Elektromechanik_724[05]_E1.03

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Paweł Krawczak

Posługiwanie się dokumentacją techniczną
724[05].E1.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
dr hab. inż. Krzysztof Pacholski
mgr inż. Henryk Kucharski

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Barbara Kapruziak

Konsultacja:
dr inż.. Bożena Zając

Korekta:
mgr inż. Barbara Kapruziak

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 724[05].E1.03,
„Posługiwanie się dokumentacją techniczną” zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu elektromechanik 724[05].

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Rodzaje dokumentacji technicznej

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Znaczenie rysunku technicznego i jego rodzaje

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Przybory i materiały rysunkowe. Stanowisko kreślarskie

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Konstrukcje geometryczne

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Rzutowanie aksonometryczne i prostokątne

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Widoki i przekroje

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Wymiarowanie przedmiotów na rysunkach

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8. Rysunki wykonawcze i złożeniowe

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Symbole graficzne stosowane w rysunku elektrycznym

4.9.1. Materiał nauczania

4.9.2. Pytanie sprawdzające

4.9.3. Ćwiczenia

4.9.4. Sprawdzian postępów

4.10. Rodzaje rysunku technicznego elektrycznego.

Schematy elektryczne

4.10.1. Materiał nauczania

4.10.2. Pytania sprawdzające

4.10.3. Ćwiczenia

4.10.4. Sprawdzian postępów

4.11. Elementy rysunku technicznego budowlanego

4.11.1. Materiał nauczania

4.11.2. Pytania sprawdzające

4.11.3. Ćwiczenia

4.11.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

„Poradnik”, który Ci przekazujemy będzie pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu

posługiwania się dokumentacją techniczną.
W „Poradniku” będziesz mógł znaleźć następujące informacje ogólne:

−

wymagania wstępne określające umiejętności, jakie powinieneś posiadać, abyś mógł bez
problemów rozpocząć pracę z poradnikiem,

−

cele kształcenia, czyli wykaz umiejętności, jakie opanujesz w wyniku kształcenia
w ramach tej jednostki modułowej,

−

materiał nauczania, czyli wiadomości teoretyczne konieczne do opanowania treści
jednostki modułowej,

−

zestawy pytań sprawdzających, czy opanowałeś już podane treści,

−

ćwiczenia, zawierające polecenia, sposób wykonania oraz wyposażenie stanowiska pracy,
które pozwolą Ci ukształtować określone umiejętności praktyczne,

−

sprawdziany postępów pozwalające sprawdzić Twój poziom wiedzy po wykonaniu
ćwiczeń,

−

sprawdzian osiągnięć opracowany w postaci testu, który umożliwi Ci sprawdzenie
Twoich wiadomości i umiejętności opanowanych podczas realizacji programu jednostki
modułowej,

−

literaturę związaną z programem jednostki modułowej, umożliwiającą pogłębienie Twej
wiedzy z zakresu programu tej jednostki.

Życzę owocnego korzystania z tego „Poradnika”.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

724[05].E1.02

Rozpoznawanie materiałów

stosowanych w maszynach

i urządzeniach elektrycznych

724[05].E1.07

Obliczanie i pomiary parametrów

obwodów prądu stałego

Moduł 724[05].E1

Podstawy elektromechaniki

724[05].E1.01

Przestrzeganie przepisów bhp, ochrony ppoż

oraz ochrony środowiska

724[05].E1.03

Posługiwanie się dokumentacją

techniczną

724[05].E1.08

Obliczanie i pomiary parametrów

obwodów prądu przemiennego

724[05].E1.04

Rozpoznawanie podzespołów

stosowanych w maszynach

i urządzeniach elektrycznych

724[05].E1.09

Dobieranie elementów

i podzespołów elektronicznych

oraz sprawdzanie ich parametrów

724[05].E1.05

Wykonywanie prac z zakresu

obróbki ręcznej metali

i tworzyw sztucznych

724[05].E1.06

Wykonywanie prac z zakresu

obróbki mechanicznej metali

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej „Posługiwanie się

dokumentacją techniczną”, powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

korzystać z poradników i norm,

−

analizować treść zadania, dobierać metody i plan rozwiązania,

−

samodzielnie podejmować decyzje,

−

rozpoznawać materiały stosowane w maszynach i urządzeniach elektrycznych,

−

rozpoznawać podstawowe przybory kreślarskie,

−

korzystać z przyborów kreślarskich.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej „Posługiwanie się dokumentacją

techniczną” powinieneś umieć:

−

rozróżnić poszczególne rodzaje dokumentacji technicznej maszyn i urządzeń

elektrycznych,

−

określić znaczenie rysunku technicznego,

−

dobrać papiery rysunkowe i przybory do rysowania,

−

rozróżnić i zastosować znormalizowane linie rysunkowe,

−

posłużyć się skalą podczas wykonywania lub czytania rysunku,

−

wykonać rysunek techniczny prostego modelu lub części maszyny,

−

zwymiarować i opisać rysunki,

−

rozpoznać symbole graficzne i oznaczenia stosowane w rysunku technicznym

elektrycznym,

−

narysować proste schematy elektryczne,

−

odczytać proste schematy elektryczne: blokowe, ideowe i montażowe,

−

odczytać rysunki maszyn i urządzeń elektrycznych,

−

odczytać plan i schemat instalacji elektrycznej,

−

odczytać prostą dokumentację techniczną.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Rodzaje dokumentacji technicznej

4.1.1. Materiał nauczania

Tworzenie i użytkowanie wyrobów (urządzeń, maszyn) wymaga specyficznej

dokumentacji technicznej składającej się z dwóch rodzajów dokumentacji: dokumentacji
konstrukcyjnej i dokumentacji technologicznej. W skład każdej z tych dokumentacji wchodzą
różnego rodzaju dokumenty i rysunki, których zestawienie zawiera poniższy schemat.

Rys. 1. Schemat dokumentacji wyrobu maszynowego [5]

−

założenia konstrukcyjne,

−

warianty rozwiązań, szkice,

−

obliczenia sprawdzające,

−

warunki analizy wykreślnej, rozkłady sił

i łańcuchy sił,

−

schematy strukturalne i kinematyczne,

−

schematy montażowe, połączeń,

−

rysunki złożeniowe całości wyrobów,

z podanymi warunkami technicznymi,

−

rysunki złożeniowe zespołów głównych

i zespołów rzędów niższych, wykazy
części,

−

rysunki wykonawcze części,

−

warunki techniczne odbioru

i dokumentacja techniczno – ruchowa
DTR,

−

rysunek ofertowy wyrobu.

−

karty technologiczne,

−

instrukcja obróbki,

−

instrukcje uzbrojenia (ustawienia)

narzędzi i przyrządów w obrabiarce,

−

instrukcje obróbki cieplnej,

−

instrukcje obróbki powierzchni, np.

galwanicznej,

−

instrukcje kontroli (opracowane na

podstawie rysunku konstrukcyjnego),

−

instrukcje montażu,

−

karty kalkulacyjne,

−

spis pomocy warsztatowych

(przyrządów i uchwytów, narzędzi
i sprawdzianów).

Dokumentacja techniczna wyrobu

Dokumentacja konstrukcyjna

Dokumentacja technologiczna

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W dokumentacji konstrukcyjnej zawarte są między innymi:

–

podstawowe dane do projektowania, np. moc urządzenia, zakres prędkości obrotowych,
rozstaw osi, wymiary gabarytowe, jakie ruchy wykonuje urządzenie itp.,

–

szkice różnych rozwiązań i wariantów konstrukcji urządzenia,

–

obliczenia mechaniczne i wytrzymałościowe urządzenia,

–

rysunki schematyczne: kinematyczne, montażu, połączeń – zwykle rysowane za pomocą
symboli graficznych i w różnych stopniach uproszczeń rysunkowych,

–

rysunki złożeniowe i wykonawcze przedstawiające całe zespoły urządzenia lub
pojedyncze elementy,

–

dokumentacja techniczno-ruchowa, która jest zbiorem dokumentów dotyczących zasad
eksploatacji: smarowania, czyszczenia, przeglądów, remontów.
Dokumentacje

technologiczną

stanowią

dokumenty

związane

procesem

technologicznym elementów maszyn i urządzeń. Do podstawowych dokumentów należy karta
technologiczna oraz instrukcja obróbki.

Karta technologiczna jest dokumentem opisującym proces technologiczny obróbki lub

montażu, poczynając od materiału wyjściowego do gotowego wyrobu i zawiera:
–

nazwę części,

–

rodzaj i stan materiału wyjściowego,

–

ilość wykonywanych sztuk,

–

zestawienie wszystkich operacji w kolejności ich wykonania,

–

symbole oprzyrządowania,

–

parametry czasowe.
Na podstawie karty technologicznej (rys. 2) dla każdej operacji opracowuje się karty

instrukcyjne obróbki (rys. 3), które zawierają miedzy innymi:
–  oznaczenie przedmiotu, operacji i stanowisk pracy,
–  parametry techniczne operacji (zabiegów),
–  szkic przedstawiający część po zakończeniu operacji,
–  przyrządy i uchwyty,
–  sposób mocowania,
–  narzędzia i sprawdziany.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 2. Karta technologiczna [4]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 3. Karta instrukcji obróbki [1]

Instrukcja uzbrojenia (ustawienia) narzędzi i przyrządów jest dokumentem, który

wskazuje sposób zamocowania narzędzi wraz z podaniem istotnych wymiarów ustawczych.

Instrukcja obróbki cieplnej i obróbki powierzchni jest dokumentem podobnym do karty

instrukcyjnej jednak, dotyczy parametrów obróbki cieplnej metali lub obróbki galwanicznej
(cynkowania, niklowania, chromowania).

Instrukcja montażu określa kolejność montażu elementów w zespół wraz z podaniem

wymiarów montażowych, np. luzów pomiędzy zmontowanymi elementami.

Spis pomocy warsztatowych jest to zestawienie tabelaryczne, w którym podajemy wykaz

potrzebnych podczas obróbki przyrządów, uchwytów obróbkowych, narzędzi obróbczych,
narzędzi pomiarowych i sprawdzianów.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie dokumentacje wchodzą w skład dokumentacji technicznej?
2.  Z jakich elementów składa się dokumentacja konstrukcyjna?
3.  Z jakich dokumentów składa się dokumentacja technologiczna?
4.  Jaki dokument nazywamy kartą technologiczną wyrobu?
5.  Jaki dokument nazywamy kartą instrukcyjną?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Otrzymasz dokumentację techniczną wyrobu. Zapoznaj się ze wszystkimi dokumentami

wchodzącymi w jej skład i dokonaj podziału na dokumentację konstrukcyjną i technologiczną.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2)  zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3)  zapoznać się z dokumentację techniczną wyrobu,
4)  dokonać klasyfikacji,
5)  zaprezentować rozwiązanie nauczycielowi.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru,

−

dokumentacja techniczna wyrobu,

−

mazaki.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) dokonać klasyfikacji dokumentacji technicznej wyrobu?



2) scharakteryzować dokumentację konstrukcyjną?



3) scharakteryzować dokumentację technologiczną?



„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Znaczenie rysunku technicznego i jego rodzaje

4.2.1. Materiał nauczania

Rysunek jest najstarszą metodą zapisu informacji lub myśli człowieka za pomocą linii –

kreski.  Jest  formą  graficznego  porozumiewania  się  między  ludźmi  bez  słów,  niezależnie  od
kraju  ich  pochodzenia.  Rysunek  techniczny  jest  specjalnym  rodzajem  rysunku
wykonywanego  według  ustalonych  zasad  i  przepisów.  Dzięki  zwięzłemu  i  przejrzystemu
wyrażaniu  kształtów  i  wymiarów  odwzorowywanego  przedmiotu  rysunek  techniczny
dokładnie  wskazuje,  jak  ma  wyglądać  przedmiot  po  wykonaniu,  oraz  informuje,  jak  należy
przygotować  się  do  jego  wykonania.  Rysunki  techniczne  obrazujące  wyroby  przemysłu
maszynowego

nazywają

się

rysunkami

technicznymi

maszynowymi,

przemysłu

elektrycznego  –  rysunkami  technicznymi  elektrycznymi,  przedstawiające  budynki  i  obiekty
budowlane  –  rysunkami  technicznymi  budowlanymi.  Wszystkie  rysunki  techniczne  muszą
spełniać  szereg  wymagań  gwarantujących  ich  przydatność  w  technice.  Podstawowy  wymóg
to  jednoznaczność  graficznego  zapisu  zapewniająca  jednoznaczny  odczyt.  W  rysunku
technicznym  posługujemy  się  liniami  różnego  rodzaju  i  grubości,  znakami  graficznymi,
ujednoliconymi  metodami  przedstawiania  obiektów.  Rysunek  powinien  być  wykonany
starannie, przejrzyście, bez poprawek, z użyciem właściwych linii oraz właściwego kroju pisma.
Rysunek techniczny  jest zapisem, którym posługuje się wielu  ludzi  nie tylko w obrębie  jednego
zakładu pracy czy szkoły, ale używa się go na terenie całego kraju czy w skali międzynarodowej.
Z  tego  powodu  reguły  i zasady  rysowania  zostały  ujednolicone  i  ujęte  w  normach.  Obecnie
niemal  wszystkie  elementy  rysunku,  rozmiary  arkuszy,  rodzaje  linii,  opisy  rysunków  podlegają
ogólnopaństwowym  przepisom  nazywanym  Polskimi  Normami  (PN),  opracowanymi  przez
Polski  Komitet  Normalizacyjny  (PKN).  Zagadnienia  terminologiczne  związane  z  rysunkami
technicznymi reguluje Polska Norma PN ISO 10209-1.

W normie PN-ISO 10209-1 zdefiniowano następujące pojęcia podstawowe dotyczące

rysunków:

−

rysunek techniczny jest informacją podaną na nośniku informacji, przedstawioną
graficznie zgodnie z przyjętymi zasadami i zazwyczaj w podziałce,

−

szkic jest rysunkiem wykonanym na ogół odręcznie i niekoniecznie w podziałce,

−

schemat to rysunek, w którym zastosowano symbole graficzne w celu pokazania funkcji
części składowych układu i ich współzależność.

Norma PN-ISO 10209-1 opisuje również rodzaje rysunków. Wyróżnia ona między

innymi:

−

rysunek powykonawczy – stosowany do zapisów szczegółów konstrukcji po jej
zakończeniu,

−

rysunek złożeniowy – przedstawiający wzajemne usytuowanie i/lub kształt zespołu na
wyższym poziomie strukturalnym zestawianych części,

−

rysunek elementu – przedstawiający pojedynczy element składowy, zawierający
wszystkie informacje wymagane do określenia tego elementu,

−

rysunek zestawu elementów – przedstawiający wymiary, sposób wyróżniania (rodzaj
elementu i numer identyfikacyjny) oraz zawierający dane dotyczące wykonania zestawu
elementów danego rodzaju,

−

rysunek szczegółu – przedstawiający na ogół w powiększeniu część konstrukcji (element)
i zawierający specyficzne informacje dotyczące kształtu i konstrukcji albo montażu
i połączeń,

−

rysunek szkicowy, rysunek wstępny – rysunek służący za podstawę do wyboru
końcowego rozwiązania i/lub do dyskusji między zainteresowanymi stronami,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

rysunek złożeniowy ogólny – przedstawiający wszystkie zespoły i części całego wyrobu,

−

rysunek połączenia – podający informację potrzebną do złożenia i dopasowania dwu
części, odnoszącą się, np. do ich wymiarów, ograniczenia kształtu, wymagań
dotyczących eksploatacji i prób,

−

wykaz części – kompletna lista pozycji tworzących zespół (lub podzespół) albo
poszczególnych części przedstawionych na rysunku,

−

rysunek części – przedstawiający pojedynczą część (która nie może być dalej rozłożona)
i zawierający wszystkie informacje niezbędne do określenia tej części,

−

rysunek podzespołu – rysunek złożeniowy na niższym poziomie strukturalnym,
przedstawiający tylko ograniczoną liczbę dróg lub części.

Znormalizowanymi elementami rysunku technicznego określonymi przez Polskie Normy

są również: formaty arkuszy, na których wykonuje się rysunki techniczne, linie rysunkowe,
tabliczki rysunkowe, podziałki w jakich odwzorowujemy rzeczywisty przedmiot na rysunku
oraz pismo rysunkowe.

Najważniejszymi elementami graficznymi każdego rysunku są linie, które ten rysunek

tworzą.  W  zależności  od  zastosowania  rozróżniamy  następujące  rodzaje  linii  rysunkowych:
ciągłe,  kreskowe,  z  długą  kreską  i  kropką,  z  długą  kreską  i  dwoma  kropkami.  Rysunki
techniczne wykonuje się za pomocą  linii o znormalizowanych grubościach: 0,13; 0,18; 0,25;
0,35;  0,5;  0,7;  1,4;  2  mm.  Grubość  linii  ma  w  rysunku  bardzo  duże  znaczenie,  należy  ją
dobierać  w  zależności  od  wielkości  rysowanego  przedmiotu  i  stopnia  złożoności  jego
budowy, zagęszczenie  linii, przeznaczenia i podziałki rysunku. Wybrana grupa grubości  linii
(grubych  i  cienkich)  powinna  być  jednakowa  dla  wszystkich  rysunków  wykonanych  na
jednym arkuszu. Np. jeżeli grubość linii grubej wynosi 0,5 mm, to linia cienka powinna mieć
grubość 0,25 mm lub jeżeli linia gruba ma grubość 0,7 mm to linia cienka 0,35 mm.

Tabela 1. Grupy grubości linii rysunkowych [4]

Grupy grubości linii rysunkowych

Odmiana

grubości

cienka

0,18

0,25

0,35

0,5

0,7

gruba

0,35

0,5

0,7

1,0

1,4

bardzo gruba

0,7

1,0

1,4

2,0

Tabela 2. Rodzaje i zastosowanie linii rysunkowych [4]

Lp.

Rodzaj linii

(nazwa)

Odmiana

grubości

Linia – budowa

Podstawowe zastosowanie

w rysunku technicznym

maszynowym

cienka

– linie wymiarowe,
– pomocnicze linie wymiarowe,
– linie odniesienia,
– linie kreskowania przekrojów,

ciągła

gruba

– widoczne zarysy i krawędzie
przekrojów,
– linie przekrojów,
– zarysy kładów przesuniętych,
– obramowanie rysunków

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Lp.

Rodzaj linii

(nazwa)

Odmiana

grubości

Linia – budowa

Podstawowe zastosowanie

w rysunku technicznym

maszynowym

cienka

odręczna

– zakończenia lub przerwania
   urwanego widoku, przekroju,
– linia oddzielająca widok od
   przekroju,

cienka

zygzakowata

– jak linia cienka odręczna

cienka

– zarysy i krawędzie niewidoczne

kreskowa

gruba

– oznaczenie dopuszczalnych
obszarów obróbki cieplnej

cienka

– linie środkowe i symetrii,
– koła i linie podziałowe,

z długą

kreską

i kropką

gruba

– ograniczenie obszarów obróbki
powierzchniowej,
– położenie płaszczyzn przekrojów

z długą

kreską

i dwiema

kropkami

cienka

– zarys pierwotny przed
   kształtowaniem,
– skrajne położenie części
   ruchomych

Formaty arkuszy przeznaczonych do wykonania rysunków technicznych są

znormalizowane  (PN-EN  ISO  5457:2002).  Prostokątny  kształt  arkusza  rysunkowego  został
tak  dobrany,  żeby  każdy  arkusz  dwa  razy  większy  lub  dwa  razy  mniejszy  był  podobny  do
pierwotnego,  to  jest,  aby  stosunek  boku  dłuższego  do  krótszego  był  zawsze  taki  sam.  Jako
format zasadniczy przyjęto arkusz o wymiarach 297 x 210 mm i oznaczono go symbolem A4.

Inne formaty (zwane podstawowymi) są wielokrotnością formatu zasadniczego, tzn. są 2,

4, 8 lub 16 razy większe od A4 i oznaczone symbolami A3, A2, A1, A0.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 3. Wymiary formatów rysunkowych [1]

Rys. 4. Formaty rysunkowe [1]

Na każdym rysunku technicznym bez względu na to, jakiego jest formatu, należy

wykonać obramowanie. Ramka powinna być wykonana linią ciągłą w odległości 5 mm od
krawędzi arkusza. Tabliczkę rysunkową umieszcza się w prawym dolnym polu arkusza.

Rys. 5. Układ arkusza [1]

Znaczna część objaśnień i uwag, dotyczących rysunku zawarta jest w tabliczce

rysunkowej, którą umieszcza się w prawym dolnym rogu arkusza tak, aby przylegała do linii
obramowania. Tabliczka rysunkowa jest nieodzownym elementem graficznym każdego
rysunku i zawiera zgodnie z Polską Normą PN-EN ISO 7200:2005:

−

numer rysunku,

−

nazwę przedmiotu lub dokumentu,

−

nazwę lub znak przedsiębiorstwa,

Format

Wymiary arkusza (mm)

841 × 1189

594 × 841

420 × 594

297 × 420

210 × 297

TABLICZKA

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

podziałkę,

−

format arkusza,

−

rodzaj materiału, z jakiego jest wykonany przedmiot,

−

zapisy zmian rysunkowych,

−

datę.

Wzór tabliczki dla rysunków szkolnych przedstawia rys. 6.

Rys. 6. Wzór tabliczki do rysunków szkolnych [1]

W  przypadku,  gdy  rysując  przedmiot  nie  możemy  odzwierciedlić  jego  rzeczywistych
wymiarów,  gdyż  są  za  duże  dla  danego  formatu  lub  narysowany  przedmiot  jest  niewielkiej
wielkości  i  rysunek  nie  będzie  czytelny,  posługujemy  się  rysunkiem  w  odpowiedniej
podziałce. Podziałki rysunkowe mogą być:

−

zwiększające – 2:1; 5:1; 10:1; 20:1; 50:1; 100:1;

−

naturalna – 1:1

−

zmniejszające – 1:2; 1:5; 1:10; 1:20.

Ponieważ rysunek techniczny zawiera nie tylko informacje graficzne, ale także jego opis

celem uzyskania przejrzystości tych opisów wprowadzono znormalizowane elementy pisma
jak: wysokość, grubość, pochylenie. Zgodnie z PN (PN-EN ISO 3098-0:2002 „Dokumentacja
techniczna wyrobu – Pismo”),

znormalizowana wysokość h pisma wynosi: 1,8; 2,5; 3,5; 5; 7;

10; 14; 20 mm. Grubość linii pisma d wynosi:

−

dla pisma rodzaju A ~ 0,07 h (tabela 4),

−

dla pisma rodzaju B ~ 0,01 h (tabela 5).

Na przykład, gdy wysokość pisma wynosi 20 mm to grubość linii rodzaju A wynosi 1,4

mm, rodzaju B 2 mm. Szerokość g dla różnych liter i cyfr jest zależna od rodzaju litery lub
cyfry oraz od rodzaju pisma. Pismo użyte na rysunkach może by pismem pochyłym (α = 75°)
i pismem prostym (rys. 7).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 7. Konstrukcja pisma prostego i pochyłego: h – wysokość pisma (wysokość liter wielkich i cyfr),

c – wysokość liter małych, d – grubość linii pisma, b – minimalna podziałka wierszy (wysokość siatki
pomocniczej), g – szerokość liter, a – odstęp między literami, e – minimalny odstęp między wyrazami
i liczbami, f – przewyższenie liter i cyfr [1]

Tabela 4. Charakterystyczne wielkości pisma rodzaju A [1]

Wielkości charakterystyczne

Nazwa

Oznaczenie

Wymiary, mm

Wysokość pisma
(wysokość liter wielkich i cyfr)

Wysokość liter małych

(14/14) h

(10/14) h

14d

10d

2,5

1,8

3,5

2,5

5,0

3,5

7,0

5,0

10,0

7,0

14,0

10,0

20,0

14,0

Odstęp między literami
i cyframi

Minimalna podziałka wierszy
(wysokość siatki pomocniczej)

Minimalny odstęp między wy-
razami i liczbami

(2/14) h

(22/14) h

(6/14) h

22d

0,35

4,0

1,1

0,5

5,5

1,5

0,7

8,0

2,1

1,0

11,0

3,0

1,4

16,0

4,2

2,0

22,0

6,0

2,8

31,0

8,4

Grubość linii pisma

(1/14) h

–

0,18

0,25

0,35

0,5

0,7

1,0

1,4

Tabela 5. Charakterystyczne wielkości pisma rodzaju B [1]

Wielkości charakterystyczne

Nazwa

Oznaczenie

Wymiary, mm

Wysokość pisma (wysokość
liter wielkich i cyfr)

Wysokość liter małych

(10/10) h

(7/10) h

10d

1,8

1,3

2,5

1,8

3,5

2,5

5,0

3,5

7,0

5,0

10,0

7,0

14,0

10,0

20,0

14,0

Odstęp między literami
i cyframi

Minimalna podziałka wierszy
(wysokość siatki pomocniczej)

Minimalny odstęp między
wyrazami i liczbami

(2/10) h

17/10) h

(6/10) h

17d

0,35

3,1

1,1

0,5

4,3

1,5

0,7

6,0

2,1

1,0

8,5

3,0

1,4

12,0

4,2

2,0

17,0

6,0

2,8

24,0

8,4

4,0

34,0

12,0

Grubość linii pisma

(1/10) h

–

0,18

0,25

0,35

0,5

0,7

1,0

1,4

2,0

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jaki rysunek nazywamy rysunkiem technicznym?
2.  Jaki rysunek nazywamy szkicem?
3.  Jaki rysunek nazywamy schematem?
4.  Do rysowania jakich elementów używamy linii ciągłej grubej?
5.  Do rysowania jakich elementów używamy linii ciągłej cienkiej?
6.  Jakie są wymiary arkusza podstawowego A4?
7.  Jakie informacje zawarte są w tabliczce rysunkowej?
8.  Jaki rodzaj pisma stosujemy do opisania rysunku technicznego?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wypisz litery alfabetu łacińskiego pismem technicznym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2)  zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3)  wpisać alfabet łaciński,
4)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5)  dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

ołówki,

−

papier milimetrowy,

−

gumka.

Ćwiczenie 2

Masz do dyspozycji obcięty arkusz A4. Narysuj ramkę rysunku. Zaprojektuj tabliczkę

rysunkową i narysuj ją w formatce. Następnie posługując się pismem technicznym wpisz
dane w tabliczkę rysunkową.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2)  zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3)  wykreślić ramkę formatu A4 na papierze,
4)  narysować tabliczkę rysunkową,
5)  opisać pismem technicznym tabliczkę rysunkową,
6)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7)  dokonać oceny ćwiczenia.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

papier rysunkowy,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówki,

−

gumka.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić zastosowanie linii rysunkowych ?



2) wskazać wymiary formatu A4?



3) narysować ramkę rysunkową o odpowiednich wymiarach?



4) narysować tabliczkę rysunkową?



5) zastosować odpowiednie pismo do opisania rysunku?



„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Przybory i materiały rysunkowe. Stanowisko kreślarskie

4.3.1. Materiał nauczania

Do sporządzania rysunku technicznego potrzebne są materiały i przybory rysunkowe. Do

podstawowych materiałów możemy zaliczyć:
–

papier biały bez nadruków lub w kratkę do szkicowania lub drukowania rysunków,

–

papier milimetrowy,

–

karton biały – tzw. brystol, do rysowania ołówkiem i tuszem,

–

kalkę  techniczną  do  rysowania  twardymi  ołówkami  lub  tuszem:  jest  to  materiał
półprzeźroczysty,  o  małej  wytrzymałości  mechanicznej,  podczas  składania  pęka,  z tego
względu  zaleca  się,  by  rysunki  wykonane  na  kalce  technicznej  były  zwijane  w  rulon
i przechowywane w tubie rysunkowej wykonanej z tworzywa lub tektury,

–

folia techniczna – poliestrowa do rysowania na ogół tuszem: jest to materiał
półprzezroczysty o dużej odporności mechanicznej, nie nadaje się do składania.
Rysunki wykonuje się ołówkami lub tuszem. Ponieważ wykonywane są one na różnego

typu  materiałach,  wymagają  ołówków o  różnych  stopniach  twardości. Oznaczenie  twardości
ołówka składa się z cyfry i dużej litery. Literą B oznaczono ołówki miękkie: 8B, 7B, 6B, 5B,
4B,  3B,  2B,  B.  Im  większa  wartość    przy  literze  B,  tym  ołówek  bardziej  miękki.  Literą  H
oznaczono  ołówki  twarde:  6H,  5H,  4H,  3H,  2H,  H  –  im  większa  wartość  przy  literze  tym
ołówek bardziej twardy. Literami HB, F, Nr2 oznaczono ołówki średnio twarde.

Ponieważ w rysunku technicznym stosujemy linie o różnej grubości, to tradycyjne

ołówki w oprawie drewnianej (trudność ostrzenia) wypierane są przez ołówki automatyczne
przystosowane do różnych grubości grafitu (rys. 8). Zaletą tego typy ołówków jest możliwość
zakupienia wkładów o różnej twardości oraz średnicy rysika.

Rys. 8. Ołówki kreślarskie automatyczne nie wymagające ostrzenia [4]

Do usuwania zbędnych linii wykonanych ołówkiem używa się gumki technicznej.

Produkowane są gumki o różnym stopniu twardości. Do ścierania linii wykonanej ołówkiem
używa się gumki miękkiej a do tuszu gumki twardej.

Do rysowania rysunków tuszem stosowany jest tusz kreślarski w kolorze czarnym,

rzadziej wykorzystywane są też tusze kolorowe (czerwony, niebieski, zielony). Tusz na kalkę
lub papier nanoszony jest za pomocą grafionów lub rapidografów.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 9. Przyrządy do kreślenia tuszem: a) grafion, b) rapidograf [1]

Grafiony (rys. 9 a) ze względu na swoje liczne wady związane z obsługa i użytkowaniem

są wypierane przez rapidografy (rys. 9 b). Rapidograf jest to odpowiednik pióra, posiadający
pojemnik do okresowego napełniania tuszem oraz tak samo jak ołówek automatyczny,
w zależności od średnicy końcówki, pozwala na rysowanie linii o różnej grubości (rys. 10).

Rys. 10. Komplet rapidografów [4]

Do wykonywania rysunków używa się również kompletnych zestawów kreślarskich (rys. 11).

Rys. 11. Przybornik kreślarski: a – cyrkiel uniwersalny, b – przenośnik, c – cyrkiel uniwersalny mały,

d – zerownik, e – odmierzacz, f – grafiony, g – zasobnik z grafitami, h – wkrętak, i – gniazdo
środkujące, a

i d

– wkładki z grafitem, a

i d

– wkładki z grafionem, a

– wkładka z igłą,

– przedłużacz [1]

Do już wymienionych przyborów kreślarskich należy dołączyć również: linijki, trójkąty

rysunkowe, kątomierze, krzywiki, wzorniki rysunkowe. Komplet trójkątów składa się
z dwóch sztuk. Jeden posiada kąty 90°, 45°, 45° a drugi 90°, 60°, 30°

(rys. 12).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 12. Zestaw przyrządów kreślarskich [3]

Komplet krzywików składa się z trzech krzywików: eliptycznego, parabolicznego,

i hiperbolicznego (rys. 13).

Rys. 13. Krzywiki rysunkowe [4]

Wzorniki rysunkowe ułatwiają rysowanie takich elementów jak: okręgi o różnych

średnicach, widoki z góry łbów śrub sześciokątnych, owale, łuki zaokrągleń (rys. 14).

Rys. 14. Przykłady wzorników [4]

Miejsce, w którym wykonuje się prace rysunkowe nazywamy, stanowiskiem kreślarskim.

Podstawowym elementem wyposażenia tradycyjnego stanowiska kreślarskiego oprócz już

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wymienionych  przyrządów  jest  deska  kreślarska  (rys.  15).  Wykonuje  się  je  zwykle
z  tworzywa  sztucznego  lub  drewna  i  wyposaża  w  dodatkowe  elementy  tj.:  prowadnice,
wielofunkcyjne  i  wymienne  liniały,  obrotowe  głowice  kątowe,  uchwyty  do  mocowania
papieru  itp.  Przygotowując  stanowisko  kreślarskie  należy  pamiętać  o  odpowiednim
rozmieszczeniu  narzędzi  i  przyborów  kreślarskich,  dobrym  oświetleniu  i  właściwej  pozycji
ciała.

Rys. 15. Deska kreślarka i stół kreślarski [3]

Wraz z rozwojem technik komputerowych oraz oprogramowania wspomagającego CAD

tworzenie rysunków technicznych stało łatwiejsze (rys. 16). Linijki, ekierki, cyrkle, ołówki
zostały zastąpione przez komputer, ploter, drukarki oraz urządzenia peryferyjne
wspomagające proces rysowania.

Rys. 16. Projekt obudowy aparatu fotograficznego wykonany w programie CATIA [8]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie są materiały, na których sporządza się rysunki techniczne?
2.  Jakie są twardości ołówków używanych do rysowania?
3.  Jakie są podstawowe przybory kreślarskie i jakie jest ich zastosowanie?
4.  Do czego służą wzorniki rysunkowe?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Posługując się przyborami kreślarskimi narysuj na formacie A4 cztery linie równoległe

oddalone od siebie o 20 mm i pochylone względem podstawy rysunku pod kątem 75°.
Następnie wyznacz linie prostopadłe do linii narysowanych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2)  zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3)  narysować linie równoległe,
4)  narysować linie prostopadłe,
5)  narysować i opisać tabelkę rysunkową,
6)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7)  dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

papier rysunkowy,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówki,

−

gumka.

Ćwiczenie 2

Posługując się przyborami kreślarskimi narysuj kwadrat o boku 100 mm, następnie

w narożnikach kwadratu narysuj okręgi o średnicach odpowiednio równych Ø10, Ø15, Ø20,
Ø25 mm.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2)  zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3)  narysować kwadrat o boku 100 mm,
4)  wrysować okręgi o zadanych średnicach,
5)  narysować i opisać tabelkę rysunkową,
6)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7)  dokonać oceny ćwiczenia.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

papier rysunkowy,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówki,

−

gumka.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) dobrać przybory kreślarskie do rysowania zadanych elementów

rysunku?



2) dobrać linie rysunkowe?



3) dobrać papier rysunkowy?



„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Konstrukcje geometryczne

4.4.1. Materiał nauczania

Wykonywanie konstrukcji geometrycznych to zadania, które rozwiązuje się wykreślnie,

za  pomocą  przyrządów  kreślarskich.  Przedmioty  odwzorowywane  na  rysunku  technicznym
mają  bardzo  często  złożone  kształty,  składające  się  jednak  najczęściej  z  linii  prostych,
okręgów,  łuków,  owali  oraz  różnorodnych  kombinacji  tych  elementów.  Umiejętność
wykreślania  prostych  konstrukcji  geometrycznych,  takich  jak  np.  podział  odcinka,  kąta,
i okręgu na równe części, konstrukcja prostej stycznej do okręgu jest niezbędnym warunkiem
do wykonywania rysunku technicznego.

Podział dowolnego odcinka na 2, 4, 8 itd. równych części dokonuje się tzw. metodą

połowienia (rys. 17). Odcinek prostej AB dzieli się na 2 równe części. Ramię cyrkla ustawia
się  w  punkcie  A  i  promieniem  większym  niż  połowa  odcinka  zatacza  łuk.  Następnie  ramię
cyrkla przenosi się do punktu B i nie zmieniając długości promienia, zatacza łuk do przecięcia
z poprzednim łukiem. Otrzymane punkty  C  i D  łączy się  linia prostą. Powstały w przecięciu
z  odcinkiem  AB  punkt  E  jest  środkiem  odcinka  AB.  Prostą  odcinka  CD  nazywamy
symetralną odcinka  AB. Jeżeli odcinek AB należy podzielić  na 4 równe części, powtarza się
te same czynności co uprzednio dla jednej i drugiej połowy.

Rys. 17. Podział odcinka na dwie równe części [4]

Dowolny kąt dzieli się na połowy w następujący sposób: z wierzchołka O zatacza się łuk

dowolnym  promieniem  r  do  przecięcia  z  ramionami  kąta  w  punktach  A  i  B  (rys.  18).
Z otrzymanych punktów A i  B zakreśla się kolejno łuki promieniem r większym  niż połowa
odległości  między  tymi  punktami,  do przecięcia  się ze  sobą w  punkcie  C. Otrzymany  punkt
przecięcia C łączy się z wierzchołkiem O. Prosta poprowadzona przez punkty O i C dzieli kąt
na połowy, jest to tzw. dwusieczna kąta.

Rys. 18. Podział kąta na dwie równe części: a) ostrego, b) rozwartego [4]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podział kąta prostego na trzy równe części odbywa się w następujący sposób (rys. 19):

z wierzchołka O kąta prostego kreśli się łuk o dowolnym promieniu r, przecinający ramiona
kąta w punktach B i A. Z otrzymanych punktów tym samym promieniem r rysuje się kolejno
2 łuki, otrzymując punkty C i D, które po połączeniu z wierzchołkiem O dzielą kąt na trzy
równe części.

Rys. 19. Podział kąta na trzy równe części [4]

Podział okręgu na cztery i osiem równych części odbywa się w następujący sposób (rys.

20):  po  narysowaniu  dowolnego  okręgu  przez  środek  O  prowadzi  się  dwie  prostopadłe  do
siebie proste, które przetną okrąg w punktach  l, 2, 3, 4 i podzielą go na cztery równe części.
Po połączeniu punktów l, 2, 3, 4 liniami prostymi powstaje kwadrat wpisany w okrąg. Jeśli po
narysowaniu  okręgu  i  dwóch  prostopadłych  do  siebie  linii  przechodzących  przez  środek  O
narysuje się następną parę prostopadłych przesuniętą w stosunku do poprzednich o kąt 45°, to
linie  te  –  łącznie  z  narysowanymi  poprzednio  –  przetną  okrąg,  dzieląc  go  na  8  równych
części.  Po  połączeniu  punktów  podziału  l,  5,  2,  6  itd.  powstaje  ośmiokąt  foremny  wpisany
w okrąg.

Rys. 20. Podział okręgu na cztery i osiem części [1]

W podobny sposób dokonuje się podziału okręgu na trzy, sześć i dwanaście części

(rys. 21).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 21. Podział okręgu na trzy, sześć i dwanaście części [1]

Jeżeli przez punkt A leżący na okręgu mamy poprowadzić styczną do okręgu, to należy

wykonać następujące czynności (rys. 22): punkt A łączy się ze środkiem okręgu promieniem
OA  i z punktu  A  wystawia  prostą  prostopadłą  do  promienia  OA.  Wyznaczona  prosta  jest
szukaną  styczną.  Jeżeli  styczną  do  okręgu  należy  poprowadzić  z  punktu  A  leżącego  poza
okręgiem, punkt  A  łączy  się ze środkiem O okręgu. Na odcinku  OA, jak  na średnicy, rysuje
się  okrąg  do  przecięcia  się  z  danym  okręgiem  w  punktach  Ci  D.  Po  połączeniu  punktów
przecięcia C  i D z punktem  A otrzymuje  się dwie proste styczne do danego okręgu, bo kąty
ACO i ADO są proste, jako kąty wpisane, oparte na średnicy.

Rys. 22. Styczna do okręgu przechodzącego przez punkt na nim leżący oraz przez punkt zewnętrzny [1]

Styczną do dwóch okręgów o promieniu R i r prowadzi się następująco: z punktu O

promieniem R – r rysuje się okrąg, następnie z punktu O

kreśli w znany sposób styczną O

do tego okręgu (rys. 23). Odcinek OA przedłuża się do przecięcia z okręgiem o promieniu R
w punkcie B. Przez punkt B kreśli się prostą równoległą do O

A. Prosta przechodząca przez

punkty B  i C  jest żądaną styczną (zewnętrzną). Do danych dwóch okręgów o promieniach R
i r  można  też  poprowadzić  styczną  wewnętrzną.  Z  punktu  O  promieniem  R  +  r  kreśli  się
okrąg,  a  z  punktu  O

– styczną O

A. Promień O A poprowadzony przez punkt styczności

przecina okrąg o promieniu R w punkcie B. Przez punkt B kreśli się prostą równoległą do
O

A. Prosta przechodząca przez punkty B i C jest żądaną styczną.

Rys. 23. Styczne do dwóch okręgów: a) z zewnątrz, b) wewnątrz [1]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dwie proste prostopadłe można połączyć łukiem o założonym promieniu r

. Połączenie

polega na wyznaczeniu dwóch punktów styczności A i B łuku z prostymi oraz punktu C
będącego środkiem tego łuku (rys. 24).

Rys. 24. Łączenie linii prostopadłych łukiem [4]

Dwie proste przecinające się pod katem ostrym można połączyć łukiem o promieniu r

stycznym do nich (rys. 25).

Rys. 25. Łączenie łukiem linii ukośnych [4]

Dwie proste równoległe można połączyć łukiem stycznym o promieniu

, gdzie

a jest odległością między prostymi (rys. 26).

Rys.26. Łączenie prostych równoległych łukiem [4]

Aby połączyć okręgi łukiem wklęsłym o określonym promieniu R należy z punktu C

i C

wykreślić łuki o promieniu R

+ R oraz R

+ R do przecięcia się, a następnie wykreślić

proste przechodzące przez punkt przecięcia i punkty C

i C

oraz połączyć punkty przecięcia

łukiem o promieniu R. Podobnie łączymy okręgi łukiem wypukłym, tym razem jednak
promienie odejmuje się (rys. 27).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 27. Kreślenie łuku okręgu stycznego do dwóch okręgów [1]

Owal to krzywa płaska zamknięta, składająca się z czterech łuków okręgu,

symetrycznych  względem  dwu  osi  owalu:  dużej  i  małej.  Każde  dwa  łuki  owalu  leżące
naprzeciw  siebie  są  sobie  równe  (rys.  28).  Konstruowanie  owalu,  gdy  dane  są  obie  osie
wykonuje  się  w  następujący  sposób:  po  narysowaniu  dwóch  wzajemnie  do  siebie
prostopadłych osi AB i CD, przecinających się w punkcie O, promieniem OA zakreśla się łuk
do przecięcia się z przedłużeniem osi OC w punkcie E. Punkt A łączy się prostą z punktem C,
po  czym  promieniem  CE  =  OE  -  OC  rysuje  łuk  do  przecięcia  z  prostą  AC  w  punkcie  F.
Następnie  kreśli  się  symetralną  odcinka  AF,  która  przetnie  oś  AB  w  punkcie  O

i przedłużenie osi CD w punkcie O

. Punkty O

i O

są szukanymi środkami łuków okręgów

o promieniach r i R. Drugą połowę owalu wykonujemy analogicznie do pierwszej.

Rys. 28. Kreślenie owalu [1]

Zastosowanie konstrukcji geometrycznych przy odwzorowywaniu części maszyn

ilustruje  poniższy  przykład  rysunku  klucza  płaskiego  (rys.  29).  Konstrukcję  zarysu  szczęki
klucza  maszynowego  o  rozwartości  s  rozpoczyna  się  od  narysowania  dwu  linii  punktowych
wzajemnie  do  siebie  prostopadłych.  Następnie  z  punktu  O  leżącego  na  ich  przecięciu  kreśli
się  okrąg  o  średnicy  s.  Na  nim  opisuje  się  sześciokąt  foremny,  na  którym  z  kolei  należy
opisać  okrąg  o  promieniu  r.  Wierzchołki  sześciokąta  oznaczone  są  cyframi  l,  2,  3,  4,  5.
Z punktu O promieniem 2r rysuje się łuk 2' - 4' oraz z punktów 2 i 4 promieniem r - łuki l - 2'
i 5 - 4'. Przez punkty l i 3 kreśli się linię punktową, w odległości równej r od niej prowadzi się
dwie  linie  równoległe,  które  określą  szerokość  chwytu  klucza.  Aby  wyokrąglić  przejście
chwytu w główkę klucza łukami o promieniach r i 1,5 r, musimy znaleźć znanym sposobem
środki łuków oznaczone punktami 6 i 7.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 29. Przykład kreślenia rysunku klucza maszynowego: a), b), c) kolejne etapy konstrukcji szczęki [1]

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Co nazywamy konstrukcją geometryczną?
2.  Jakie znasz podstawowe konstrukcje geometryczne?
3.  W jaki sposób dokonuje się podziału okręgu na cztery równe części?
4.  W jaki sposób rysuje się styczne do okręgu?
5.  W jaki sposób łączy się okręgi łukami?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Stosując konstrukcje geometryczne wykonaj rysunek techniczny przedmiotu

przedstawionego na rys. 30 zgodnie z zaznaczonymi wymiarami. Zastosuj odpowiednie
grubości linii rysunkowych. Zachowaj linie odzwierciedlające elementy konstrukcji
geometrycznej.

Rys. 30. Płytka [4]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2)  zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3)  dobrać odpowiedni format arkusza rysunkowego,
4)  dobrać przybory kreślarskie,
5)  narysować ramkę i tabliczkę rysunkową,
6)  narysować osie symetrii przedmiotu,
7)  odwzorować przy pomocy konstrukcji geometrycznej przedmiot,
8)  narysować krawędzie przedmiotu,
9)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,

10) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

–

arkusz papieru,

–

przybory kreślarskie,

–

gumka,

–

ołówki.

Ćwiczenie 2

Stosując konstrukcje geometryczne wykonaj rysunek techniczny przedmiotu

przedstawionego na rys. 31 zgodnie z jego wymiarami. Zastosuj odpowiednie grubości linii
rysunkowych. Zachowaj linie odzwierciedlające elementy konstrukcji geometrycznej.

Rys. 31. Klucz płaski [4]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2)  zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3)  dobrać odpowiedni format arkusza rysunkowego,
4)  dobrać przybory kreślarskie,
5)  narysować ramkę i tabliczkę rysunkową,
6)  narysować osie symetrii przedmiotu,
7)  odwzorować przy pomocy konstrukcji geometrycznej przedmiot,
8)  narysować krawędzie przedmiotu,
9)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,

10) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

–

arkusz papieru,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

przybory kreślarskie,

–

gumka,

–

ołówki.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) dobrać odpowiedni format arkusza rysunkowego?



1) zastosować odpowiednią konstrukcję geometryczną?



2) zastosować odpowiedni rodzaj i grubość linii rysunkowych?



3) posługiwać się przyborami kreślarskimi?



„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Izometria

Dimetria
prostokątna

Dimetria
ukośna

4.5. Rzutowanie aksonometryczne i prostokątne

4.5.1. Materiał nauczania

Rzutem nazywamy rysunkowe odwzorowanie przedmiotu lub bryły geometrycznej na

płaszczyźnie  rzutów,  zwanej  rzutnią,  którą  jest  płaszczyzna  rysunku.  W  przypadku
odwzorowywania  przedmiotów  płaskich  na  kartce  papieru  nie  ma  większego  problemu,
ponieważ jego kształt zawiera się pomiędzy dwiema osiami zawartymi w płaszczyźnie kartki.
Problem  powstaje,  gdy  na  arkuszu  papieru  powinniśmy  odwzorować  bryłę.  Rozwiązano ten
problem poprzez rysowanie brył metodą rzutowania:

−

aksonometrycznego,

−

prostokątnego.

Rzut i rzutowanie w rysunku technicznym opisuje norma PN EN ISO 5456, w której

zdefiniowano następujące pojęcia:

−

rzut – to graficzne przedstawienie przedmiotu, wykonanego według ustalonego sposobu

rzutowania zgodnie z zasadami opisanymi w PN,

−

rzutowanie – to czynność wykonywana według określonych zasad prowadząca do

otrzymania dwuwymiarowego obrazu przedmiotu trójwymiarowego,

−

rzut aksonometryczny – to poglądowe przedstawienie przedmiotu na jednej

płaszczyźnie, dające trójwymiarowe wyobrażenie rysowanego obiektu.
Aksonometrią nazywamy rzutowanie modelu na jedną rzutnię. Rzuty przypominają

swoim wyglądem rysunki perspektywiczne stosowane w plastyce.

W rysunku technicznym znajdują zastosowanie trzy rodzaje aksonometrii - dimetria

ukośna, dimetria prostokątna i izometria (rys. 32). Poszczególne rzuty różnią się między sobą
sposobem  ustawienia  przedmiotu  względem  rzutni,  co  wiąże  się  ze  zmianą  długości
niektórych  krawędzi.  Rysunki  aksonometryczne  stosowane  są  do  kreślenia  rysunków
poglądowych.  Rzadko  wykorzystuje  się  je  jako  rysunki  wykonawcze,  gdyż  przedstawienie
wymiarów jest tu trudne i nie zawsze możliwe.

Rys. 32. Położenie osi współrzędnych X, Y, Z oraz zmiana wymiarów w aksonometriach: a) izometrii,

b) dimetrii prostokątnej, c) dimetrii ukośnej [4]

Reguły rysowania obiektów w rzutach aksonometrycznych polegają na tym, że główne

krawędzie  przedmiotu  –  długość,  wysokość  i  szerokość  –  rysuje  się  równolegle  do  osi
aksonometrycznych  i  stosuje  się  obowiązujące  na  nich  skrócenia  aksonometryczne.
Z  trzech  rodzajów  rzutów  najłatwiejsze  do  rysowania  są  rzuty  ukośne  (dimetria  ukośna)
(rys. 32 c).  Krawędzie przedmiotu równoległe do osi Z – wysokości i Y – szerokości rysuje
się  bez  skróceń,  czyli  w  rzeczywistych  wymiarach.  Natomiast  krawędzie  równoległe  do  osi
X – głębokości  skraca  się  o połowę  i rysuje  je nachylone pod kątem 45° do pozostałych osi
(poziomej i pionowej).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 33. Przykład figur płaskich w dimetrii ukośnej [4]

Rys. 34. Przykłady brył narysowanych w rzutach aksonometrycznych [9]

Najczęściej stosowane na rysunkach wykonawczych są rzuty prostokątne, które pokazują

przedmiot  z  kilku  stron.  Przyjęto  układ  rzutowania  wykorzystujący  trzy  płaszczyzny
wzajemnie  prostopadłe  zwane  rzutniami  (rys.  35).  Na  każdej  z  nich  przedstawiamy  rzut
prostokątny  przedmiotu.  Płaszczyzny  te  nazywamy:  I  –  rzutnia  pionowa  zwana  główną,
II – rzutnia pozioma, III – rzutnia boczna.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 35. Układ trzech rzutni [1, s. 60]

Rzut prostokątny powstaje w następujący sposób (rys. 36 i 37):

−

przedmiot ustawiony zostaje równolegle do rzutni, tak aby znalazł się pomiędzy
obserwatorem a rzutnią,

−

patrzymy na przedmiot prostopadle do płaszczyzny rzutni,

−

z każdego widocznego punktu prowadzimy linię prostopadłą do rzutni,

−

punkty przecięcia tych linii z rzutnią łączymy odpowiednimi odcinkami, otrzymując rzut
prostokątny tego przedmiotu na daną rzutnię.

Rys. 36. Rzutowanie odcinka na trzy rzutnie [1]

Rys. 37. Rzutowanie trójkąta leżącego w płaszczyźnie równoległej do rzutni pionowej [1]

Bryły należy ustawiać względem płaszczyzn rzutów (rzutni) tak, aby jak najwięcej

krawędzi i ścian zajmowało położenie równoległe do płaszczyzn rzutów. Rzuty ich w tym
ustawieniu odtwarzają bowiem rzeczywiste ich wymiary i kształty (rys. 38 i 39).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 38. Prostopadłościan w rzutach na trzy rzutnie [1]

Rys. 39. Przykład rzutu prostokątnego bryły złożonej [4]

Jeżeli trzy rzuty nie wystarczają do odwzorowania przedmiotu, zwłaszcza o budowie

niesymetrycznej i skomplikowanej, stosuje się rzutowanie prostokątne według tzw. metody
europejskiej E na sześć rzutni (rys. 40).

Rys. 40. Przykład rzutu prostokątnego na sześć rzutni [1]

Podstawową zasadą wyboru liczby rzutów potrzebnych do odwzorowania rysunkowego

danego przedmiotu jest zasada ograniczenia tej liczby do minimum niezbędnego do
przejrzystego przedstawienia przedmiotu oraz jego zwymiarowania. Rzut główny rysuje się

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zawsze, a z pozostałych najczęściej stosuje się rzut z góry na rzutnią II i rzut od lewej strony
na rzutnię III.

Podczas rzutowania należy pamiętać o następujących zasadach:

−

w rzucie głównym odwzorowujemy tę płaszczyznę, która ma najwięcej elementów
konstrukcyjnych,

−

na rysunku wykonawczym nie rysujemy linii rzutni i nie oznaczamy rzutów.

−

zawsze rysujemy przedmiot w tylu rzutach ile jest potrzebnych do jednoznacznego
odwzorowania przedmiotu na rysunku.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Co nazywamy aksonometrią?
2.  Jakie znasz rodzaje aksonometrii?
3.  Jak zachowują się wymiary przedmiotów rysowanych w aksonometrii?
4.  Co nazywamy rzutowaniem prostokątnym?
5.  Na ilu rzutniach możemy odwzorować przedmiot?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Otrzymasz model bryły. Narysuj ten model w rzucie aksonometrycznym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

się

przyborami

kreślarskimi

narysować

przedmiot

rzucie

aksonometrycznym,

6)  narysować i wypełnić tabliczkę rysunkową,
7)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8)  dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

modele brył,

−

narzędzia pomiarowe,

−

arkusze papieru,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówki,

−

gumka.

Ćwiczenie 2

Otrzymasz model bryły. Narysuj ten model za pomocą rzutowania prostokątnego.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2)  zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3)  zmierzyć wymiary modelu,
4)  dobrać format arkusza rysunkowego,
5)  posługując się przyborami kreślarskimi narysować przedmiot w rzucie prostokątnym,
6)  narysować i wypełnić tabliczkę rysunkową,
7)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8)  dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

modele brył,

−

narzędzia pomiarowe,

−

arkusze papieru,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówki, gumka.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) odwzorować przedmiot w rzucie aksonometrycznym?



2) odwzorować przedmiot płaski w rzucie prostokątnym?



3) odwzorować bryłę za pomocą rzutowania prostokątnego?



4) zastosować odpowiedni rodzaj i grubość linii rysunkowych?



„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Widoki i przekroje

4.6.1. Materiał nauczania

Widoki są to rzuty odwzorowujące przedmioty widziane z zewnątrz, przekroje natomiast

odzwierciedlają wewnętrzną budowę przedmiotu.
W zależności od potrzeb i kształtów rysowanych przedmiotów rozróżniamy następujące
rodzaje widoków:

−

podstawowy – jest to rzut główny przedmiotu w rzutowaniu prostokątnym na rzutnię

podstawową (rys. 41a),

−

kompletny – odzwierciedla całą powierzchnię przedmiotu (rys. 41b),

−

częściowy – odzwierciedla tylko fragment przedmiotu: po stronie urwania należy go

ograniczyć linią falistą (rys. 41c),

−

pomocniczy – służy do odzwierciedlenia tych płaszczyzn przedmiotu, które nie są

równoległe do rzutni. Widok ten jest oznaczony strzałką opisaną dużą literą, prostopadle
skierowaną do powierzchni, która zostanie przedstawiona w formie widoku (rys. 42),

−

cząstkowy – służy do odzwierciedlenia szczegółów przedmiotów: powinien być

wykonany linią ciągłą grubą i połączony z widokiem głównym linią osiową (rys. 43),

−

cząstkowy w zwiększonej podziałce – jest rzutem obrazującym drobne szczegóły

przedmiotu, których w normalnej podziałce nie możemy dokładnie przedstawić ani
zwymiarować: widok ten należy oznaczyć a na rysunku w zwiększonej podziałce należy
wpisać wartość tej podziałki (rys. 44),

−

widok rozwinięty – jest rzutem przedmiotu wygiętego przedstawionego przed zagięciem

lub rzutem rozwiniętego przedmiotu walcowego lub stożkowego,

−

półwidok i ćwierćwidok – jest rzutem obrazującym tylko połowę lub jedną czwartą

przedmiotu (rys. 45 i 46).

Rys. 41. Przykłady widoków a) podstawowego, b) kompletnego, c) częściowego [4]

Rys. 42. Przykłady widoków pomocniczych [4]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 43. Przykład widoku cząstkowego [4]

Rys. 44. Przykład zastosowanie widoku o zwiększonej podziałce [4]

Rys. 45. Przykład widoku rozwiniętego [4]

Rys. 46. Przykłady zastosowania: a) półwidoku, b) ćwierćwidoku,

c) inny sposób rysowania półwidoków [4]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kształty i zarysy wewnętrzne przedmiotów można odzwierciedlać na dwa sposoby:

−

metodą linii kreskowej,

−

metodą przekrojów.

Metoda linii kreskowej polega na tym, że na tle widoku, linią kreskową cienką rysuje się

zarys wewnętrzny przedmiotu utworzony przez otwory lub wnęki (rys. 47). Czytelność
takiego rzutu zmniejsza się jednak wraz ze stopniem złożoności kształtów wewnętrznych,
co jest podstawową wadą tej metody.

Rys. 47. Wewnętrzne zarysy przedmiotów odwzorowane linią kreskową [4]

W celu przedstawienia na rysunkach technicznych wewnętrznych zarysów przedmiotów

w  sposób  przejrzysty  i  w  celu  dokładnego  ich  zwymiarowania  stosuje  się  przekroje
rysunkowe.  Przekrój  powstaje  przez  przecięcie  przedmiotu  w  interesującym  nas  miejscu
wyobrażalną płaszczyzną (rys. 48). Następnie – również w wyobraźni – odrzucamy przednią
część  przeciętego  przedmiotu,  a  drugą część rysujemy w  rzucie  prostokątnym  z  widocznym
już  wewnętrznym  ukształtowaniem.  Miejsce,  w  którym  dokonano  przekroju,  oznaczamy
równoległymi liniami ciągłymi cienkimi rysowanymi pod kątem 45°.

Rys. 48. Zasada powstawania przekrojów [4]

Położenie płaszczyzny przekroju oznaczamy w rzucie dwiema krótkimi grubymi

kreskami nieprzecinającymi zarysu przedmiotu oraz strzałkami wskazującymi kierunek
rzutowania przekroju, umieszczonymi w odległości 2–3 mm od zewnętrznych końców kresek

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

(rys.  49).  Płaszczyznę  przekroju  oznacza  się  dwiema  jednakowymi  wielkimi  literami,  które
pisze się obok strzałek, a nad rzutem przekroju powtarza się te litery, rozdzielając je poziomą
kreską.  Rzut  przekroju  kreskujemy.  Pochylenie  linii  powinno  wynosi  45°  do  linii  zarysu
przedmiotu.  Odległość  kresek  wynosi  od  0,5  mm  dla  małych  przekrojów  do  5  mm    dla
przekrojów  dużych  przedmiotów.  W  przekrojach  dwóch  (lub  większej  liczby)  części
stykających  się  ze  sobą  –  przylegających  do  siebie  –  kreskowanie  powinno  różnić  się
kierunkiem lub podziałką

Należy pamiętać, że ten sposób kreskowania dotyczy przedmiotów

wykonanych ze stali, żeliwa, metali kolorowych. Przekroje przedmiotów z innych materiałów
mają inne znormalizowane oznaczenia.

Rys. 49. Oznaczenie przekroju [1]

Liczba przekrojów przedmiotu powinna być ograniczona do liczby niezbędnej do

jednoznacznego  określenia  jego  konstrukcji.  Zależy  ona  od  trafnego  wyboru  płaszczyzn
przecięcia.  Płaszczyzny  te  mogą  bowiem  przebiegać  pionowo,  poziomo  lub  ukośnie  wzdłuż
lub  w  poprzek  przedmiotu,  mogą  przecinać  go  całkowicie,  po  linii  prostej  lub  łamanej.
Zależnie  od  tego,  jaką  część  przedmiotu  płaszczyzna  przekroju  obejmuje,  przekroje  bywają:
całkowite i cząstkowe oraz półprzekroje i ćwierćprzekroje.

Zależnie od liczby płaszczyzn tworzących przekrój rozróżnia się przekroje: proste

(rys. 50), gdy użyto jednej płaszczyzny, złożone, gdy płaszczyzn jest więcej (przekroje:
łamany i stopniowy). Przekrój przedmiotu o zarysie zaokrąglonym może być wykonany
płaszczyzną walcową, a potem wyprostowany – jest to tzw. przekrój rozwinięty.

Przekrój całkowity powstaje w wyniku przecięcia przedmiotu umowną płaszczyzną

przechodzącą przez cały przedmiot. Ponieważ na rysunku ślad płaszczyzny cięcia stanowi
linię prostą, przekrój taki nazywamy przekrojem prostym (rys. 50).

Rys. 50. Przykład przekroju całkowitego prostego [1]

W przedmiotach niewymagających rysunkowego odwzorowania w postaci całkowitego

przekroju, by pokazać istotne szczegóły, stosuje się przekroje cząstkowe. Linię obrysu
przekroju cząstkowego rysuje się linią cienka falistą lub cienka zygzakową (rys. 51).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 51. Przykłady zastosowania przekrojów cząstkowych [4]

Jeśli szczegóły przedmiotu nie mogą być dokładnie przedstawione w przyjętej podziałce

rysunku, to należy wykonać odrębny przekrój szczegółu w zwiększonej podziałce (rys. 52).
W takim przypadku szczegół należy ograniczyć okręgiem wykonanym linią cienką i oznaczyć
na linii odniesienia wielką literą alfabetu łacińskiego, np. A. Takie samo oznaczenie powinno
być powtórzone nad odpowiednim powiększeniem szczegółu z podaniem podziałki. Przekrój
narysowany w zwiększonej podziałce, może zawierać szczegóły przedmiotu niepokazane na
rysunku wykonanym w ogólnej podziałce.

Rys. 52. Przykład przekroju cząstkowego powiększonego [4]

W przypadku przedmiotów o powierzchniach walcowych można na jednym z rzutów

narysować przedmiot w rozwinięciu, podając kierunek rzutowania oraz znak graficzny
rozwinięcia (rys. 53).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 53.

Przykład przekroju rozwiniętego [1]

W przypadkach przedstawiania przedmiotów w półprzekroju lub ćwierćprzekroju

symetria powinna być zaznaczona przez umieszczenie na końcach osi symetrii dwóch
równoległych kresek długości 3,5 mm, rysowanych linią cienką (rys. 54).

Rys. 54. Przykłady rysunkowe: a) półprzekrój, b) ćwierćprzekrój [4]

Bardzo często na jednym rzucie rysuje się przedmiot w półwidoku i półprzekroju

(rys.  55).  Należy  wtedy  pamiętać,  że  przy  poziomym  położeniu  osi  symetrii  półwidok
rysujemy  nad  osią,  a  półprzekrój  pod osią,  natomiast przy  pionowym  położeniu  osi  symetrii
półwidok rysuje się z lewej strony osi, a półprzekrój  z prawej. Linią odgraniczającą półwidok
od półprzekroju jest cienka linia punktowa osi symetrii. Wszystkie krawędzie należy rysować
linią  grubą.  Przekrój  połówkowy  stosujemy,  gdy  na  jednym  rzucie,  ze  względu  na  prostotę
budowy przedmiotu, chcemy pokazać zarówno jego widok zewnętrzny jak i wewnętrzny.

Rys. 55. Przykład przekroju połówkowego [4]

Jeżeli przekrój wykonuje się trzema lub więcej płaszczyznami, których ślady tworzą

linię łamaną o kątach prostych, to przekrój taki nazywa się przekrojem złożonym stopniowym
(rys. 56a). W rzucie takiego przekroju przedstawia się te części przekroju, które leżą
w płaszczyznach równoległych do rzutni. Miejsca przecinania się płaszczyzn przekroju
oznaczamy krótkimi cienkimi liniami grubymi.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jeżeli  przekrój  przedmiotu  wykonuje  się  dwiema  lub  więcej  płaszczyznami,  których  ślady
tworzą  linię  łamaną  o  kątach  rozwartych,  to  przekrój  należy  sprowadzić  do  jednej
płaszczyzny rzutów. Taki przekrój nazywa się przekrojem złożonym łamanym (rys. 56b).

Rys. 56. Przykład przekroju złożonego: a) stopniowego, b) łamanego [1, 4]

Jeśli płaszczyzna przekroju przechodzi wzdłuż ścian, żeber i ramion kół, to wówczas te

elementy  rysuje  się  zawsze  w  widoku,  czyli  w  taki  sposób  jak  gdyby  leżały  one  tuż  za
płaszczyzną  przekroju  (rys.  57).  Nie  wykonuje  się  również  przekrojów  wzdłużnych  przez
nity,  kołki,  śruby,  wkręty,  wałki,  kliny  i  zawleczki  oraz  ogniwa  łańcuchów  –  rysuje  się  je
zawsze w widoku. Na rysunkach złożeniowych również nakrętki i podkładki należy rysować
w widoku.

Rys. 57. Przykłady rysunkowe elementów, których nie kreskujemy na przekrojach [1]

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Co nazywamy widokiem?
2.  Jakie znasz rodzaje widoków?
3.  W jakim celu stosujemy przekroje na rysunku technicznym?
4.  Jakie znasz rodzaje przekrojów?
5.  W jakich przypadkach stosuje się przekroje łamane i stopniowe?
6.  Kiedy stosuje się przekroje i widoki cząstkowe?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Otrzymasz model tulei. Narysuj ten model w wybranym przez Ciebie przekroju.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2)  zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3)  zmierzyć wymiary modelu,
4)  dobrać format arkusza rysunkowego,
5)  posługując się przyborami kreślarskimi narysować przedmiot w przekroju,
6)  narysować i wypełnić tabliczkę rysunkową,
7)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8)  dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

modele tulei,

−

narzędzia pomiarowe,

−

arkusze papieru,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówki,

−

gumka.

Ćwiczenie 2

Otrzymasz płytkę z wykonanymi otworami. Narysuj płytkę w przekroju stopniowym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2)  zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3)  zmierzyć wymiary płytki,
4)  dobrać format arkusza rysunkowego,
5)  posługując się przyborami kreślarskimi narysować przedmiot w przekroju stopniowym,
6)  narysować i wypełnić tabliczkę rysunkową,
7)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8)  dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

płytki,

−

narzędzia pomiarowe,

−

arkusze papieru,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówki, gumka.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić rodzaje widoków?



2) wymienić rodzaje przekrojów?



3) narysować widok cząstkowy?



4) narysować model w przekroju prostym?



5) narysować model w przekroju złożonym?



„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Wymiarowanie przedmiotów na rysunkach

4.7.1. Materiał nauczania

Wymiarowanie, czyli podawanie wymiarów na rysunkach technicznych jest objęte

normą:    PN-ISO  129:1996  „Rysunek  techniczny  –  Wymiarowanie  –  Zasady  ogólne  –
Definicje  –  Metody  wykonania  i  oznaczenia  specjalne”.  Wymiar  rysunkowy  to  wielkość
liniowa  lub  kątowa  wyrażona  w  określonych  jednostkach  miary,  której  formę  graficzną
stanowi  zespół  linii,  znaków  i  liczb.  Wymiar  przedstawiamy  za  pomocą:  linii  wymiarowej,
ograniczonej  znakami  ograniczenia  linii  wymiarowych,  pomocniczych  linii  wymiarowych,
liczby wymiarowej oraz często znaków wymiarowych (rys. 58).

Rys. 58. Elementy wymiaru rysunkowego: 1 – linia wymiarowa, 2- znak ograniczający wymiar, 3 – liczba

wymiarowa, 4 – pomocnicza linia wymiarowa, 5 – znak wymiarowy, 6 – oznaczenie początku linii
wymiarowej, 7 – linia odniesienia [4]

Linie wymiarowe i linie pomocnicze rysowane są linią cienką ciągłą. Linię wymiarową

należy  prowadzić  równolegle  do  wymiarowanego  odcinka  prostoliniowego  (rys.  59).
Przy  wymiarowaniu  kąta  linią  wymiarową  jest  łuk  okręgu,  zatoczonego  z  wierzchołka  tego
kąta.  Liniami  wymiarowymi  nie  powinny  być  linie  zarysu,  pomocnicze  linie  wymiarowe
i  osie  symetrii  oraz  ich  przedłużenia.  Linie  wymiarowe  nie  powinny  się  przecinać
z wyjątkiem  linii  wymiarowych  średnic  okręgów  współśrodkowych.  W  przypadku
wymiarowania  średnicy  okręgu  dopuszcza  się  urywanie  linii  wymiarowych  w  odległości
2-10 mm poza środkiem okręgu lub osią symetrii.

Rys. 59. Linie wymiarowe i pomocnicze linie wymiarowe [1]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odstęp między równoległymi liniami wymiarowymi powinien być jednakowy i nie

mniejszy  niż  7  mm,  a  odstęp  między  linią  wymiarową  a  linią  zarysu  –  nie  mniejszy  niż  10
mm. Linie wymiarowe można umieszczać w obrębie zarysu przedmiotu, jeżeli nie zaciemnia
to  rysunku.  Pomocnicze  linie  wymiarowe  prowadzi  się  prostopadle  do  kierunku
odpowiadających  im  wymiarów.  Pomocnicze  linie  wymiarowe  mogą  również  przechodzić
przez  tzw.  teoretyczne  krawędzie  przedmiotu,  jeżeli  rzeczywiste  krawędzie  dotyczą
powierzchni  zbieżnych  i  są  zaokrąglone  (rys.  59g,  h).  Przy  wymiarowaniu  długości  luku
okręgu opartego na kącie  nie większym  niż 90° pomocnicze linie wymiarowe są prostopadłe
do cięciwy łuku (rys. 59e). Przy wymiarowaniu długości łuku opartego na kącie większym od
90°  pomocnicze  linie  wymiarowe  prowadzi  się  promieniowo  (rys.  59i).  Należy  unikać
wzajemnego  przecinania  się  linii  zarówno  wymiarowych,  jak  i  pomocniczych  oraz
prowadzenia ich równolegle do linii kreskowania przekroju.

Rys. 60. Przykłady rozmieszczania linii i liczb wymiarowych [1]

Znakami ograniczenia linii wymiarowych mogą być groty, ukośne kreski i oznaczenia

początków linii wymiarowych (rys. 61). W przypadku braku miejsca na groty na końcach linii
wymiarowej linię tę przedłuża się, a groty rysuje na zewnątrz wymiarowanego elementu.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 61. Przykłady zakończeń linii wymiarowych [4]

W rysunku technicznym maszynowym najczęściej wykorzystujemy grot zamknięty

zaczerniony (rys. 61c) oraz w uzupełnieniu przy małych wymiarach ukośne kreski (rys. 61d).

Liczby wymiarowe wyrażają długości wymiarów w milimetrach z pominięciem przy

liczbie  skrótu mm.  Wartości kątów podaje  się w stopniach,  minutach  i sekundach kątowych.
Liczby  wymiarowe  występujące  na  jednym  arkuszu  rysunkowym  należy  pisać  cyframi
o jednakowej wysokości i umieszczać nad liniami wymiarowymi w odległości 0,5–1,5 mm od
linii  w  pobliżu  jej  środka.  Odstępstwem  od  tego  jest  wpisywanie  liczby  wymiarowej  na
przedłużeniu  linii  wymiarowej  lub  odnośniku.  Zasadę  tą  stosujemy,  gdy  liczba  wymiarowa
nie  mieści  się  pomiędzy  pomocniczymi  liniami  wymiarowymi.  Liczby  wymiarowe  nie
powinny  być  przecięte  żadnymi  liniami.  W  przypadkach  koniecznych  w  miejscu
umieszczenia  liczby  wymiarowej  należy przerwać  linie rysunkowe zarysu,  osie  symetrii  czy
linie kreskowania.

Przy liczbach wymiarowych stosuje się także znaki wymiarowe. Znaki wymiarowe pisze

się przed liczbami wymiarowymi z wyjątkiem znaku długości łuku, który powinien być
umieszczony nad liczbą wymiarową (tabela 5).

Tabela 5. Znaki wymiarowe [1]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Prócz już wymienionych sposobów i zasad wymiarowania istnieją jeszcze ogólne reguły

prawidłowego wymiarowania przedmiotów, zwane zasadami wymiarowania. Są one
następujące:

−

zasada niepowtarzania wymiarów – nie należy podawać tego samego wymiaru

przedmiotu więcej niż jeden raz, bez względu na liczbę rzutów,

−

zasada pomijania wymiarów oczywistych – nie podajemy wymiarów takich jak kąt 0° lub

90° oraz podziałki elementów równomiernie rozmieszczonych na okręgu,

−

zasada grupowania wymiarów – wymiary dotyczące tego samego szczegółu

konstrukcyjnego przedmiotu, np. rowka, występu itp., jeżeli to możliwe powinny być
zgrupowane na jednym rzucie,

−

zasada otwartych łańcuchów wymiarowych – w łańcuchu wymiarowym należy pominąć

jeden z wymiarów przyjęty jako wypadkowy,

−

zasada wymiarowania od baz wymiarowych – wymiary różnych elementów należy

podawać od przyjętej bazy wymiarowej; baza wymiarowa jest to element geometryczny
przedmiotu ( powierzchnia, krawędź, oś symetrii lub punkt).

Poniżej zostały przedstawione przykłady wymiarowania części maszynowych.

Rys. 62. Przykłady wymiarowania powierzchni walcowych [4]

Rys 63. Przykłady wymiarowania powierzchni kulistych [4]

Rys. 64. Wymiarowanie do krawędzi teoretycznych [4]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 65. Przykłady wymiarowania łuków i promieni [4]

Rys. 66. Wymiarowanie stożków [4]

Rys. 67. Wymiarowanie ścięć [4]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 68. Wymiarowanie elementów powtarzających się [4]

Rys. 69. Wymiarowanie przedmiotów krzywoliniowych [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie są podstawowe zasady wymiarowania?
2.  Jak brzmi zasada niepowtarzania wymiarów?
3.  Jakie wymiary zalicza się do grupy wymiarów oczywistych?
4.  Jaki  symbol  umieszczony  przy  liczbie  wymiarowej  wskazuje:  średnicę,  przedmiot

kwadratowy, promień, kulę?

5. Jaka zasada obowiązuje przy umieszczaniu liczb wymiarowych?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Otrzymasz rysunek techniczny części maszynowej. Twoim zadaniem jest zwymiarowanie

rysunku zgodnie z zasadami wymiarowania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2)  zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3)  posługując się przyborami kreślarskimi zwymiarować rysunek,
4)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5)  dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

rysunek części maszynowej,

−

narzędzia pomiarowe,

−

arkusze papieru,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówki,

−

gumka.

Ćwiczenie 2

Otrzymasz rysunek techniczny części maszynowej. Twoim zadaniem jest sprawdzenie

poprawności naniesionych wymiarów na rysunku i wskazanie ewentualnych błędów oraz
naniesienie wymiarów zgodnie z zasadami wymiarowania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2)  zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3)  zapoznać się z rysunkiem,
4)  dokonać analizy rysunku,
5)  wskazać błędnie naniesione wymiary,
6)  dokonać korekty błędnie naniesionych wymiarów,
7)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8)  dokonać oceny ćwiczenia.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

rysunek części maszynowej,

−

narzędzia pomiarowe,

−

arkusze papieru,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówki,

−

gumka.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zwymiarować przedmioty przestrzegając zasad wymiarowania?



2) zastosować znaki wymiarowe?



„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8. Rysunki wykonawcze i złożeniowe

4.8.1. Materiał nauczania

Rysunki wykonawcze są to osobne rysunki poszczególnych części danego mechanizmu.

Przy projektowaniu nowego urządzenia lub maszyny rysunki wykonawcze opracowuje się na
podstawie zatwierdzonego rysunku złożeniowego. Rysunek wykonawczy musi być
szczegółowo opracowany pod względem rysunkowym, wymiarowym oraz technologicznym,
gdyż jest on podstawą do bezpośredniego wykonania danej części w warsztacie, jej kontroli
i odbioru.

Rysunek wykonawczy zawiera tabliczkę rysunkową umieszczoną w prawym dolnym

rogu arkusza (rys. 70). Tabliczka rysunku wykonawczego zawiera dane dotyczące części
przedstawionej na rysunku, podziałkę rysunku, nazwę firmy oraz nazwiska kreślarza.

Rys. 70. Rysunek wykonawczy wału [1]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 71. Rysunek wykonawczy koła zębatego [1]

Na rysunku wykonawczym, prócz wymiarowania muszą być zawarte informacje, które

pozwolą na dotrzymanie podczas ich wykonywania wszystkich wymagań narzuconych przez
konstruktora danego elementu (rys. 71). Do informacji tych zaliczamy:

−

oznaczenia stanu powierzchni,

−

tolerancje kształtu,

−

tolerancje położenia,

−

tolerancje wymiarów liniowych,

−

pasowania wymiarów,

−

informacje o obróbce cieplnej elementu,

−

oznaczenia powłok nałożonych na powierzchnię,

−

oznaczenia spoin w przypadku rysunku wykonawczego elementów spawanych.

Stan powierzchni przedmiotu określa się przede wszystkim przez oznaczenie jej

chropowatości.  W  przypadkach  szczególnych  –  dodatkowo  oznacza  się  kierunkowość
struktury  oraz  falistość  powierzchni.  Chropowatość  powierzchni  oznacza  się  znakiem
ogólnym w postaci dwóch  nierównych ramion tworzących kąt 60° (rys. 72). Znak rysuje się
liniami  cienkimi,  a  wierzchołek  znaku  (kąta)  umieszcza  się  na  rozpatrywanej  powierzchni
przedmiotu lub na odpowiedniej linii odniesienia.

Rys. 72. Znak ogólny chropowatości (h – wysokość pisma na rysunku) [1]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 6. Oznaczenia chropowatości powierzchni zależnie od sposobu wytwarzania [1]

Lp.

Znak

chropowatości

Zastosowanie

Sam znak może być stosowany tylko w zbiorczych oznaczeniach chro-
powatości

Chropowatość powierzchni określona wartością liczbową a parametru
chropowatości (R

) może być uzyskana przez zdjęcie lub bez zdjęcia

warstwy materiału

Chropowatość powierzchni określona wartością liczbową a parametru
chropowatości (R

) powinna być uzyskana przez zdjęcie warstwy

materiału

Chropowatość powierzchni określona wartością liczbową a parametru
chropowatości (R

) powinna być uzyskana bez zdjęcia warstwy materiału

Chropowatość powierzchni bez wartości liczbowej a parametru
chropowatości (R

) powinna być zachowana z poprzedniego procesu

technologicznego lub w przypadku przedmiotów wykonanych z materia-
łów hutniczych o określonym profilu i wymiarach

Jeżeli określona chropowatość ma być uzyskana przez zdjęcie warstwy materiału, to znak

ogólny zamyka się kreską, a gdy powinna uzyskana bez usuwania materiału – w znak ogólny
wpisuje się okrąg. Sposób obróbki (np. szlifowanie, polerowanie), wymagany do uzyskania
określonej chropowatości powierzchni, podaje się słownie nad półką znaku chropowatości
(tabela 6).

Chropowatość powierzchni określa się za pomocą parametru R

zwanego średnią

arytmetyczną odchylenia profilu od linii średniej. Wartość liczbową w mikrometrach
parametru R

wpisuje się nad znakiem w rozwidleniu ramion kąta. Uprzywilejowane wartości

liczbowe parametru R

według PN są następujące: 400; 200; 100; 50; 25; 12,5; 6,3; 1,60;

0,80; 0,40; 0,20; 0,100; 0,050; 0,025; 0,012

Znak chropowatości wstawia się tak, aby można było go odczytać patrząc z dołu lub

z prawej strony rysunku.

Na rysunku przedmiotu znak chropowatości powierzchni należy umieszczać (rys. 73):

−

na liniach zarysu,

−

na pomocniczych liniach wymiarowych,

−

nad półkami linii odniesienia,

−

na liniach wymiarowych lub ich przedłużeniach,

−

w przerwie pomocniczych linii wymiarowych w miejscu umieszczenia znaku.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 73. Przykłady umieszczania znaków chropowatości [1]

Zbiorcze oznaczenia chropowatości różnych powierzchni (rys. 74) stosowane są, gdy:

−

chropowatość wszystkich powierzchni przedmiotu jest jednakowa; oznaczenie
chropowatości podawane jest tylko raz, w górnym prawym rogu rysunku,

−

przeważająca  liczba  powierzchni  przedmiotu  ma  taką  samą  chropowatość;  oznaczenie
chropowatości  tych  powierzchni  umieszcza  się  w  prawym  górnym  rogu  rysunku  przed
znakiem ogólnym ujętym w nawiasy; znak ogólny ujęty w nawiasy informuje, że oprócz
chropowatości  określonej  znakiem  zbiorczym  (przed  nawiasem)  istnieją  jeszcze
powierzchnie,  których  chropowatość  jest  inna  niż  zbiorcza  podana  bezpośrednio  na
rysunku.
Wysokość  zbiorczych  znaków  chropowatości  powinna  być  1,4–2  razy  większa  niż

oznaczeń indywidualnych pozostałych powierzchni.

Rys. 74. Zbiorcze oznaczenia chropowatości powierzchni [1]

Oznaczenie graficzne tolerancji kształtu i położenia stanowią (rys. 75):

−

ramka tolerancji,

−

znak tolerancji,

−

wartość liczbowa tolerancji,

−

literowe oznaczenie elementu odniesienia (tylko w przypadku tolerancji położenia

i tolerancji złożonych).
Tolerowanie kształtu podaje się na rysunkach umownie w postaci ramki prostokątnej,

wykonanej  linią  ciągłą  cienką,  podzielonej  na  dwa  pola.  W  pierwszym  polu  umieszcza  się
znak  (symbol)  rodzaju  tolerancji,  w  drugim  –  wartość  liczbową  odchyłki  wyrażoną
w  milimetrach.  Ramkę  tolerancji  łączy  się  z  elementem  tolerowanym  (linią  konturową  lub
linią  pomocniczą)  za  pomocą  linii  odniesienia  zakończonej  strzałką.  Linia  odniesienia  jest
doprowadzana  do  elementu  tolerowanego  zawsze  pod  kątem  prostym  (rys.  76).
Linia odniesienia jest przedłużeniem jednego z boków ramki lub może być doprowadzona do
środka jednego z boków (lewego lub prawego) ramki.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 75. Przykładowy zapis tolerancji

Rys. 76. Sposoby rysowania linii łączącej ramkę tolerancji z zarysem części [1]

W poniższej tabeli znajdują się przykłady oznaczeń tolerancji kształtu.

Tabela 7. Przykłady tolerancji kształtu [1]

Tolerancja

Znak

Przykład oznaczania

Prostoliniowości

Płaskości

Okrągłości

Walcowości

Zarysu przekroju

wzdłużnego walca

0,1 A

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 8. Przykłady tolerancji położenia [1]

Tolerancja

Znak

Przykład oznaczania

Równoległości

Prostopadłości

Nachylenia

Współosiowości

i współśrodkowości

Symetrii

Przecinania się osi

Pozycji punktu

Tolerancja bicia

promieniowego i osiowego

Tolerancję położenia (tabela 8) oznacza się identycznie jak w przypadku tolerowania

kształtu przez podanie w ramce znaku tolerancji i jej wartości liczbowej. Stosuje się natomiast
kilka sposobów łączenia ramki z elementami tolerowanymi:

−

gdy elementy są wzajemnie tolerowane i traktuje się je jako równorzędne, ramkę łączy się

liniami odniesienia zakończonymi strzałkami z obydwoma elementami; gdy elementami
tolerowanymi są osie lub płaszczyzny symetrii, linie odniesienia są przedłużeniem linii
wymiarowych,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

gdy jeden z elementów tolerowanych jest elementem odniesienia, linię odniesienia

dochodzącą do tego elementu zakańcza się zaczernionym trójkątem, którego podstawa
leży na konturze tego elementu lub na odpowiedniej linii pomocniczej; zaczerniony
trójkąt może zastąpić jedną ze strzałek wymiarowych,

−

gdy ramki nie można połączyć w sposób prosty z elementem tolerowanym, jeden

z elementów tolerowanych oznacza się dużą literą obwiedzioną kwadratową ramką.

Ramkę litery łączy się z elementem tolerowanym krótką linią zakończoną strzałką

w  przypadku  elementów  wzajemnie  tolerowanych,  trójkątem  zaczernionym  lub  pustym
w  przypadku  elementu  odniesienia.  Taką  samą  literę  wpisuje  się  w  dodatkowe,  trzecie  pole
ramki  podstawowej  (za  rodzajem  tolerowania  i  wartością  tolerancji).  Jeżeli  dwa  elementy
przedmiotu tworzą wspólny element odniesienia, to każdy z tych elementów należy oznaczyć
oddzielnie  wielką  literą,  a  w  trzecim  polu  ramki  tolerancji  wpisać  te  litery  oddzielając  je
poziomą kreską.

Wykonanie przedmiotu ściśle według żądanych wymiarów podanych na rysunku jest

prawie  niemożliwe.  Konstruktor  przewiduje,  jakie  mogą  być  największe  dopuszczalne
odchyłki  wymiarów,  aby  przedmiot  spełniał  swoje  zadanie.  Ważne  wymiary  na  rysunkach
wykonawczych powinny zawierać wymiar nominalny oraz dopuszczalne odchyłki wymiarów.
Ustalenie  odchyłek  i  wpisywanie  ich  na  rysunkach  nazywa  się  tolerowaniem  wymiarów.
Wymiar, który ma podaną granicę górną i dolną, nazywa się wymiarem tolerowanym.

Przy tolerowaniu swobodnym wymiarów wartości odchyłek są dobierane przez

konstruktora,  zwykle  w  głąb  materiału  (rys.  77).  W  rysunkach  technicznych  podaje  się
odchyłki  za  wymiarem  nominalnym,  pisząc  je  cyframi  o  wysokości  równej  liczbie
wymiarowej.  Górną  odchyłkę  należy  pisać  u  góry,  dolną  u  dołu  poprzedzone  znakiem  +
lub

−

, odchyłkę graniczną równą zeru podaje się bez znaku + lub

−

. Jeżeli odchyłki górna

i dolna mają równe wartości bezwzględne i różnią się tylko znakiem, to za wymiarem
nominalnym pisze się wartość bezwzględną odchyłek poprzedzoną znakiem ±

Rys. 77. Sposoby wpisywania odchyłek [1]

Przy tolerowaniu normalnym w projektowaniu oraz w budowie maszyn i urządzeń

obowiązuje  stosowanie  znormalizowanych  wymiarów  nominalnych:  średnic  wałków,
otworów  oraz  wymiarów  długościowych.  Właściwy  dobór  wartości  odchyłek  związany
z  doborem  odpowiedniej  tolerancji  wymiaru  ma  bezpośrednie  znaczenie  dla  pracy
i współpracy poszczególnych części maszyny oraz stwarza możliwość pełnej ich zamienności.
Układ  tolerancji  normalnych  został  opracowany  przez  Polski  Komitet  Normalizacyjny
i  określa  go  Polska  Norma.  W  układzie  tolerancji  normalnych  przyjęto  położenia  pól

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

tolerancji względem wymiaru nominalnego, które oznacza się dla otworów – dużymi literami
alfabetu łacińskiego, dla wałków – małymi literami alfabetu łacińskiego (rys. 78).

Tolerowanie normalne wymiaru może być:

–  symbolowe,
–  liczbowe,
–  mieszane.

Tolerowanie symbolowe obejmuje oznaczenie składające się z:

–  wymiaru nominalnego,
–  symbolu literowego położenia pola tolerancji,
–  symbolu cyfrowego klasy dokładności.

Rys. 78. Graficzne przedstawienie położeń pól tolerancji względem wymiaru nominalnego [1]

Tolerowanie liczbowe wymaga podania po wymiarze nominalnym wartości odchyłek

ustalonych w normach w zależności od przyjętego położenia tolerancji i klasy dokładności.

Tolerowanie mieszane jest połączeniem tolerowania symbolowego i liczbowego, tzn. za

wymiarem nominalnym należy podać symbol położenia pola tolerancji i klasę dokładności
oraz ujęte w nawias odchyłki odpowiadające tej tolerancji.

Na rysunkach wykonawczych często podaje się symbol tolerancji normalnej przy

wymiarze nominalnym, a odpowiadające tej tolerancji odchyłki umieszcza się dodatkowo
w odpowiednich ramkach w lewym górnym rogu rysunku.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 79. Sposoby tolerowania normalnego wymiarów [1]

Rysunek złożeniowy przedstawia złożenie poszczególnych części mechanizmu, maszyny

lub urządzenia oraz ich wzajemne usytuowanie (rys. 80). Rysunki złożeniowe mogą
przedstawiać całą maszynę lub urządzenie oraz poszczególne zespoły.

Na każdym rysunku złożeniowym musi być umieszczona w prawym dolnym rogu

arkusza tabliczka rysunkowa o szerokości nieprzekraczającej 180 mm. Tabliczka ta składa się
z tabliczki  podstawowej  (zaznaczonej  linią  grubą)  z  dodatkowych  rubryk  z  wykazem  części
umieszczonych nad tabliczką podstawową. Wszystkie części wchodzące w skład mechanizmu
przedstawionego  na  rysunku  złożeniowym  muszę  być  ponumerowane  zgodnie  z wykazem
części.  Numer  części  podkreśla  się  linią  grubą,  łącząc  ją  cienką  linią  odniesieniową
z  odpowiednią  częścią  na  rysunku  złożeniowym.  Cyfry  numerów  części  powinny  być
1,5–3  razy  wyższe  od  cyfr  wymiarowych  oraz  rozmieszczone  w  pionowych  kolumnach  lub
poziomych rzędach wokół rysunku. Kolejność numeracji części  może być wykonana  na dwa
sposoby:  pierwszy,  polega  na  numerowaniu  części  według  ich  wielkości  i  ważności,
rozpoczynając od części odlewanych  i kończąc  na elementach znormalizowanych,  jak śruby,
nakrętki  itp.  Drugi  system  polega  na  kolejnym  numerowaniu  części  bez  względu  na  ich
znaczenie  i  wielkość.  Ułatwia  on  odszukanie  danej  części  na  rysunku  złożeniowym,
szczególnie, gdy jest ich wiele.

Rysunek złożeniowy może zawierać pewne wymiary będące charakterystycznymi

wymiarami  dla  danej  maszyny  czy  urządzenia  lub  też  określające  żądane  i  konieczne
wzajemne położenie części po zmontowaniu. Na rysunkach złożeniowych całych maszyn lub
urządzeń  można  podać  ich  wymiary  zewnętrzne  oraz  niektóre  wymiary  charakterystyczne.
Na  rysunkach  złożeniowych  zespołów  można  podać  wymiary  mające  bezpośredni  związek
i wpływ na wymiary w innych zespołach (np. położenie osi).

Na rysunku złożeniowym części ruchowych danego mechanizmu można przedstawić ich

położenie krańcowe, rysując je linią cienką dwupunktową. Na rysunkach złożeniowych często
podaje się uwagi dotyczące operacji, takich jak malowanie, czernienie itp., które mają być
wykonane po całkowitym zmontowaniu danego zespołu. Uwagi te wpisuje się w prawej
dolnej części arkusza obok tabliczki lub nad tabliczką rysunkową.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 80. Rysunek złożeniowy wspornika z kołem łańcuchowym [1]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Czym charakteryzuje się rysunek wykonawczy?
2.  Jakie informacje są zawarte na rysunku wykonawczym?
3.  W jaki sposób umieszczamy na rysunkach znaki chropowatości?
4.  Z czego składa się graficzne oznaczenie tolerancji kształtu?
5.  Jakie znasz rodzaje tolerancji położenia?
6.  Jakie są trzy sposoby tolerowania wymiarów?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Otrzymasz rysunek złożeniowy zespołu. Zapoznaj się z treścią rysunku i udziel

odpowiedzi na następujące pytania:
1.  Jak nazywa się zespół przedstawiony na rysunku?
2.  W jakiej podziałce został narysowany?
3.  Z ilu elementów jest zbudowany?
4.  Wymień elementy znormalizowane.
5.  Jakie są wymiary gabarytowe zespołu przedstawionego na rysunku?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2)  zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3)  zapoznać się z rysunkiem,
4)  udzielić pisemnej odpowiedzi na postawione w treści zadania pytania,
5)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6)  dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

rysunek złożeniowy,

−

Polskie Normy,

−

arkusze papieru,

−

pisaki.

Ćwiczenie 2

Otrzymasz wałek wielostopniowy. Wykonaj rysunek wykonawczy tego wałka,

zwymiaruj ten rysunek, nanieś wymiary tolerowane i chropowatość powierzchni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2)  zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3)  zmierzyć wymiary wałka,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4)  dobrać format arkusza rysunkowego,
5)  posługując się przyborami kreślarskimi narysować rysunek wykonawczy wałka,
6)  narysować i wypełnić tabliczkę rysunkową,
7)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8)  dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

–

wałek wielostopniowy,

–

narzędzia pomiarowe,

–

arkusze papieru,

–

przybory kreślarskie,

–

ołówki, gumka.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) odczytać informacje zawarte na rysunku złożeniowym?



2) narysować rysunek złożeniowy prostego zespołu?



3) odczytać informacje zawarte na rysunku wykonawczym?



4) narysować rysunek wykonawczy prostego przedmiotu?



„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Symbole graficzne stosowane w rysunku elektrycznym

4.9.1. Materiał nauczania

Odwzorowanie układów elektrycznych odbywa się za pomocą znormalizowanych

symboli  graficznych.  Symbol  graficzny  elektryczny  to  znak  graficzny  oznaczający  obiekt
elektryczny  (wyrób,  instalację,  zespół  urządzeń  lub  pojedyncze  urządzenia,  maszynę,  aparat
lub inną część) lub określający  jego podstawowe cechy (tabela 9). Wygląd każdego symbolu
graficznego elektrycznego powinien spełnić warunki określone Polskimi Normami.
Symbole graficzne zgodnie z Polską Normą dzielimy na symbole:

−

do obowiązkowego stosowania,

−

zalecane przez PN,

−

spotykane.

Ze względu na rodzaj rysunku, symbole graficzne można podzielić na symbole do:

−

schematów – symbole ogólne, podstawowe i działowe,

−

planów – symbole uproszczone: plany instalacji wnętrzowych, plany linii i sieci,

−

celów informacyjnych – znaki informacyjne na sprzęcie, miernikach, znaki ostrzegawcze.

Rysując symbole elektryczne należy stosować następujące zasady:

−

załamanie linii w symbolu należy dokonywać pod kątem 90°, 45° lub wielokrotnością

45°,

−

skrzyżowanie symboli linii wykonuje się pod kątem 90°,

−

zalecana proporcja między długościami boków prostokąta 2 : 3,

−

kąt rozwarcia linii tworzących grot 30°,

−

symbol można obracać o 90°, 180°, 270° lub stosować odbicie lustrzane, aby zredukować

załamania lub przecięcia,

−

urządzenia łączeniowe (łączniki, wyłączniki) należy zawsze rysować w stanie otwarcia.

Tabela 9. Przykłady symboli graficznych stosowanych w rysunkach elektrycznych [5]

Lp. Nazwa symbolu

Symbol

Objaśnienie

Ogniwo
elektrochemiczne

G – symbol literowy baterii (+) plus, (–) minus –
oznaczenie biegunowości napięcia

2. Przewód

symbol każdego przewodu, np. gołego lub
izolowanego

3. Łącznik

S – symbol literowy łącznika

4. Żarówka

E – symbol literowy żarówki lampy

5. Bezpiecznik topikowy

Linia przechodząca w
górę i w dół

Oznaczenie układu
prądu stałego

może zastępować napis na elektrycznych.
przyrządach pomiarowych i sprzęcie

8. Prąd przemienny

sinusoidalnie zmienny, symbol może zastępować
napis na elektrycznych przyrządach pomiarowych
i sprzęcie

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 9. c.d.

Lp.

Nazwa symbolu

Symbol

Objaśnienie

Napięcie stałe lub
przemienne

prąd stały lub przemienny

10. Transformator

11. Połączenie z masą

połączenie z korpusem (obudową)

12. Napięcie niebezpieczne

symbol ostrzegawczy

13. Gniazdo dwustykowe

symbol schematu wieloliniowego

14. Gniazdo dwustykowe

symbol schematu jednoliniowego

15.

Wtyk dwustykowy
(dwukołkowy)

symbol schematu wieloliniowego

16. Wtyk dwustykowy

symbol schematu jednoliniowego

17. Przewód giętki

18.

Przejście
z przedstawienia
jednoliniowego na
wieloliniowy

19. Dwa przewody

lub

20. Trzy przewody

21.

Gniazdo wtykowe
instalacji

symbol ogólny

22.

Gniazdo dwustykowe
podwójne

symbol schematu jednoliniowego

23. Puszka rozgałęźna

symbol schematu jednoliniowego

24.

Gniazdo dwustykowe
podwójne ze stykiem
ochronnym (bolcem)

symbol schematu jednoliniowego

25. Przewód neutralny

przewód zerowy

26. Przewód ochronny

przewód uziemiony

27. Wypust oświetleniowy

wyprowadzone przewody do podłączenia lampy

28.

Łącznik
jednobiegunowy prosty

symbol schematu jednoliniowego

29.

Przełącznik
świecznikowy

inaczej — łącznik świecznikowy, symbol
schematu jednoliniowego

30. Wypust dwuświatłowy

wyprowadzenie trzech przewodów do
podłączenia lampy dwuświatłowej

31.

Rozłączne połączenie
przewodów

np. połączenie zaciskiem śrubowym

32.

Połączenie elektryczne
przewodów symbol
ogólny

ale również połączenie nierozłączne, np lutowane

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jaki znak nazywamy symbolem graficznym elektrycznym?
2.  Jak dzielimy graficzne symbole elektryczne?
3.  Jakie znasz zasady rysowania symboli?

4.9.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Otrzymasz schemat instalacji elektrycznej. Twoje zadanie polega na rozpoznaniu

symboli graficznych na tym schemacie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2)  zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3)  zapoznać się ze schematem instalacji elektrycznej,
4)  rozpoznać symbole graficzne,
5)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6)  dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

schemat elektryczny,

−

Polskie Normy z symbolami graficznymi elektrycznymi,

−

arkusze papieru,

−

pisaki.

4.9.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) narysować podstawowe symbole elektryczne?



2) rozpoznać podstawowe symbole elektryczne?



„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10. Rodzaje rysunku technicznego elektrycznego. Schematy

elektryczne

4.10.1. Materiał nauczania

Dominującym rodzajem rysunku technicznego elektrycznego są schematy elektryczne,

uzupełniane diagramami i tablicami (rys. 81).

Rys. 81. Diagram klasyfikacyjny rysunku technicznego elektrycznego [wg PN]

Schematem elektrycznym (w skrócie schematem) nazywa się rysunek techniczny

przedstawiający, w jaki sposób obiekt lub jego elementy funkcjonalne są współuzależnione
i/lub połączone.

Schematy strukturalne (rys. 82) zawierają symbole elementów funkcjonalnych niezbędne

do zrozumienia działania obiektu elektrycznego i połączeń istniejących w rzeczywistości.

Rys. 82. Schemat strukturalny [5]

Rysunki techniczne elektryczne

Schematy

elektryczne

Diagramy

Tablice

Wykazy

Przyczynowe

Przyczynowo-
-czasowe

Klasyfikacyjne

Wykresy

Grupy 1

podstawowe

Grupy 3

wykonawcze
(montażowe)

Grupy 2

wyjaśniające

Grupy 4

plany

101

Schematy
strukturalne

201

Schematy
zasadnicze

301

Schematy
połączeń
wewnętrznych

401

Plan
rozmieszczenia

102

Schematy
funkcjonalne

202

Schematy
zastępcze

302

Schematy
połączeń
zewnętrznych

402

Plan
instalacji

303
Schematy
przyłączeń

403
Plan sieci
Plan linii

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schematy funkcjonalne (rys. 83) zawierają symbole elementów funkcjonalnych

niezbędne  (jak  w  przypadku  schematu  strukturalnego)  do  zrozumienia  działania  obiektu
elektrycznego  i  połączeń  między  nimi,  przy  czym  nie  jest  konieczne  pokazanie  ich
rozmieszczenia  rzeczywistego,  natomiast  muszą  pokazać  przebieg  procesów  zachodzących
w poszczególnych elementach funkcjonalnych.

Rys. 83. Schemat funkcjonalny [5]

Zadaniem schematów grupy 2 (wyjaśniających) (rys. 81)

jest pokazanie wszystkich

elementów funkcjonalnych obiektu elektrycznego bez uwzględnienia ich rzeczywistego
rozmieszczenia, lecz ze wszystkimi połączeniami między nimi oraz z podaniem punktów
przyłączeń, w celu dokładnego wyjaśnienia działania i przebiegów procesów elektrycznych.

Schematy zasadnicze (rys. 81) pokazują i przedstawiają za pomocą symboli (jeśli to

możliwe) wszystkie obiekty, elementy funkcjonalne, połączenia między nimi i miejsca
przyłączeń.

Zadaniem schematów zastępczych (rys. 81) jest przedstawienie skomplikowanych

układów  za  pomocą  równoważnych  im  układów  prostszych.  Uzyskuje  się  je  ze  schematów
zasadniczych,  w  których  elementy  funkcjonalne  lub  ich  grupy  zastępuje  się  równoważnymi
im  układami  złożonymi  z  elementów  elektrycznych  prostych  przedstawionych  za  pomocą
symboli graficznych.

Rys. 84. Schemat zasadniczy latarki elektrycznej [5]

Zadaniem schematów grupy 3 (wykonawczych) (rys. 81)

jest pokazanie połączeń

elektrycznych wszystkich elementów obiektów przez przedstawienie i opisanie: przewodów,
wiązek, kabli, wyprowadzeń, doprowadzeń, końcówek (zacisków), złącz, przepustów itp.
Wyróżnia się schematy wykonawcze:

−

połączeń wewnętrznych (301),

−

połączeń zewnętrznych (302),

−

przyłączeń (303).

Schematy połączeń wewnętrznych (rys. 81) przedstawiają wzajemne położenie

wszystkich elementów funkcjonalnych oraz połączenia między nimi, przy czym zawierają one

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

informacje dotyczące szczegółów konstrukcyjno-wykonawczych, rodzaju przewodów, ich
przebiegu, a także miejsca ich wyprowadzenia (zaciski) itp.

Schematy połączeń zewnętrznych (rys. 81) zawierają symbole elementów funkcjonalnych

oraz ich połączeń elektrycznych w miejscu zainstalowania.

Rys. 85. Przykład schematu wykonawczego (montażowego) elektrycznej instalacji tokarki [2]

Zadaniem schematów grupy 4 (planów) (rys. 81) jest określanie położenia

(lokalizowanie) obiektów lub ich części składowych (również w terenie) lub przedstawienie
usytuowania sieci instalacji elektrycznych, a w razie potrzeby także trasy połączeń
elektrycznych (linii, przewodów, kabli itp.).
Rodzaje planów:

−

plany rozmieszczenia (obiektów) (401),

−

plany instalacji (402),

−

plany sieci lub plany linii (403).

Plany rozmieszczenia (rys. 81) pokazują usytuowanie obiektów elektrycznych lub ich

części na planie architektonicznym.

Plany instalacji (rys. 81) przedstawiają obiekty elektryczne lub ich części za pomocą

symboli ogólnych, zwanych najczęściej instalacyjnymi, wyjątkowo prostokątów (kwadratów)
i obrysów (konturów) (rys. 86).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 86. Plan instalacji wewnętrznej mieszkania (402) [5]

Plany sieci i plany linii (rys. 81) pokazują obiekty i ich elementy oraz połączenia

występujące między nimi. Elementy obiektów są przedstawione symbolami ogólnymi i/lub
symbolami w postaci prostokątów (kwadratów).

Diagramy są to rysunki wyjaśniające współzależność między czynnościami i czasem,

czynnościami i wielkościami fizycznymi, stanem różnych elementów obiektu. Diagram może
być  przedstawiony  w  różnej  formie  graficznej  np.  tabelarycznej,  blokowej,  słupkowej,
kołowej  itp.  Do  diagramów  zalicza  się  czasem  wykresy  (rys.  87)  –  rysunki  przedstawiające
zależności  między  wielkościami  (dwiema  lub  więcej)  wykreślone  w  formie  linii,  zwanych
liniami przebiegu, lub charakterystykami obrazującymi przebieg tych zależności w wybranym
układzie współrzędnych.

Rys. 87. Przykład wykresu bezsiatkowego zmiany impedancji obwodu elektrycznego [5]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie znasz rodzaje rysunku technicznego elektrycznego?
2.  Co nazywamy schematem elektrycznym?
3.  Jakie znasz rodzaje schematów elektrycznych?

4.10.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Otrzymasz proste urządzenie elektryczne. Twoje zadanie polega na narysowaniu

schematu strukturalnego a następnie schematu połączeń wewnętrznych tego urządzenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2)  zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3)  zapoznać się z budową urządzenia elektrycznego,
4)  narysować schemat strukturalny urządzenia,
5)  narysować schemat połączeń wewnętrznych,
6)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7)  dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

urządzenie elektryczne,

−

arkusze papieru,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówki,

−

gumka.

4.10.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) narysować proste schematy elektryczne?



2) odczytać schematy elektryczne?



3) odczytać rysunki elektryczne maszyn i urządzeń elektrycznych?



„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.11. Elementy technicznego rysunku budowlanego

4.11.1. Materiał nauczania

Między rysunkiem maszynowym i budowlanym istnieją podobieństwa, ale również

różnice  w  graficznym  przedstawianiu  różnych  elementów  oraz  całych  obiektów
budowlanych.  Mały  format  arkusza  rysunkowego,  w  stosunku  do  wymiarów  rysowanych
obiektów,  powoduje,  że  muszą  one  być  przedstawiane  prawie  zawsze  w  podziałkach
zmniejszających. W rysunkach budowlanych, w zależności od zastosowanej podziałki, stosuje
się trzy stopnie dokładności opracowania:

−

pierwszy stopień dokładności – stosuje się do opracowań wykonanych w podziałkach

mniejszych niż l : 100, np. l : 200; l : 500 itp.,

−

drugi stopień dokładności – dotyczy opracowań wykonanych w podziałkach l : 100 oraz

1 : 50,

−

trzeci stopień dokładności dotyczy opracowań wykonanych w podziałkach większych niż

l : 50, np. l : 20; l : 10 itp.
Kolejna różnica pomiędzy rysunkiem maszynowym a budowlanym polega na tym, iż na

rysunku  budowlanym  istnieje  konieczność  przedstawiania  i  wymiarowania  dużej  ilości
elementów  i  szczegółów,  np.  schody,  uskoki,  kanały,  otwory  drzwiowe  i  okna,  wnęki,
warstwy  materiałów,  pochylenia  itd..  Powoduje  to,  że  rysunek  budowlany  zawiera  wiele
informacji technicznych na względnie małym polu arkusza rysunkowego.

Istnieją także różnice dotyczące wymiarowania. W rysunku budowlanym występują tzw.

ciągi wymiarowe (odpowiednik łańcuchów wymiarowych w rysunku maszynowym), których
może być kilka:

−

ciąg wymiarowy, na którym podaje się wymiary szczegółowe,

−

ciąg wymiarowy zawierający wymiary poszczególnych części lub położenie osi,

−

ciąg wymiarowy określający moduł projektowy, o ile on występuje.

W rysunku budowlanym wymiary liniowe można wyrażać w milimetrach (wówczas

oznaczenie mm pomija się) lub w innych jednostkach. Jeżeli inne jednostki dotyczą całego
rysunku, to należy napisać odpowiednią uwagę, np. wszystkie wymiary w centymetrach.

Jako znaków ograniczenia linii wymiarowych używa się przeważnie ukośnych kresek lub

kropek, a linie wymiarowe mogą się przecinać (rys. 88). Natomiast pomocnicze linie
wymiarowe nie muszą być wyprowadzone od zarysów wymiarowanego elementu.

Rys. 88. Przykład wymiarowania [7]

W rysunku budowlanym, podobnie jak w rysunku maszynowym stosuje się uproszczenia

rysunkowe w postaci umownych oznaczeń graficznych wielu przedmiotów i elementów
konstrukcyjnych (rys. 89). Postać oznaczenia zależy od przyjętego stopnia dokładności
wykonania rysunku.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 89. Przykładowe symbole i uproszczenia rysunkowe elementów budowlanych: a) otwór sięgający podłogi:

(I)  nie  zabudowany  (bez  stolarki),  (II)    zabudowany  (ze  stolarką);  b)  otwór  nie  sięgający  podłogi:
(I)  nie  zabudowany  (bez  stolarki),  (II)    zabudowany  (ze  stolarką);  c)  drzwi  w  pierwszym  stopniu
dokładności:  (I)    jednoskrzydłowe,  (II)    dwuskrzydłowe;  d)  drzwi  w  drugim  stopniu  dokładności:
(I)  jednoskrzydłowe,  (II)  dwuskrzydłowe,  (III)  jednoskrzydłowe  balkonowe;  e)  wnęka:
(I) w płaszczyźnie przekroju, (II) poniżej płaszczyzny przekroju, (III)  powyżej płaszczyzny przekroju;
f)  kanały:  (I)  dymowe,  (II)    wentylacyjne;  g)  trzon  kuchenny:  (I)  gazowy,  (II)    elektryczny;
h) zlewozmywak kuchenny dwukomorowy; i) umywalka [7]

Uproszczonemu rysowaniu i wymiarowaniu podlega jeszcze wiele innych elementów,

np. fundamenty (ławy i stropy), różne odmiany ścian i drzwi, urządzenia grzewcze
i wodociągowo-kanalizacyjne, meble itp. (rys. 90).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 90. Przykład rysunku budowlanego. Przekrój poziomy budynku [4]

4.11.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie są różnice pomiędzy rysunkiem maszynowym a budowlanym?
2.  Co to są ciągi wymiarowe?
3.  Jakich znaków używa się do ograniczenia linii wymiarowych?

4.11.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rysunek przedstawia plan instalacji elektrycznej budynku. Odczytaj informacje na nim

zawarte.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 91. Plan instalacji elektrycznej budynku [4]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2)  zapoznać się z dokumentacją zadania i instrukcją wykonania ćwiczenia,
3)  zapoznać się z rysunkiem,
4)  odczytać informacje o elementach budowlanych budynku,
5)  odczytać informacje o instalacji elektrycznej,
6)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7)  dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

instrukcja do wykonania ćwiczenia zawierająca dokumentację zadania,

−

Polskie Normy,

−

arkusze papieru,

−

pisaki.

4.10.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) odczytać plan i schemat instalacji budynku?



2) odczytać prostą dokumentację techniczną budowlaną?



„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.  Przeczytaj dokładnie instrukcję. Masz na tę czynność 5 minut.
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.  Odpowiedzi udzielaj wyłącznie na karcie odpowiedzi.
4.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
5.  Test zawiera 20 zadań.
6.  Do każdego zadania podane są trzy odpowiedzi, z których tylko jedna jest prawidłowa.
7.  Zaznacz  prawidłową  według  Ciebie  odpowiedź  wstawiając  literę  X  w  odpowiednim

miejscu na karcie odpowiedzi.

8. W przypadku pomyłki zaznacz błędną odpowiedź kółkiem, a następnie literą X zaznacz

odpowiedź prawidłową.

9. Za każde poprawne rozwiązanie zadania otrzymujesz jeden punkt.

10. Za udzielenie błędnej odpowiedzi, jej brak lub zakreślenie więcej niż jednej odpowiedzi –

otrzymujesz zero punktów.

11. Uważnie czytaj treść zadań i proponowane warianty odpowiedzi.
12. Nie odpowiadaj bez zastanowienia; jeśli któreś z zadań sprawi Ci trudność – przejdź do

następnego. Do zadań, na które nie udzieliłeś odpowiedzi możesz wrócić później.

13. Pamiętaj, że odpowiedzi masz udzielać samodzielnie.
14. Na rozwiązanie testu masz 40 minut.

Powodzenia !

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Rysunek formatu A4 ma następujące wymiary:

a)  210 × 297 mm,
b)  180 × 277 mm,
c)  420 × 330 mm.

2. Instrukcja obróbki jest częścią dokumentacji:

a)  konstrukcyjnej,
b)  technologicznej,
c)  techniczno-ruchowej.

3. Rysunek techniczny jest to:

a) informacja podana na nośniku informacji, przedstawiona graficznie zgodnie

z przyjętymi zasadami i zazwyczaj w podziałce,

b) rysunek wykonany na ogół odręcznie i niekoniecznie w podziałce,
c) rysunek, w którym zastosowano symbole graficzne w celu pokazania funkcji części

składowych układu i ich współzależność.

4. Do kreskowania przekrojów na rysunku technicznym stosuje się linię:

a)  grubą ciągłą,
b)  cienką kreskową,
c)  cienką ciągłą.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Ołówki miękkie do rysowania oznaczone są literą:

a)  H,
b)  HB,
c)  B.

6. Rzut aksonometryczny jest to:

a) poglądowe przedstawienie przedmiotu na jednej płaszczyźnie, dające trójwymiarowe

wyobrażenie rysowanego obiektu,

b) graficzne przedstawienie przedmiotu, wykonanego według ustalonego sposobu

rzutowania,

c) rzutowanie na trzy rzutnie.

7. Widoki są to:

a)  rzuty odwzorowujące przedmioty widziane z zewnątrz,
b)  rysunki odzwierciedlające wewnętrzną budowę przedmiotu,
c)  rzuty przedmiotu na trzy rzutnie.

8. Rysunek przedstawia przekrój:

a)  półprzekrój,
b)  przekrój cząstkowy,
c)  przekrój złożony.

9. Rysunek przedstawia przekrój:

a)  wygięty,
b)  rozwinięty,
c)  łukowy.

10. Formę graficzną wymiaru rysunkowego stanowi zespół:

a)  linii, znaków i liczb,
b)  linii i liczb
c)  znaków i liczb

11. Zasada pomijania wymiarów oczywistych polega na:

grupowaniu wymiarów dotyczących tego samego szczegółu konstrukcyjnego
przedmiotu,

nie podawaniu tego samego wymiaru przedmiotu więcej niż jeden raz, bez
względu na liczbę rzutów,

nie podawaniu wymiarów takich jak kąt 0° lub 90° oraz podziałki elementów
równomiernie rozmieszczonych na okręgu.

12. Rysunki wykonawcze są to:

a)  rysunki zespołów mechanicznych,
b)  rysunki operacji technologicznych,
c)  osobne rysunki poszczególnych części danego mechanizmu,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13. Symbol chropowatości informuje, że chropowatość powierzchni powinna być

uzyskana przez:

a)  zdjęcie warstwy materiału,
b)  bez zdjęcia warstwy materiału,
c)  przez zdjęcie lub bez zdjęcia warstwy materiału.

14. Rysunek przedstawia tolerancję:

a)  równoległości,
b)  prostopadłości,
c)  symetrii.

15. Rysunek przedstawia tolerowanie normalne wymiarów:

a)  mieszane,
b)  liczbowe,
c)  symbolowe.

16. Symbol na rysunku przedstawia:

a)  bezpiecznik topikowy,
b)  prąd przemienny,
c)  łącznik.

17. Zadaniem schematów wykonawczych (montażowych) jest:

a) pokazanie połączeń elektrycznych wszystkich

elementów obiektów przez

przedstawienie i opisanie: przewodów, wiązek, kabli, doprowadzeń, złącz itp.

b) pokazanie wszystkich elementów funkcjonalnych obiektu elektrycznego bez

uwzględnienia ich rzeczywistego rozmieszczenia,

c) pokazanie usytuowania obiektów elektrycznych lub ich części na planie

architektonicznym.

18. Symbol na rysunku przedstawia:

a)  połączenie z masą,
b)  gniazdo dwustykowe,
c)  wtyk dwustykowy.

19. Symbol na rysunku przedstawia:

a)  wypust oświetleniowy,
b)  przewód ochronny,
c)  rozłączne połączenie przewodów.

20. Symbol na rysunku przedstawia:

a)  otwór w ścianie sięgający podłogi,
b)  otwór w ścianie nie sięgający podłogi,
c)  drzwi.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ..................................................................................................

Posługiwanie się dokumentacją techniczną

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Numer zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1.  Buksiński T., Szpecht A., Rysunek techniczny. WSiP, Warszawa 1998.
2.  Dobrzański T.: Rysunek techniczny maszynowy.WNT, Warszawa 2005.
3.  Lewandowski T.: Rysunek techniczny dla mechaników. WSiP, Warszawa 2003.
4.  Lewandowski T.: Rysunek techniczny i maszynowy. WSiP, Warszawa 1998.
5.  Maksymowicz A.: Rysunek zawodowy dla szkoły zasadniczej. WSiP, Warszawa 1999.
6.  Paprocki K.: Rysunek techniczny. WSiP, Warszawa 1999.
7.  Polskie  Normy:  PN-ISO  10209-1,  PN-EN  ISO  5457:2002,  PN-EN  ISO  7200:2005,

PN EN ISO 5456, PN-ISO 129:1996.

8. http://www-306.ibm.com
9. http://czajek3.republika.pl

10. http:// www.leniar.pl