Filozofia współczesna 

 

Henri Bergson (1859-1941) 

Nagroda Nobla – 1928 

 
• Ewolucja twórcza (1907) – rozprawa z europejskim racjonalizmem w teorii poznania

 

 

• Pozytywizm  sądził,  że  organizacja  społeczeństwa  jest  wynikiem  praw  niezależnych  od 

człowieka,  a  prawa  te  są  przedłużeniem  praw  przyrody.  Porządek  społeczny  jest  naturalny; 

nie  wymaga  moralnych  uzasadnień.  Rzeczywistość  składa  się  ze  zdarzeń  empirycznie 

stwierdzalnych, poznawana jest przez wrażenia. Poznawanie jest procesem pasywnym, (przez 

kojarzenie).  Powtarzalność  zdarzeń;  prawidłowości.  Matematyczny  opis,  analityczność.  Nie 

istnieją „istota rzeczy” i „jaźń”. 

 

– Dwoistość poznania: nauka – filozofia (poezja i sztuka) 

– Tę dwoistość Bergson wyprowadził z krytyki Kantowskiej koncepcji czasu i przestrzeni. 

 

– Kant  potraktował  czas  i  przestrzeń  jako  jednorodne,  tzn.  czas  został  przez  Kanta 

sprowadzony do przestrzennego ujęcia jako miary trwania 

 

– Jest to rezultat – twierdził Bergson – poznania intelektualnego (zarówno potocznego 

jak i naukowego), służącego celom praktycznym 

 

– Intelekt poznaje to, co dla życia jest ważne. 

Poznanie takie jest jednak zafałszowane i zniekształcone z kilku istotnych powodów: 

 

1) jest częściowe, 

 

2) za pomocą ogólnych pojęć, gdy tymczasem istnieją tylko jednostkowe rzeczy, 

 

3) jest  uproszczone  dla  wygody  użytkownika  ze  względu  na  działanie  (fabrication, 

wytwarzanie) 

 

4) wynika z potrzeb komunikacji 

• Poznanie rzeczy – to umiejętność posługiwania się nimi 

 

– Poznawcza  czynność  intelektu  polega  na  ujmowaniu  wszystkiego  w  stałości 

(statyczności) i nieciągłości 

 

– Ruch  i  zmiana  traktowane  są  jako  przemieszczanie  się  elementów;  w  sposób 

mechaniczny i deterministyczny, co zaprzecza wolności i twórczości 

 

– Funkcjonowanie intelektu przyrównywał do funkcjonowania kinematografu 

– Cechą  intelektu  jest  jego  analityczność:  rozkład  złożonego  (niepoznawalnego  dla 

intelektu) na części, a następnie rekonstrukcja całości 

 

2 

– Ujmowanie  cech  gatunkowych  i  powtarzalnych jest uproszczeniem, a do tego dochodzi 

jeszcze kwantyfikacja, czyli ilościowe ujęcie z wyeliminowaniem jakościowych, co wiąże się 

z posługiwaniem wyobrażeniami przestrzennymi 

– Dalszą  cechą  intelektu  jest  relatywizacja,  tzn.  ujmowanie  rzeczy  w  odniesieniu  do 

innych, (na tle innych) 

– Wniosek 

Bergsona 

był 

radykalny: 

inteligencję 

charakteryzuje 

naturalne 

niezrozumienie życia 

 

Intelekt zatem: 

a) unieruchamia ti, co zmienne 

b) rozkłada rzeczy na części 

c) upraszcza rzeczy i ujednostajnia 

d) ujmuje rzeczy ilościowo (kwantyfikuje je) 

e) mechanicyzuje rzeczy 

f) relatywizuje je 

 

• Czynności  intelektu  są  charakterystyczne  dla  poznania  ze  względu  na  potrzeby  życia  i 

poznania naukowego, a jest to niemożliwością poznania rzeczywistości 

 

– Nauka nie odtwarza adekwatnie świata; jest jego znakiem 

 

– Deformacja  i  symbolizm  w  poznaniu.  Spostrzegamy  w  formach  zapożyczonych  ze 

ś

wiata przestrzennego 

– Stany psychiczne w rzeczywistości są wolne od form przestrzennych, które przysłaniają 

rzeczywisty strumień świadomości. 

• Prawdziwe poznanie rzeczywistości zapewnia intuicja 

 

– Intuicja  jako  poznanie  absolutne  jest rodzajem współczucia (sympatii, Einfuhlüng), 

„stopieniem się z przedmiotem”, „uchwyceniem od wewnątrz” 

 

– Intuicja – to przelotne i momentalne olśnienia (zależne od napięcia świadomości ), 

prawie że nieuchwytne 

 

– Intuicja wypowiedziana jest intuicją „zrujnowaną” (słowa zastępują rzecz) 

 

– Znaczenie metafory jako sugestii tego, co niewyrażalne. 

 

• Intuicja  Bergsonowska  jest  inna  niż  Kartezjusza,  dla  którego  intuicja  była  postacią 

intelektu: to natychmiastowy akt rozumu uznania prawdy (zasada sprzeczności, aksjomaty) 

 

– Intuicja  Bergsona  zapewnia  poznanie  konkretnej  rzeczywistości;  poznanie 

bezpośrednie zmienności, w ciągłości zmian i całości 

 

– Przykładem  takiego  poznania  są  dzieła  sztuki,  gdzie  przedmiot  danego  dzieła 

uchwycony jest w jego całości i jedności 

 

 

3 

• Dwie strony świadomości: 

 

1) statyczna  –  świadomość  ujęta  na  wzór  przestrzeni,  jest  to  fikcja  intelektu.  Drogą 

analizy tworzone są elementy (też fikcje) 

 

2) autentyczna  –  czyste  trwanie,  świadomość  płynąca.  To,  co  przeżywane,  stanowi 

całość. 

Co żywe – obdarzone jest instynktem i umysłem w różnych proporcjach. 

 

• Dwoistość rzeczywistości: 

a) PRZESTRZEŃ –

 

MATERIA – CIAŁO 

b) CZAS – PAMIĘĆ – ŻYCIE 

 

• Dwoistość świadomości: 

a) INTELEKT 

 

– działanie, statyczny świadomość powierzchowna (profond) 

b) INTUICJA 

 

–

 

bezinteresowne poznanie, autentyczna świadomość głęboka (profond) 

 

1.a) INTELEKT: 

 

– Liczący, analizujący i syntetyzujący 

 

– Panuje nad światem przy pomocy wynalezionych przez siebie narzędzi. 

 

– Zasięg ograniczony do konstruowanego przez intelekt przestrzennego obrazu rzeczy 

 

1.b.) INTUICJA: 

– Odgadujący,  odczuwający,  wizjonerski  instynkt,  który  spleciony  jest  ze  światem  przez 

ż

ycie 

 

2.a) PRZESTRZEŃ: 

 

– Zbiór punktów jednorodnych; od każdego punktu można dowolnie przejść do innego 

 

– czas fizyków jest „uprzestrzenniony” (zgeometryzowany). 

 

2.b) CZAS: 

 

– Czas  jest  szeregiem  nieodwracalnym  –  każdy  punkt  jest  nowy  tworem,  jedynym  i 

niepowtarzalnym; 

 

– czas jest bezpośrednio przeżywany 

 

– jest jednostajnie płynącym trwaniem (przechodzeniem od jednego do drugiego) 

 

3.a) MATERIA: 

 

– Materia – trwała w przestrzeni, cechuje ją stałość 

 

4 

 

– Prawa  materii  są  prawami  równości  (między  przyczyną  a  skutkiem  zachodzi 

równość ilościowa ). 

 

– W mikroświecie procesy są odwracalne 

 

3.b) ŚWIADOMOŚĆ (dusza) 

 

– W świadomości nigdy nic się nie powtarza; 

 

– „to  samo”  nie  powraca  –  w  każdy  moment  wplecione  jest  wspomnienie  czegoś 

wcześniejszego, „świadomość konserwuje”. 

 

– Pamięć i nakładanie się kolejnych, ciągłych obrazów. 

 

Między światem fizycznym a światem psychicznym znajduje się świat biologiczny 

 

– Rozwój  gatunków  nie  jest  celowy  (celowościowy),  ani  typu  Darwinowskiego,  lecz 

jest jednolitym nurtem płynącym ze źródła, którym jest „pęd życiowy” (élan vital) 

 

– Powstające formy organiczne świadczą o jedności pochodzenia. 

 

• Intuicja 

zapewnia 

poznanie 

konkretnej 

rzeczywistości; 

poznanie 

zmienności 

bezpośrednie;  w  ciągłości  zmian  i  w  całości.  Intuicja  jest  rodzajem  instynktu  –  ma 

pochodzenie naturalne, dlatego też będąc tej samej natury co przyroda i życie – lepiej jest w 

stanie je poznać. 

 

– Poznajemy  więc  nie  stosunki  między  rzeczami,  a  same  rzeczy,  w  sposób 

indywidualny i jakościowy. 

 

– Bezpośrednie dane – to: jakość, trwanie, wolność 

 

Problem:  czy  umysł  przystosowuje  się  do  rzeczy  (tradycyjne  stanowisko),  czy  rzecz  do 

umysłu  (stanowisko  Kanta)  został  rozwiązany  przez  intuicję  –  poznawane  i  poznający  są 

jednorodne. Intuicja jest odpowiednim sposobem poznania ponieważ jest: 

 

– nieskończenie różnorodna, a zarazem całościowa, 

 

– zmienna i dynamiczna, 

 

– nieschematyczna, 

 

– zjawiska wzajem się przenikają. 

 

• Najlepiej  znana  jest  rzeczywistość  wewnętrzna  –  zmienna,  żywa  i  całościowa.  Suma 

przeżyć nie jest jaźnią; jedno głębokie przeżycie może być jej wyrazem. 

Tradycyjna  psychologia  –  asocjacja  (mechaniczne  łączenie  wrażeń;  Bergson  –  dysocjacja 

(odrzucenie wyobrażeń niepotrzebnych). 

Przyroda jest taka sama jak jaźń: nieustannie zmienna, w ciągłym rozwoju. Rozwój ten jest 

samorzutny, twórczy; wypływa z sił wewnętrznych przyrody, z pędu życiowego (élan vital). 

 

 

5 

• „Pęd  życiowy  –transcendentna  i  twórcza  energia  duchowa,  której  działanie  wytwarza 

ś

wiat materii, potem świat życia, dalej ludzki świat poznania i wolnej woli. 

 

– Materia  (bezwładna)  powstrzymuje  ten  pęd.  Traci  on  częściowo  swą  siłę,  tworzy 

mechanizmy, ale celem jest podporządkowanie materii świadomości 

 

–Determinizm  jest  wytworem  intelektu.  W  sferze  przeżyć,  w  nieprzerwanym 

strumieniu  nie  występują  części  wzajemnie  się  warunkujące:  istnieje  wolność.  Wolność  i 

twórczość – to podstawowe zasady w poglądach Bergsona. 

Filozofia jako wolność i twórczość. Nazwał to Bergson libertyzmem. 

 

Dwoistość moralności i religii: 

 

a) STATYCZNA 

 

b) DYNAMICZNA 

 

• Źródła moralności 

 

– społeczne (harmonia egoizmów), moralność statyczna, zachowanie stanu, 

 

– własna, wewnętrzna inicjatywa, moralność dynamiczna, ulepszanie. 

• Moralność  statyczna,  utrzymująca  człowieka  we  wspólnocie,  zamknięta.  Moralność 

nakazów i obyczajów. Kryje się za tym presja państwa. 

• Moralność  dynamiczna,  wykraczająca  poza  zamkniętą  wspólnotę  ku  jednej  ludzkości. 

Otwarta.  Moralność  indywidualnej  miłości  i  tęsknoty  powodującej  wychodzenie  poza  siebie 

ku wolnej od nienawiści wspólnocie wszystkich. 

 

• Źródła religii 

 

– rekompensata cierpień, statyczna, 

 

– wzory  świętych,  mistyków,  rozszerzanie  perspektyw  życiowych,  dynamiczna, 

mistycyzm 

 

– Statyczna religia (zamknięta) – narodowe, antyczne religie. Wiara w siły magiczne. 

Utrzymuje istniejące wspólnoty. 

 

– Dynamiczna  religia  (otwarta)  –  mistyczna  religijność  –  głównie  chrześcijaństwa  i 

jego  mistyki.  Jednoczy  wszystkich  w  miłości  do  Boga–Stwórcy–Ojca.  Wzory  świętych, 

mistyków zdobywają dla niej zwolenników. Włącza w nurt stawania się, w élan vital. 

W  człowieku  następuje  połączenie  inteligencji,  nauki,  kodeksu  moralnego  z  intuicją, 

metafizyką i wolnością. Stąd nie można żyć wyłącznie życiem całkowitej wolności.