałej,

spójnej, zintegrowanej osobowości człowieka. Zważywszy jednak na odpowiedzialność za los
niesamodzielnych,  a  więc  bezbronnych  i  całkowicie  uzależnionych  od  innych  –  dzieci
w  wieku  0  –  4  lat,  szczególny  nacisk  należy  położyć  na  doskonalenie  struktury  wartości.
Opiekun  społeczny  winien  charakteryzować  się  wysokim  poziomem  moralności,  a  więc
i  odpowiedzialności,  kultury  osobistej,  przygotowania  pedagogicznego  i  psychologicznego.
Takt  i  spontaniczność,  miła  i  sympatyczna  powierzchowność,  dar  rozumienia
i  współodczuwania  potrzeb  dzieci  (empatia)  wyzwalają  w  dzieciach  naturalną  ufność
i poczucie bezpieczeństwa. Najdoskonalszą informacją zwrotną od dzieci mówiącą o wartości
osobowej  opiekuna  jest  ich  aktywność  poznawcza,  manipulacyjna,  chęć  do  zabawy,
współodczuwanie  radości  z  twórczego  wysiłku  na  miarę  dziecka.  Umiejętność  stworzenia
pogodnej  atmosfery,  ładu  i  życzliwości,  jest  punktem  wyjścia  do  stopniowego  zdobywania
sobie autorytetu zawodowego opiekuna społecznego o wielkiej sile wewnętrznej, bo przecież
jest to zawód z powołania, wymagający ogromnej wrażliwości na dobro drugiego człowieka,
posiadania  właściwych  pryncypiów  w  dziedzinie  moralności  i  etyki  zawodowej.  To  wzór
życia w pełni osobowego, obdarzony  szacunkiem  i zaufaniem dzieci  i  ich rodziców, żyjący
zgodnie z głoszonymi zasadami, bez udawania i hipokryzji.

Metody badań osobowości

W psychologii współczesnej stosowanych jest wiele metod badania osobowości

człowieka. Najczęściej wykorzystuje się testy, inwentarze osobowości, skale ocen [18, s. 24].

Testy osobowości służą do ustalania potrzeb, skłonności, przekonań, zainteresowań,

postaw, odporności  na  napięcia emocjonalne. Często stosuje  się testy  niedokończonych zdań
lub  testy  obrazkowe  przedstawiające  sytuacje  społeczne.  Zadaniem  osoby  badanej  jest
dokończenie  wypowiedzi,  myśli,  przedstawionych  osób.  Wypowiedzi  osoby  badanej  są
projekcją (rzutowaniem) własnych stanów, oczekiwań, obowiązków, nastawień.

Inwentarz osobowości jest zestawem (od kilkudziesięciu do kilkuset) pytań, na które

badany odpowiada twierdząco, przecząco, lub powstrzymuje się od odpowiedzi. Interpretacja
wypowiedzi pozwala ustalić cechy osobowości.

Skale ocen pozwalają uściślić nasilenie cech wcześniej zaobserwowanych.

Czynniki kształtujące osobowość

Dowiedziono już, że kultura i środowisko wpływają w dużej mierze na rozwój

osobowości.  W  zależności  od  kultury  człowiek  uczestniczy  i  współtworzy  określoną  jej
cząstkę.  Współczesny  związek  między  osobowością  a  kulturą  uległ  pewnemu  rozluźnieniu.
Przemieszanie  kultur  i  wartości  moralnych  i  etycznych  utrudnia  procesy  socjalizacji
jednostki,  dlatego  główna  rola  przypada  jej  aktywności  własnej.  Znacznie  łatwiej  to  czynić
osobie,  która  w  dzieciństwie  i  młodości  doświadczyła  pozytywnych  kontaktów
emocjonalnych  i  ukształtowała  wysoki  poziom  zaufania  do  swojego  „ja”  jako  wartości
niepowtarzalnej i godnej troski i szacunku. Dobry kontakt z osobami znaczącymi (rodzicami,
nauczycielami, kolegami)  sprzyja  integracji różnych dynamizmów osobowości  i sprawia,  że
człowiek nie czuje się tak zagubiony w wielowymiarowym świecie. Dodatkowo zamierzony
wpływ  wychowawczy  rodziców  i  instytucji  oświatowych  sprzyja  kształtowaniu  charakteru.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dopiero łączne traktowanie środowiska, aktywności i wychowania wyjaśnia wielostronny
wpływ na osobowość.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1) Jakie cechy osobowości opiekuna społecznego wskazują na dobre przygotowanie do

zawodu?

2) Jakie cechy zachowania (style zachowania) dyskwalifikują w zawodzie opiekuna

społecznego?

3) Wymień cechy osobowości opiekuna społecznego, które wskazują na bycie autorytetem

w zawodzie?

Aby przygotować się dobrze do ćwiczeń, zapoznaj się z materiałem nauczania

i ćwiczeniami rozdziału: Style komunikowania się umieszczonego w jednostce modułowej:
Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów społecznych 513[01].O1.02.

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Diagnozowanie potrzeb uczniów w zakresie zaufania do własnego sposobu

zachowywania się.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać uważnie kartę ćwiczeń nr 9: Zachowania,
2) zastanowić się jak najczęściej reagujesz w sytuacjach zadaniowych i codziennych

z innymi ludźmi,

3) postawić „+” (plus) przy zadaniach, które wydaje Ci się że dotyczą Ciebie,
4) postawić „+” anonimowo, na liście wędrującej po klasie (nauczyciel powinien

przedyskutować w klasie to zachowanie, przy którym znajdzie się najwięcej znaków)
i dopisać do listy swoje słabe strony, które traktujesz jako swoją „piętę Achillesa”,

5) nie przejmować się jeśli często stawiasz się w pozycji przegranego, duża ilość ćwiczeń

z zakresu komunikacji, asertywności, rozwiązywania konfliktów zawarta w następnej
jednostce modułowej, pozwoli Ci na zmianę zachowania,

6) przeczytać 12 cech charakteryzujących zdecydowanego optymisty poprawiających

nastroju,

7) wypełnić ponownie kartę ćwiczeń nr 9: Zachowanie, po opracowaniu jednostki

modułowej: Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów społecznych. Sprawdzisz sam, na
ile zmieniło się twoje zachowanie pod wpływem treningu.

Wyposażenie stanowiska pracy:
–

długopis,

–

lista 12 cech zdecydowanych optymistów,

–

karta ćwiczeń nr 9: Zachowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zachowania

Jak zachowuje się Zwycięzca

Jak zachowuje się Przegrany

Skupiasz uwagę na rozwiązaniach.

Skupiasz uwagę na tym, co łączy Cię z
innymi.

Modyfikujesz swoje postępowanie.

Potrafisz efektywnie i ciężko pracować przy
zachowaniu czasu dla siebie i rodziny.

Analizujesz krytykę.

Uznajesz prawo do odmienności innych.

Jesteś życzliwy wobec innych.

Koncentrujesz uwagę na możliwościach.

Skupiasz uwagę na tłumaczeniach.

Skupiasz uwagę na tym, co dzieli Cię od
innych.

Skupiasz uwagę na poprawianiu innych.

Nigdy nie masz czasu na to, co naprawdę
ważne

Obrażasz się i unikasz krytyki.

Nie tolerujesz odmienności innych.

Jesteś nieżyczliwy.

Koncentrujesz się na problemach.

SPRÓBUJ BYĆ ZWYCIĘZCĄ TAK CZĘSTO, JAK TO TYLKO MOŻLIWE. GDY
ZŁAPIESZ SIĘ NA TYM, ŻE TWOJĄ WYPOWIEDZIĄ STAWIASZ SIĘ W POZYCJI
PRZEGRANEGO, PO PROSTU ZMIEŃ TAŚMĘ!

12 cech charakteryzujących zdecydowanych optymistów

(Alan Loy McGinnis: Potęga optymizmu)

1.  Rzadko bywają zdziwieni faktem występowania trudności.
2.  Gotowi są przyjąć rozwiązania częściowe.
3.  Wierzą, ze sami decydują o swojej przyszłości.
4.  Zaczynają wszystko od początku.
5.  Nie dopuszczają do siebie czarnych myśli.
6.  Są wdzięczni losowi za to, co mają.
7.  Wykorzystują wyobraźnię, chcąc odnieść sukces.
8.  Zachowują pogodę ducha nawet wtedy, gdy nie sprzyja im szczęście.
9.  Są przekonani o nieograniczonych możliwościach własnego rozwoju.
10.  Wnoszą miłość w otaczający świat.
11.  Lubią powtarzać dobre nowiny.
12.  Akceptują to, czego nie mogą zmienić.

Ćwiczenie 2

Analizowanie zachowania opiekuna w sytuacji problemowej. Identyfikowanie

umiejętności sprzyjających rozwiązywaniu problemu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  zapoznać się uważnie z sytuacją Jasia,
2)  nazwać problem Jasia, w oparciu o teorię rozwoju Eriksona,
3)  zaplanować rozmowę z rodzicami Jasia tak, aby przekazać problem nie oceniając dziecka

lub rodziców, ale zachęcając ich do wspólnego rozwiązania problemu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4) nazwać cechy osobowości opiekuna, które umożliwią rozwiązanie problemu,
5) określić jakie umiejętności są potrzebne, aby sformułować i dobrze przekazać problem,

nie urażając godności i szacunku rodziców,

6) wyrównać, poprzez ćwiczenia zawarte w następnej jednostce modułowej, braki

w umiejętnościach formułowania i przekazywania trudnych komunikatów,

7) przygotować nowy scenariusz rozmowy z rodzicami, po wykonaniu ćwiczeń,
8) porównać oba scenariusze i ocenić wyniki.

Wyposażenie stanowiska pracy:
–

zeszyt,

–

długopis,

–

opis przypadku.

Opis przypadku

Wyobraź sobie, że jesteś opiekunem grupy czterolatków. Jaś stwarza duże problemy. Jest

agresywny, bije dzieci, zabiera zabawki, ciągle chce być w centrum uwagi. Mocno akcentuje
własną  autonomię,  nie  jest  wrażliwy  na  potrzeby  innych  dzieci.  Zależy  Ci  na  poprawieniu
sytuacji  rozwojowej  dziecka  i  rozwiązanie  jego  kryzysu.  Chcesz,  aby  rodzice  wpłynęli  na
zachowanie  Jasia,  pomogli  przekształcić  jego  postawę  z  roszczeniowej,  na  konstruktywną
aktywność zabawową. Chodzi Ci również o to, aby rodzice nie wymusili posłuszeństwa siłą,
tylko  umiejętnie  nagradzali  zachowania  konstruktywne  i  pozwolili  dziecku  na  ponoszenie
konsekwencji  zachowań  agresywnych,  np.  zawierając  z  nim  układ,  że  zostanie  ukarane
w dany sposób wtedy, kiedy przekroczy granice szacunku i zaufania w kontaktach z innymi.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zachowywać się spokojnie i zgodnością w sytuacji kiedy inna osoba

próbuje Tobą manipulować i wymuszać byś zachowywał się tak jak
ona chce?



2) wyrażać swoje poglądy szczerze w sytuacji budzącej lęk?



3) dostroić się do przeżywanych przez dzieci emocji i zrozumieć ich

potrzeby i pragnienia bycia rozumianym i akceptowanym?



4) przyznać się odważnie do swoich wad i braków?



5) mówić odważnie o swoich zaletach, zdolnościach, umiejętnościach,

potrzebach?



6) okazać szacunek dla człowieka o odmiennych poglądach?



7) zachowywać się autentycznie, zgodnie z głoszonymi przez Ciebie

zasadami bez hipokryzji i udawania?



8) dostrzegać nieadekwatność swojego zachowania w stosunku do

obiektywnych potrzeb człowieka wynikających z jego natury?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Zbiorowości społeczne

4.6.1. Materiał nauczania

Zbiorowości społeczne to zgrupowanie ludzi, między którymi wytworzyła się

i utrzymuje (nawet przez krótki okres) więź społeczna. Innymi słowy są to wszelkie mniej lub
bardziej trwałe formy życia społecznego. [16, s. 198]

Wyróżniamy grupy niespołeczne, czyli takie, w których dwie osoby lub więcej znajdują

się w tym samym miejscu, lecz nie współdziałają ze sobą, np. kibice [1, s. 357].

Grupa społeczna charakteryzuje się tym, że ludzie ci współdziałają ze sobą.

Są wzajemnie od siebie uzależnieni w tym sensie, że zaspokajanie potrzeb i realizacja celów
skłania ich do wzajemnego zaufania i wpływania na postępowanie wobec siebie. [1, s. 357].
Zadaniem grup społecznych jest działanie na rzecz wspólnego dobra – np.: przez
podejmowanie decyzji.

Role społeczne

Każdy człowiek pełni w społeczeństwie różnorodne role społeczne w oparciu o system

reguł  postępowania  przypisany  danej  roli.  Część  ról  życiowych  dziedziczymy  biologicznie
lub  społecznie,  np.:  kobiety,  mężczyźni,  matki,  siostry,  itp.  Inne  role,  np.  zawodowe,
wybieramy  sami,  gdyż  pozwalają  nam  realizować  podstawowe  potrzeby,  zdolności,
zainteresowania.

Czasami się zdarza, że nie mając dobrych wzorów pełnienia danej roli odrzuca się ją jako

zbyt trudną.  Uczenie  się  roli  odbywa  się poprzez  naśladowanie,  modelowanie,  identyfikację
w najbliższym środowisku, np. między matką i córką bliska więź sprzyja ukształtowaniu roli
matki.  Podobnie  akceptacja  i  identyfikacja  z  grupą  rówieśniczą  uczy  konstruktywnych
zachowań  społecznych,  zachowania  i  szacunku  dla  przyjaciół,  współpracy  i  współdziałania
w grupie. Również pełnienie roli ucznia przygotowuje do późniejszej roli zawodowej.

Współdziałanie w grupie [6, s. 80]

Grupa rówieśnicza ma bardzo duży pozytywny wpływ na rozwój osobowości pod

warunkiem przestrzegania następujących zasad:
-

zasady funkcjonowania grupy powinny być znane wszystkim członkom,

celem grupy jest pomoc i wspieranie rozwoju członków grupy,

udział w grupie może być wyłącznie dobrowolny i wymaga uznania jej zasad,

warunkiem dobrego funkcjonowania grupy

jest pełna otwartość, szczerość

i odpowiedzialność jej członków,

każdy członek grupy może swobodnie wypowiedzieć się na temat różnych spraw,

zasady obowiązują wszystkich członków grupy, również liderów.

Warunkiem realizacji pracy wychowawczej według tych zasad jest wyeliminowanie

przemocy i drugiego życia oraz wzajemne zaufanie i poczucie bezpieczeństwa, jak też
gotowość opiekunów grup na partnerskie, otwarte i autentyczne relacje z podopiecznymi.

W takiej społeczności konstruktywny wpływ wychowawczy opiekuna powinien opierać

się wyłącznie na większym doświadczeniu życiowym, kompetencjach zawodowych,
zaangażowaniu, życzliwości, tolerancji oraz budowaniu naturalnego autorytetu.

Wypracowanie dużego autorytetu moralnego i zawodowego warunkuje stworzenie

dobrego środowiska wychowawczego, które skutecznie może poprzez grupę oddziaływać na
rozwój jednostek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wpływ rodziny na rozwój osobowości

Wiele kierunków współczesnej psychologii upatruje źródła zaburzeń osobowościowych

i charakterologicznych w niewłaściwych oddziaływaniach rodziców w okresie wczesnego
dzieciństwa. To tak zwane rodziny toksyczne, gdzie rodzice sami nie radzą sobie z własnymi
problemami emocjonalnymi. Dzieci zamiast otrzymywać wsparcie emocjonalne od rodziców,
stają się poniekąd ich opiekunami. Nigdy nie są sprawiedliwie oceniane są najczęściej
konkurencją w walce o przestrzeń, albo też narzędziem oddziaływania na niego.

Rodzice niestabilni o wewnętrznie sprzecznym systemie wartości, nie potrafią budować

takiej  więzi,  jakiej  dziecko  w  poszczególnych  okresach  swego  życia  potrzebuje.  Zaburzenia
powstają  zatem  z  tego  powodu,  że  rodzice  nie  zaspokajają  podstawowych  potrzeb
emocjonalnych  swoich  dzieci,  poczynając  od  bardzo  wczesnych,  a  rozwojowo  ważnych
okresów ich życia.

Badania amerykańskich psychologów [18, s. 624] wskazują, iż dzieci, które pochodzą

z  rodzin  charakteryzujących  się  dużym  ciepłem  i  wysokim  poziomem  pielęgnacji  mają
przeważnie  dobre  kontakty  w  grupie  rówieśniczej.  Dzieciom,  których  życie  rodzinne  jest
mniej harmonijne, grożą trudności w kontaktach z rówieśnikami. Rodzice dzieci popularnych
wykazują pośredni poziom kontroli,  nie kierują sztywno każdym działaniem dziecka, ani  nie
pozwalają  na zbyt wiele. Są  zaangażowani w  życie swoich dzieci, ale celem socjalizacji  jest
dla  nich  rozwijanie  autonomii,  a  nie  jedynie  bezpośrednie  posłuszeństwo.  Gdy  niezbędne  są
środki  dyscyplinujące  rodzice,  przemawiają  dzieciom  do  rozsądku,  negocjują  z  nimi,  a  nie
narzucają  rozwiązań.  Tak  więc  środkiem  dyscyplinującym  są  racjonalne  metody
i dostarczone przez nich modelowe wzory umiejętności społecznych.

„Rodzice, którzy są ciepli, przyjacielscy i skuteczni w kontaktach z innymi, mają dzieci,

które są ciepłe, przyjacielskie i skuteczne w kontaktach z innymi”. [18, s. 624]

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1)  Co to jest grupa społeczna i jaki ma wpływ na jednostkę?
2)  W jaki sposób dziecko przyswaja sobie reguły roli społecznej?
3)  Jaki jest wpływ osób znaczących na kształtowanie się osobowości dziecka?
4)  Jak współdziałanie w grupie wpływa na rozwój dziecka?
5)  Jaki jest wpływ rodziny na rozwój osobowości dziecka?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Odegraj zachowanie biernej matki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać opis sytuacji,
2) uświadomić sobie, dlaczego tłumaczenie matki, żeby dzieci były grzeczne, nie przynosi

żadnych efektów,

3) odpowiedzieć na pytanie: Dlaczego matka skrywa irytację i udaje, że jest spokojna, kiedy

dzieci źle się zachowują, wreszcie wpada w złość?

4) odegrać tę scenę z kolegą w parach,
5) odegrać scenę ponownie, stanowczo stawiając granicę dzieciom, jak się mają

zachowywać.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Omówienie:
1. Dlaczego dzieci nie są pewne, co jest akceptowane, a co nie i nieustannie sprawdzają

granice, do których bezkarnie mogą się posunąć?

2. Z czego powinni zdać sobie sprawę rodzice mówiąc: nie?

Wyposażenie stanowiska pracy:
–

kartka i długopis,

–

opis sytuacji.

Anna jest przykładem biernej matki. Kiedy jej dzieci źle się zachowują, prosi je, żeby

były grzeczne i zawsze stara się tłumaczyć swoje stanowisko (nawet 2 – letniemu
Piotrusiowi).

Ćwiczenie 2

Rozpoznawanie zdolności nadopiekuńczych u rodziców na podstawie opisu przypadku..

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z sytuacją,
2) odpowiedzieć na pytania: Jaki jest wpływ wyręczania dzieci na ich rozwój osobowości?

Czy dzieci kształtują wiarę we własne siły, czy motywuje je to do pracy nad sobą, czy do
lenistwa? Czy sprzyja to kształtowaniu autonomizacji w działaniu?

3) odegrać w grupach 4 – 5 osobowych scenę zachowania się:
–

rodzica nadopiekuńczego

–

rodzica agresywnego

–

rodzica asertywnego

W przypadku trudności z przygotowaniem scen przeczytać: Materiał nauczania

z jednostki modułowej: Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów społecznych rozdział:
Style komunikowania się.

Wyposażenie stanowiska pracy:
–

kartka i długopis,

–

poradnik do jednostki modułowej 513[01].01.02,

–

opis sytuacji.

Jan  bardzo  przeżywa  wszystkie  problemy  dzieci  i  wszystko  bierze  na  siebie.  Nastolatkom
pomaga  odrabiać  lekcje,  a  kiedy  mają  kłopoty  w  szkole,  idzie  ze  skargą  do  nauczyciela.
Powtarza  nieustannie  dzieciom,  jakie  są  wspaniałe,  a  jednocześnie  daje  im  zupełnie  inny
sygnał, stale ingerując w ich sprawy.

Ćwiczenie 3

Więzi [3, s. 75].

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) uświadomić sobie, jakie czynniki sprzyjają, a jakie hamują rozwój grupy,
2) utworzyć w klasie 2 grupy:

I grupa opracowuje planszę pt.: Co buduje więzi między ludźmi?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

II grupa opracowuje planszę pt.: Co niszczy więzi między ludźmi?

3) podpisać małe karteczki swoim imieniem i nazwiskiem i zamieścić na nich swoją

propozycję: Co ja mogę zrobić, aby poprawić atmosferę i zacieśnić więzi w grupie?

4) przypiąć karteczki do trzeciego arkusza zatytułowanego: Mój udział w umacnianiu więzi

grupowej,

5) zapoznanie się z ich treścią przez wszystkie grupy,
6) omówienie. Pytania do dyskusji:
–

Jak aktualnie funkcjonuje nasza klasa?

–

Jak powinna funkcjonować?

–

Co należy zrobić, aby było lepiej?

Wyposażenie stanowiska pracy:
–

3 arkusze szarego papieru,

–

materiały piśmiennicze.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować grupę społeczną?



2) wymienić sposoby przyswojenia roli społecznej?



3) określić wpływ grupy społecznej?



4) określić wpływ rodziny na osobowość dziecka?



5) podać przykłady uległego zachowania rodziców, opiekunów?



6) opisać zachowania rodzica nadopiekuńczego?



7) opisać przykłady zachowania rodzica agresywnego?



8) wymienić zalety zachowania rodzica asertywnego?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Podstawy pedagogiki i dydaktyki

4.7.1. Materiał nauczania

W literaturze znajduje się wiele definicji pojęcia „pedagogika”.
Pedagogia (z gr.) - zespół środków i metod wychowawczych stosowanych przez

nauczycieli i wychowawców, sztuka nauczania i wychowania [16, s.1289], pedos – dziecko,
agos – prowadzę. Jest to nauka o wychowaniu, jego celach, metodach, środkach
i formach organizacyjnych; zajmuje się procesami świadomego i celowego oddziaływania na
rozwój człowieka we wszystkich fazach jego życia. [16, s. 1289]

Jedną ze szczegółowych dyscyplin pedagogiki jest dydaktyka. Można wyodrębnić w niej

dydaktyke ogólną i dydaktyki szczegółowe. Zakres badań dydaktyki ogólnej obejmujący
zagadnienia podstawowe, dotyczące ogółu procesów nauczania i uczenia się. Dydaktyka
szczegółowa zajmuje się specyficznymi zagadnieniami nauczania (np. dydaktyka matematyki,
dydaktyka szkoły wyższej, itp.).

Przedmiotem badań pedagogiki jest proces wychowania. Wychowanie – to całość

wpływów  i  oddziaływań  kształtujących  rozwój  człowieka  i  przygotowujących  go  do  życia
w  społeczeństwie.  Wychowanie  jako  proces-  to  rodzaj  ludzkiej  działalności,  polegający  na
wywoływaniu  zmian  w  osobowości  człowieka.  Wychowanie  ulega  ciągłym  zmianom
historycznym.  Do  czasów  średniowiecza  wychowanie  naturalne  było  jedyną  formą
przygotowania  do  życia  W  średniowieczu  powstały  szkoły,  uniwersytety.  Postęp  naukowo-
techniczny  sprawił,  że  zakłady  pracy  przejęły  funkcje  wychowawcze  poprzez  naukę,  pracę,
współdziałanie w grupie. Również szkoły, zwłaszcza zawodowe, starały się i nadal starają się
dopasować do potrzeb gospodarki rynkowej.

Celem nauki w przygotowaniu do zawodu jest: dostrzeganie i precyzowanie problemów,

rozwiązywanie  ich  na  drodze  teoretycznej  i  praktycznej,  skutkiem  czego  jest  postęp
techniczny  i  społeczny,  odkrycia  i  projekty  racjonalizatorskie,  współpraca  zespołów
innowacyjnych.  Celem  wychowania  przez  pracę  jest  rozwijanie  umiejętności  praktycznych,
zainteresowanie światem  techniki  (wiedza o  materiałach,  narzędziach,  metodach  i  procesach
produkcji); zainteresowanie  światem  ludzi  (rozwijanie  potrzeb  samokształcenia,  zdobywanie
wyższych kwalifikacji, samodoskonalenia).

Celem pracy grupowej jest wykształcenie umiejętności współdziałania w grupie,

udzielania sobie wzajemnej pomocy, odczuwania potrzeb innych ludzi (empatia, umiejętności
społeczne, tzw. interpersonalne).

Oczekiwane skutki tak sformułowanych celów to: zrozumienie roli pracy w rozwoju

osobowości jednostki (rzetelność, zaangażowanie, odpowiedzialność za wykonanie zadań);
w sferze gospodarczej: czynny udział w tworzeniu i rozwoju nowoczesnej kultury i techniki,
wyrobienie twórczego stosunku do pracy, doskonalenie metod, środków, stanowisk pracy.

Droga do osiągnięcia celów i skutków wychowania i nauczania (w postaci umiejętności)

prowadzi poprzez zastosowanie odpowiednich metod pracy i przestrzeganie podstawowych
zasad wychowania i nauczania.

Metodos – to po grecku droga, sposób postępowania. Metoda – systematycznie stosowany

sposób pracy nauczyciela z uczniem, umożliwiający osiąganie celów kształcenia, inaczej -
wypróbowany układ czynności nauczyciela i ucznia realizowanych świadomie w celu
spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów [17, s. 21].

Metodę dobieramy w zależności od: właściwości wiekowych i indywidualnych ucznia

oraz celów i zadań dydaktycznych.

Historia odnotowała 4 rewolucje w metodach:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

I – nauczyciele indywidualni i rodzice ustąpili miejsca instytucji szkoły i nauczycieli

zawodowych

II – zastąpienie słowa mówionego – pisanym
III – wprowadzenie słowa drukowanego
IV – automatyzacja i komputeryzacja słowa drukowanego.
Począwszy od greckiej metody heurystycznej (heurisko – znajduję) kładzie się nacisk na

samodzielne dochodzenie do wiedzy.

Żadna metoda oddzielnie nie zapewnia dobrych rezultatów nauczania i wychowania,

dlatego  należy  stosować  różne  metody  wzajemnie  warunkujące  czynności  nauczyciela
i  ucznia.  Współcześni  metodycy  wyróżniają  metody  podające,  poszukujące  i  laboratoryjne,
a  wśród  nich  odnajdziemy  metody  oparte  na  słowie,  obserwacji  i  działalności  praktycznej.
Wprowadzono  również  nową  jakość  wynikającą  z  potrzeb  współdziałania  w  dobie  zalewu
informacji, tzw. metodoformę (pracę grupową i indywidualną), której cechą wyróżniającą jest
nauczanie  przez  podawanie  problemów,  rozwiązywanie  problemów,  testowanie  wyników
nauczania.

Skuteczność tej formy uzależnia się głównie od metod tzw. oddziaływania pośredniego

(metody przykładu – wzoru wychowawczego i metody oddziaływania przez zespół).
Metoda przykładu – wzoru wychowawczego.
–

wzór powinien być: sprawiedliwy, prawdomówny, szczery

–

postępować zgodnie z głoszonymi poglądami

–

drobne potknięcia powodują zachwianie wiary w prawdziwość autorytetu

–

szczególnie dorośli są bardzo krytycznie nastawieni do wszystkiego, co ich otacza

Metoda  oddziaływania  przez  zespół  –  jest  skuteczna,  gdy  określona  grupa  dobrowolnie
uczestniczy  w  procesie  wychowania  i  realizuje  wspólne  cele:  stosunek  do  nauki,  pracy,
poszanowanie  mienia  społecznego.  Oddziaływuje  na  świadomość  pod  warunkiem,  że
wychowanek czuje się bezpiecznie w grupie.

Spełnienie założonych celów wychowawczych jest możliwe, jeśli zostaną spełnione

przez nauczyciela następujące zasady wychowawcze:
1) Zasada poszanowania osobowości wychowanka. Zawsze należy pamiętać, że człowiek

jest wartością najwyższą. Każdy ma prawo do zachowania własnej indywidualności i nie
należy zbyt głęboko ingerować w jego osobowość. Wychowanek musi mieć poczucie
własnej wartości i godności.

2) Zasada współpartnerstwa. Stosunki między wychowawcą a wychowankiem powinny

mieć charakter stosunków partnerskich. Wychowanek powinien akceptować,
wychowawcę pod względem moralnym i osobowościowym. Wzajemne stosunki
budować należy w oparciu o życzliwość, lojalność i poszanowanie godności.

3) Zasada oddziaływania na świadomość wychowanka. Świadomość, to zdolność do

zdawania  sobie  sprawy  z  konsekwencji  własnego  postępowania.  Wychowanek  musi
zrozumieć  sens  swoich  obowiązków,  potrzebę  ich  wypełniania.  Uświadomienie  może
przybrać  formę  przyzwyczajenia  do bezpośredniego działania  w określonych  sytuacjach
lub wyobrażeniowe i uczuciowe wdrażanie w określone sytuacje społeczne.

4) Zasada indywidualizmu i zespołowości w procesie wychowawczym. Przez całe życie na

człowieka  wywierają  wpływ  różne  grupy  społeczne,  których  jest  pełnoprawnym
członkiem,  takie  jak  rodzina,  rówieśnicy,  szkoła,  zakład  pracy.  Jest  indywidualnością
w  grupie,  jak  też  decyduje  o  wspólnych  przedsięwzięciach  grupy  i  jest  odpowiedzialny
przed nią za swoje czyny.

Spełnienie celów dydaktycznych umożliwi przestrzeganie zasad nauczania:

–

zasady poglądowości

–

zasady przystępności i indywidualizacji

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

zasady świadomego i aktywnego udziału

–

zasady systematyczności

–

zasady trwałości wiedzy

–

zasady wiązania teorii z praktyką

–

zasady operatywności wiedzy.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1)  Jakie są podstawowe elementy struktury procesu wychowania (pedagogiczne)?
2)  Jakie są podstawowe elementy struktury procesu nauczania (dydaktyczne)?
3)  Jakie różnice i podobieństwa występują między pedagogiką a dydaktyką?
4)  Co wyznacza cele dydaktyczne i wychowawcze?
5)  Czym należy się kierować przy dobieraniu metod pracy z uczniem?
6)  Jaki wpływ może mieć metoda na przyswojenie wiedzy i umiejętności?
7)  Jaką rolę w realizacji celów kształcenia i wychowania ma przestrzeganie zasad?
8)  Jakie znasz zasady wychowania i nauczania?
9)  Jakie znasz metody wychowania i nauczania?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sformułuj cele, wybierz metodę realizacji zajęć dla dzieci 5-letnich i opracuj scenariusz

podanych zajęć

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  wiedzieć, dla jakiego wieku dziecka przygotujesz zabawę,
2)  określić, jakie cechy psychoruchowe charakteryzują 5 letnie dziecko,
3)  wiedzieć, jakie sprawności i umiejętności wiekowe należy rozwijać,
4)  zdiagnozować potrzeby grupy dzieci, w której będziesz prowadzić zajęcia,
5)  zdiagnozować możliwości wykonania scenariusza,
6)  poszukać  w  literaturze  propozycji  zajęć,  które  spełniają  wyżej  wymienione  cechy

w wystarczającym zakresie,

7) wybrać z literatury kilka zabaw, np.: Kolory, Kapelusze i opracować konspekt

w dwu – osobowych grupach [22, s. 38, 40],

8)  zapoznać się ze wzorem scenariusza zajęć (umieszczonym poniżej),
9)  wybrać jedną osobę do zaprezentowania scenariusza na forum klasy,
10)  ocenić poprawność napisania scenariusza.

Wyposażenie stanowiska pracy:
–

materiały piśmiennicze,

–

wzór scenariusza zajęć.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Scenariusz zajęć:
Osoba prowadząca: ………………………………………………………

Temat zajęć: Gry i zabawy ruchowe: Bawimy się w kolory i Co jest pod kapeluszem?

Grupa: 4 – 5 latki
Cel ogólny: Rozwijanie umiejętności poznawczych: wrażliwości, spostrzegawczości,
poczucia przestrzeni

Szczegółowe cele kształcenia:

Po zakończeniu zajęć dziecko potrafi:

–

lokalizować w przestrzeni przedmioty kolorowe,

–

śledzić, gdzie znajduje się piłeczka,

–

współpracować i współdziałać z innymi dziećmi, z opiekunem,

–

panować nad emocjami przez wykonywanie zadań w skupieniu.

Metody: zabawy ruchowe grupowe, elementy ćwiczeń, działalności praktycznej
(porównywanie kolorów, powtarzanie czynności spotykanych w życiu codziennym)

Czas: 30 min.

Środki dydaktyczne: kolorowe przedmioty, kapelusze lub wiaderka, piłeczki.

Przebieg zajęć:
FAZA WSTĘPNA
1) Czynności organizacyjno – porządkowe.
2) Nawiązanie do tematu, wyjaśnienie celu zajęć, sformułowanie poleceń, sposobu ich

wykonania.

FAZA WŁAŚCIWA (przebieg zabaw):
1) Prezentacja (pokaz) sposobu wykonania przez nauczyciela.
2) „Pokażę wam sztuczkę z 3 kapeluszami, pod jeden z nich włożę piłeczkę i będę go

przesuwać, żebyście jej nie widzieli, a wy zgadniecie, gdzie jest piłka?”

3) Kierowanie czynnościami dzieci, obserwowanie sposobu wykonania, w razie trudności

pomoc dzieciom.

4) Wydawanie poleceń podtrzymujących kontynuację zabawy (dzieci dobierają się parami

i bawią się 2 kapeluszami, wystawiają się wzajemnie na próbę).

Uwaga (zabawa: Kolory została opisana w ćwiczeniach 4.1.3. Ćw.1)

FAZA KOŃCZACA
1) Porządkowanie pomocy dydaktycznych, odkładanie na miejsca (wydajemy dzieciom

polecenie, aby odłożyły pomoce na miejsce).

2) Dzieci siadają w kręgu na polecenie opiekunki.
3) Nauczycielka zadaje pytania dzieciom na temat zabawy: co podobało się w zabawie, co

było trudne do wykonania, co mogłyby zmienić, udoskonalić. Chętne dzieci zgłaszają się
przez podniesienie ręki i wypowiadają się.

4) Opiekunka ocenia osiągnięcia dzieci w zabawie.
Zakończenie zajęć

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach

Dzieci wyrażają swoje odczucia po zabawach przyklejając na tablicy magnetycznej

wybrany przez siebie rysunek: J L

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcie celu ogólnego i celów szczegółowych?



2) sformułować cele wynikające z potrzeb rozwojowych dzieci

w grupie i ich możliwości indywidualnych?



3) wybrać rodzaj zajęcia i odpowiednią metodę jej realizacji, aby

osiągnąć zaplanowane cele?



4) opracować i napisać scenariusz zajęć dla dzieci w odpowiedniej

grupie wiekowej i dobrać odpowiednie metody realizacji?



5) skorzystać z uzupełniających źródeł informacji?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.  Przeczytaj uważnie instrukcję.
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.  Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4.  Test  zawiera  20  pytań  dotyczących  problemów  związanych  z  charakteryzowaniem

psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka.

5. Zadania: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 17, 18, 19, 20 to zadania otwarte i należy udzielić

krótkiej odpowiedzi, zadania: 11, 12, 13, 14, 15, 16 to zadania wielokrotnego wyboru
i tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.

6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:

–

w zadaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedź znakiem X
(w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową),

–

w zadaniach z krótką odpowiedzią wpisz odpowiedź w wyznaczone pole.

7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego

rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą przysporzyć Ci
pytania: 16 – 20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.

9. Na rozwiązanie testu masz 90 min.

Powodzenia !

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.  Wymień zadania psychologii.

2.  Wymień bezpośrednie i pośrednie procesy poznawcze.

3.  Wskaż  cztery  czynności,  umożliwiające  człowiekowi  regulację  stosunków  ze  światem

zewnętrznym i wewnętrznym.

4.  Wymień rodzaje wyobraźni.

5.  Zdefiniuj pojęcie: rozwój psychiczny.

6.  Wskaż umiejętności, które trzeba opanować, aby poznać samego siebie.

7.  Wymień okresy rozwojowe wg E. Ericksona.

8.  Podaj definicję procesów uczuciowych.

9.  Wymień warunki skutecznej motywacji.

10.  Wymień zachowania destrukcyjne, które dyskwalifikują osobę do zawodu opiekuna

społecznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11. Okazywanie uczuć przywiązania do dziecka, miłości i akceptacji:

a) wzmacnia wiarę w siebie, zachęca do działania i aktywności,

b) opóźnia rozwój biologiczny,

c) opóźnia rozwój umysłowy,

d) prowadzi do choroby sierocej.

12. Wrażenie to:

a) reakcja na widok osoby zachowującej się niekonwencjonalnie,
b

autoprezentacja mająca na celu zjednanie adwersarza,

c) najprostsza forma poznawania świata, polegająca na odzwierciedlaniu pojedynczych

cech przedmiotów,

d) fascynacja niepospolitym zjawiskiem.

13. Zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych we wczesnym dzieciństwie skutkuje

w życiu dorosłym:
a)  nadmierną koncentracją na własnej osobie,
b)  nadmierną uległością w stosunkach z ludźmi,
c)  podporządkowaniem sobie innych ludzi,
d)  stworzeniem wyjątkowej wytrzymałości na frustrację tych potrzeb,

14. Toksyczni rodzice to osoby:

a) które nie radzą sobie z własnymi problemami emocjonalnymi i oczekują zrozumienia

i wsparcia swoich dzieci (odwrócenie ról),

b) dominujące, narzucające swój autorytet, wymagające dyscypliny i sprawiedliwie

oceniające,

c) doradzające, kontrolujące każdy krok dziecka,
d) silnie związane emocjonalnie, ale nie okazujące uczuć.

15. Najlepszą okazją do samopoznania i samooceny siebie w rolach społecznych są:

a)  nasze wyobrażenia na swój temat,
b)  nasze fantazje na temat, jaką jestem uczennicą, córką,
c)  informacje  przekazywane  nam  przez  bliskie  osoby  (rodzice,  nauczyciele)

i samouświadomienie własnych uczuć i myśli,

d) nasze marzenia o idealnej uczennicy, koleżance, córce.

16. Dziecko potrzebuje przede wszystkim:

a) dóbr materialnych: dużo zabawek, gier automatycznych, aby nadążyć za rozwoje

technicznym i nie zostać w tyle,

b) elementarnego świata: ziemi, piasku, wody, żyjących roślin i zwierząt, ludzi jako

bliźnich i siebie samego jako istoty czującej swoje potrzeby rozwojowe,

c) wysokiego poziomu rozwoju poznawczego, inteligencji, aby sprostać wymaganiom

dzisiejszego niewyobrażalnie skomplikowanego świata,

d) dyscypliny, aby uformować mocny i odważny charakter.

17. Wskaż różnice między wrażeniem a spostrzeżeniem.

18. Scharakteryzuj proces myślenia z podkreśleniem jego najwyższej roli w regulacji

stosunków ze światem zewnętrznym.

19. Wyjaśnij pojęcie systemu psychofizycznego.

20. Wymień elementy struktury osobowości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Charakterystyka psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju
człowieka

Zakreśl lub wpisz poprawną odpowiedź

Numer

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16.

17.

18.

19.

20.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7. LITERATURA

1.  Aronson E., Wilson T., Akert M.: Psychologia społeczna. Zysk i S-ka, Poznań 1997
2.  Chłopkiewicz M.: Osobowość dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa 1988
3.  Chomczyńska  –  Miliszkiewicz  M.,  Pankowska  D.:  Polubić  szkołę.  Ćwiczenia  grupowe

do pracy wychowawczej. WSiP, Warszawa 1995

4. Dziedzic A., Pichalska J., Świderska E.: Drama na lekcjach języka polskiego. WSiP,

Warszawa 1995

5. Faber A., Mazlish E.: Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały? Jak słuchać, żeby dzieci do

nas mówiły? Media Rodzina of Poznań, Poznań 1993

6. Goleman D.: Inteligencja emocjonalna. Media Rodzina of Poznań, Poznań 1997
7. Grondas M.: Rozwjanie umiejętności wychowawczych. Materiały dla nauczycieli

i dyrektorów szkół. Społeczne Towarzystwo Oświatowe, Kraków 2004

8. Hamer H.:

Rozwój umiejętności społecznych. Jak skuteczniej dyskutować

i współpracować. Veda, Warszawa 1999

9.  Hilgard R.E.: Wprowadzenie do psychologii. PWN, Warszawa 1967
10.  Hurlock E.B.: Rozwój dziecka. PWN, Warszawa 1985
11.  Jak żyć z ludźmi (Umiejętności interpersonalne). Program profilaktyczny dla młodzieży.

Ćwiczenia grupowe. MEN, Warszawa 1997

12.  Jankowski K.: Od psychiatrii biologicznej do humanistycznej. PIW, Warszawa 1975
13.  Jeffrey S., Tuner D., Helms B.: Rozwój człowieka. WSiP, Warszawa 1999
14.  Kępiński A.: Melancholia. PZWL, Warszawa 1985
15.  Maslow  A.:  Teoria  hierarchii  i  potrzeb,  w:  Problemy  osobowości  i  motywacji

w psychologii amerykańskiej. Reykowski J. (opr.), PWN, Warszawa 1964

16.  Nowy Leksykon. PWN, Warszawa 1998
17.  Okoń W.: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Wydawnictwo Żak, Warszawa 1992
18.  Ostrowska K.: W poszukiwaniu wartości. GWP, Gdańsk 2000
19.  Przetacznik – Gierowska M., Makiełło – Jarża G.: Podstawy psychologii ogólnej. WSiP,

Warszawa 1989

20.  Szewczuk W.: Atlas psychologiczny. PWN, Warszawa 1976
21.  Vasta R., Haith M.M., Miller S.A.: Psychologia dziecka, WSiP, Warszawa 1995
22.  Vopel  K.W.:  Witajcie  oczy.  Gry  i  zabawy  ruchowe  dla  dzieci  w  wieku  od  3  do  6  lat.

Część 3. Jedność, Kielce 1999

23.  Włodarski Z., Matczak A.: Wprowadzenie do psychologii. WSiP, Warszawa 1998
24.  Wojtyła K.: Miłość i odpowiedzialność. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2001
25.  Zimbardo P.G.: Psychologia i życie. PWN, Warszawa 1994

Czasopisma:
–

Poradnik Wychowawcy