Karen Horney „Nerwica a rozwój człowieka”. Rozdział 8. Strategie ekspansywne: siła
atrakcyjna dominacji
Dwa zasadnicze konflikty wewnętrzne powstałe jako następstwo działania systemu dumy:
1.
centralny konflikt wewnętrzny = konflikt między dumą a „ja” prawdziwym – czytaj poprzednie
rozdziały
2.
konflikt w ramach samego systemu dumy = konflikt między dumnym „ja” a tym, którym się gardzi –
czytaj niżej [wyjaśnienie z początku rozdziału: same autogloryfikacja i pogarda dla siebie nie wchodzą ze
sobą w konflikt; dopóki rozpatrujemy kategorię tych dwóch przeciwstawnych wizerunków własnej osoby
dostrzegamy sprzeczne, ale mimo to dopełniające się samooceny; dopiero gdy spojrzymy na siebie z
odmiennej perspektywy i zadamy sobie pytanie, w jaki sposób odczuwamy samych siebie, możemy
uświadomić sobie tendencje konfliktowe]
U pacjenta w początkowym stadium leczenia analitycznego konflikty te nie występują jako dwa odrębne
procesy, częściowo ponieważ „ja” prawdziwe stanowi u niego siłę potencjalną, ale jeszcze nie faktyczną. Poza
tym pacjent lekceważy wszystko, z czego nie jest dumny, a więc także swoje „ja” prawdziwe. Dlatego też te dwa
konflikty początkowo zlewają się w jeden: pomiędzy skłonnościami ekspansywnymi a tymi do pomniejszania
własnej wartości. Dopiero po dłuższej pracy analitycznej centralny konflikt wewnętrzny ujawnia się i
wyodrębnia.
W jaki sposób neurotyk odczuwa samego siebie?
•
wewnętrzna konstelacja tworzona przez system dumy i konflikty w niego uwikłane wytwarzają zasadniczą
niepewność co do poczucia własnej tożsamości: czy jestem dumną istotą o ponadludzkich właściwościach,
czy też słabym, błądzącym i raczej godnym pogardy osobnikiem? – rzadko te pytania są uświadomione
•
zamęt i dezorientacja pojawiają się jednak w marzeniach sennych:
zatracenie poczucia własnej tożsamości wyrażające się w sposób bezpośredni i dosłowny – własna
tożsamość jest we śnie zagadką, np. sen o tym, że zgubiło się dowód osobisty lub o tym, że pytani o
własne personalia nie umiemy ich podać
autodramatyzacja w marzeniach sennych odzwierciedlająca sprzeczne siły tkwiące w człowieku – we
śnie człowiek identyfikuje się na przemian z symbolizującymi przeciwstawne sobie role ludźmi,
zwierzętami, przedmiotami, np. raz jest rycerzem a raz smokiem, więźniem i dozorcą więzienia, sędzią
i oskarżonym itp.
często rażąca rozbieżność miedzy tym, kim się człowiek czuje w życiu, a jego wcieleniami w
marzeniach sennych, np. ktoś, kto uważa się za osobę o wybitnym umyśle i zbawcę ludzkości śni, że
jest potwornym wybrykiem natury, bełkocącym idiotą czy wyrzutkiem społecznym w rynsztoku
•
wahania samooceny w sferze świadomych odczuć – np. od poczucia, że się góruje nad innymi pod każdym
względem do uważania siebie za nic nieznaczącą, nędzną istotę (szczególnie wyraźnie uwidacznia się u
alkoholików)
Trzy odrębne rodzaje odczuć własnego „ja” u neurotyka:
1.
bywa tak, że czuje się swoim „ja” wyidealizowanym
2.
bywa tak, że czuje się tym, kim gardzi
3.
(niekiedy, choć na ogół jest to zablokowane) identyfikuje się w własną osobowością autentyczną
Konflikt miedzy dumnym „ja” a tym, którym się gardzi
Konflikt jest nieunikniony, ponieważ neurotyk identyfikuje się w całości ze swoim dumnym „ja”, jak i z tym
przez niego pogardzanym. Całościowa identyfikacja i z jedną, i z drugą osobowością pociąga za sobą nie tylko
przeciwstawną samoocenę, ale i przeciwstawne postawy wobec innych ludzi, odmienny sposób zachowania,
wyznawane wartości, tendencje i źródła zadowolenia. Np. poczucie bycia istotą wyższą od innych vs poczucie
bycia kimś słabym i przegranym, z którego wynikają: postawa ekspansywna vs poczucie bezradności;
wyniosłość, zarozumiałość, ambitność, agresywność i bycie wymagającym vs uległość i ustępliwość itd.
Całościowa identyfikacja z dwiema osobowościami naraz polega na tym, że jednocześnie występują
przeciwstawne identyfikacje i neurotyk czuje, że istnieją w nim dwie różne osoby, z których każda ciągnie go w
przeciwnym kierunku. Nie jest to już normalny konflikt, ale sytuacja grożąca całkowitym rozdarciem
wewnętrznym – o ile neurotykowi nie uda się złagodzić powstałego napięcia, pojawi się ostra reakcja o
charakterze lękowym.
1
Próby rozładowania
wyżej opisanego konfliktu i złagodzenia powstałych napięć
•
fragmentaryzacja – „rozdzielenie” tych dwóch osobowości: neurotyk czuje się na przemian kimś
skromnym i mało znaczącym, to znów osobą wybitną i przodującą, a mimo tego ta sprzeczność go nie
niepokoi, bo przeciwstawne osobowości istnieją w nim całkowicie niezależnie
•
eliminowanie tego, co zbędne i zawadza – stałe i bezwzględne usuwanie jednej z przeciwstawnych
osobowości i wyłączna identyfikacja z tą drugą
•
rezygnacja z jakiegokolwiek aktywnego życia psychicznego – wyłączenie zainteresowania dla toczącej się
walki wewnętrznej
Trzy podstawowe sposoby rozwiązywania wewnętrznych konfliktów:
1.
strategie ekspansji – czytaj niżej
2.
strategie wycofywania się (tłumienia swojego „ja”) – czytaj rozdział 9 i 10
3.
strategie rezygnacji - czytaj rozdział 11
Strategie ekspansji – charakterystyka
•
jednostka w przeważającej mierze identyfikuje się ze swoim „ja” wyidealizowanym (cytując pacjenta:
„Istnieję tylko jako istota wybitna”)
•
poczucie własnej wyższości (niekoniecznie świadome) determinuje zachowanie, dążenia i ogólną postawę
wobec życia
•
imperatyw władania – urok życia polega na opanowaniu go, osiągnięciu władzy; jednostka decyduje się
(też niekoniecznie świadomie) pokonać każdą przeszkodę – zarówno wewnętrzną, jak i zewnętrzną – i
wierzy, że powinna temu podołać, i że faktycznie j e s t do tego zdolna (wierzy, że powinna umieć
pokonywać przeciwności losu, opór innych ludzi, przezwyciężać własne konflikty wewnętrzne,
rozwiązywać zawiłe problemy intelektualne)
•
odwrotną strona imperatywu władania jest strach przed jakimkolwiek przejawem bezsilności: tego taki
człowiek najbardziej się lęka
Typy ekspansywne – powierzchowny obraz
•
usuwając wszystko, co stoi temu na przeszkodzie, zmierzają do samogloryfikacji
•
podejmują zamierzenia zaspokajające ich ambicje
•
uganiają się za mściwymi triumfami
•
realizują wyidealizowany obraz własnej osoby poprzez panowanie nad życiem za pomocą intelektu i siły
woli
Jest to jakby obraz jednej tylko strony ich osobowości, w której jednak oni sami chcą widzieć całokształt swojej
istoty, by wytworzyć w sobie subiektywne poczucie integracji wewnętrznej.
Typy ekspansywne – głębsza analiza
•
tendencje minimalizujące własną wartość – stłumione, budzą w nich nienawiść i odrazę; wszelkie ich ślady
(samooskarżenia, wątpliwości, pogarda wobec siebie) muszą koniecznie być wypierane ze świadomości,
aby udało się utrzymać subiektywne przekonanie o własnej wyższości i dominacji
•
tendencje ekspansywne – mają charakter kompulsywny (porównaj rozdział 1)
•
świadomość niewypełniania stawianych sobie wymagań – jest zagrożeniem dla tego rodzaju konstelacji
wewnętrznej, gdyż pociąga za sobą poczucie winy i małej wartości; oczywiście w rzeczywistości nikt nie
jest w stanie sprostać stawianym sobie wygórowanym nakazom, więc neurotyk zmuszony jest do negowania
własnych „porażek”, by zachować takie mniemanie o sobie, z którego może być dumny („nieświadomy
blef” wobec siebie i innych, np. przez wyolbrzymianie swoich zalet, negowanie wad, uzewnętrznienia itd.);
pod żadnym pozorem nie może dopuścić do świadomości, że w porównaniu z idealnym obrazem siebie jest
istotą przyziemną
•
w stosunku do innych ludzi przeważa jedna z następujących dwu postaw:
(świadoma lub nie) duma ze swojej umiejętności wyprowadzania innych w pole; zadufanie i pogarda
wobec innych; wiara, że blef się całkowicie udaje
chroniczna obawa przed byciem oszukanym przez innych i poczucie upokorzenia z tego powodu lub
obawa przed zdemaskowaniem przed innymi ze swoim udawaniem, przesadna wrażliwość na krytykę i
przeczulenie na punkcie niepowodzeń (najczęściej właśnie u typów ekspansywnych)
2
Trzy rodzaje typów ekspansywnych
- charakterystyka:
Typy ekspansywne różnią się sposobami, jakimi usiłują wypierać ze świadomości własne „niedoskonałości”,
stawianymi wymaganiami i sposobami ich usprawiedliwiania oraz egzekwowania.
1.
typ narcystyczny – identyfikuje się ze swoim „ja” idealnym i sprawia wrażenie, że samego siebie
adoruje; zachowuje optymizm, pogodę ducha, prężność, energię (tych cech brakuje innym typom);
cechuje go pozorna pewność siebie, nie przeżywa świadomych wątpliwości co do swojej osoby; wierzy
we własną wielkość i wyjątkowość (w czym często jest ziarno prawdy); potrzebuje ciągłego
potwierdzenia własnej osoby w formie okazywanego mu podziwu i oddania; bywa czarujący, zwłaszcza
dla nowo poznanych ludzi (niezależnie od tego, czy mogą oni cokolwiek dla niego znaczyć); jest
przekonany i sprawia na innych wrażenie, że „kocha” ludzi: potrafi dawać efektowne dowody uczuć,
pochlebiać, okazywać uwagę i pomoc – ale wszystko to w oczekiwaniu podziwu i rewanżu uczuć i
poświęceń ze strony innych; w rzeczywistości stawia sobie równie surowe wewnętrzne nakazy jak inne
typy nerwicowe, tyle że daje sobie z nimi radę w niejako magiczny sposób: wykazuje nieograniczoną
zdolność niedostrzegania własnych słabości lub czynienia z nich cech pozytywnych; uważa, że jego
potrzeby czy zadania do spełnienia dają mu prawo do wszelkich przywilejów – jest przekonany, że jego
uprawnienia nie podlegają dyskusji i oczekuje od ludzi „miłości bez zastrzeżeń” bez względu na to, że
on sam gwałci ich prawa (np. łamie obietnice, postępuje nielojalnie, oszukuje itp.); z ludźmi nie łączy
go żadna autentyczna więź, sam fakt, że inni mają własne upodobania, poglądy, mogą go oceniać
krytycznie czy mieć do niego pretensje, odbiera jako upokorzenie i chowa niewygasającą urazę, może
wybuchnąć wtedy wściekłością i poszukać innych osób, które go lepiej „zrozumieją’, często też inni
zrywają z nim stosunki – tak kończą się na ogół jego kontakty z ludźmi, więc jest bardzo samotny; ma
również trudności w pracy: nie liczy się z realnymi warunkami, przecenia własne możliwości i
opracowuje projekty na wyrost, poza tym rozprasza się w zbyt wielu kierunkach; powtarzające się
trudności w kontaktach z ludźmi i w pracy mogą spowodować u niego zupełne załamanie – nienawiść i
pogarda do własnej osoby, do tej pory stłumione, zaatakują z całą siłą (depresje, epizody psychotyczne,
zamach samobójczy; jednak najczęściej w wyniku autodestrukcyjnych tendencji ulega wypadkowi lub
chorobie); ogólna postawa wobec życia: powierzchownie pozytywna, ale w głębszych warstwach
osobowości istnieją przygnębienie i pesymizm.
2.
typ perfekcjonistyczny – identyfikuje obraz siebie z ustanowionymi przez siebie standardami; z racji
wysokich standardów ma poczucie wyższości intelektualnej i moralnej, jednak wyniosłość i pogarda
wobec innych ukryta jest pod fasadą uprzejmości – ponieważ uznawane normy społeczne nie
dopuszczają takich „niedozwolonych” postaw; niewypełnione nakazy wewnętrzne próbuje zacierać
dwojakiego rodzaju środkami: 1. wysiłek, by sprostać stawianym sobie wymaganiom poprzez
wywiązywanie się z podjętych zobowiązań, uprzejme i zdyscyplinowane zachowanie itd. =
postępowanie przez całe życie w sposób wzorowy i bez skazy jako przejaw potrzeby uzyskania
najwyższego stopnia doskonałości; 2. postawienie znaku równości między standardami a tym, co w
praktyce realizuje (mieć znajomość moralnych wartości = być osobą dobrą); od innych wymaga, by
realizowali uznawane przez niego wzory postępowania i gardzi nimi, jeśli nie umieją temu sprostać (w
ten sposób uzewnętrznia potępienie samego siebie i rozczarowanie własną osobą); aby potwierdzić
opinię o sobie samym potrzebuje, by inni się z nim liczyli (dowodami podziwu i uwielbienia raczej
gardzi), i by inni dopełniali warunków „umowy”, jaką zawarł z życiem (porównaj rozdział 2 o
neurotycznych wymaganiach) – ponieważ on sam jest prawy, sprawiedliwy, obowiązkowy, to zasługuje
na to, by inni go dobrze traktowali i by życie się z nim dobrze obchodziło ( = przeświadczenie o
rządzącej życiem niezawodnej sprawiedliwości; daje mu ono poczucie mocy, bo dzięki swej
doskonałości nie tylko czuje się wyższy od innych, ale i sprawuje kontrolę nad własnym życiem); idea
niezasłużonego losu jest mu obca: sukcesy, dobrobyt, zdrowie to oczywiste dowody jego cnót i zalet;
natomiast niepomyślne i nieszczęśliwe zdarzenia (strata dziecka, wypadek, zdrada żony, utrata pracy)
mogą doprowadzić go do załamania – nie tylko odczuwa je jako niesprawiedliwe, ale burzą one
podwaliny jego „rozrachunku” z życiem i pokazują jego bezsilność; pozostałe momenty grożące
załamaniem to: 1. zdanie sobie sprawy z popełnionego błędu lub zawinionego niepowodzenia, 2.
uwikłanie w wzajemnie sprzeczne wymagania – wówczas tendencje do pomniejszania własnej wartości
i nienawiść do siebie, dotąd tłumione, mogą dojść do głosu z pełną mocą (porównaj rozdział o tyranii
powinności).
3.
typ dominująco-mściwy – identyfikuje się ze swoim dumnym „ja”; centralną siłą motywacyjną jest
potrzeba mściwego triumfowania o niezwykłej intensywności: przez całe życie jednostka dąży do
zatriumfowania w akcie zemsty; o ile u innych osób potrzeba zemsty i zatriumfowania nad kimś jest
trzymana w ryzach przez trzy czynniki: miłość, strach i instynkt samozachowawczy, to u tego typu
neurotyków funkcjonowanie tych hamulców jest zaburzone; w połączeniu ze stałym działaniem silnego
3
impulsu osobowość zostaje całościowo opanowana przez mściwe tendencje pełniące rolę czynnika
integrującego.
Postawa mściwa – formy, w jakich uwidacznia się w stosunkach międzyludzkich
•
ogromna skłonność do rywalizacji – człowiek taki nie może ścierpieć, by ktokolwiek go przewyższał
wiedzą lub w jakiejś dziedzinie więcej osiągał, by miał większą niż on władzę albo w jakikolwiek inny
sposób poddawał w wątpliwość jego wyższość; nawet gdy podporządkuje się komuś mając na względzie
karierę, w skrytości ducha planuje swój ostateczny triumf nad zwierzchnikiem; postępowanie perfidne
przychodzi mu łatwo, bo nie powstrzymują go od tego żadne więzy lojalności
•
napady mściwego gniewu (wybuchy mściwej pasji) – osiągają nieraz taką intensywność, że on sam może
się obawiać, że straci nad sobą panowanie i uczyni coś nieodwracalnego (np. pod wpływem alkoholu kogoś
zamorduje); impulsy do dokonania aktu zemsty są wówczas silniejsze niż cały zasób rozwagi człowieka:
opanowani uczuciem mściwego gniewu ludzie tacy narażają życie i bezpieczeństwo, ryzykują utratę pracy i
pozycji społecznej; mimo wszystko są rzadkie
•
permanentnie utrzymująca się mściwa postawa w stosunku do innych ludzi – człowiek taki jest
przekonany, że każdy jest w gruncie rzeczy zły i przewrotny, przyjazne gesty to hipokryzja, jedyną mądrą
postawą jest nieufność; nawet mając dowód czyichś uczciwych intencji skłonny jest wobec każdej
najlżejszej dwuznaczności zachować podejrzliwość; wobec innych jest wyniosły, traktuje ich z góry, często
zachowuje się w sposób szorstki i obraźliwy; świadomie lub nie innych upokarza i wyzyskuje do własnych
celów; bardzo często nawiązuje i utrzymuje kontakty tylko po to, by zaspokajać potrzebę triumfowania
(otacza się ludźmi mogącymi pomóc w karierze, wpływowymi kobietami, które czyni sobie poddanymi czy
ludźmi podtrzymującymi jego prestiż)
•
frustrowanie innych ludzi – zawodzi małe i wielkie nadzieje innych, odpycha tych, którzy potrzebują
troski, czasu, pociechy itp.; kiedy inni mu to wyrzucają, zarzuca im neurotyczne przeczulenie
•
imperatywne wymagania stawiane innym i sposób, w jaki je uzasadnia – nawet jeśli nie wysuwa
otwartych żądań czy nie zdaje sobie sprawy, że je w ogóle stawia, czuje się upoważniony do tego by liczono
się z jego potrzebami oraz do tego, by kompletnie nie liczyć się z potrzebami innych (np. jemu wolno bez
skrępowania krytykować innych, ale on sam nigdy nie może być krytykowany); kiedy roszczenia nie zostają
spełnione, rozwija się w nim dążenie do zemsty: od rozdrażnienia i dąsów, poprzez wywoływanie w innych
poczucia winy, aż do wybuchów wściekłego gniewu – w ten sposób, poprzez reakcję na ich
nierespektowanie, usprawiedliwia swoje roszczenia, gdyż wymusza na innych uległość i dogadzanie jego
chęciom; częściowo uzasadnia stawiane wymagania jego przekonanie o posiadanych wybitnych zaletach:
większej od innych „mądrości” i zdolności przewidywania; przede wszystkim jednak wymagania te
usprawiedliwia żądaniem wynagrodzenia doznanych krzywd – zatem aby wzmocnić podstawę tych
wymagań, neurotyk musi podsycać w sobie zaznane krzywdy aktualne i przeszłe (pamiętanie doznanych
afrontów i dowodów lekceważenia leży w jego interesie, gdyż wyobraża on sobie, że stanowią one
rachunek, który można wystawić światu); obydwa czynniki (potrzeba usprawiedliwiania wymagań oraz
reakcja na ich niespełnianie) działają na zasadzie błędnych kół, tak że żądza odwetu jest stale podsycana.
Źródła postawy mściwej
•
dzieciństwo obfitujące w przeżycia negatywne zneutralizowane w minimalnym stopniu pozytywnymi lub
niczym nieskompensowane: brutalne traktowanie, upokorzenia, drwiny, zaniedbywanie, hipokryzja itd.
rozpoczynają proces tłumienia uczuć pozytywnych – dziecko o wyczulonej wrażliwości musiało przejść
proces „stwardnienia”, zduszenia w sobie „miękkich” uczuć, aby móc to wytrzymać:
stłumiło w sobie emocjonalne potrzeby współczucia, zainteresowania i miłości – gdyż nie udało mu się
ich zaspokoić mimo usiłowań
stopniowo wyrobiło sobie pogląd, że nie tylko ono nie jest zdolne pozyskać niczyjego uczucia, ale że w
ogóle prawdziwe uczucie człowieka do człowieka nie istnieje; z czasem przestało ich pragnąć, a nawet
wyrobiło pogardliwy stosunek do takich uczuć
w konsekwencji utwierdziło się w przekonaniu, że takie już jest, że ludzie go nie kochają i że nic sobie
z tego nie robi, więc nie będzie usiłować nikomu się przypodobać
•
z cierpieniem, jakie przeżywa jako osoba niekochana, radzi sobie również w drugi sposób: dostarcz go
wyobraźnia i wizja przyszłości – wyobraża sobie, że jest i będzie kimś nieporównywalnie lepszym od
„nich”, stanie się kimś naprawdę wielkim i wszystkich zawstydzi, pokaże jak bardzo jej nie docenili i jak
bardzo ją skrzywdzili – gdy kieruje tymi wyobrażeniami uzasadniona potrzeba pomszczenia zniewag,
odegrania się i zatriumfowania – determinują one bieg życia
Potrzeba triumfowania i potrzeba negowania pozytywnych uczuć, kształtujące się w okresie dzieciństwa, są ze
sobą ściśle związane i wzajemnie się wzmacniają. Uczuciowe „stwardnienie”, początkowo konieczne do
4
przeżycia, ułatwia rozwój tendencji do triumfowania nad życiem; jednak w wyniku rozwoju tendencja ta, wraz z
towarzyszącą jej dumą, pożera wszelkie uczucie: wszystko, co tworzy więzi między ludźmi (miłośc,
współczucie itp.), odbierane jest jako przeszkoda na drodze do triumfu. Ten typ człowieka musi więc zachować
chłód emocjonalny.
Czynniki intrapsychiczne – duma i nienawiść do siebie – i ich wpływ na postawę mściwą
•
potrzeba dochodzenia swych praw i usprawiedliwiania swych czynów – jest naczelną siłą motywacyjną
jego postawy wobec ludzi: ponieważ czuje się jak wyrzutek, chce sam sobie udowodnić swoją wartość
(poprzez przyznanie sobie wyjątkowych zalet)
•
wybujała ambicja na punkcie własnej absolutnej samowystarczalności – ponieważ jest człowiekiem
wyizolowanym i wrogim ludziom, ważne jest, by nie byli mu oni potrzebni; staje się zbyt dumny, by o
cokolwiek kogokolwiek poprosić, nie umie przyjmować – upokarza go to; poza tym ponieważ neguje
wszystkie pozytywne uczucia, zostaje mu tylko intelekt jako narzędzie pokonywania życiowych trudności i
stąd jest tak czuły na punkcie zalet swego intelektu, swojej czujności, umiejętności przechytrzania innych,
przewidywania i planowania; dodatkowo jest przekonany, że od początku jego życie było walką wszystkich
przeciwko wszystkim, więc bycie niepokonanym i nietykalnym staje się dla niego konieczne
•
drażliwość towarzysząca wybujałej dumie – sam jednak nie przyzna się do bycia urażonym czymkolwiek,
bo duma na to nie pozwala; tak zaczyna się proces psychicznego twardnienia: początkowo by bronić się
przed prawdziwymi uczuciami, następnie wzmaga się, by chronić dumę;
•
ambicja wzniesienia się ponad cierpienia i urazy (przekonanie o własnej nietykalności i niewrażliwości)
– stłumienie świadomego odczuwania urazów pozwala mu żyć bez chronicznego cierpienia (zranionej
dumy); jednak osłabiona świadomość doznanych przykrości oznacza zarazem osłabioną świadomość
pragnienia zemsty, więc to, co neurotyk wówczas świadomie odczuwa to usprawiedliwiony (we własnych
oczach) gniew i przekonanie, że ma prawo ukarać krzywdzącego
•
wiara w wolność od zobowiązań i we własną bezkarność – przekonanie całkowicie nieświadome,
wypływające z imperatywnej potrzeby roszczenia sobie statusu osoby uprawionej do czynienia innym tego,
co jej się podoba, przy czym inni nie mają prawa mieć pretensji ani się jej odpłacać tym samym
•
potrzeba zastraszania ludzi i budzenia w nich lęku przed siłą potencjalnego ciosu – popycha do dawania
upustu swojemu „słusznemu” gniewu; wynika z przekonania, że w warunkach wojny wszystkich przeciwko
wszystkim postawa ofensywna jest najlepszą obroną
•
lęk przed ludźmi – do którego z powodu dumy neurotyk się nie przyzna; lęk przed odwetem za wyrządzone
innym krzywdy, przed pokrzyżowaniem swych zamysłów wobec innych jeżeli będzie chciał posunąć się „za
daleko”; lęk przed zranieniem przez innych swojej dumy; poza tym lęk wynika też z wyolbrzymionej (dla
usprawiedliwienia własnej wrogości) niechęci innych wobec własnej osoby; neurotyk nie może się pozbyć
tego lęku poprzez zaniechanie okazywania innym mściwej wrogości, a równocześnie musi ją objawiać bez
świadomego doznawania lęku – wymaga zatem uznania go za nietykalnego i sam wyrabia sobie
przekonanie o własnej nietykalności – jest to pseudorozwiązanie zaistniałego konfliktu.
•
duma na punkcie własnej uczciwości, prawości i sprawiedliwości – neurotyk jest przekonany, że jest tymi
zaletami obdarzony; w swoich oczach toczy walkę ze zdeprawowanym i wrogim otaczającym światem; z
powodu potrzeby usprawiedliwienia własnego chłodu we wszystkich przejawach życzliwości ludzkiej
dopatruje się hipokryzji – wtedy we własnych oczach wydaje się sobie osobą uczciwą, gdyż stojącą ponad
powszechnie panującą hipokryzją i niesymulującą pozytywnych uczuć
•
na głębszym poziomie to, co w rzeczywistości budzi jego pogardę, to nie tylko udawanie uczuć, ale ludzka
uległość, poniżanie się, pogoń za zdobyciem miłości – a więc tłumione u siebie tendencje do
pomniejszania własnej wartości, którymi gardzi i których u siebie nienawidzi
•
nienawiść i pogarda do siebie – ich intensywność zależy od dwóch rodzajów czynników: od stopnia
zdominowania osobowości przez dumę i od stopnia, w jakim siły konstruktywne (wiara w pozytywne
wartości w życiu, dostrzeganie konstruktywnych celów, istnienie pozytywnych nastawień do własnej osoby)
przeciwstawiają się uczuciu nienawiści do siebie – ale ponieważ te ostatnie czynniki nie mają szans rozwoju
u tego typu, tu nienawiść do siebie jest daleko posunięta
•
uzewnętrznienie nienawiści do siebie – jest zabiegiem samoobronnym; przybiera formę czynną: człowiek
taki nienawidzi i pogardza u innych tym wszystkim, co w sobie tłumi i czego nienawidzi u siebie
(spontanicznością, radością życia, skłonnością do ustępstw, uległością), osądza to jako hipokryzję i głupotę;
frustrowanie innych poprzez narzucanie im norm postępowania i surowe ocenianie, gdy nie spełniają tych
standardów też stanowi uzewnętrznienie tendencji do frustrowania samego siebie; również karząca
(punitywna) postawa wobec ludzi tylko częściowo jest wyrazem (1) dążenia do zemsty – stanowi bowiem
5
ponadto (2) uzewnętrznienie tendencji potępiających i karzących samego siebie, jest to także (3) środek
zastraszania innych w celu egzekwowania własnych wymagań
•
z konieczności obrony przed nienawiścią do siebie wynika niedopuszczanie do świadomości jakiejkolwiek
własnej słabości czy wady (a więc faktu, że nie jest się osobą taką, jakiej wymagają nakazy dumy);
neurotyk chroni się przed tą świadomością na trzy sposoby: (1) nie obchodzi go prawda zawarta w sądach,
w których upatruje wrogość wobec siebie, (2) reaguje natychmiast kontratakiem, (3) wysuwa żądania pod
adresem innych ludzi – wymaga, by postępowali oni w sposób niewywołujący w nim poczucia winy ani
jakiegokolwiek zwątpienia we własną wartość: jeżeli potrafi wyrobić w sobie przekonanie, że ma prawo
wykorzystywać i frustrować ludzi, a oni powinni to znosić bez sprzeciwu i nie mieć o to pretensji, to
rozczarowanie tych ludzi będzie po prosu ich osobistym niepowodzeniem, a nie konsekwencją faktu, że on
postępuje z nimi nieprzyzwoicie.
Czynniki intrapsychiczne odpowiedzialne za kompulsywny charakter wrogo-agresywnych tendencji
•
pragnienie usprawiedliwienia się przed sobą (udowodnienia sobie słuszności swoich pretensji) – czyni
kompulsywną potrzebę mściwego odwetu
•
konieczność uciszenia wszelkich wątpliwości na swój temat i samooskarżeń – czyni kompulsywnymi
potrzebę udowodnienia swojej racji i wysuwane z tego tytułu wygórowane wymagania
•
potrzeba uzewnętrznienia nienawiści do siebie – czyni kompulsywną postawę oskarżycielską i karcącą
wobec ludzi
Czynniki intrapsychiczne odpowiedzialne za wybujały rozrost postawy odwetowej (= czynniki, które są
przyczyną braku występujących w normalnych warunkach hamulców dla mściwych impulsów)
1.
Proces psychicznego twardnienia (proces tłumienia wszelkiej miękkości emocjonalnej) – wywołany
postępowaniem i postawami otoczenia, i ma na celu ochronę przed ludźmi:
•
potrzeba osiągnięcia stanu znieczulenia na cierpienie – wzmocniona przez drażliwość dumy, osiąga
kulminację dzięki ambicji na punkcie braku drażliwości
•
wyparte pragnienie ciepła ludzkich uczuć – od początku niespełniane przez postawy otoczenia, później
zostaje wyparte na rzecz pragnienia triumfów i ostatecznie zamrożone przez nienawiść do siebie
(przekonanie, że jest się kimś, kto nie zasługuje na niczyje uczucia); człowiek nie mając nic do
stracenia zwraca się przeciwko ludziom na zasadzie: „(skoro nie mogą mnie kochać) niech mnie
nienawidzą, byle tylko się mnie bali”
•
ograniczony motyw zdrowo pojętego własnego interesu – występuje w minimalnym stopniu wskutek
niemal zupełnego zobojętnienia wobec własnego dobra
•
osłabiony strach przed ludźmi – choć w pewnym stopniu istnieje, podlega osłabieniu przez ambicję na
punkcie własnej niepodatności na ciosy i nietykalności
2.
Brak sympatii do ludzi – ma wiele przyczyn tkwiących i we wrogości wobec innych, i w braku
sympatii do siebie samego; zasadnicze źródło wynika z uczucia zgeneralizowanej zawiści płynącej z
uczucia wykluczenia własnej osoby z życia jako takiego (bycia poza nawiasem radości, szczęścia,
miłości, twórczej postawy, rozwoju) z powodu swych wewnętrznych konfliktów; człowiek taki
zazdrości wszystkim innym zadowolenia z życia: rani jego dumę sam fakt, że ktoś może mieć rzecz,
której on nie jest w stanie osiągnąć, obojętne czy mu na tym zależy, czy nie (ale właśnie duma nie
pozwala mu się do tego przyznać); wydaje mu się, że inni chcą go upokorzyć swoją radością – takie
doznania rodzą impulsy odwetowe: chęć zniszczenia radości innych oraz powodują brak współczucia
dla cudzego cierpienia (mściwe okrucieństwo). Najgłębsza warstwa zawiści to jednak fakt, że mimo
pozornego odwrócenia się od życia, jego uroki nie przestają budzić w jednostce pożądania: chęć
większej pełni życia została sparaliżowana, ale nie ugaszona.
Podsumowanie – porównanie 3 rodzajów strategii ekspansywnych
Typ narcystyczny
Typ perfekcjonistyczny
Typ mściwo-dominujący
Metoda
przezwyciężania
strachu i niepokoju
dążenie do dominacji
Sposób dążenia do
dominacji
podziw dla własnej osoby i
wygrywanie swojego
uroku
naginanie życia do własnych
wygórowanych standardów
zajęcie postawy człowieka
niezwyciężonego, który
toruje sobie drogę za
pomocą triumfalnego
6
odwetu
Postawa
emocjonalna
przejściowe stany
podniesienia temperatury
uczuć i doświadczania
radości życia
chłód emocjonalny
całkowite zamrożenie
uczuć
Postawa wobec
przeżywania uczuć
pozytywnych
bywa życzliwy ludziom, a
niekiedy nawet
wspaniałomyślny – co
wypływa z
nieuzasadnionego
poczucia własnego
bogactwa wewnętrznego
przejawia niekiedy
życzliwość i postawy
przyjacielskie – o ile uważa,
ze powinien tak postępować
ma tendencję do burzenia
pozytywnych uczuć i
wyszydzania ich
Pierwiastek wrogości
obecny, ale przezwycięża
go wspaniałomyślność
obecny, ale tłumi go
wewnętrzny zakaz postawy
wrogiej
przejawia się w sposób
najbardziej otwarty i jest
potencjalnie najbardziej
destruktywny
Oczekiwania wobec
ludzi
oddanie i podziw
szacunek
posłuszeństwo
Nieuświadomione
źródła wymagań
stawianych życiu
„naiwna” wiara w
osiągnięcie własnej
wielkości
skrupulatnie wykalkulowany
„pakt” z życiem
przeświadczenie o prawie
dochodzenia zadanych
przez życie krzywd
Szanse terapii
+++
++
+
opracowanie: Marta Andrałojć
7