Naukoznawstwo. Nauka o polityce
Naukoznawstwo.
Nauka o polityce
Wstęp
1. Nauka o polityce i jej funkcje
2. Metody naukowe w nauce o polityce
3. Nauka o polityce
4. Polityka a polityczność jako cecha procesów, zjawisk, zdarzeń
5. Podejścia badawcze w nauce o polityce
Bibliografia
1
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
Wstęp
Nauka o polityce jest dyscypliną badawczą, której przedmiot stanowi badanie zjawisk
politycznych jako kategorii zjawisk społecznych. Jej cechy własne — wyróżniające ją na
tle innych dyscyplin naukowych — to specyficzny język pojęć, przedmiot badań w postaci
kształtowania i ewolucji życia społecznego w oparciu o działania polityczne, związki
społeczne (decyzyjne), organizacje społeczne (instytucje).
W związku z tym teorią polityki nazywa się wszelkie rozważania ogólne, poświęcone
wymienionym zagadnieniom w postaci usystematyzowanej, zwartej oraz abstrakcyjnej
(idealizującej).
Rozważania o polityce można podzielić na ogólne oraz szczegółowe. Rozważania ogólne
poświęcone polityce — wywodzące się z tradycji filozoficznej — określa się mianem
filozofii polityki. Rozważania szczegółowe poświęcone polityce — wyrażane badaniami nad
społeczeństwem i występującymi w nim związkami — teorią polityki
. W polskiej tradycji
badawczej właściwą teorię polityki poprzedza zwykle myśl (filozofia) polityczna
z większym lub mniejszym odniesieniem do historycznej myśli politycznej w postaci
doktryn politycznych. Ze względu na ogólność — wręcz abstrakcyjność — rozważań,
odróżnienie myśli politycznej od teorii polityki bywa trudne
W związku z tym niekiedy nie można oddzielić twierdzenia ogólnej teorii nauki o polityce
od postulatów szczegółowych, składających się na model teoretyczny badanej
rzeczywistości w wymiarze wewnętrznym oraz zewnętrznym (np. w ramach i na zewnątrz
organizacji i instytucji społecznych, w wymiarze narodowym i ponadnarodowym).
1
Na egzaminie obowiązuje znajomość zagadnień poruszanych w temacie 4 modułu 1 (Polityka
a polityczność jako cecha procesów, zjawisk, zdarzeń). Pozostałe tematy tego modułu są
nieobowiązkowe.
2
Poszczególne podejścia badawcze są odmiennie interpretowane — w zależności od państwa, a przede
wszystkim od tradycji badań w danej dyscyplinie naukowej. Na przykład w anglosaskiej nauce
politycznej teorię polityki ogranicza się do historii myśli politycznej (od starożytnej do współczesnej).
W polskiej tradycji historia doktryn politycznych oraz prawnych stanowi wyodrębnioną, „podrzędną”
wobec teorii polityki, dyscyplinę badawczą. Powszechnie jednak przyjmuje się, iż punktem wyjścia
w rozważaniach teoretycznych powinien być stan wiedzy współczesnej (Ryszka, 1984).
3
Filozofię polityczną odróżniają od teorii politycznej drugorzędne cechy, jak np. tradycje uprawiania
nauki, warsztat badawczy, w tym głównie używany język rozważań (specyficzne terminy) oraz
sposób przygotowania do zawodu (Miller, Siedentop, 1983).
2
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
W efekcie mamy do czynienia z wieloma modelami rozległych i złożonych zjawisk
politycznych, jak np. ustroju politycznego państwa, ustroju gospodarczego, stosunków
międzynarodowych itp.
W polskiej tradycji nauka o polityce uprawiana jest jako nauka stosowana, racjonalna,
uogólniająca stwierdzenia szczegółowych badań (Such, 1993: 49). Na tym tle
drugorzędną rolę odgrywa problem wyodrębnienia teorii polityki z innych subdyscyplin
nauki o polityce lub powszechnie nazywanych nauk politycznych.
Nauka o polityce (lub też w liczbie mnogiej nauki polityczne) — czyli politologia
— zaliczana jest w naszym kraju do nauk humanistycznych. Samo rozróżnienie — nauka
czy też nauki — wiąże się z ocenami przedmiotu badań (np. państwa czy też stosunków
międzynarodowych), które niekiedy budzą kontrowersje.
4
W nauce światowej wyraźnie oddziela się dwie subdyscypliny nauki o polityce — filozofię i teorię
polityki — od rozważań metodologicznych nad politologią. Bywa jednak, że rozważania przedwstępne
— jak np. konceptualizacja badań i wstępna refleksja — których elementem jest analiza używanych
w badanej dziedzinie pojęć, wskazanie porządku pomiędzy pojęciami, uporządkowanie terminologii,
doprecyzowanie języka, przyjęcie szeregu założeń wyjściowych (idealizacyjnych) oraz konstrukcja
modelu teoretycznego badanej dziedziny tworzą jedność w badaniach rzeczywistości społecznej oraz
przekazu wiedzy przedmiotowej. Należy przy tym podkreślić, iż teorie formułowane w naukach
społecznych zwykle wykazują charakter teorii idealizacyjnych, tzn. odnoszących się do uproszczonej
(wyidealizowanej) rzeczywistości. Występuje przy tym swoista współzależność — im wyższy stopień
idealizacji, tym bardziej prowadzi to do rozważań posługujących się modelami teoretycznymi
(Goodin, Klingemann, 1996).
3
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
1. Nauka o polityce i jej funkcje
Nauka o polityce posiada liczne funkcje, wśród których można wymienić:
⎯ deskryptywną — która polega na udzielaniu odpowiedzi na pytanie, jaka jest
rzeczywistość społeczna (polityczna),
⎯ eksplanacyjną — która polega na udzielaniu odpowiedzi na pytanie, dlaczego dane
zjawiska zaistniały (występują) lub też mają stwierdzone właściwości (takie lub inne
cechy własne),
⎯ prognostyczną — która polega na udzielaniu odpowiedzi na pytanie, jaka będzie
rzeczywistość społeczna w bliższej lub dalszej przyszłości,
⎯ instrumentalną — która polega na udzielaniu odpowiedzi na pytanie, jakie należy
podjąć decyzje, aby osiągnąć dane rezultaty, tj. pożądany stan rzeczy.
Wszystkie te funkcje tworzą podstawy teoretyczne nauki o polityce, przy czym funkcje
eksplanacyjna i prognostyczna nazywane są teoretycznymi, zaś funkcja instrumentalna
— praktyczną.
Niezależnie od wymienionych funkcji, w nauce o polityce wyróżnia się także funkcję
ideologiczną. Polega ona na udzielaniu odpowiedzi na pytanie, do jakich celów należy
dążyć (Dubrzyńska, 1998: 14). Funkcje nauki o polityce są ze sobą ściśle powiązane, co
wynika np. z metody badań, polegającej na stawianiu oraz zestawieniu pytań w jedną
całość. Zwykle formułowane są one w następujący sposób:
⎯ jaki jest cel badań?
⎯ jakie są cele szczegółowe?
⎯ jakie jest główne założenie badań (hipoteza naukowa)?
⎯ jakie są założenia szczegółowe (hipotezy szczegółowe)?
⎯ jakie cechy własne brane są pod uwagę, a jakie nie (są to tzw. ograniczenia
badawcze)?
Stąd też suma odpowiedzi na powyższe pytania wskazuje:
⎯ jaka jest rzeczywistość społeczna (polityczna),
⎯ dlaczego dane zjawiska występują lub też mają stwierdzone właściwości,
⎯ jaka będzie rzeczywistość społeczna w bliższej lub dalszej przyszłości,
⎯ jakie należy podjąć decyzje, aby osiągnąć dane rezultaty, tj. pożądany stan rzeczy.
Na podstawie udzielanych odpowiedzi, weryfikacji lub falsyfikacji (nieprawdziwości)
hipotez badawczych formułowane są sądy asertoryczne, tj. sądy, które opisują w sposób
4
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
idealizujący (teoretyczny) rzeczywistość społeczną (polityczną). Taki sposób tworzenia
teorii w nauce o polityce wynika z procesu historycznego, w którym ukształtował się
szczególny rodzaj aktywności ludzkiej, polegający na poznaniu otaczającego świata.
Stąd też f u n k c j ą , a z a r a z e m c e l e m n a u k i o p o l i t y c e , j e s t w y j a ś n i a n i e
( p o z n a w a n i e ) o t a c z a j ą c e g o ś w i a t a (Ryszka, 1984). W ramach tego poznania
występuje kilka powiązanych ze sobą zjawisk. Są to:
⎯ czynności związane z poznaniem wybranego fragmentu rzeczywistości, nazywane
p r o c e s e m b a d a w c z y m ,
⎯ utrwalone wytwory czynności poznawczych, na które składają się uporządkowane
i uzasadnione twierdzenia o poznanej rzeczywistości, czyli w i e d z a n a u k o w a ,
⎯ czynności p r z e k a z y w a n i a pewnych zasobów wiedzy naukowej oraz jej
przyswajania w postaci u c z e n i a s i ę .
We współczesnej nauce o polityce, tak jak to miało miejsce w czasach historycznych,
między poszczególnymi badaczami oraz ośrodkami naukowymi następuje proces
wymiany myśli, poglądów, idei.
Nauka o polityce rozwijana jest zatem przez dyskurs (debatę), czyli dialog między
badaczami procesów, zjawisk, zdarzeń politycznych
. Stąd też przed nauką o polityce
stawiane są wysokie wymagania. Od wiedzy politycznej wymaga się zasadniczej
odpowiedzi na pytanie, jak działać w zmiennej, turbulencyjnej rzeczywistości społecznej.
Od nauki o polityce wymagane jest spełnianie szczególnych kryteriów. Są to:
⎯ kryterium intersubiektywnej komunikowalności twierdzeń naukowych — służy temu
przede wszystkim odpowiedni język naukowy, zrozumiały dla odbiorców wiedzy
naukowej (jest to zarazem wymóg wiedzy racjonalnej). Kryterium to definiują kryteria
szczegółowe: ogólności, ścisłości, prostoty i wysokiej informatywności;
⎯ kryterium intersubiektywnej kontrolowalności twierdzeń — wyróżniane ze względu na
stosowane zabiegi badawcze, umożliwiające potwierdzenie tez naukowych — z kryterium
tym wiąże się pewność wiedzy naukowej. Patrząc z poznawczego punktu widzenia,
należy stwierdzić, że stosowane zabiegi badawcze decydują o uznaniu twierdzeń za
prawdziwe lub wysoce prawdopodobne;
⎯ kryterium niesprzecznego usystematyzowania twierdzeń (Szostak, 2004: 15).
5
Czynnościami towarzyszącymi poznaniu naukowemu są: porządkowanie posiadanej wiedzy,
przegrupowanie jej, wybór fragmentów wiedzy podyktowany względami praktycznymi (np. dla
określonych grup zawodowych), popularyzacja wiedzy, czyli przekaz fragmentów wiedzy
dostosowany do możliwości odbioru jej przez szerokie grupy społeczeństwa i inne (Such, 1993).
5
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
W nauce o polityce zasadniczo stosowane są dwa modele poznania teoretycznego:
⎯ hipotetyczno-dedukcyjny,
⎯ dedukcyjno-nomologiczny.
Rozważania teoretyczne, występujące w nauce o polityce, związane są z licznymi
pytaniami, występującymi w modelu hipotetyczno-dedukcyjnym, m.in.:
1. Czy możliwe jest formułowanie twierdzeń ogólnych (uogólniających), które warunkują
funkcję eksplanacyjną i prognostyczną nauki?
2. Czy twierdzenia szczegółowe powinny być fragmentem szerszych podejść
teoretycznych, czy też mogą występować w sposób samoistny?
3. Jak należy badać rzeczywistość społeczną (polityczną)? (Ryszka, 1984).
Pytania te wiążą się z wątpliwościami, które stara się wyjaśniać teoria polityki:
1. Czy rzeczywistość społeczna (polityczna) jest ciągiem zjawisk powtarzalnych, czy też
niepowtarzalnych?
2. Czy celowe jest formułowanie twierdzeń na temat rzeczywistości wyidealizowanej,
zwykle odległej od codziennej praktyki społecznej (czy będą one przydatne
w wyobrażalnej przyszłości)?
3. Czy celowe jest formułowanie twierdzeń, które nie będą pełniły funkcji
instrumentalnych (praktycznych)? (Społeczeństwo i polityka, 2002).
Na tym tle ewolucja rzeczywistości społecznej weryfikuje dotychczasowe sądy, zmienia
„niepodważalne” poglądy na naturę procesów, zjawisk, zdarzeń. W związku z tym
szczególna rola w nauce o polityce przypada doświadczeniu jako determinancie
warunkującej poznanie naukowe i teoretyczne. Doświadczenie w teorii polityki można
przy tym postrzegać jako wzajemne oddziaływanie pomiędzy poznającym a poznawanym
przedmiotem (rzeczywistością). Obejmuje ono cały szereg różnorodnych wrażeń
u poznającego
. Czynności badawcze stanowią część operacji intelektualnych, które
określane są jako teoretyczne.
Ujmowanie zjawisk rzeczywistości politycznej poprzedza świadomość o niej (wiedza
przedmiotowa) lub tylko uproszczony model. Kształtowanie pojęć jest przy tym
6
Zwykle są to: proste przeżycia, oddające stan zmysłów, a odzwierciedlające zjawiska (stany
rzeczywistości), dające ich obrazy zmysłowe, przeżycia abstrakcyjne polegające na wyodrębnianiu
niektórych cech zjawisk oraz ujmowania ich w kategorie ogólne (Such, 1993).
6
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
elementem konstrukcji języka, którym opisuje się badany fragment rzeczywistości
społecznej (politycznej).
Czynnością intelektualną towarzyszącą poznaniu naukowemu, a tym samym funkcją
nauki o polityce, jest formułowanie twierdzeń uniwersalnych, zwanych prawami (prawami
przyrody, prawami społecznymi, prawami deterministycznymi).
Prawa lub prawidłowości są twierdzeniami dotyczącymi zależności pomiędzy procesami
a zjawiskami. Zwykle wiąże się to z brakiem ścisłego określenia warunków, w których
pojawiają się określone następstwa. Są to np. uogólnienia, które potwierdzają
zachodzenie zależności między procesami a zjawiskami w pewnym wymiarze czasowym
(np. generalizacje historyczne) lub w określonym wymiarze przestrzennym
(geograficznym lub kulturowym). Bywa, że zachodzące między procesami a zjawiskami
zależności można określić (opisać) tylko przy użyciu metod analitycznych
i statystycznych. Znajomość tych prawidłowości ma zwykle znaczenie praktyczne,
szczególnie wówczas, gdy brana jest pod uwagę bardzo duża liczba procesów oraz
zjawisk danego rodzaju (Szostak, 1999).
Stwierdzenie w nauce o polityce istnienia pewnych (wybranych) prawidłowości może nie
zaspokajać potrzeb poznawczych. Niektóre szkoły metodologiczne zalecają zatem dalsze
czynności badawcze, których celem jest odkrycie przyczyn określonych zjawisk — bądź
dzięki wytrwałemu obserwowaniu sekwencji procesów oraz zjawisk przez indukcję, bądź
przez dedukcję, czyli wyprowadzanie stwierdzeń bardziej szczegółowych oraz szukanie
potwierdzających je zjawisk. Takiemu uprawianiu nauki odpowiada przedstawiony
powyżej model hipotetyczno-dedukcyjny (Such, 1993).
Teorią nazywamy usystematyzowany treściowo i formalnie zbiór twierdzeń
o rzeczywistości, sformułowanych w postaci zdań warunkowych, będących zdaniami ściśle
ogólnymi. W nauce o polityce teorie kwalifikuje się na podstawie wymogów
strukturalnych, do których należą:
1. Język teorii, w tym zbiór terminów (system pojęć elementarnych) teorii.
2. Zbiór zdań przyjmowanych jako twierdzenia lub prawa teorii.
3. Zestaw środków dowodowych (inaczej formalnych) stosowany na gruncie danej teorii
przy uzasadnianiu jednych zdań na podstawie innych.
4. Właściwe dla danej teorii procedury rozstrzygania zdań (chodzi tu przede wszystkim
o procedury pomiarowe, statystyczne).
5. Zasięg teorii, a więc zbiór wszystkich tych systemów empirycznych, które dana teoria
opisuje (Wójcicki, 1979: 118).
7
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
W związku z powyższym, teorię w naukach o polityce charakteryzują specyficzne
właściwości funkcjonalne. Teoria naukowa posiada przy tym wartość praktyczną o tyle,
o ile jest skutecznym środkiem realizacji ludzkiej potrzeby poznania i jest zdolna
dostarczyć odpowiedzi na nurtujące nas pytania. Wskazane już zostały pełnione przez nią
funkcje eksplanacyjne, tj. służące do wyjaśniania, dlaczego dane procesy, zjawiska,
zdarzenia pojawiają się zawsze w określonej kolejności. Wyjaśnienie tego rodzaju można
nazwać dedukcyjno-nomologicznym (wyjaśnianiem przez odwołanie się do prawa
ogólnego, z którego to prawa i z pewnych faktów ustalonych niezależnie od faktu
wyjaśnianego, ten ostatni wynika logicznie).
Teoria naukowa — poprzez funkcję eksplanacyjną i prognostyczną — stanowi
jednocześnie najlepsze narzędzie dla praktyki politycznej. Można stwierdzić, iż teoria
naukowa jest najefektywniejszym sposobem wyrażenia wiedzy, w tym wiedzy społeczno-
politycznej (Szostak, 2004, por. Cetwiński, 1979).
8
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
2. Metody naukowe w nauce o polityce
Odnosząc się do metod naukowych w nauce o polityce, należy w pierwszej kolejności
określić towarzyszące im założenia. Zwykle są to stwierdzenia, iż rzeczywistość społeczna
(polityczna):
⎯ istnieje w sposób obiektywny i realny, a zarazem stanowi p r z e d m i o t poznania
(jest to założenie realizmu ontologicznego, a więc uznania materialistycznej natury
rzeczywistości, niezależnej od podmiotu poznającego),
⎯ jest poznawalna przez człowieka, jakim jest politolog — p o d m i o t poznający
— jego wiedza i rozum.
U podstaw naukowej metody badań leży oddzielenie rzeczywistości (przedmiotu) od
poznającego podmiotu (jego świadomości). Nauki stosowane zestawiają bowiem
rzeczywistość (procesy, zjawiska, zdarzenia) z ich świadomościowym odzwierciedleniem,
czyli zdaniami (stwierdzeniami) orzekającymi o tej rzeczywistości. Zgodność stwierdzeń
z orzekaną rzeczywistością jest klasycznie rozumianą p r a w d ą , niezgodność zaś
— f a ł s z e m . Dla nauk stosowanych (m.in. nauk politycznych) rzeczywistość — opisana
przez zmysły (tj. obserwację oraz doświadczenie i praktykę), nie zaś wiarę, konwencję
lub intuicję — jest źródłem poznania naukowego i wiedzy naukowej
Spełnienie bardzo wysokich wymagań stawianych nauce, w tym nauce o polityce,
umożliwia posługiwanie się przez nią szczególnymi, specyficznymi dla niej metodami.
Zasadniczo przez metodę rozumie się świadomie stosowany sposób postępowania,
zmierzający do osiągnięcia w danych warunkach jakiegoś założonego celu. Jest to sposób
nadający się do stosowania wielokrotnie, ilekroć w danych warunkach ma być
realizowany cel danego rodzaju (Kotarbiński, 2003). Celem postępowania naukowego
jest poznanie prawdy o świecie. Punktem wyjścia każdego procesu badawczego musi być
wątpienie co do stanu badanego fragmentu rzeczywistości. Stawiane twierdzenia muszą
być należycie uzasadniane za pomocą aktualnych, powszechnie przyjętych metod
poznania danego fragmentu rzeczywistości (dziedziny). Metoda jest zatem dostosowana
do przedmiotu, ale także uznawana przez innych badaczy, czyli dostosowana również do
czasu (Szostak, 2004).
7
Empiria oznacza doświadczenie (z gr. empeiría — doświadczenie, poprzez łac. empiricus — oparty na
doświadczeniu).
9
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
W nauce o polityce powszechnie przyjmowane są najogólniejsze kryteria metody
naukowej, czyli:
⎯ poznanie obiektywne — tj. bez indywidualnych uprzedzeń,
⎯ poznanie krytyczne — tj. mocno uzasadnione,
⎯ poznanie relatywistyczne — tj. odwoływalne w przypadku napotkania dowodów
przeciwnych.
Powyższe kryteria warunkują konieczność odrzucenia twierdzeń, które się nie sprawdziły.
Nie podważa to zaufania do nauki jako takiej, lecz zabezpiecza ją przed absolutyzacją
twierdzeń, co grozi stagnacją w poznaniu, a ponadto pozwala na zbliżenie do pełnego
poznania rzeczywistości społecznej (politycznej). Metodologia odwołuje się zatem do
założeń określonej filozofii. Należy przy tym podkreślić, iż przedmiotem zainteresowania
szeroko rozumianej metodologii są wszystkie obszary poznania oraz wszystkie warstwy
(poziomy) poznania klasy zjawisk składających się na naukę o polityce. Wchodzą tu takie
typy czynności i ich efekty, jak:
⎯ stawianie pytań, co wymaga przyjęcia odpowiedniego języka (konstrukcji), w którym
się to czyni, a także założenia wstępnego obrazu świata (ontologii),
⎯ przeprowadzenie prac badawczych, prowadzących od opisu zjawisk do twierdzeń
naukowych na temat tych zjawisk (twierdzeń przyjętych jako należycie uzasadnione),
⎯ prowadzenie wnioskowań w oparciu o przyjęte twierdzenia (Szostak, 2004).
Można przy tym mówić o takich poziomach poznania, jak:
⎯ poziom heurezy, tj. wszystkiego, co prowadzi do odkrycia naukowego
⎯ poziom technik badawczych, tj. całego warsztatu badań empirycznych procesów oraz
zjawisk,
⎯ poziom opisu i uzasadnienia twierdzeń (kontekst uzasadnienia).
Uwzględnienie wszystkich tych poziomów tworzy strukturę nauki o polityce, występując
przy tym w każdych niemal badaniach teoretycznych.
Ze względu na metody uzasadniania twierdzeń naukowych, wyodrębnia się nauki
formalne, podstawowe oraz stosowane. Zwykle w naukach tych wyprowadza się
nowe twierdzenia z aksjomatów, operujących pojęciami elementarnymi, bez odwoływania
się wprost do doświadczenia, na drodze rozumowań dedukcyjnych.
8
Heurystyka to umiejętność odkrywania nowych prawd. Heúrēka — Znalazłem! — to okrzyk
przypisywany Archimedesowi po odkryciu prawa hydrostatyki. Współcześnie wyróżnia się dwa
rodzaje reguł prowadzących do celu: algorytmiczne (niezawodne) oraz heurystyczne (zawodne, lecz
użyteczne praktycznie).
10
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
Do nauk formalnych należą matematyka i logika. Nauki formalne opierają się na
rozumowaniu i intuicji, jako metodę przyjmując jedynie dedukcję. Stąd też matematyka
oraz logika (nauki o świecie, oparte na doświadczeniu) rozwijają wzorce oraz reguły,
które są indukcyjnymi uogólnieniami. W związku z tym, przedmiotem zainteresowania
matematyki są formy przestrzenne i stosunki ilościowe występujące w świecie, zaś logiki
— reguły rządzących tymi stosunkami.
W naukach podstawowych (przyrodniczych — badających przyrodę ożywioną
i nieożywioną wraz z człowiekiem jako częścią przyrody) twierdzenia uzasadnia się
poprzez odwołanie się do doświadczenia, przy zastosowaniu przyjętych technik
badawczych, na drodze rozumowań pozwalających na przyjęcie twierdzeń ogólnych na
podstawie twierdzeń szczegółowych (danych doświadczenia), czyli tzw. rozumowań
indukcyjnych. Przyjęcie ogólności formułowanych twierdzeń jako kryterium pozwala na
wyróżnienie dyscyplin teoretycznych o wysokim stopniu ogólności. Są to dyscypliny
naukowe stojące pomiędzy naukami formalnymi a podstawowymi, takimi jak np. teorie
systemowe (cybernetyka), sformalizowane teorie decyzji oraz inne.
Nauki stosowane — czyli nauki społeczne (humanistyczne) — badają działalność
człowieka (świadomą) w interakcji z innymi ludźmi oraz wytwory tej działalności,
np. kulturę. Do tej dziedziny nauk zaliczana jest politologia
Konieczność występowania w nauce o polityce i teorii polityki powyższych założeń jest
związana z dążeniem do poznania procesów, zjawisk, a nawet zdarzeń społecznych
(politycznych). Ponadto jest to podyktowane potrzebą rozwiązywania problemów
9
Na podstawie kryterium celu badań możemy wyróżnić dyscypliny: teoretyczne, zwane także
„czystymi”, takie jak fizyka, biologia, chemia itp.; stosowane (inżynieryjne), takie jak budowa
maszyn, medycyna, agrotechnika itp.; wdrożeniowe, takie jak np. technologia produkcji dóbr
określonego rodzaju na skalę masową. W naukach społecznych rozróżnienia powyższe nie są jeszcze
ostre. Funkcjonują one jednak w świadomości politologów. Celowo konstruuje się wielkie teorie
społeczne (polityczne), często zabarwione ideologicznie, bądź teorie polityczne mające zastosowanie
w konkretnych warunkach społecznych, np. na podstawie badań nad decyzjami samorządów czy
postawami grup społecznych, ze wskazaniem, jakich użyć środków, aby decyzje lub postawy
ukształtować zgodnie z zamiarami decydentów politycznych. W badaniach występują także bazujące
na ww. teorie technologiczne, budujące obraz rzeczywistości społecznej na użytek środków
propagandy (masowego przekazu), prowadzące do realizacji zamierzeń decydentów politycznych
(Szostak, 2004).
11
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
naukowych w taki sposób, by był on czytelny dla każdego badacza. Zwykle są to
problemy wiedzy społecznej, które nie znalazły w pełni zadowalającego rozwiązania.
Wśród nich można wymienić:
⎯ problem człowieka i naturalnego porządku świata,
⎯ problem wiedzy obiektywnej, intelektu i intuicji,
⎯ problem jednostki i kolektywu (wzajemnych interakcji, wpływu),
⎯ problem stabilności i zmiany społecznej (politycznej),
⎯ problem racjonalności i irracjonalności zmiany społecznej (politycznej),
⎯ problem badania procesów, zjawisk, zdarzeń społecznych (politycznych itp.) (Seidler,
1984: 17).
W różnych okresach historycznych odmiennie podchodzono do wymienionych problemów.
Za szczególnie istotne w rozważaniach nad przedmiotem badania nauk społecznych,
w tym politycznych, uważano uwzględnienie odmiennych dylematów, które przez swoją
złożoność skłaniały do wyciągania wniosków generalnych (teoretycznych). Współcześnie
przyjmuje się, że szczególną rolę w poznaniu zjawisk społecznych odgrywa rozwiązanie
dylematów:
⎯ świadomej działalności człowieka a naturalnego porządku świata,
⎯ dylematu jednostka a społeczeństwo,
⎯ specyfiki badań zjawisk przyrodniczych i społecznych, np. w kontekście ich wspólnej
charakterystyki (Seidler, 1984: 17).
W podejściach tych niezmiennymi pozostały intelekt i intuicja. Stąd też w nauce
o polityce i jej teorii są one fundamentem wszelkich sądów i twierdzeń. Sądy
i twierdzenia są natomiast podstawą formułowania praw i prawidłowości, które w sposób
stały, a zarazem zmienny, generują rzeczywistość społeczną i warunki, w jakich żyjemy
(Kukułka, 2000: 248–263).
12
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
3. Nauka o polityce
Badania teoretyczne w nauce o polityce występują od czasów starożytnych. Filozofowie
antyczni, tacy jak Platon (Sofista, Polityk, Państwo) czy Arystoteles (Polityka)
ukierunkowali je na politykę w kontekście działalności poznawczej człowieka. Na
przestrzeni dziejów — w procesie historycznym — polityka jako dziedzina wiedzy
kształtowała się w takich ośrodkach wiedzy, jak szkoły (antyczne), klasztory czy eremy.
Działo się tak do chwili, kiedy wyodrębniona z innych działalność, określana mianem
politycznej, stała się celem poznania rzeczywistości oraz przekazu wiedzy o niej. Kapłani,
później świeccy naukowcy, zwani w starożytnej Grecji filozofami, zakładali oddzielne
szkoły, które różniły się tradycjami, wyjściową wiedzą i sposobami rozumowania
(z gr. philosophia, philéō — lubię i sophía — mądrość).
Tak została ukształtowana nauka o polityce, nazwana przez współczesnych nauką
stosowaną (humanistyczną), w której wiedza została wyodrębniona z wiedzy potocznej,
poezji i wierzeń
Nauka o polityce, podobnie jak inne dyscypliny naukowe, podlega specjalizacji, która
wynika z konieczności zajmowania się pewnym wycinkiem rzeczywistości społecznej — po
to, by móc ją dogłębnie poznać. Stąd też w Polsce, w nauce polityce, wyróżniane są jej
subdyscypliny, tj. historia myśli politycznej, historia doktryn politycznych i prawnych,
współczesne systemy polityczne (w tym partie i systemy partyjne), międzynarodowe
stosunki polityczne i gospodarcze czy też metodologia badań politycznych. Wynika to
z postępu, jaki się dokonał w badaniach nad rzeczywistością społeczną (polityczną) od
czasów antycznych do współczesnych.
Ewolucję nauki o polityce dokumentuje przy tym zakres poznanej wiedzy. Jeszcze wielcy
myśliciele starożytności byli w stanie opanować praktycznie całą dostępną im
współczesną wiedzę racjonalną, jednak wraz z upływem czasu dalsze jej gromadzenie
sprawiło, że zaczęła być dzielona na dziedziny nauk oraz dyscypliny naukowe. Stało się
tak między innymi dzięki zapisowi — sprawił on, że jeden uczony nie był (i nadal niej
jest) w stanie poznać całej dostępnej wiedzy naukowej. Prowadzi to do specjalizacji. Po
historii, geografii, medycynie i prawie — wyodrębnionych z głównego nurtu nauki — były
10
Nauka ta jest zorganizowaną, wyróżnioną formą działalności badawczej, wraz z wyrażonymi
w systemie symboli rezultatami owej działalności, przy czym zarówno forma tej działalności, jak
i forma prezentacji jej rezultatów biorą początek z określonej konwencji nauk (Such, 1993).
13
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
wyodrębniane i opisywane coraz liczniejsze dyscypliny naukowe (fizyka, chemia, biologia
i inne). Szczególne nasilenie tego procesu miało miejsce w końcu XVIII i w XIX wieku.
W tym czasie wyodrębniły się z głównego nurtu nauki dyscypliny społeczne, takie jak
ekonomia, socjologia i psychologia. W XX wieku proces specjalizacji nasilał się jeszcze
bardziej, szczególnie jeśli chodzi o nauki zajmujące się przyrodą i techniką, kiedy to
pojawiły się dyscypliny z pogranicza już wyodrębnionych, takie jak np. biofizyka
i biochemia czy agrotechnika, różnego typu inżynierie (np. bioinżynieria), biotechnika.
Ten postęp w rozwoju wiedzy sprawił jednak liczne trudności badawcze. Stąd też
powstanie w 1978 r. w Stanach Zjednoczonych tzw. n a u k k o g n i t y w n y c h
(połączonych), zawierających elementy wszystkich wcześniej opisanych.
W połowie XX wieku z innych dyscyplin społecznych wyodrębniła się organizacyjnie nauka
o polityce (politologia). Specjalizacja taka z jednej strony umożliwia koncentrację badań
na wąskich fragmentach rzeczywistości i stosowanie wyspecjalizowanego aparatu
badawczego, z drugiej natomiast — opanowanie całej poznanej wiedzy o przedmiocie
badań. Należy przy tym podkreślić, że ubocznym skutkiem specjalizacji, a często
towarzyszącej jej izolacji od pokrewnych dziedzin, bywa bądź brak zainteresowania
zjawiskami z pogranicza dyscyplin, bądź przeciwnie — powielanie badań nad nimi.
Jeszcze innym następstwem zbyt daleko idącej izolacji dyscyplin jest powstawanie
lokalnych, tj. niepowiązanych wzajemnie, teorii naukowych wyrażanych w odrębnych,
często hermetycznych językach, utrudniających przekaz wiedzy.
Na obecnym etapie poznania świata, przy ograniczonych zdolnościach intelektualnych
człowieka, trudno sobie wyobrazić jedną teorię naukową, odzwierciedlającą poznany
świat, która nie byłaby skrajnym uproszczeniem. W przyszłości jednak może się to
okazać możliwe
11
Jak podkreśla W. Szostak postulat integracji nauki (badań naukowych) znajduje coraz szersze
zrozumienie. Najpełniej pozwala na realizację tego postulatu odpowiednia organizacja procesu
poznawczego — badań naukowych, a mianowicie tworzenie zespołów badawczych, obejmujących,
poza specjalistami przedmiotowymi, przedstawicieli dyscyplin pokrewnych oraz metodologów, nie
mówiąc już o korzystaniu z rozwijających się dyscyplin usługowych nauki — takich jak nauki
o bibliotekach czy współcześnie nauki informacyjne, nauki informatyczne, wspierające programami
przeliczeniowymi, symulacyjnymi, wyszukiwaniem informacji i innymi badaniami naukowymi.
Bardziej rozwiniętą formą integracji są szerokie, wspólne badania pewnych fragmentów
rzeczywistości, na zasadzie wzajemnych korzyści, w których partnerzy poznają różne aspekty
badanych zjawisk, przy założeniu znajomości także pozostałych aspektów badanej rzeczywistości.
Namiastką tak rozumianej integracji nauki jest dążenie, polegające na dołożeniu szczególnego
wysiłku przez badacza danej dziedziny w celu poznania, możliwie głęboko, dyscyplin pokrewnych
w badaniu właściwej mu dziedziny (Szostak, 2004).
14
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
Jak już zostało wyjaśnione, nauka o polityce jest częścią nauk społecznych. W związku
z tym pojawiają się dwa zasadnicze pytania: jak wydzielić przedmiot nauki o polityce i jak
oddzielić zjawiska i procesy polityczne od innych zjawisk i procesów społecznych
w poznaniu teoretycznym. By na nie odpowiedzieć, należy przyjąć wstępne,
upraszczające założenia:
1. Po pierwsze — zjawiska polityczne można wyodrębnić z pozostałych zjawisk
społecznych jedynie względnie, ponieważ przedmiot badań jest prawie nieograniczony.
2. Po drugie — posiadamy intuicyjnie znajomość tych kryteriów polityczności,
wystarczającą dla działań praktycznych.
Przedstawione powyżej założenia poznawcze oraz sposób ich opisu nie obejmują przy
tym bardziej złożonych zjawisk i procesów politycznych, np. ideologii, doktryn,
programów politycznych i innych, na które składają się elementy wiedzy, wartości i norm.
Nie uwzględniają one też kategorii otoczenia zjawisk politycznych — otoczenia
zewnętrznego (przyrodniczego), jak np. położenie geograficzne, klimat, ludność itp., oraz
otoczenia wewnętrznego (społecznego), czyli zjawisk kulturowych, innych niż polityczne.
Wszystkie te elementy są zmienne w czasie. W związku z tym, by uporządkować procesy,
zjawiska, zdarzenia polityczne, należy wyjaśnić, czym de facto jest polityka.
Polityka to pojęcie potoczne, wywodzące swe znaczenie (etymologiczne) od starogreckich
słów polis, polityké (miasto-państwo, sprawy państwowe). W czasach starożytnych
oznaczało ono s z t u k ę r z ą d z e n i a p a ń s t w e m . Terminem tym posługuje się Platon
w Sofiście i Polityku oraz Arystoteles w Polityce
12
Podstawą systemu filozoficznego Platona jest teoria idei (jednym prawdziwym bytem są idee,
a świat jest tylko odbiciem świata idei) oraz wynikający z niej dualizm świata (idealnego
— niedostępnego zmysłom i materialnego — zmysłowego). System ten zapoczątkował obiektywno-
idealistyczne koncepcje filozofii europejskiej i wywarł wielki wpływ na jej rozwój. Poglądy polityczne
Platona były związane z okresem walk politycznych w ówczesnej Grecji, kryzysem tej formy
państwowości, jaką było miasto-państwo i poszukiwaniem nowych koncepcji ustrojowych. Platon
stworzył teorię idealnego ustroju państwowego — państwa o charakterze totalitarnym,
wyznaczającego ścisłe funkcje społeczne poszczególnych obywateli. Postulował ich podział na trzy
podstawowe grupy: mędrcy (kierowanie państwem), żołnierze (obrona), rzemieślnicy (wytwarzanie
dóbr). Swoje poglądy Platon przedstawiał w formie dialogów (Rzeczpospolita, Polityka, Gorgiasz,
Fedon, Uczta, Obrona Sokratesa, Timajos) i listów. Znalazły one wielu naśladowców, wywarły wielki
wpływ nie tylko na rozwój filozofii, ale również literatury oraz teologii. Z kolei Arystoteles odrzucił
platońską naukę o ideach i stworzył własną doktrynę filozoficzną. Interesowała go głównie filozofia
bytu. Opracował między innymi teorię materii i formy, sformułował klasyczną definicję prawdy.
Położył podwaliny pod rozwój większości wyodrębniających się wówczas z filozofii dyscyplin
15
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
Do tych tradycji nawiązuje wiele współczesnych poglądów oraz idących za nimi prób
zdefiniowania polityki. Przykładem takiego poglądu może być definicja Kazimierza
Opałka, w której polityka jest rozumiana jako „(...) sfera wzajemnych stosunków
i oddziaływań pozytywnych, negatywnych i kompromisowych pomiędzy państwem
a innymi organizacjami (włączając w to państwa), dotyczących celów i środków
działalności państwa oraz charakteru władzy państwowej” (Opałek, 1977: 77).
Drugą grupę poglądów na politykę możemy nazwać kratologicznymi (od greckiego
kratos — siła, władza), ponieważ nawiązują do walki o władzę i jej funkcjonowania, bez
względu na zakładane przez nie modele społeczeństwa — czy to konfliktowe, czy
integracyjne. Ten pogląd prezentują przede wszystkim ujęcia nawiązujące do poglądów
Karola Marksa lub Maxa Webera.
Przykładem może tu być określenie działań politycznych dokonane przez Mirosława
Karwata, mówiące, iż polityka „są to (…) działania, które:
1) cechują się obiektywnym funkcjonalnym związkiem (...) z interesami wielkich grup
społecznych (przede wszystkim klas, warstw),
2) uwikłane są w obiektywną sprzeczność interesów, zwłaszcza ekonomicznych, wielkich
grup społecznych,
3) w związku z tym wpływają na warunki integracji całego społeczeństwa” (Karwat,
Milanowski, 1989: 113–114).
Polityka bywa także określana jako dziedzina działań, zmierzających za pomocą władzy
politycznej do osiągnięcia celów społecznych, zaspokajających indywidualne oraz
zbiorowe potrzeby i interesy
. W tym przypadku mówi się o ujęciu prakseologicznym.
Zakłada ono istnienie co najmniej dwóch indywidualnych lub zbiorowych podmiotów
polityki, między którymi występują relacje (np. partii politycznej–wyborców, państwa–
szczegółowych, zwłaszcza logiki, biologii, psychologii. Stworzył także pierwszy teoretyczny system
nauki o państwie (Ustrój polityczny Aten), zajmował się zagadnieniami etycznymi (Etyka
Nikomachejska) i teorią sztuki (Poetyka). Dorobek filozoficzno-naukowy Arystotelesa odegrał
znaczącą rolę w rozwoju myśli. Początkowo jego idee interpretowali i upowszechniali uczniowie
Likejonu (perypatetycy), później — w pierwszych wiekach naszej ery — komentowano i wydawano
jego pisma. Odrodzony w średniowieczu arystotelizm stał się w XIII wieku podstawą tomizmu,
systemu teologiczno-filozoficznego stworzonego przez Tomasza z Akwinu.
13
Jak stwierdził C. W. Miles: „Polityka to walka o władzę, a ostatecznym rodzajem władzy jest
przemoc” (Miles, 1956: 171).
16
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
urzędników państwowych). Relacje te mają trwały charakter, oparte są zwykle na
hierarchii pozycji społecznych, układzie ról, strukturze interesów itp.
Czwartą grupę poglądów możemy nazwać systemowymi, gdyż łączą one politykę
z funkcjonowaniem struktur społecznych, a mianowicie z funkcjami:
⎯ o r g a n i z a c y j n y m i w społeczeństwie (sterowniczymi lub kierowniczymi) — opierając
się głównie, lecz nie wyłącznie, na stosunku władzy,
⎯ u t r z y m y w a n i a r ó w n o w a g i w społeczeństwie — zakładając, iż podstawową
funkcją organizacji jest utrzymywanie stabilności społeczeństwa,
⎯ d y s t r y b u t y w n y m i (dóbr) w społeczeństwie — wskazując, iż podstawową funkcją
organizacji, warunkującą jej stabilność (trwałość), jest właśnie odpowiedni podział
dóbr pomiędzy grupy społeczne, składające się na społeczeństwo
Terminem polityka możemy także posłużyć się w kontekście oceny działań i ich
skuteczności. W takim ujęciu polityka będzie „(…) jedną ze stref aktywności ludzi
dążących do osiągnięcia celów, realizacji planów, spowodowania określonego rezultatu
lub doprowadzenia do — zamierzonego najczęściej — stanu rzeczy. Jest zatem dziedziną
czynności ukierunkowanych, mających doprowadzić do pojawienia się skutków
ponadjednostkowych, mających zbiorowy, grupowy, ogólnospołeczny lub publiczny
charakter” (Wróbel, 2004: 244). Stąd też stopień, w jakim rezultaty są zbieżne z celami,
stanowił będzie kryterium oceny, czy coś jest polityczne, czy też nie. W tym ujęciu
działania polityczne:
1. Są czynnościami świadomymi.
2. Posiadają charakter ponadindywidualny — zbiorowy, grupowy czy też
ogólnospołeczny.
3. Są czynnościami zinstytucjonalizowanymi (opartymi na istniejących, tworzonych
i znoszonych strukturach społecznych) (Wróbel, 2004: 244).
14
D. Easton określa system polityczny jako: „(...) sposób autorytatywnego rozdziału wartości
w społeczeństwie”. Ujęcia systemowe są najbardziej nowoczesne. Odrywają się one bezpośrednio od
kategorii państwa i władzy. Pośrednio są jednak eklektyczne, a proponowane kryteria nie są o wiele
ostrzejsze niż we wcześniejszych grupach poglądów (Easton, 1953).
17
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
4. Polityka a polityczność
jako cecha procesów, zjawisk, zdarzeń
Dotychczasowa historia nauk o polityce umożliwia osiąganie znaczących sukcesów
w badaniu zjawisk politycznych oraz opracowaniu teorii politycznych. Przyczyniły się do
tego w znacznym stopniu rozważania prowadzone w ramach filozofii (logiki) nauki
i rozważania nad metodami badań procesów oraz zjawisk politycznych. Zgromadzone
doświadczenia pozwalają na wyodrębnienie szeroko rozpowszechnionego wzorca
metodologicznego w badaniu procesów oraz zjawisk politycznych. Wzorzec ten określany
jest jako analityczno-empiryczny i jest stosowany m.in. dla określania polityki oraz
polityczności procesów, zjawisk, zdarzeń. Stanowi on pochodną kilku podstawowych
założeń:
⎯ polityka to obszar procesów i zjawisk społecznych,
⎯ w polityce występują wzajemne relacje między procesami a zjawiskami,
⎯ w polityce występują różne stany procesów i zjawisk politycznych,
⎯ w polityce występują związki między procesami i zjawiskami
W praktyce społecznej cecha polityczności okazuje się zależna od konkretnego kontekstu
kulturowego, w którym jest stwierdzany proces, zjawisko lub zdarzenie polityczne. Stąd
też liczne rozbieżności, które występują w badaniach politycznych i teorii polityki u jej
podstaw. Niekiedy cecha polityczności jest cechą stopniowalną, a tym samym zjawiskom
przypisuje się odmienne znaczenia. Wynikają z tego liczne wątpliwości i nieporozumienia
związane z zagadnieniem, kiedy (w większym lub mniejszym stopniu) w jednych
warunkach uznaje się tę cechę, w innych zaś jej odmawia. Należy przy tym podkreślić, iż
od rozwiązania problemu polityczności uzależnione jest oddzielenie:
⎯ wiedzy naukowej o polityce od pozostałej wiedzy,
⎯ wiedzy teoretycznej od stosowanej o polityce,
⎯ teorii polityki od innych teorii społecznych (Miller, Siedentop, 1983).
Ilustracją tego zagadnienia może być przykład okresu „realnego socjalizmu”
(stalinowskiego), kiedy słuchanie muzyki jazzowej
uznawano za negatywną cechę
polityczną. Zgodnie z wymienionymi kryteriami kwestia słuchania określonego typu
muzyki wiąże się z:
1. Oceną ideologiczną (aksjologiczną — wartościującą), a tym samym oddzieleniem
wiedzy o polityce od pozostałej wiedzy.
15
Jak podkreśla N. P. Barry, wiele tez politologii nie pochodzi od empirii, lecz od filozofii (Barry, 1987).
18
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
2. Usystematyzowaniem wypowiedzi oraz jej oparciem na wzorcach teoretycznych
(abstrakcyjnych).
3. Wyodrębnieniem w oparciu o modele teoretyczne kryteriów oceny zjawiska (słuchania
określonego typu muzyki) (Barry, 1987).
Odmienną kwestią, uzależnioną jednak od rozwiązania problemu określenia procesów
i zjawisk politycznych i ich polityczności, jest odróżnienie instytucjonalnej nauki o polityce
— politologii — od innych dyscyplin badających zjawiska społeczne. Często bowiem
następstwem negatywnego rozstrzygnięcia pytania o cechy polityczności jest używanie
wyrażenia „w naukach politycznych” (w liczbie mnogiej), podkreślającego prawo do
badań różnych zjawisk, określanych szeroko jako polityczne, przez zróżnicowane
dyscypliny z zakresu nauk społecznych, a zarazem akcentującego wielość tworzonych
teorii tych zjawisk.
W związku z powyższym, rola języka i używanych w naukach o polityce pojęć posiada
fundamentalne znaczenie dla poznania procesów, zjawisk, zdarzeń społecznych. Należy
przy tym podkreślić, iż politologia posługuje się w zasadzie odmianą potoczną języka
naturalnego (etnicznego), nie posiada natomiast żadnego języka sformalizowanego. Jest
to wada, która rzutuje na naukę o polityce. Ponadto język poznania naukowego bywa
często mało informacyjny, choć za jego pomocą można się porozumieć. Tym niemniej
jego cechą jest elastyczność pojęć, a niekiedy i twierdzeń, co ułatwia porozumienie się
w różnorodnych kwestiach osobom o skrajnie odmiennych poglądach. W związku z tym
występujące w nauce o polityce pojęcia wykazują małą siłę w wyznaczaniu ścisłego
charakteru elementów, porządkując zazwyczaj tylko te elementy. Utrudnia to
formułowanie teorii naukowych
. Mimo tych wad języka politycznego, poszukiwanie
w nauce o polityce ostrych, jednoznacznych terminów i pojęć może z czasem
doprowadzić do ich systematyzacji, uporządkowania terminologii oraz doprecyzowania
znaczeń.
16
Wiele prac z zakresu analiz pojęciowych ukazuje się w wyniku prac komitetu IPSA znanego pod
skrótem COCTA (Sartori, 1984).
19
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
5. Podejścia badawcze w nauce o polityce
Procesy, zjawiska polityczne, a przede wszystkim świadome zachowania człowieka
(działania) w sferze polityki, wykazują ogromną różnorodność. Wynika z tego swoisty
przedmiot zainteresowań teorii politycznych, jakim są procesy oraz zjawiska społeczne
(polityczne). Nauki polityczne wykazują przy tym szereg podobieństw do nauk
przyrodniczych. Dzieje się tak ze względu na przedmiot badania, jakim jest człowiek
myślący oraz procesy i zjawiska społeczne. Nie można przy tym zapominać, że człowiek
i jego zachowania nie są izolowane od innych osób (otoczenia społecznego) ani od
otoczenia przyrodniczego (przyrody).
Niekiedy podejmowane są próby porównania efektywności metod nauk społecznych i nauk
przyrodniczych w oparciu o kryteria:
⎯ niezmienności obserwacji, którą zapewnia powtarzalność zjawisk — pod tym względem
występuje większa zmienność zjawisk społecznych,
⎯ obiektywności obserwacji i wyjaśnień — jest taka sama w porównywanych naukach,
⎯ sprawdzalności hipotez — występują trudności w naukach społecznych,
⎯ dokładności wyników — jest taka sama w porównywanych naukach, zróżnicowana
przedmiotowo,
⎯ mierzalności zjawisk — jest taka sama,
⎯ stałości relacji liczbowych — charakteryzuje tylko nauki przyrodnicze,
⎯ przewidywalności przyszłych wydarzeń — jest taka sama w porównywanych naukach,
⎯ dystans do doświadczenia potocznego — jest większy w naukach przyrodniczych.
W oparciu o powyższe kryteria — zdaniem Fritza Machlupa — nauki społeczne, w tym nauka
o polityce, nie powinny być uważane za gorsze i znacznie mniej efektywne od nauk
przyrodniczych (Metodologiczne podstawy socjologii, 1975: 164).
W związku z tym w badaniach politologicznych człowiek występuje równocześnie w dwóch
funkcjach: jako przedmiot i jako podmiot poznania (obserwator). Brakuje przy tym
dystansu poznawczego pomiędzy osobą badacza a badanym przedmiotem, który
występuje w naukach przyrodniczych.
W badaniach teoretycznych w nauce o polityce człowiekowi przypisuje się współcześnie
szereg praw, uważanych za wrodzone lub nabyte, zwanych także naturalnymi, o dużej
sile oddziaływania, szczególnie w krajach cywilizowanych. Normy te są podstawą,
a zarazem sankcjonują kierunki badań. W następstwie nie są dopuszczalne liczne techniki
20
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
zbierania danych, które naruszałyby np. prywatność osób, ich wolność. Co więcej, istnieją
zakazy posługiwania się określonymi metodami badawczymi, jak też ich stosowania
(np. socjotechnika). Stąd też m.in. wynika rola i znaczenie prawa i norm, które są
podstawą współczesnych ustrojów politycznych, zawartą w konstytucjach i umowach
międzynarodowych
Zróżnicowanie procesów, zjawisk i zdarzeń politycznych, ze względu na ich złożoność,
powoduje, że działania badawcze są uwarunkowane w tym samym czasie niezwykłą
liczbą różnorodnych czynników: od zewnętrznych (określających otoczenie badawcze), do
wewnętrznych (świadomości, posiadanej przez badacza wiedzy i preferencji).
Uwarunkowania te podlegają przy tym zmianom zarówno w czasie (w wymiarze życia
ludzkiego), jak i w przestrzeni (np. geograficznej). Wymienione powyżej cechy — czasu
i przestrzeni — powodują, że ponownych badań tego samego rodzaju, tej samej osoby
nie da się przeprowadzić w tych samych warunkach. Ponadto nawet najbardziej
elementarne prawdy mogą być odrzucone, jeżeli tylko ujawnią swoje funkcje grupowe,
czyli prowadzą do naruszenia podstawowych interesów grupy.
W związku z tym szczególna złożoność oraz zmienność w czasie i przestrzeni procesów
oraz zjawisk politycznych niezwykle utrudnia ich całościowe badanie. Stąd też przeważają
badania cząstkowe oraz ich pochodne — teorie cząstkowe. Ich rola w teorii polityki jest
przy tym ograniczona. Odmienne podejścia badawcze mogą bowiem kwestionować
istniejący wynik badawczy. Ta niedookreśloność występująca w nauce o polityce sprawia,
że mówi się o badaniu określonej strony, sfery, płaszczyzny, aspektu lub badaniu
w określonej perspektywie, z określonego punktu widzenia, o odmiennym ujęciu albo
podejściu.
W związku z tym w naukach politycznych występuje przejęta z teorii państwa i prawa
kategoria płaszczyzny badawczej. Płaszczyzny te odnoszą się do:
⎯ przedmiotów poznania, czyli różnych kategorii zjawisk,
⎯ metod (technik) poznania danej kategorii procesów oraz zjawisk (Opałek, Wróblewski,
1969: 326).
17
Wiele rodzajów informacji pozostaje poza dostępem politologów badających rzeczywistość
społeczną. W związku z ochroną danych osobowych są to np. dane osobiste, służbowe. Niekiedy,
z uwagi na specyfikę wykonywanej działalności są to materiały zastrzeżone, poufne lub tajne.
W związku z tym bywa, że naukowcy długo muszą czekać na dane utajnione przez władze
państwowe gdyż otwieranie archiwów często warunkowane jest decyzją polityczną
(Lamentowicz, 1993).
21
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
W tym miejscu celowe jest wyróżnienie płaszczyzn badawczych, które występują w nauce
o polityce. Biorąc pod uwagę kryterium przedmiotowe, są to:
1. Płaszczyzna społeczna (realna) — na której występują procesy i zjawiska natury
antropologicznej, psychologicznej i socjologicznej (obejmującej zarówno nieduże
grupy społeczne, jak i wielkie organizacje społeczne, łącznie z państwem jako
całością oraz społecznością międzynarodową).
2. Płaszczyzna idei (kultury) — na której z jednej strony występują procesy i zjawiska
normatywne, oceny aksjologiczne, prawo, etyka, ideologia itp. oraz — z drugiej
— powiązane z nimi przeżycia psychiczne (Szostak, 2004).
Do każdej z tych płaszczyzn można odnieść szereg innych płaszczyzn w rozumieniu
metodologicznym. Stąd też każdy rodzaj procesów, zjawisk, zdarzeń politycznych może
być badany wieloma metodami znanymi w naukach społecznych.
Przyjmowane za podstawę formułowania teorii politycznych założenia o złożoności
zjawisk politycznych stwarzają konieczność rozwijania wielu odrębnych technik
badawczych. Każda kategoria zjawisk wymaga innych środków:
⎯ zachowań (techniki behawioralne zaczerpnięte z psychologii),
⎯ złożonych instytucji społecznych, takich jak państwo, system polityczny i gospodarczy,
organizacje itd. (metody badań socjologicznych, np. ankietowych),
⎯ idei (filozofia),
⎯ zjawisk świadomości (psychologia),
⎯ wypowiedzi i tekstów, w tym przepisów prawnych, programów i doktryn politycznych,
które rozwijają nauki prawne, historyczne, etyka, językoznawstwo i inne.
Dyscypliny szczegółowe (subdyscypliny) politologii wykorzystują i rozwijają wszystkie
wymienione techniki.
W naukach społecznych, a tym samym w nauce o polityce, ukształtowały się pewne
szkoły i nurty badawcze, preferujące stosowanie odmiennych technik badawczych do
badania tego samego przedmiotu (procesu, zjawiska, zdarzenia), przyjmujące inne
założenia wyjściowe, posługujące się odmienną terminologią. Szkoły te bądź nurty
nazywa się także podejściami lub ujęciami. Przykładem mogą być różne wersje teorii
wyboru, funkcjonujące w nauce o polityce, wyrażane w teorii wyboru publicznego,
behawioryzmu czy funkcjonalizmu, w których opisane są zbiory wspólnie działających
ludzi, kierujących się w swoim postępowaniu własnymi potrzebami, interesami, celami.
22
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
W najskrajniejszych formach interpretacja zależy od zawartej w teorii wyboru
racjonalnego podmiotowości jednostki, która staje się jedynym realnym podmiotem
polityki (w ujęciu behawioralnym są to zachowania ludzkie, zaś w ujęciu funkcjonalnym
charakter związków — organizacyjnych lub społecznych) (Wróbel, 2004).
Na płaszczyźnie społecznej (realnej), obejmującej świadomość (wiedzę i preferencje),
decyzje oraz zachowania społeczne, wskazać można na następujące ujęcia:
1. Instytucjonalne (stary i nowy instytucjonalizm)
2. Funkcjonalne oraz behawioralne (w skali makro- i mikrospołecznej)
3. Ujęcia zjawisk politycznych porównawczo (w różnym czasie i miejscach), a więc
w wymiarze czasowym, czyli historycznym, a także w wymiarze geograficznym
(kulturowym).
4. Podejścia (analizy) systemowe i decyzyjne.
W ramach płaszczyzny idei (kulturowej) badania w nauce o polityce wykazują mniej
swoistości w stosunku do innych nauk społecznych. Przejmowane są podejścia
teoretyczne z wiodących dyscyplin: prawa, etyki, historii doktryn i innych. W tym ujęciu
badawczym w nauce o polityce występują:
⎯ analiza systemowa, której podstawą jest przyczynowe wyjaśnienie procesów oraz
zjawisk politycznych,
⎯ analiza decyzyjna, której podstawą jest racjonalne wyjaśnienie zjawisk i procesów
politycznych.
Podejścia te tworzą zrąb, na którym osadzane są teorie polityczne: eksplanacyjne,
prognostyczne, instrumentalne. Warto przy tym podkreślić występującą w nauce
o polityce próbę połączenia elementów analizy systemowej i decyzyjnej w ramach
występującej w naszej nauce analizy sytuacyjnej, obejmującej działania podmiotów
w konkretnych uwarunkowaniach.
18
Przedmiotem zainteresowania badaczy zaliczanych do szkoły instytucjonalnej są instytucje
(tworzone przez grupy społeczne wyznaczające politykę), ich wzajemne powiązania (struktury) oraz
agendy i funkcjonariusze (osoby) działający w ich ramach (np. funkcjonariusze państwowi). Do
przedstawicieli szkoły instytucjonalnej (neoinstytucjonalnej) zalicza się przedstawicieli Carnegie
School, takich jak H. Simon, J. G. March, R. Cyert, P. Olsen (Szostak, 1996).
19
Przedmiotem zainteresowania badaczy zaliczanych do szkoły funkcjonalnej są ciągi codziennych
działań ludzi (procesy), zwanych politykami. Stąd też podejście to koncentruje się na decyzjach lub
aktach tworzących zasady (normy) lub inne działania (polityki), składające się na efekt państwa.
Mniej interesują ich aktorzy, a tym bardziej zespoły (struktury), w których działają (Foucault, 1980).
23
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
Za podejściem stosowanym w nauce o polityce, zwanym analizą systemową lub teorią
systemową, kryje się ogromna różnorodność podejść o odmiennych założeniach i celach
badawczych. Z uwagi na charakter opracowania, zostaną wskazane jedynie niektóre
z nich.
P i e r w s z y m k r o k i e m postępowania badawczego jest konstrukcja pojęciowego,
systemowego modelu badanego obiektu. Zabieg ten wiąże się ze świadomym przyjęciem
założeń idealizacyjnych co do charakteru badanego obiektu, a także — mniejszym lub
większym uproszczeniem badanej rzeczywistości. Jest to zatem konstruowanie
uogólnionego modelu teoretycznego.
D r u g i m k r o k i e m postępowania badawczego jest wygenerowanie analizowanych
procesów oraz zjawisk politycznych, tworzących uwarunkowania analizowanej
rzeczywistości społecznej.
T r z e c i m k r o k i e m postępowania badawczego jest analiza wybranego procesu,
zjawiska lub zdarzenia politycznego.
Na tym tle kolejnym istotnym elementem poznania naukowego — teoretycznego
— w nauce o polityce jest określenie wybranego aspektu (lub aspektów) działalności
człowieka. Politologia interesuje się różnymi aspektami aktywności człowieka w sferze
politycznej: zachowaniami, stanami wewnętrznymi (szczególnie świadomości), w tym
odmiennymi przejawami tej aktywności (np. wiedzą, wartościami, preferencjami,
postawami).
Odmiennym od przedstawionego powyżej podejścia badawczego jest analiza
decyzyjna, która w nauce o polityce rozumiana jest jedynie jako akt świadomości
(wewnętrzny) człowieka — decydenta, poprzedzający każde jednostkowe działanie, czyli
świadome zachowanie. Zachowanie w praktyce politycznej jest podstawowym środkiem,
prowadzącym do poznania aktu decyzji i jego realizacji. Wynika to z podstawowego
założenia, iż każde jednostkowe działanie człowieka jest decyzją
. Stąd zainteresowanie
znacznej części politologów zastosowaniem wiedzy w praktyce, decyzjami
poprzedzającymi działania polityczne, a więc decyzjami politycznymi (Krauz-Mozer,
1992: 47–50).
20
Analiza decyzyjna jest metodą badawczą, polegającą na docieraniu do istoty zjawisk i procesów
politycznych. Punktem wyjścia jest decyzja polityczna i jej wykonanie (eksplanadum — czyli to, co
podlega wyjaśnianiu). Punktem docelowym (eksplanansem — czyli tym, co wyjaśnia) są zaś zmienne
niezależne, które spowodowały podjęcie decyzji (Pietraś, 1998: 13).
24
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
Dążenie naukowców do wniknięcia we wnętrze człowieka i jego świadomość nie jest
w analizie decyzyjnej zabiegiem łatwym. Stąd też wynika wielość stosowanych metod
i technik badawczych, które mają zbliżyć do poznania prawidłowości tej sfery. W połowie
XX wieku analiza decyzji politycznych stała się przy tym zasadniczo wersją analizy
systemowej o pewnych specyficznych cechach. Jej przedmiotem jest człowiek,
traktowany nie jako element szerszej całości, ale jako całość, a więc swoisty system
polityczny (Pietraś, 1998).
Podobnie jak analiza systemowa procesów i zjawisk politycznych, analiza decyzji
politycznych kryje ogromną różnorodność podejść z odmiennymi celami i odmiennymi
założeniami
. Należy przy tym podkreślić, iż prowadzone w Polsce analizy decyzji
politycznych kryją większą różnorodność podejść badawczych niż analizy systemowe
innych procesów oraz zjawisk politycznych. W wielu ujęciach we współczesnych
badaniach nad decyzjami politycznymi w dalszym ciągu istotną rolę odgrywają treści
tradycyjne, ściśle humanistyczne, nawiązujące do wiedzy z zakresu filozofii człowieka,
antropologii, psychologii i socjologii, prawa i etyki. Swoistym wyjątkiem na tym tle jest
praca Z. J. Pietrasia Decydowanie polityczne (1998), wskazująca na złożoność decyzji
oraz procesu decyzyjnego.
Teorie polityczne w nauce o polityce wynikają z szerszego kontekstu nauk społecznych,
z których są adaptowane bądź w oparciu o które są tworzone. Nauka o polityce a priori
nie przesądza o ich wartości, kieruje się jednak swoistym systemem założeń badawczych,
które ograniczają praktyczne wykorzystanie podejść badawczych z wielu innych dyscyplin
naukowych.
W związku ze swoistą niedookreślonością stosowanych w nauce o polityce pojęć, a także
różnorodnością podejść badawczych, przyjmowane w niej sądy są sądami
asertorycznymi. Oznacza to, że poddane oglądowi procesy i zjawiska, a także zdarzenia
polityczne, są umownie traktowane w procesie idealizacji prowadzącym do tworzenia
21
Jednym z pierwowzorów analizy decyzyjnej był sposób badania, rozwijany w pragmatycznej nauce
anglosaskiej pod nazwą case study (badania wybranego, szczególnego przypadku procesu
prawnego, sądowego lub procesu decyzyjnego w administracji). Sposób ten znajduje uznanie do
dnia dzisiejszego ze względu na jego walory poznawcze i dydaktyczne na terenie nauk prawnych
i politycznych. W Polsce nadal jednak poświęca się więcej czasu ogólnym dyskusjom nad analizą
decyzyjną niż właściwym analizom określonych decyzji politycznych. Może to świadczyć
o stosunkowo słabym zaawansowaniu badań stosowanych nad zjawiskami politycznymi
(Krauz-Mozer, 1992).
25
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
teorii nauk politycznych. Fakt, że muszą być przy tym osadzone w ramach poznania
naukowego ogranicza ich dowolność. Nie zmienia to jednak postaci rzeczywistości,
w której pozostaje znaczny margines swobody.
Idealizacja rzeczywistości społecznej — politycznej, prowadząca do tworzenia teorii
politycznych, ma miejsce przy zastosowaniu szerokiego zakresu wiedzy, przede
wszystkim jednak z obszaru historii myśli politycznej. Wynika stąd bliski związek nauk
politycznych z innymi dyscyplinami nauk społecznych: filozofią, historią, prawem, a także
kontekst wielu teorii politycznych. Teorie polityczne koncentrują się przy tym przede
wszystkim na strukturach społecznych oraz roli i miejscu w nich człowieka. Stąd też
ukierunkowanie teorii politycznych na państwo, organizacje i instytucje, sposób
sprawowania władzy oraz wywierania wpływów w wymiarze wewnętrznym (tj. państwa,
organizacji) oraz zewnętrznym (środowiska międzynarodowego).
26
Naukoznawstwo. Nauka o polityce
Bibliografia
1. Arystoteles, 1996: Polityka, Lublin.
2. Barry N. P., 1987: An Introduction to Modern Political Theory, London.
3. Cetwiński O., 1979: U podstaw teorii polityki, Warszawa.
4. Dubrzyńska H., Elementy teorii polityki, Gdańsk 1998.
5. Easton D., 1953: The Political System, New York.
6. Goodin R.E., Klingemann H-D., 1996: A New Handbook of Political Science, Oxford.
7. Karwat M., Milanowski W., 1989: Działania polityczne jako składnik systemu praktyki społecznej,
[w:] H. Dubrzyńska, Elementy teorii polityki, Warszawa.
8. Kotarbiński T., 2003: Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Warszawa.
9. Krauz-Mozer B., 1992: Metodologiczne problemy wyjaśniania w nauce o polityce,
Kraków.
10. Kukułka J., 2000: Teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa.
11. Lamentowicz W., 1993: Współczesne państwo, Warszawa.
12. Metodologiczne podstawy socjologii, 1975: (red.) P. Sztompka, Kraków.
13. Miles C.W., 1956: The Power Elit, Oxford University Press.
14. Miller D., Siedentop L., 1983: The Nature of Political Theory, Oxford.
15. Opałek K., 1977: Podstawy nauk politycznych, Warszawa.
16. Opałek K., Wróblewski J., 1969: Zagadnienia teorii prawa, Warszawa.
17. Platon, 1997: Państwo, Kęty.
18. Platon, 1999: Polityk, Kęty.
19. Platon, 1999: Sofista, Kęty.
20. Pietraś Z. J., 1998: Decydowanie polityczne, Warszawa–Kraków.
21. Ryszka F., 1984: Nauka o polityce. Rozważania metodologiczne, Warszawa.
22. Sartori G., 1984: Social Sciene concepts. A Systematic Analysis, Beverly Hills.
23. Seidler G.L., 1984: Z zagadnień filozofii prawa, Lublin.
24. Społeczeństwo i polityka. Podstawy nauk politycznych, 2002: (red.) K. A. Wojtaszczyk,
W. Jakubowski, Warszawa.
25. Such J., 1993: Wstęp do metodologii, Poznań.
26. Szostak W., 1996: Współczesne teorie państwa, Kraków.
27. Szostak W., 2004: Zarys teorii polityki dla studentów nauk politycznych, Kielce.
28. Wójcicki R., 1974: Metodologia formalna nauk empirycznych, Wrocław–Warszawa.
29. Wróbel S., 2004: Polityka i proces polityczny, [w:] Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce,
(red.) B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Lublin.
27