Microsoft Word - art-choroby dziecka.doc

NAJCZĘŚCIEJ WYSTĘPUJĄCE CHOROBY ZAKAŹNE WIEKU DZIECIĘCEGO

I MOŻLIWOŚCI ZAPOBIEGANIA

Zakażeniem  nazywamy  wniknięcie  i  rozwój  biologicznego  czynnika  chorobotwórczego
w żywym organizmie. Zarażenie natomiast jest to przeniesienie czynnika chorobotwórczego
z osoby zakażonej na osobę wrażliwą.
Choroby  zakaźne  są  wynikiem  działania  czynnika  zakaźnego,  źródła  zakażenia  i  warunków
ś

rodowiskowych na podatną na zakażenia populację. Stopień zaraźliwości w tych chorobach

zależy od łatwości przenoszenia się zarazków. Zaliczamy do nich: wirusy, riketsje, bakterie,
grzyby, pierwotniaki i robaki pasożytnicze.

Choroby wirusowe jak sama nazwa wskazuje są wywoływane przez wirusy. Wirusy

maja  zdolność  wzrostu  i  namnażania  się  jedynie  wewnątrz  zakażonej  komórki,  którą
uszkadzają.  Rozprzestrzeniają  się najczęściej  drogą  kropelkową,  czyli  przy  kichaniu, kaszlu
lub głośnym mówieniu osoby chorej,
w  ślinie  której  znajdują  się wirusy. Dla  wielu  wirusów wrotami zakażenia są górne odcinki
dróg  oddechowych-błona  śluzowa  nosa,  gardła  i  krtani.  Niektóre  wirusy  wnikają  przez
ogniska tkanki limfatycznej gardła i jelit. Istnieją również wirusy przenoszone przez kłujące
stawonogi, takie jak kleszcze i komary.
Choroby wirusowe wykazują najczęściej dwufazowy przebieg. W pierwszej fazie występują
podobne objawy chorobowe: podwyższona temperatura ciała, ból głowy, osłabienie, objawy
nieżytu  górnych  dróg  oddechowych  /  zaczerwienienie  gardła  i  spojówek,  katar/.  W  drugiej
fazie  występują  objawy  związane  ze  specyficznym  powinowactwem  poszczególnych
rodzajów wirusów do określonych narządów.
Do  najczęściej  spotykanych  chorób  wirusowych  wieku  dziecięcego  zaliczamy:  odrę,
różyczkę,  ospę  wietrzną,  zakażenie  wirusem  opryszczki  zwykłej,    nagminne  zapalenie
ś

linianek przyusznych/świnka/, rumień nagły, mononukleozę zakaźną, cytomegalię, wirusowe

zapalenie wątroby, grypę, nagminne porażenie dziecięce/Heinego-Medina/, zakażenia
enterowirusami, zakażenia adenowirusami, ospę prawdziwą, wściekliznę, a także zakażenia
wirusem HIV i zespół nabytych zaburzeń odporności.

Kolejną grupą chorób zakaźnych, na którą chcę zwrócić uwagę są choroby

bakteryjne.  Bakterie-  główni  sprawcy  chorób  bakteryjnych,  mają  zdolność  tworzenia  form
przetrwalnikowych w warunkach nie sprzyjających dalszemu wzrostowi komórek. Mogą one
ponownie  przejść  w  formy  wegetatywne  wówczas,  gdy  warunki  zewnętrzne  staną  się
sprzyjające.  Miejscami  wniknięcia  są  najczęściej  drogi  oddechowe,  układ  pokarmowy,
uszkodzone błony śluzowe i skóra. Wiele bakterii znajduje się stale w organizmie człowieka,
a  do  wystąpienia  objawów  chorobowych  dochodzi  w  odpowiednich  warunkach,  takich  jak
zmniejszenie  odporności  organizmu,  zaburzenia  biocenozy  w  przewodzie  pokarmowym
oraz  zakażenie  wirusowe.  Bakterie  chorobotwórcze  cechują  się  zdolnością  do  wytwarzania
toksyn oraz jak już wspomniałam zdolnością do rozprzestrzeniania się w organizmie
i rozmnażania w nim.
Do  chorób  bakteryjnych  zalicza  się:  zakażenie  paciorkowcowe,  płonicę,  zakażenie
gronkowcowe, błonicę, krztusiec/koklusz/, dur brzuszny, salmonelozy, czerwonkę bakteryjną,
tężec, posocznicę, gruźlicę, kiłę wrodzoną oraz rzeżączkę.
Drobnoustrojami mniejszymi od bakterii, ale mającymi podobny metabolizm do bakteryjnego
są  mikoplazmy.  U  człowieka  wywołują  tzw.  nietypowe  zapalenie  płuc.  Natomiast
drobnoustroje  stojące  na  pograniczu  bakterii  i  wirusów  to  riketsje.  Podobnie  jak  wirusy  są
pasożytami wewnątrzkomórkowymi, a przenoszone są na człowieka przede wszystkim przez
wszy,  kleszcze  i  pchły.  Chorobami  wywołanymi  przez  te  drobnoustroje  są  dur  plamisty
i gorączka Q.

Choroby zakaźne powstają także na skutek zakażenia przez grzyby i pierwotniaki. Grzyby
mogą powodować zarówno zakażenia uogólnione, jak i zmiany miejscowe, np. na skórze
i błonach śluzowych. U dzieci, zwłaszcza u noworodków i niemowląt, dość często spotyka się
zakażenie

drożdżakiem

Candida

albicans,

który

jest

przyczyną

powstawania

tzw. pleśniawek. Najczęstszymi zakażeniami przez pierwotniaki, które można spotkać
u człowieka są toksoplazmoza, lamblioza oraz pneumocystoza.

W dalszej części mojej pracy przedstawię krótką charakterystykę postaci niektórych

chorób zakaźnych, zwracając szczególną uwagę na sposób leczenia jak również możliwości
ich zapobiegania.

Odra

jest ostrą chorobą wirusową o dużej zaraźliwości, występującą na całym świecie.

Wrażliwość  na  nią  jest  powszechna,  a  przechorowanie  pozostawia  trwałą  odporność.  Jeśli
matka przebyła odrę, to niemowlę wykazuje odporność na nią do 3-4 m.ż. Źródłem zakażenia
jest chory człowiek, a do zakażenia dochodzi drogą kropelkową. W szpitalach lub zakładach
opieki istnieje możliwość przeniesienia wirusa na rękach, fartuchu lub ręczniku, jeżeli osoba
pielęgnująca dziecko chore na odrę przechodzi bezpośrednio do pomieszczenia ze zdrowymi
dziećmi-  kilkuminutowy  spacer  na  świeżym  powietrzu  powoduje  zniszczenie  wirusa.
Zaraźliwość  w  odrze  jest  największa  na  4-5  dni  przed  wystąpieniem  wysypki,  a  po  jej
pojawieniu się bardzo szybko mija. Uniemożliwia to zapobieganie szerzeniu się choroby.
Leczenie  odry  jest  wyłącznie  objawowe.  Dziecko  powinno  przebywać  w  łóżku.  Właściwa
pielęgnacja polega na wietrzeniu pomieszczeń, częstym pojeniu dziecka, dbaniu o codzienne
wypróżnienia-odpowiednia  dieta.  Stosuje  się  salicylany/np.  Polopiryna,  Sachol/,  witaminy,
mieszanki przeciwkaszlowe.
Zapobieganie  odrze  może  postępować  trzema  drogami.  Pierwszą  i  najmniej  skuteczną  jest
izolacja  chorego.  Druga  polega  na  podawaniu  gamma-globuliny  możliwie  szybko  po
kontakcie z chorym/najpóźniej w 5 dniu/, a trzecią drogą są szczepienia ochronne, które mają
największe znaczenie.

Zakażenia wirusem różyczki są bardzo rozpowszechnione, zapadalność na nią jest

duża, często jednak choroba przebiega bezobjawowo. Zaraźliwość jest duża, lecz mniejsza niż
w  odrze.  Do  zakażenia  dochodzi  drogą  kropelkową.  Okres  wylęgania  wynosi  14-21  dni,
a  zaraźliwości-  ok.  7  dni  przed  i  3-5  dni  po  wystąpieniu  wysypki.  Odporność  pozostaje
na całe życie.
Leczenie  ogranicza  się  do  postępowania  objawowego.  Zapobieganie  różyczce  dotyczy
w zasadzie kobiet ciężarnych. W przypadku kontaktu stosuje się gamma-globulinę. W Polsce
szczepieniom  podlegają  wszystkie  dziewczynki  w  wieku  13  lat,  jeżeli  wcześniej  nie
chorowały na różyczkę.

Ospa wietrzna zwana wiatrówką jest chorobą bardzo zaraźliwą, obecnie najczęstszą

choroba  zakaźną  wieku  rozwojowego.  Wywołuje  ją  wirus,  który  u  dzieci  daje  objawy
zakażenia  ogólnego  z  wytworzeniem  trwałej  odporności.  Wirus  może  jednak  pozostać
w tkance nerwowej w formie utajonej i po kontakcie z chorym na ospę wietrzną lub w wyniku
zmniejszenia odporności organizmu uaktywnić się, dając obraz kliniczny półpaśca. Zakażenie
następuje drogą kropelkową i w wyniku bezpośredniego kontaktu z chorym. Okres wylęgania
trwa przeciętnie 1-2 dni przed wystąpieniem wysypki i utrzymuje się do chwili przyschnięcia
wszystkich wykwitów.
Podczas  leczenia  zaleca  się  leżenie  w  łóżku,  w  przypadku  podwyższonej  temperatury  ciała
podaje  się  salicylany,  wskazane  są  również  witaminy.  Wykwity  skórne  smaruje  się  1%
spirytusowym roztworem fioletu goryczki. Skutecznym lekiem w leczeniu ospy wietrznej jest
lek przeciwwirusowy acyklowir, który można podawać dożylnie lub w postaci tabletek.

Zakażenia

wirusem opryszczki zwykłej należą do najczęstszych zakażeń wirusowych

człowieka. Po wniknięciu do ustroju i namnożeniu się wirusy te mogą utrzymywać się
w stanie utajenia w zwojach nerwowych. U dzieci najczęściej dochodzi do pierwotnego

zakażenia  w  postaci  opryszczkowego  zapalenia  jamy  ustnej  i  dziąseł.  Towarzyszy  temu
powiększenie  węzłów  chłonnych  szyjnych  i  podżuchwowych.  Okres  wylęgania  wynosi  3-9
dni,  początek  choroby  nagły,  z  podwyższoną  temperaturą  ciała,  bólami  jamy  ustnej.
Na  błonach  śluzowych  stwierdza  się  początkowo  pęcherzykowe  wykwity,  które  pękają
tworząc płytkie owrzodzenia. Choroba trwa ok. 1 tygodnia.
Lekiem  z  wyboru  w  zakażeniach  wirusem  opryszczki  zwykłej  jest  acyklowir/Zovirax,
Virolex, Heviran/. Może on być stosowany doustnie w postaci tabletek oraz w postaci kremu
lub maści.

Nagminne zapalenie ślinianek przyusznych. Do zakażenia dochodzi najczęściej

w  miesiącach  zimowych  i wczesną  wiosną.  Zakażenie następuje przez kontakt bezpośredni,
droga  kropelkową  lub  przez  zanieczyszczone  śliną  chorego  pożywienie,  a  także  pośrednio
przez zakażone przedmioty. Wirus świnki ma stosunkowo małą zdolność zakażania i dlatego
po  krótkim  kontakcie  z  chorym  dziecko  może  nie  chorować.  Okres  wylęgania  wynosi  2-3
tygodnie, a okres zaraźliwości zaczyna się na 2-6 dni przed wystąpieniem objawów i kończy
się w 7-9 dniu po ich ustąpieniu.
Leczenie  jest  objawowe/  salicylany,  witaminy,  dieta  łatwo  strawna/.  Ból  można  zmniejszyć
przez  podwiązanie  obrzękniętej  ślinianki  opaską.  Zapobieganie  polega  na  izolacji  chorego.
W niektórych krajach wprowadzono szczepionkę.

Rumień nagły jest ostrą, wirusową chorobą zakaźną przeważnie u dzieci w wieku

od 6 m.ż. do 2 r.ż. Istnieje przypuszczenie, że dzieci zarażają się od osób dorosłych, u których
może istnieć długotrwałe nosicielstwo wirusa. Rzadko natomiast stwierdza się zakażenie
jednego dziecka od innego. Może to być związane z tym, ze w bardzo wczesnych okresach
ż

ycia choroba często przebiega w sposób bezobjawowy. Okres wylęgania rumienia nagłego

wynosi 7-9 dni.
Leczenie jest wyłącznie objawowe- w przypadku podwyższonej temperatury ciała podaje się
salicylany.

Mononukleoza zakaźna jest chorobą zakaźną, coraz częściej występującą u dzieci

i  młodzieży.  Zarażliwość  w  tej  chorobie  jest  bardzo  mała.  Zakażenie  następuje
prawdopodobnie przez ślinę, ale są możliwe również i inne drogi zakażenia. Okres wylęgania
wynosi 30-50 dni. Choroba pozostawia trwałą odporność.
Leczenie mononukleozy zakaźnej jest objawowe. W przypadku wysokiej gorączki podaje się
salicylany.  Konieczne  jest  przebywanie dziecka  w łóżku  aż  do  obniżenia  temperatury  ciała.
Czasami  przy  nasilonych  objawach  i  trudnościach  diagnostycznych  wskazana  jest
hospitalizacja. Jeżeli chodzi o zapobieganie tej chorobie to obecnie nie ma praktycznie takiej
możliwości.

Cytomegalia jako ostra choroba wirusowa występuje głównie u osób z zaburzeniami

odporności. Najcięższa jej postać dotyczy płodów i noworodków.
Zakażenie  noworodka  może  nastąpić  przez  łożysko  lub  podczas  porodu.  Możliwe  jest
zarażenie  niemowlęcia  i  małego  dziecka  od  matki  wydalającej  wirusa-  przez  ślinę  lub  przy
karmieniu piersią. Do zakażenia starszych dzieci może dojść przez kontakt ze śliną, moczem
lub  krwią.  Zakażenie  można  także  przenieść  przetaczając  świeżą  krew  lub  preparaty
krwiopochodne od zarażonego dawcy.
U dzieci z klinicznymi objawami choroby, ale nie obciążonych innymi ciężkimi schorzeniami
leczenie jest objawowe.

Grypa

jest wirusową chorobą zakaźną o ostrym przebiegu. Występuje ona

w cyklicznych epidemiach co kilka lat oraz w obejmujących cały świat pandemiach co 30-40
lat.  Choroba  charakteryzuje  się  wielką  zaraźliwością  oraz  powszechną  wrażliwością
antygenową  wirusa  grypy  oraz  nietrwałą  odpornością,  wynoszącą  do  kilku  miesięcy
po  przechorowaniu  grypy.  Zakażenie  następuje  od  chorego  na  drodze  kropelkowej.  Okres
wylęgania wynosi 1-2 dni, okres zaraźliwości ok. 5 dni.

Leczenie grypy jest objawowe. Niezwykle ważna jest odpowiednia pielęgnacja
dziecka/zapewnienie

wieżego

powietrza,

nieprzegrzewanie,

spokój,

ywienie

bogatobiałkowe/. Konieczna jest ochrona przed możliwością wtórnych zakażeń. Po przebytej
grypie dzieci wymagają długiego okresu rekonwalescencji.
Obecnie  nie  ma  absolutnie  pewnych  możliwości  zapobiegania  grypie  na  szerszą  skalę.
Prowadzone  są  próby  szczepień  przeciw  grypie,  jednakże  uzyskiwane  wyniki  w  chwili
obecnej nie są najlepsze.

Ospa prawdziwa jest wywoływana również przez wirusy, charakteryzujące się dużą

zaraźliwością oraz ciężkim przebiegiem.
Rokowanie w ospie prawdziwej jest zawsze poważne, śmiertelność waha się w zależności
od postaci od 20 do 100%. Jedyną skuteczną metodą zapobiegania tej chorobie są szczepienia
ochronne, dzięki którym w 1979 roku zostały zlikwidowane ostatecznie wszystkie ogniska
endemiczne ospy prawdziwej na całym świecie.

Płonica jest chorobą zakaźną wieku dziecięcego, którą wywołuje paciorkowiec beta-

hemolizujący z grupy A. Paciorkowce te wytwarzają m.in. toksynę erytrogenną, powodującą
wystąpienie  wysypki,  gorączki  i  wymiotów.  Źródłem  zakażenia  może  być  człowiek  chory
lub  ozdrowieniec.  Najczęściej  jednak  źródłem  zakażenia  jest  nosiciel,  a  więc  np.  dziecko
chore  na  anginę  paciorkowcową,  które  może  być  odporne  na  jad  erytrogenny,  ale  zaraża
innych. Do zakażenia może również dojść przez przedmioty i pokarmy zakażone przez osobę
chora, ozdrowieńca, nosiciela lub chorego.
Leczenie  zakażeń  paciorkowcowych  polega  na  podawaniu  penicyliny,  która  wywiera
doskonałe działanie bakteriobójcze na paciorkowce grupy A.
U  niemowląt  podaje  się  penicylinę  krystaliczną,  u  dzieci  powyżej  1  r.ż.  można  podać
penicylinę  prokainową  przez  7-10  dni.  Oprócz  tego  stosuje  się  leczenie  objawowe.
Zapobieganie  zakażeniom  paciorkowcowym  jest  bardzo  trudne  ze  względu  na  duże
rozpowszechnienie bakterii.

Gronkowce są przyczyną ciężkich ropnych zakażeń u dzieci. Istnieją znaczne różnice

w  chorobotwórczości  między  poszczególnymi  szczepieniami  gronkowca.  W  posiewach
uzyskanych od chorych najczęściej stwierdza się gronkowca złocistego. Obecnie ponad 80 %
szczepów wywołujących zakażenia wewnątrzszpitalne jest opornych na penicylinę- stanowią
one dodatkowe powikłanie podstawowej, często ciężkiej choroby dziecka.
Okres wylęgania w zakażeniach gronkowcowych waha się od 1 do 7 dni. Bakterie powodują
powstawanie  ropnych  zmian  w  różnych  tkankach  i  narządach.  W  okresie  noworodkowym
może  dojść  do  uogólnionego  ropnego  zapalenia  skóry,  u  starszych  dzieci  gronkowce
powodują objawy liszajca. Jako powikłanie w obrębie kończyn lub czaszki może rozwinąć się
gronkowcowe  zapalenie  kości  i  szpiku.  Bardzo  niebezpiecznym,  ciężkim  schorzeniem
w  okresie  niemowlęcym  jest  gronkowcowe  zapalenie  płuc.  Gronkowce  mogą  również  być
przyczyną  ropnia  mózgu,  septycznego  zapalenia  osierdzia  oraz  posocznicy.  Wszystkie
przypadki zakażeń gronkowcowych mają bardzo ciężki przebieg, z dużą śmiertelnością.
Leczenie  zakażeń  gronkowcowych  polega  na  pozajelitowym  stosowaniu  antybiotyków
penicylinazoopornych. Niezwykle istotne jest zapobieganie zakażeniom wewnątrzszpitalnym
przez izolację chorych i reżim sanitarny.

Czerwonka bakteryjna jest chorobą zakaźną wywołaną przez pałeczki z grupy

Shigella.  Źródłem  zakażenia  jest  człowiek  chory,  który  wydala  pałeczki czerwonki  z  kałem
przez  cały  okres  choroby.  Niektóre  dzieci  staja  się  przez  pewien  czas  nosicielami.
Do zakażenia dochodzi na drodze pokarmowej, przez bezpośredni kontakt z chorym lub przez
zakażone  kałem  produkty  spożywcze/zwłaszcza  mleczne/  oraz  wodę.  Jest  to  choroba
sezonowa,  występująca  głównie  w  miesiącach  letnio-jesiennych.  Najczęściej  chorują  dzieci
w  wieku  od  0  do  4  lat.  Okres  wylęgania  wynosi  2-5  dni.  Pałeczki  Shigella  przedostają  się
do jelit i powodują uszkodzenia błony śluzowej jelita grubego.

Podczas leczenia stosuje się ampicylinę lub sulfaguanidynę. W przypadku oporności bakterii
na te leki można stosować chloromycetin.
Zapobieganie  czerwonce  polega  na  odpowiednim  nadzorze  sanitarnym  nad  kanalizacją
i  źródłami  wody  pitnej,  produktami  spożywczymi  oraz  na  podnoszeniu  higieny  osobistej
społeczeństwa.

Posocznica jest chorobą o bardzo ciężkim przebiegu. Charakteryzuje się obecnością

i  namnażaniem  bakterii  we  krwi.  Bakterie te  z  krwią mogą przedostawać się do wszystkich
narządów.
W  ostatnich  latach  posocznica  najczęściej  jest  wywoływana  przez  gronkowce.  Występuje
u  wcześniaków,  niemowląt  z  obniżoną  odpornością  przeciwzakaźną  lub  u  starszych  dzieci
w  przebiegu  różnych  chorób  wyniszczających.  Wrotami  zakażenia  może  się  stać  każde
ognisko  zakażenia,  nawet  bardzo  małe,  na  skórze,  błonach  śluzowych,  migdałkach,
u starszych dzieci w zębach.
W  leczeniu  stosuje  się  antybiotyki,  leki  podtrzymujące  krążenie,  leki  przeciwwstrząsowe
oraz wyrównywanie zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej i kwasowo-zasadowej.

Kiła wrodzona

jest chorobą spowodowaną zakażeniem dziecka krętkami bladymi

w  czasie  życia  płodowego.  Jest  to  możliwe  wówczas,  gdy  matka  jest  chora  na  kiłę.  Krętki
mogą  przedostawać  się  przez  łożysko  do  płodu  dopiero  w  4-5  miesiącu  ciąży.  Zakażenie
płodu  zależy  z  jednej  strony  od  okresu  kiły  u  ciężarnej,  z  drugiej-  od  tego,  czy  była  ona
leczona.  Największy  odsetek  zachorowań  płodu  daje  nie  leczona  kiła  wtórna  u  kobiety
ciężarnej  w  drugiej  połowie  ciąży/90  %/.  Krętki  uszkadzają  wiele  narządów,  co  może
spowodować  obumarcie  wewnątrzmaciczne  płodu  lub  pojawienie  się  objawów  kiły
wrodzonej u żywo urodzonego dziecka.
Zapobieganie  kile  wrodzonej  polega  na  badaniu  odczynu  Wassermanna/WR/  u  kobiet
ciężarnych,  a  w  przypadku  stwierdzenia  zakażenia  kiłą-na  jej  leczenie.  Jeżeli  u  dziecka
stwierdza się objawy kiły wrodzonej, leczenie polega na stosowaniu penicyliny.

Rzeżączka jest wywoływana przez dwoinki rzeżączki. Choroba występuje prawie

wyłącznie  u  dziewczynek.  Do  zakażenia  u  dzieci  dochodzi  przeważnie  drogą  pozapłciową,
przez używanie zakażonych ręczników, pościeli, bielizny, naczyń lub spanie z osoba chorą.
Bakterie  znajdują  dogodne  warunki  anatomiczne  i  fizjologiczne  do  rozwoju  w  obrębie
narządów  moczowo-płciowych  u  małych  dziewczynek.  Choroba  ma  najczęściej  charakter
przewlekły.  Czasami  może  wystąpić  ból  i  parcie  przy  oddawaniu  moczu  oraz  obrzęk  warg
sromowych.
W  leczeniu  stosuje  się  penicylinę,  czasami  podaje  się  równocześnie  hormony  estrogenne
w celu zmiany warunków miejscowych w pochwie na mniej korzystne dla dwoinek rzeżączki.
Często leczenie jest utrudnione wskutek oporności gonokoków na antybiotyki.

Podsumowując moją pracę mogę niewątpliwie stwierdzić, że w zwalczaniu chorób

zakaźnych  dużą  rolę  odgrywa  wykrywanie  źródeł  zakażenia,  którymi  mogą  być  osoby,
zwierzęta  lub  przedmioty  rozsiewające  drobnoustroje.  Czynniki  zakaźne  można  wykryć
w  wydalinach  i  wydzielinach  chorego  lub  nosiciela.  W  zależności  od  narządowej  specyfiki
umiejscowienia  się  drobnoustroju  materiałem  do  badań  mogą  być:  wymaz  z  gardła  i  nosa
lub narządów rodnych, popłuczyny z gardła i oskrzeli, plwocina, kał, krew, płyn mózgowo-
rdzeniowy, ropa oraz mocz.
Do  zakażenia  może  dojść  za  pośrednictwem  żywności,  wody,  powietrza,  przedmiotów
lub przez bezpośredni kontakt z chorym nosicielem.
Dlatego  też,  aby  skutecznie  zapobiegać  chorobom  zakaźnym,  należy  znać  właściwości
czynników  chorobotwórczych  i  drogę  ich  przenoszenia  oraz  umieć  wykrywać  i  izolować
ź

ródła zakażenia. Bardzo istotna jest znajomość wylęgania i zaraźliwości poszczególnych

chorób. Ogromne znaczenie dla zwalczania chorób zakaźnych ma podnoszenie ogólnej