Znaczenie pedagogiki J. H. Pestalozziego, pedagogika filozoficzna i J. H. 
Herbart,nowy system oświaty w XIX w.,szkolnictwo polskie w XIX w. 

 

Rozwój

 

pedagogiki był dwutorowy. Był on związany bezpośrednio z praktyką szkolną i 

polityką oświatową oraz z rozwojem filozofii i 

nauki

, a także ideologii społecznej. 

Niekiedy oba te nurty ściśle były powiązane w działalności osób i instytucji (np. J. H. 
Pestalozzi, A. Makarenko, Komisji Edukacji Narodowej, itd.). Niekiedy teoria 
pedagogiczna rozwijała się niezależnie od praktyki i zyskiwała znaczenie w tej dziedzinie 
dopiero później. Tego typu znaczenie dla 

pedagogiki

 

mieli filozofowie, którzy nie 

zajmowali się bezpośrednio działalnością wychowawczą, jak np. Kartezjusz, H. Spencer, 
W. Dilthey i in. W 

rozwoju

 

historycznym pedagogika rozpoczynała się od refleksji nad 

działalnością wychowawczą i od rozważań nad jej zadaniami.  
Jan Henryk Pestalozzi rozwinął postępowe teorie pedagogiczne i postępową 
demokratyczność działalność wychowawczą na przełomie XVIII i XIX w. Był to 
prawdziwy pedagog- 

demokrata, który całą swoją działalność poświęcił przede 

wszystkim walce o szkołę początkową, szkołę ludową. Dzieło Pestalozziego do dziś ma 
dla nas wielką wymowę. Historycy burżuazyjni przedstawiają go jako człowieka 
dobrotliwego, naiwnego, oderwanego od życia filantropa. Natomiast praca Pestalozziego 
była ściśle związana z dążeniami politycznymi, które z kolei tkwiły korzeniami w ideałach 
rewolucji francuskiej. Dalszy rozwój pedagogiki kształtowany był przez różne czynniki 
związane z klasową strukturą społeczeństwa kapitalistycznego. Pedagogika stała się 
terenem walk ideologicznych, a jej postęp naukowy hamowany był przez liczne próby 
wykorzystania oświaty, a więc i badań nad tą dziedziną dla umocnienia panującego 
porządku społecznego. Jednak częściowo w walce z ideologią wsteczną, częściowo w 
wyzwalaniu się spod jej nacisku, kształtowały się w filozofii materialistycznej, zwłaszcza 
epoki 

Oświecenia

, a niekiedy i w filozofii idealistycznej XIX w. Zasady, które uzyskiwały 

w pewnej mierze trwalsze znaczenie i poczynały wchodzić w skład naukowego dorobku 
pedagogiki. Do 

takich zasad należało „odkrycie” natury dziecka, dokonywane przez J. H. 

Pestalozziego i in. Pestalozzi również podjął gruntowną przebudowę szkoły początkowej, 
tworząc teorię nauczania początkowego, opartą na podstawach psychologicznych. 
Opracował metodyki nauczania początkowego w zakresie poszczególnych przedmiotów 
szkolnych. Plan nauczania w szkole Pestalozziego obejmował obok nauki czytania, 
pisania i rachunków, elementy geometrii i rysunku, geografię i przyrodoznawstwo. 

Dzieci

 

uprawiały też gimnastykę i muzykę oraz wykonywały konkretne prace fizyczne w 
zakresie rolnictwa, gospodarstwa domowego i rzemiosła. Do szkoły przyjmowano dzieci 
w wieku od 5 do 13 lat. Kształcenie powinno sprowadzić się do współdziałania z 
rozwojem przyrodzonych właściwości człowieka. Nauczanie należy oprzeć na 
naturalnym rozwoju sił i uzdolnień dziecka.  
Pestalozzi wprowadził do praktyki nowy sposób nauczania polegający na czerpaniu 
wiadomości nie z książek, nie ze słów lecz- jak się wyraził Komeński- „z nieba, ziemi, z 
dębów i buków” tj przez poznanie samych rzeczy (a nie wyłącznie cudzych spostrzeżeń i 
świadectw o rzeczach). Metody nauczania posługujące się tym sposobem można 
nazwać oglądowymi lub rzeczowymi. System czynności nauczyciela i uczniów jest 
zupełnie inny niż w metodach słownych. 

Zadanie

 nauczyciela polega na zgromadzeniu 

odpowiedniego materiału empirycznego, zaciekawieniu nim uczniów, zorganizowaniu 
obserwacji oraz podsumo

waniu i utrwaleniu jej wyników. Zadaniem zaś ucznia jest 

zdobycie na podstawie obserwacji określonych wiadomości i dopiero zapamiętanie ich.  
Elementy, które tworzą jasne i poprawne pojęcie, które razem wzięte pozwalają 
dokładniej poznać istotę przedmiotu to „liczba, kształt  
i nazwa”. Elementy te powinny stać się podstawowymi składnikami każdego nauczania. 
„Liczenie, mierzenie, mówienie”- to naturalna i psychologicznie uzasadniona podstawa 
teorii i metodyki nauczania początkowego u Pestalozziego. Liczenie wymaga nauki 
rachunków, mierzenie nauki rysunku i geometrii, mówienie- ćwiczeń w mówieniu i 
czytaniu. Pestalozzi wreszcie wskazuje na konieczność planowego wychowania dziecka 
nie tylko w szkole, ale także w rodzinie. Świadomość wielkiej roli rodziny w rozwoju 
dziecka od dawna pobudzała środowiska nauczycielskie od ścisłego z nią współdziałania 
w realizacji zadań wychowawczych szkoły. Zamierza się przy tym do tego, by 
współpracę rodziców ze szkołą uczynić bardziej planową, systematyczną. Największe 
bowiem wy

siłki kadry nauczycielskiej mogą okazać się mało skuteczne, jeśli nie są 

poparte współdziałaniem rodziców. Zakres ten może być oczywiście szerszy lub węższy. 
Jednak nikogo z rodziców nie można zwolnić od stałego zaangażowania w sprawy 
własnego dziecka w szkole. Pestalozzi zdaje sobie sprawę z tego aby przebudować 
szkolnictwo na nowych podstawach, trzeba przygotować do tego kadry nauczycielskie. 
Dlatego przy swoich zakładach tworzył seminaria nauczycielskie i kształcił w nowym 
duchu nauczycieli, których z kolei zapraszało wiele państw do zorganizowania 
szkolnictwa elementarnego. Według Pestalozziego nauczyciel ludowy przestawał być 
wyrobnikiem, a stawał się działaczem społecznym.  
Poglądy i działalność Pestalozziego nadały właściwy sens nauczaniu i wychowaniu 
początkowemu. Wychowanie ma nie tylko dostarczać dzieciom pewnych elementarnych 
wiadomości. Ale zarazem uwzględniając indywidualność dziecka, budzić i wzmacniać 
jego siły duchowe, uszlachetniać moralnie i społecznie. Swoje poglądy pedagogiczne 
Pestalozzi 

wyraził w sposób najpełniejszy w dziele pt. „Jak Gertruda uczy swoje dzieci” 

pisanym w formie listów. Pestalozzi poświęcił niemal całe życie w wychowaniu dzieci 
mas pracujących, słusznie więc historia nadała autorowi „Gertrudy” przydomek „ojca 
szkoły powszechnej”.  
Zapał do pedagogiki, ogarniający z końcem XVIII w. Szerokie koła w Niemczech, udzielił 
się także filozofom. Odkąd Russo zrobił wysiłek uzasadnienia swojej teorii 
wychowawczej przez psychologiczną analizę człowieka, a zwłaszcza od kiedy Pestalozzi 
podjął próbę oparcia nauczania na zasadach psychologicznych, przestali uczeni patrzyć 
na pedagogikę jako na sztukę tylko praktyczną, która jest nagromadzeniem wskazówek 
osiągniętych przez doświadczenie. Obudziło się pragnienie ujmowania zagadnień 
wychowaw

czych z wyższego, jednolitego stanowiska, nadania im charakteru 

naukowego, stworzenia naukowej pedagogiki. Największe znaczenie z grupy filozofów 
na polu pedagogiki miał Jan Fryderyk Herbart. Pedagogika stała się ośrodkiem całej jego 
pracy filozoficznej, p

rzez swe rozległe badania usiłował on jej nadać ściśle naukowy 

charakter. Zamiłowanie w tym kierunku wyrobiły w nim własne doświadczenia z 
prywatnej pracy nauczycielskiej i osobiste zetknięcie się z Petalozzim. Całość swych 
myśli o nauce wychowania złożył w dwóch dziełach: „Pedagogika ogólna, z celu 
wychowania wysnuta” i „Zarys wykładów pedagogicznych”. Pedagogiki Herbarta nie 
można zrozumieć nie znając przynajmniej w głównych zarysach jego etyki i psychologii. 

Według jego zdania etyka wyznacza i uzasadnia cel wychowania, natomiast psychologia 
wyznacza środki wiodące ku temu celowi. Etykę Herbart uważał za naukę o pięknie 
moralnym i dlatego zalicza ją do zakresu estetyki. Wyróżnia on pięć idei praktycznych, 
które razem wzięte określają ideał osobowości moralnej i najwyższy cel życia. Idee te to: 
wewnętrzna wolność duchowa, doskonałość, życzliwość, prawa i słuszność, czyli 
zadośćuczynienia. Kto się do nich nie stosuje ściąga na siebie wewnętrzne potępienie, 
niezadowolenie z siebie  
i niesmak. Jeżeli wolą człowieka i jego czynami zawsze kierują te idee, to taki człowiek 
posiada prawdziwie moralny, silny charakter. Taki charakter Herbart uważał za 
najwyższy cel wychowania. Do realizacji tego celu służą: kierowanie dziećmi, karność i 
nauczanie. Kierowanie polega n

a trzymanie dozoru od wczesnego dzieciństwa do 

zewnętrznego, poprzez autorytet, sympatię, groźbę, a głównie przez organizowanie 
fizycznego rozwoju. Natomiast bez zbytniego rozpieszczania i niebezpiecznego 
hartowania. Karność jest to czynność wstępna, która powinna uprzedzać właściwe 
wychowanie. Jej zadaniem jest przełamać oporność dziecka, trzymać je w porządku 
przez co zapobiegać wszystkiemu co mogło by wpływać negatywnie na pracę 
wychowawczą. Posługiwać się tu można takimi środkami jak: nadzór, odpowiednie 
zaciekawienie dziecka zabawą lub pracą, rozkazy i zakazy, pogróżki i kary itp. kary 
powinny być obliczone na poczucie honoru. A wykonywane natychmiast, ale powaga 
wychowawcy i przywiązanie do niego ograniczają jej konieczność. Najważniejszym 
jednak czynn

ikiem wychowania dla Herbarta jest nauczanie wychowujące, którego 

wartość polega nie tylko na tym, że daje wiedzę, lecz i na tym, że wywołuje w 
charakterze ucznia dodatnie zmiany. Uważał, że wybór materiału szkolnego jest 
niesłychanie ważny ponieważ tylko to będzie kształcić uszlachetniająco, co zdolne jest 
rozbudzić w uczniu zainteresowanie. Aby młodzieży ułatwić pielęgnowanie różnych 
kierunków zainteresowania, musi się nauczyciel posługiwać różnymi metodami w 
nauczaniu. Metoda wykładowa służy do tego aby uczeń mógł łatwo pewne rzeczy sobie 
uzmysłowić, korzysta też ona z opisów i z plastycznych środków pomocniczych. Metoda 
analityczna pomaga uczniowi, dzięki pytaniom i krytycznemu wnikaniu w związek 
szczegółów, uporządkować sobie i wyjaśnić to, co się przez wykład poznało. Metoda 
syntetyczna natomiast powiązać nowe nabytki z tym co się poznało na poprzednich 
wykładach oraz doświadczenie życiowe. Każda metoda powinna jednak pamiętać, że 
nauczanie, jeśli ma być skuteczne, musi się trzymać pewnego porządku stosownie do 
psychologicznych prawd pojmowania. Przy każdym materiale umysł ucznia waha się 
pomiędzy dwiema czynnościami: raz chciwie zagłębia się w nową treść, czyli chce 
opanować nową poznaną treść i stara się ją przyswoić. Efekty można też osiągnąć 
poprzez 

budzenie w umysłach uczniów wielostronnego zainteresowania. 

Zainteresowanie jest rodzajem czynności umysłowej, która ma powodować nauczanie, 
skoro nie zamierza poprzestawać na zdobywaniu samej wiedzy. Wielostronne 
zainteresowanie charakteryzuje interes emp

iryczny ( ciekawość, żądza wiedzy) i interes 

spekulatywny (zastanawianie się, ustawiczne pytanie dlaczego?) oraz interes 
religijny(obcowanie człowieka ze wszechświatem). Zainteresowania są bezpośrednie i 
pośrednie. Interesujemy się rzeczą bezpośrednio, gdy ją cenimy dla niej samej, 
pośrednio, gdy zależy nam na niej ze względów nie związanych z jej istotną wartością. 
Zainteresowania pośrednie prowadzą do jednostronności i egoizmu (czyli przynosi mu 
tylko korzyści lub szkodę). Wartość pedagogiczną mają zainteresowania bezpośrednie i 

do ich wytwarzania powinno zamierzać nauczanie. Zainteresowanie bezpośrednie wiąże 
się z uwagą mimowolną, uwaga dowolna jest skutkiem zainteresowania pośredniego. 
Skuteczność nauczania zależy od jego toku, od rozczłonkowania nauczania, tzn. 
rozłożenia materiału na „człony” oraz rozdzielenia i uporządkowania czynności 
przyswajania sobie materiału przez ucznia. Proces przyswajania sobie materiału polega 
na kolejnym następowaniu po sobie aktów zagłębiania i ogarniania, zastanawiania się. 
W zagłębianiu i ogarnianiu można wyróżnić po dwa stadia:  
1. spoczywające zagłębiania (wynikiem jest jasność przedstawienia) 
2. postępujące zagłębianie (wynikiem jest skojarzenie tych przedstawień) 
3. spoczywające ogarnianie (wynikiem jest system pojęć4. ) 
5. postępujące ogarnianie („produkuje nowe człony systemu”, daje metodę  
czyli umiejętność zastosowania nowej wiedzy). 
 
Tak więc każda jednostka metodyczna powinna mieć ustaloną przez herbartystów 
schematyczną strukturę. Pedagogika Herbarta była niewątpliwie krokiem naprzód w 
unaukowieniu teorii nauczania i wychowania. Pokazał, że pedagogika jako dyscyplina 
naukowa na swój system pojęć. Szczególnie pogłębił problematykę dydaktyczną. Trafnie 
dostrzegał związek zainteresowania z uwagą, choć niesłusznie sugerował większą 
wartość dydaktyczną uwagi mimowolnej aniżeli dowolnej. Uwagę mimowolną nauczyciel 
musi wykorzystać w procesie nauczania, lecz celem jego powinna być raczej uwaga 
dowolna. Skupiamy się mimo iż przedmiot nie jest interesujący, lecz uznajemy potrzebę 
jego poznania.  
Niesłuszne było przyjęcie etyki jako nauki wskazującej cele w pedagogice. Gdyby etyka 
wskazywała cel pedagogice jak chce Herbart, pedagogika bez etyki nie mogła by 
powstać. Cele wychowania nie są tworem myślenia teoretycznego, są funkcją potrzeb, 
dążeń, interesów ludzi. Pedagogika Herbarta z jednej strony na skutek swojego 
charakteru polityczno- 

społecznego, a z drugiej- dzięki pogłębionej problematyce 

dydaktycznej oraz dlatego, że sam był zwolennikiem wykształcenia klasycznego i 
pro

pagował je, stała się niemal oficjalną teorią pedagogiczną.  

 
Pomimo ciągłych wojen i kryzysów gospodarczych rozwija się żywy ruch oświatowy od 
Atlantyku po Dniepr. Nie wszędzie jednak był równomierny, najwyższy był w Anglii, 
Niemczech i Szwajcarii, najsłabszy w Austrii szczególnie utrzymującej w zaniedbania 
kraje słowiańskie. Prasa i publi9cystyka podejmuje ruchliwą agitację na rzecz oświaty, 
zawiązują się specjalne towarzystwa mające na celu zakładanie pewnych rodzajów szkół 
i popieranie oświaty ludu. Ożywiają się różne typy szkół i powstają nowe. Największym 
wyrazem zainteresowania się szkolnictwem było tworzenie ministerstw oświaty, które 
starały się w myśl teorii liberalnej pomagać społeczeństwu w realizacji jego dążeń 
oświatowych.