Hierarchia partii tekstu publikacji książkowych
Poszczególne partie tekstu głównego należy zasadniczo oznaczać numerami i
tytułami.
W publikacjach o nieskomplikowanej strukturze można nie numerować partii tekstu
niższego rzędu, e.g. podrozdziałów, zaznaczając ich hierarchię jedynie krojem i
stopniem pisma tytułu.
W publikacjach o skomplikowanym podziale tekstu można nie opatrywać tytułami
partii najniższego rzędu, e.g. paragrafów. Poprzedza się je wówczas odpowiednim
numerem wyróżnionym pismem półgrubym, ew. z symbolem paragrafu, a tekst
składa się w ciągu.
Podział na rozdziały
W dłuższych tekstach podział na akapity jest niewystarczający.
Zasadnicza segmentyzacja tekstu – podział na rozdziały
W obszernych publikacjach tworzy się hierarchiczną strukturę złożoną z takich
segmentów, jak części, rozdziały, podrozdziały i paragrafy
Ponadakapitowe jednostki kompozycyjne tekstu powinno się opatrywać własnymi,
wyróżnionymi graficznie tytułami, wzmacnianymi dodatkowo przez formalne
nazwy określonych segmentów, użycie do składu różnych czcionek (odmiany i
kroju) lub hierarchiczne użycie kombinacji liczb i liter.
Stronica rozdziałowa z tzw. opustem i wyróżnionym graficznie tytułem oraz
stronica końcowa (szpicowa) wskazują czytelnikowi początek i koniec określonej
całości treściowej.
Sposób podziału tekstu
Podziały jedno-, dwu-, trój- i czterostopniowe tekstu publikacji oraz podział
wielorzędowy, zwany dziesiętnym (1.,1.1,1.2,1.3,1.1.1.,1.1.2.etc.)
W podziałach 1-, 2-, 3-, i 4-stopniowych do podkreślenia nadrzędności i
podrzędności poszczególnych partii tekstu używa się cyfr rzymskich, arabskich
oraz wielkich i małych liter
Zaleca się stosowanie następującej kolejności oznaczeń
1.
Partie tekstu pierwszego stopnia cyfrą rzymską: I. Geografia Azji
2.
− − drugiego stopnia wielką literą: A. Geografia Chin
3.
− − trzeciego stopnia cyfrą arabską: 1. Ukształtowanie powierzchni
4.
− − czwartego stopnia małą literą: a. Rzeźba terenu
Jeśli podział tekstu jest mniej niż 4-stopniowy, można stosować dowolne wybrane
oznaczenia spośród ww., należy jednak zachować podaną hierarchię oznaczeń
(ergo dopuszczalny jest następujący podział:
I. Broń strzelecka:
1. Pistolety
2. Rewolwery
3. Karabiny
II. Artyleria
1. Lekka
2. Średnia
3. Ciężka
ale niewłaściwy będzie poniższy:
o
a) Broń strzelecka:
I. Pistolety
II. Rewolwery
III. Karabiny
o
b) Artyleria:
I. Lekka
II. Średnia
III. Ciężka
Nie można stosować jednakowych oznaczeń dla różnych stopni podziału tekstu,
e.g. cyfr rzymskich do oznaczania części i rozdziałów:
I. Broń palna
I. Pistolety
II. Rewolwery
III. Karabiny
II. Artyleria
I. Lekka
II. Średnia
III. Ciężka
Tytuły wewnętrzne publikacji książkowych
Tytuły części publikacji należy składać na oddzielnych kolumnach, tzw.
wewnętrznych kartach (stronach) tytułowych. Karty takie mogą zawierać, poza
tytułem danej części także tytuły rozdziałów wchodzących w skład danej części.
Tytuły rozdziałowe zaczyna się od nowej, zazwyczaj nieparzystej kolumny.
Składa się ją z tzw. opustem, tzn. pierwszy wiersz tekstu głównego nie jest
umieszczony u góry kolumny, lecz w ¼ lub ⅓ jej wysokości. Opuszczenie ma
charakter otwarty, jeśli tytuł jest zamieszczony bezpośrednio nad pierwszym
wierszem tekstu, lub zamknięty, jeśli tytuł znajduje się u góry strony.
Jeżeli przy opuszczeniu otwartym tytuły w jednej publikacji mają znaczną ilość
wierszy, należy ze wzgl. estetycznych mierzyć wielkość opustu od górnej
krawędzi kolumny do pierwszego wiersza tytułu znajdującego się bezpośrednio
nad tekstem zasadniczym. Przy takim umieszczeniu tytułu uzyskujemy stałą
powierzchnię bez zadruku i pierwszy wiersz tytułu znajduje się na stałej
wysokości.
Tytuły podrozdziałów można składać w ciągu kolumn, czyli tam, gdzie kończy się
tekst, stosując dwukrotnie większe światło i wyrównując tytuł do zewnętrznego
brzegu kolumny, aby był łatwo widoczny przy kartkowaniu.
Pod tytułem podrozdziału muszą się znajdować co najmniej 3 wiersze tekstu.
Jeżeli przy składaniu tekstu pozostaną mniej niż 3 wiersze tekstu u góry kolumny,
należy przenieść część wierszy z kolumny poprzedniej
Wyróżnienia typograficzne tytułów wewnętrznych
Powinny oddawać hierarchię poszczególnych partii tekstów, czyli ich nadrzędność
i podrzędność
W tytułach najwyższych partii tekstu, które składają się z wyrazu ROZDZIAŁ lub
CZĘŚĆ (zwykle z kolejnym nr) oraz właściwego tytułu umieszczonych w
osobnych wierszach, oznaczenie formalne składa się pismem mniejszym lub
jaśniejszym niż tytuł.
Jeśli oznaczenie formalne z numerem znajduje się w osobnym wierszu, nie stawia
się po nim kropki, jeśli w jednym wraz z tytułem, po numerze należy postawić
kropkę:
Dzielenie tytułów na wiersze
Tytuły nie powinny zajmować całej szerokości kolumny, a co najwyżej 2/3. Długie
tytuły należy dzielić na wiersze zachowując podane zasady:
Nie wolno w tytułach dzielić i przenosić wyrazów do następnego wiersza
Każdy wiersz powinien stanowić zamkniętą logiczno-treściową całość
Nie wolno rozdzielać między wiersze
o
imion od nazwisk oraz numerów [Pius XII, Vasco da Gama]
o
złożonych nazw własnych [Rio de Janeiro, Mannlicher-Schonauer]
o
tytułów, funkcji etc. od nazwisk [Marszałek Piłsudski]
o
liczb od określeń [Łucznik wz. 1970, 1250kHz, 7,92mm]
o
elementów daty [22 lipca 1944]
Nie wolno pozostawiać na końcu wiersza spójników i przyimków [żadnych, nie
tylko jednoliterowych]
Jeżeli w tytule występuje myślnik, należy zostawić go na końcu wiersza.
Jeśli tytuł dzielony na wiersze jest poprzedzony numerem, to drugi wiersz
zaczynamy pod pierwszym wyrazem pierwszego wiersza.
Incipity, przerywniki i finaliki
Incipit to wyróżnione typograficzne pierwsze wyrazy (ew. całe zd.) tekstu
głównego, stanowiącego względnie samodzielną całość logiczno-treściową. Pełnią
funkcję tytułów w dłuższych tekstach książkowych i prasowych, które nie są
rozdzielone na mniejsze całości tytułami wewnętrznymi. Incipity są zintegrowane
składniowo z resztą tekstu głównego.
Incipity składa się pismem pogrubionym, wersalikami lub kapitalikami. Nad
tekstem rozpoczynającym się incipitem musi być odstęp.
Samodzielne całostki tekstu nieopatrzone tytułami wewnętrznymi można
oddzielać przerywnikami w postaci asterysków, pojedynczego lub trzech
1
,
złożonych na środku wiersza (na osi kolumny). Można stosować przerywniki
graficzne ozdobne (garnek w książce kucharskiej, ornament w historii sztuki
etc.)
2
.
W artykułach i notatkach prasowych koniec artykułu (zamknięcie kolumny
szpicowej) można oznaczyć finalikiem ( lub duża kropka) lub ozdobną winietą
finalikową stosowaną w książkach o charakterze bibliofilskim.
Nie należy szafować tego rodzaju efektami, o ile treść lub przeznaczenie książki
tego nie wymaga
Wyliczenia punktowane
Elementy wyliczeń należy oznaczać w całej publikacji jednakowo za pomocą cyfr
arabskich lub rzymskich z kropką, małych liter z nawiasem lub funktorów.
NIE ZALECA SIĘ używania cyfr arabskich z nawiasem lub z nawiasami z obu
stron oraz małych liter z kropką.
W tekstach specjalistycznych, gdzie cyfry arabskie vel małe litery wykorzystuje
się do innych oznaczeń, składniki wyliczenia należy oznaczać cyframi rzymskimi
z kropką lub punktorami.
Wyliczenia mogą być jedno- lub wielostopniowe (zagnieżdżone). Nie zaleca się
stosować wyliczeń więcej niż 3-stopniowych
Wyliczenia jednostopniowe można składać w ciągu ale nie należy zostawiać na
końcu wiersza izolowanych oznaczeń wyliczenia. e.g.
„proch czarny składa się z: 1. siarki, 2. węgla, 3. saletry” a nie „…składa się z: 1.
siarki, 2. węgla, 3. saletry”.
Wyliczenia punktowane – wersowe
pierwsze wiersze wyliczenia z oznaczeniem literowym lub cyfrowym (lub
punktorem) składa się z wcięciem akapitowym, a kolejne wiersze od brzegu
kolumny.
ALBO
oznaczenia literowe lub cyfrowe vel punktory składa się od brzegu kolumny, a
cały tekst zasadniczy z wcięciem odpowiadającym wcięciu akapitowemu w
danym tekście
W wyliczeniach oznaczonych cyframi arabskimi lub rzymskimi kropki po cyfrach
powinny stanowić pion
Wyliczenia w dwóch lub więcej łamach ustawia się równając w dół każdego łamu.
Wyliczenia wielostopniowe
W wyliczeniach wielostopniowych kolejne poziomy należy oznaczać zawsze w
ten sposób w obrębie całej publikacji, np. wyliczenia pierwszego stopnia –
cyframi, drugiego stopnia literami etc.
1
dwie gwiazdki u góry i jedna pod spodem, ułożone w trójkąt i umieszczone na osi kolumny (odwrotnie
jak w zestawie znaków Worda: ⁂)
2
znajdują one zastosowanie w książkach stylizowanych na stare oraz w wydaniach bibliofilskich
Niedopuszczalne jest oznaczanie tego samego poziomu wyliczenia różnymi
symbolami
Kolejne poziomy wyliczenia 2- i 3-stopniowych zaleca się składać z wcięciem,
gdzie oznaczenie kolejnego stopnia wyliczenia zaczyna się pod pierwszą literą
wyliczenia wyższego rzędu
Wyliczeń wielostopniowych nie wolno składać w ciągu
Wyliczenia jedno- i kilkuzdaniowe
W wyliczeniach jednozdaniowych poszczególne punkty nie tworzą samodzielnych
zdań i dlatego zaczynamy je małą literą, a zamykamy przecinkiem, lub –
zwłaszcza, gdy punki same zawierają przecinki – średnikiem. Całość wyliczenia
zamyka kropka.
Znaki interpunkcyjne można pominąć tylko przy wyliczeniach składanych w
osobnych wierszach i oznaczanych punktorami.
Jeśli poszczególne punkty wyliczenia mają formę samodzielnych zdań, to należy
zaczynać je wielką literą i kończyć kropką.
Nie należy w jednym wyliczeniu łączyć dwóch powyższych typów.
Rzeczownikowe elementy wyliczenia powinny występować w takim przypadku
gramatycznym, jakiego wymaga kontekst zdania wprowadzającego. Można też
podawać je w mianowniku (e.g. w b. długich wyliczeniach, gdy zdanie
wprowadzające jest oddalone od ostatnich elementów wyliczenia) ale nie można
mieszać obu konwencji.
Wtrącenia nawiasowe
Zawierają różne dodatki do tekstu głównego w formie uszczegółowień, uściśleń,
dopowiedzeń, przykładów, alternatywnych sformułowań, wyjaśnień, wskazówek,
uwag, czy komentarzy. Mogą mieć postać słów, symboli, znaków graficznych etc.
Nie muszą być zharmonizowane składniowo ze zdaniem.
Ujmuje się je zasadniczo w nawiasy okrągłe.
Wolno umieszczać 2 wtrącenia nawiasowe w obrębie tego samego zdania, nie
należy jednak stawiać ich obok siebie, ani podawać informacji ujętej w nawiasy w
obrębie innej wstawki nawiasowej.
Zasada ta nie dotyczy zbiegu podawanych w nawiasach informacji
merytorycznych i edytorskich e.g. „rewolwery (szczególnie Nagan) [właśc. Nagant
– przyp. red.] są bronią niezwykle przydatną w walce w zwarciu”
Przykłady
W publikacjach naukowych, popularnonaukowych, dydaktycznych, fachowych
etc. służą do poparcia lub ilustracji jakiegoś twierdzenia
Przykłady w postaci kilku wyrazów, wyrażeń lub krótkich zdań składa się w ciągu
i zazwyczaj wyróżnia kursywą, ewentualnie w uzasadnionych przypadkach
odmiennym krojem pisma.
Większą liczbę przykładów w postaci zdań lub akapitów należy zasadniczo
wydzielać z tekstu głównego i składać w osobnych akapitach [pismem
odmiennym] od pisma tekstu zasadniczego.
Jeśli publikacja zawiera wiele przykładów, a zwłaszcza, jeśli są do nich
odniesienia w tekście, zaleca się numerowanie przykładów. Numery składa się
cyframi arabskimi w nawiasach kwadratowych lub okrągłych i umieszcza w pionie
z lewej strony kolumny, na wysokości pierwszego wiersza przykładu
Opuszczenia w tekście przykładu sygnalizuje się wielokropkiem w nawiasie
kwadratowym lub okrągłym, ew. bez nawiasu, bez odstępu na początku lub końcu
przykładu, z odstępem z obu stron w środku. Nieobjęty nawiasami wielokropek
nie może znajdować się na końcu zdania zakończonego kropką.
Odsyłacze
Kierują do innych fragmentów tekstu głównego lub części składowych publikacji
Składają się z 2 części – odsyłającej i adresu. Określenia typu patrz, zobacz,
(zob.), porównaj ( por.), vide (v.) oraz odpowiednie oznaczenia części składowych
publikacji (adres) umieszcza się zazwyczaj w nawiasach okrągłych lub
kwadratowych
Oznaczenia formalne części publikacji (część, rozdział, ustęp, ilustracja) lub ich
skróty zapisuje się małą literą. Jeżeli tytuł części publikacji nie jest poprzedzony
oznaczeniem formalnym i nie jest numerowany, należy podać tytuł rozdziału w
skrócie. Skrót musi być jednoznaczny, tzn. zawierać taki ciąg wyrazów, który
pozwoli odróżnić go od innych tytułów w danej publikacji.
Stosuje się też odesłania do stron danej publikacji, jeśli odsyłamy do tekstu
znajdującego się na więcej niż jednej stronie, stosujemy zapis z myślnikiem,
pojedyncze strony rozdzielamy przecinkami.
Należy pilnować odsyłaczy aż do samego końca pracy nad tekstem, gdyż, jeśli
odsyłają do konkretnych stron w tekście, to numeracja mogła się przesunąć w
czasie korekt.
Cytaty
Cytat to fragment jakiegoś tekstu przytoczony dosłownie w innej publikacji.
Funkcje cytatu:
uwierzytelniająca – piszący powołuje się na słowa autorytetu w danej
dziedzinie, aby uwierzytelnić swoje wywody
dokumentująca – piszący przytacza cytat w trosce o rzetelność danych i
wiarygodność zdarzeń i faktów
polemiczna – piszący przytacza cytat w celu polemizowania z nim
Cytat powinien być związany z treścią tekstu, w którym występuje. Nie powinien
dominować nad tekstem autorskim, musi być jednak na tyle obszerny, by był
zrozumiały bez sięgania do jego źródła
Cytat może być przytoczony z zastosowaniem składni mowy niezależnej lub
zależnej. W składni mowy niezależnej, cytat jest zdaniem przytoczonym,
niepowiązanym składniowo ze zdaniem wprowadzającym. Jego samodzielność
składniową podkreślają środki pozagramatyczne, jak cudzysłów lub inny krój
pisma. W składni mowy zależnej cytat jest powiązany składniowo z tekstem
odautorskim, staje się jego częścią, a tylko cudzysłów lub krój pisma sygnalizują,
że to słowa przytoczone.
Wyróżnienie typograficzne cytatów:
Krótkie cytaty można składać w tekście zasadniczym w ciągu, ujmujące je w
cudzysłowy i nie zmieniając kroju pisma.
Typy cudzysłowów:
o
typograficzny („ ”)
o
francuski (« »)
o
niemiecki (» «)
Nie należy stosować znaków cudzysłowów w postaci lub składzie typowym dla
innych języków:
o
amerykańskiego (”We are the Amerika”)
o
niemieckiego („Die Fahne hoch!“)
o
maszynowego ("maszyna do pisania Łucznik 1303")
W funkcji cudzysłowów drugiego stopnia stosuje się cudzysłów francuski lub
niemiecki. W tej funkcji nie należy stosować cudzysłowów przecinkowych (‚ ’) ani
apostrofowych (’ ’) lub (` `). Te ostatnie są zarezerwowane dla podawania definicji
znaczeniowych wyrazów i [połączeń] wyrazowych w publikacjach lingwistycznych.
Interpunkcja w cytatach
zasada zamykania cytatu kropką
znaki przestankowe należące do cytatu muszą być objęte cudzysłowem – pytajnik,
wykrzyknik, wielokropek lub ich kombinacje
Jeżeli przed cytatem występuje odautorska zapowiedź cytatu, to należy po niej
umieścić znak dwukropka. Całe zdanie zawierające odautorską zapowiedź cytatu oraz
cytat należy zamknąć kropka po cudzysłowie nawet jeżeli przytaczane jest pełne
zdanie zakończone kropką. Jeżeli cytat kończy się znakiem zapytania,
wykrzyknikiem etc. lub ich kombinacjami, to cudzysłów należy umieścić po tych
znakach, a po cudzysłowie postawić kropkę zamykającą całą wypowiedź.
Znajdujące się w cytacie wyróżnienia merytoryczne należy [pozostawić] zgodnie z
tekstem oryginału, a typograficzne skorelować z wyróżnieniami w tekście publikacji.
Niekiedy stosuje się składanie krótkich cytatów kursywą
Cytat wydzielony z tekstu
Dłuższe, co najmniej kilkuwierszowe, a tym bardziej kilkuakapitowe cytaty powinny być
wydzielone z tekstu głównego:
wówczas nie ujmuje się ich w cudzysłów
oddziela się je od góry i dołu odstępem
składa się je w dwojaki sposób:
a)
najczęściej pismem mniejszym od pisma tekstu zasadniczego, z wcięciem
akapitowym (jeżeli cytat stanowi samodzielny akapit lub kilka akapitów) lub
bez wcięcia, czyli od brzegu kolumny. Wcięcie dotyczy tylko pierwszego
wiersza cytatu, reszta jest składana od brzegu kolumny
b)
pismem mniejszym od tekstu zasadniczego lub równym, lecz z wcięciem w
stosunku do lewego brzegu kolumny, wcięcie to powinno być większe od
wcięć akapitowych tekstu zasadniczego. We wciętym cytacie nie stosuje się
dodatkowych wcięć akapitowych, dla zaznaczenia końca poszczególnych
ustępów stosuje się wyraźnie krótsze od standardowych wiersze końcowe.
Cytaty z poezji
cytaty z utworów wierszowanych wydziela się zasadniczo z tekstu głównego
składa się je zwykle pismem mniejszym od pisma tekstu zasadniczego, z wcięciem
w stosunku do lewego brzegu kolumny, wcięcie to powinno być większe od wcięć
akapitowych tekstu zasadniczego
blok przytaczanego tekstu poetyckiego można też składać na osi kolumny („na
środku” po ludzku mówiąc) z jednakowym wcięciem tworzącym pion z lewej
strony (zob. załącznik 1)
dalszy ciąg akapitu, w którym znajduje się cytat z poezji składa się bez wcięcia
akapitowego
cytaty z poezji można też składać w ciągu tekstu zasadniczego, oznaczając koniec
poszczególnych wersów pojedynczym ukośnikiem (\), koniec strof podwójnym
ukośnikiem (\\).
Wtrącenia odautorskie w cytatach
wtrącenia samodzielne składniowo ujmuje się z obu stron w myślniki i stosuje
jeden cudzysłów dla całego przytoczenia lub wydziela przecinkami, ale wtedy
każdą część cytatu należy ująć w samodzielne cudzysłowy
jeśli druga część cytatu, następująca po wtrąceniu odautorskim, stanowi
samodzielne zdanie, to wtrącenie wyróżnia się na początku myślnikiem, a na
końcu kropką. Każdą część cytatu należy ująć w samodzielne cudzysłowy
wtrącenie w cytacie wydzielonym z tekstu głównego składa się tym samym
stopniem pisma, jakim złożony jest cytat
jeśli wtrącenie zamyka cytat wydzielony z tekstu głównego, […] składa się je od
nowego wiersza, bez wcięcia akapitowego, tak jak tekst zasadniczy.
Opuszczenia w cytatach
opuszczenia w cytowanym tekście zasadniczo oznacza się z tekstu głównego
wielokropkiem ujętym w nawiasy kwadratowe. Można zastąpić je nawiasami
okrągłymi tylko wówczas, gdy są to jedyne nawiasy występujące w cytatach w
danej publikacji
jeżeli ucina się cytat na początku lub końcu, to nawias kwadratowy z
wielokropkiem musi być ujęty w cudzysłów
jeśli opuszcza się fragment tekstu po którym następuje znak przestankowy, należy
go zachować po nawiasie kwadratowym z wielokropkiem
opuszczenia w tekstach poetyckich oznacza się wykropkowaniem na szerokość
poprzedzającego wersu, ujętym w nawiasy kwadratowe
jeśli cytat z poezji obejmuje struktury składniowe niepokrywające się z
początkiem, bądź końcem wiersza, należy to oznaczyć wielokropkiem w nawiasie
kwadratowym
jeżeli między dwiema częściami cytatu opuszcza się dłuższy fragment tekstu,
każdą z tych części należy traktować jak oddzielne przytoczenia i ująć w odrębny
cudzysłów
Opuszczenia dokonywane w cytatach nie mogą zmieniać sensu wypowiedzi
oryginalnej!
Załączniki
Załącznik 1 – cytaty z poezji
a) skład od brzegu kolumny
„Do boju o Polskę z imieniem jej mrąc
Szły masy ludowe hartowne
Ze znoju naszego obszarnik i ksiądz
Z tej Polski nam wznieśli katownię
Rodzime pijawki obsiadły nas garścią
Dym złudzeń nam z oczu opadł
Na bruku krakowskim pod krwią robociarską
Zakwitł nasz polski Listopad […]”
b) skład na osi kolumny - poprawny
„Do boju o Polskę z imieniem jej mrąc
Szły masy ludowe hartowne
Ze znoju naszego obszarnik i ksiądz
z tej Polski nam wznieśli katownię
Rodzime pijawki obsiadły nas garścią
Dym złudzeń nam z oczu opadł
Na bruku krakowskim pod krwią robociarską
Zakwitł nasz polski Listopad […]”
c) skład na osi kolumny – błędny – tworzą się „schodki”, zwłaszcza przy nierównej
długości wiersza
„Do boju o Polskę z imieniem jej mrąc
Szły masy ludowe hartowne
Ze znoju naszego obszarnik i ksiądz
Z tej Polski nam wznieśli katownię
Rodzime pijawki obsiadły nas garścią
Dym złudzeń nam z oczu opadł
Na bruku krakowskim pod krwią robociarską
Zakwitł nasz polski Listopad […]”
d) opuszczenia w tekstach poetyckich
„Wstał major Lachowicz o krok przed szeregiem
pistolet mu w ręku zabłysnął
Na szturm, bracia, stąd kilometrów o siedem
jest dom, który był mi kołyską
[……………………………..]
I was czeka dom, o żołnierze-tułacze!
I powiódł ich poprzez transzeje niemieckie […]”
Document Outline