DZIEJE śYDÓW W POLSCE - ZABÓR PRUSKI
- śydzi w Polsce
- Średniowiecze (do 1500 r.)
- NowoŜytność
(do rozbiorów 1795 r.)
- zabór pruski (do 1918 r.)
- zabór rosyjski (do 1918 r.)
- zabór austriacki (do 1918 r.)
- II Rzeczpospolita
(1918-1939)
- Holokaust (1939-1945)
- Dzieje najnowsze (po 1945)
Zabór pruski obejmował: Warmię, Pomorze, Wielkopolskę, Mazowsze i Litwę po
Niemen. Razem 142 tysięcy km2 i 2 miliony 580 tysięcy mieszkańców.
W zaborze pruskim podejmowano równieŜ działania zmierzające do produktywizacji
śydów, poprzez kierowanie ich do pracy na roli i do rzemiosła. Zniesiono większość
obowiązujących ich ograniczeń, ułatwiono zamieszkiwanie w miastach i otoczono
specjalną opieką osiedlającą się ludność Ŝydowską napływającą z Prus. Dekret króla
pruskiego z 1797 roku, dotyczący "urządzenia śydów w prowincjach Prus południowych
i wschodnich", poddawał ich ogólnej jurysdykcji, gminom Ŝydowskim odbierał
sądownictwo, a rabinów pozbawiał prawa nadzoru nad szkołami. Zakazano równieŜ
rabinom uŜywania klątwy religijnej (cheremu) jako sankcji.
Jednocześnie na terenach zaboru prowadzono politykę asymilacji śydów z
niemieckim społeczeństwem. W tym celu nakazano śydom przyjęcie niemieckich
nazwisk. Były one przydzielane przez niemieckich urzędników, którzy je wymyślali
stosownie do bogactwa własnej wyobraźni. W ten sposób powstały nazwiska w
rodzaju: Silberstein, Weissmann, Schwartzkopf, Apfelbaum, Rosenblum i podobne.
Na przestrzeni kolejnych lat, liczba śydów Ŝyjących w pruskim zaborze, znacznie
zmalała, a duŜa jej część znalazła się pod wpływem niemieckiej Haskali (śydowskiego
Oświecenia), ulegając tym samym asymilacji.
Na początku XIX wieku dały się zauwaŜyć na ziemiach polskich znaczne tendencje
asymilacyjne wśród części śydów. W niektórych środowiskach mówiono o zastąpieniu
języka jidysz językiem polskim, co stanowiłoby pierwszy krok do ściślejszej integracji
śydów z Polakami. Wielu śydów oddawało Ŝycie w powstaniach polskich, walcząc o
sprawę
polskiej
niepodległości
narodowej.
Wielu
wybitnych
przedstawicieli
zasymilowanej Ŝydowskiej burŜuazji, takich, jak Leopold Kronenberg czy Herman
Epstein, podejmowało zjednoczone działania zmierzające do pogodzenia interesów
Ŝydowskich i polskich w sprawach dotyczących religii, kultury, czy gospodarki. Te
próby zakończyły się jednak fiaskiem i jakby obumarły wraz z upadkiem powstania
styczniowego w 1863 roku.
Równocześnie we wszystkich zaborach rozwijał się przeciwny tym ideom ruch
Oświecenia Ŝydowskiego, który dąŜył do społecznego wyodrębnienia, narodowego
odrodzenia oraz zreformowania tradycyjnego Ŝydostwa we wszelkich jego dziedzinach.
W owym czasie znacznie wzrosła ruchliwość społeczna śydów, gdyŜ nie byli juŜ
przywiązani do gett, w których mieszkali w miastach. Rodziny Ŝydowskie mogły teraz
swobodnie przesiedlać się na przedmieścia lub na wieś.
W 1807 roku ziemie polskie zostały zajęte przez wojska francuskie Napoleona
Bonaparte. Na mocy pokoju w TylŜy, zawartego pomiędzy Francją i Rosją, Napoleon
utworzył Księstwo Warszawskie. W jego skład weszły ziemie polskie drugiego i
trzeciego zaboru pruskiego. Królem został wybrany Fryderyk August (1750-1827).
Napoleon nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję, wzorowaną na konstytucji
francuskiej. Konstytucja zapewniała śydom pełne swobody obywatelskie, jednak
przepisy te nie weszły w Ŝycie. śydzi nadal stanowili gorszą klasę społeczeństwa.
Ograniczono im dostęp do urzędów publicznych. Wprowadzono ograniczenia
swobodnego osiedlania się. Ograniczono działalność gospodarczą śydów, kształcenia
się i wykonywania wielu zawodów. Dodatkowo nałoŜono na nich specjalne podatki,
takie jak: koszerny (opłata od uboju koszernego), ślubny (od odbywającego się ślubu),
rekrutowy (opłacany przez wszystkich śydów w zamian za zwolnienie od słuŜby
wojskowej), biletowy (opłata za kaŜdy dzień pobytu w mieście) i wiele innych.
W 1812 roku w Prusach wydano akt emancypacyjny zrównujący w prawach śydów z
chrześcijanami. Od tej pory niemieccy śydzi mogli swobodnie nabywać dobra ziemskie,
osiedlać się i wykonywać wszystkie zawody. śydów dopuszczono do profesury
akademickiej, urzędów szkolnych i gminnych w Prusach. Wraz z prawami
obywatelskimi, śydzi wzięli na siebie obowiązek słuŜby wojskowej. JednakŜe śydzi
mieszkający w Wielkopolsce (zabór pruski), musieli czekać na te wszystkie prawa
jeszcze do 1833 roku. Niemcy wychodzili z załoŜenia, Ŝe ludność Ŝydowska na ziemiach
polskich musi wpierw zostać "ucywilizowana", a dopiero później będzie moŜna jej
nadać równe prawa.
Na początku XIX wieku większość ludności Ŝydowskiej na ziemiach polskich Ŝyło w
nędzy, mieszkając i pracując w złych warunkach. ZuboŜałe Ŝydowskie mieszczaństwo
walczyło o nieliczne dostępne dla nich posady. Nadmierna ilość rzemieślników
powodowała spadek zamówień i brak pracy. W 1813 roku prawie 61% czynnych
zawodowo śydów na ziemiach polskich, trudniło się produkcją i sprzedaŜą alkoholu.
Tylko nielicznym śydom udało się zostać bogatymi przedsiębiorcami i bankowcami.
Około czterdziestu rodzin milionerów mieszkało w okolicach Warszawy. Fraenkel,
Page 1 of 3
Zydzi w Polsce/Dzieje NowoŜytne (zabór pruski)
2008-04-19
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_pruski.html
Neumark i Bergson czerpali duŜe zyski z dostaw broni dla wojsk Księstwa
Warszawskiego. Antoni Samuel Fraenkel (1733-1833) załoŜył dom handlowy w
Warszawie i dzierŜawił monopol solny w okresie Księstwa Warszawskiego. Karol Jan
Chaim równieŜ załoŜył dom handlowy w Warszawie. Był on załoŜycielem rodziny
Ŝydowskich bankierów, Lascy.
W 1815 roku Kongres Wiedeński nadał nowy kształt Europie, która po wojnach
napoleońskich musiała przejść zmiany. Z ziem Księstwa Warszawskiego utworzono
teraz Królestwo Polskie, pozostające pod panowaniem cara Rosji.
W owym czasie w społeczeństwie polskim pojawiły się znaczne róŜnice odnośnie
sposobu uregulowania "kwestii Ŝydowskiej". KsiąŜe Adam Czartoryski (1770-1861) był
zwolennikiem asymilacji
śydów z wyłączeniem sfery religii jako warunku
równouprawnienia. Chciał przy tym zabronić śydom prowadzenia karczm. Katolicki
duchowny, Stanisław Staszic (1755-1826) określał śydów jako "plagę szarańczy" i
"kupę pasoŜytów", wymyślał im od "włóczęgów i próŜniaków". Szczególnie daleko
posunął się w 1817 roku Kajetan Koźmian, który oświadczył, Ŝe "śydzi z bałamutów
talmudow są zabobonnemi, ciemnemi próŜniakami". Twierdził, Ŝe śydzi nie są
Polakami i "nie mają w sobie Polskiej krwi". Te poglądy stały się zaląŜkiem
rasistowskiego wykluczenia śydów ze społeczeństwa polskiego.
W 1816 roku w Wielkim Księstwie Poznańskim Ŝyło około 52 tysiące śydów,
stanowiąc 6,3% ogółu ludności.
W 1819 roku antyŜydowska nagonka ogarnęła uniwersyteckie miasta Niemiec, a
takŜe Pragę, Kraków, Gdańsk i Rygę. Studenci i profesorowie, którzy przewodzili w
rozruchach i pogromach, Ŝądali odebrania śydom praw obywatelskich, które nadał im
Napoleon.
Na początku XIX wieku ziemie polskie dotknął środkowoeuropejski kryzys w
rolnictwie, wynikający z wojen doby napoleońskiej i blokady kontynentalnej, którą
pogłębiło wprowadzenie w 1819 roku ceł ochronnych przez Anglię. W 1823 roku Prusy
takŜe podniosły cła ochronne na produkty rolnicze. Eksport rolniczy z polskich terenów
spadł o połowę. Spadek obrotów dotknął śydów, którzy jako pierwsi padli ofiara walki
o udział na rynku zbytu gorzałki. W 1823 roku zakazano działalności w miastach
karczm i gorzelni nie będących własnością szlachty. W ten sposób szlachta przejęła
Ŝydowskie gorzelnie, a dochodami podzieliła się z państwem. Dramatycznie
zmniejszyła się liczba Ŝydowskiej ludności czynnej zawodowo. W 1830 roku, w
porównaniu do 1813 roku, przy wyszynku pracowało juŜ tylko 12% śydów. Tym
samym została zerwana dawna więź łącząca szlachtę polską z śydami.
W 1827 roku pruski parlament podjął dyskusję zrównania w prawach ludności
Ŝydowskiej zamieszkującej polskie ziemie z pozostałą ludnością Ŝydowską Prus.
RozwaŜania dotyczyły jednak wyłącznie planów na przyszłość.
W 1829 roku Ŝydowski finansista Antoni Samuel Fraenkel (1733-1833) pośredniczył
w udzielaniu przez banki berlińskie poŜyczki rządowi Królestwa Polskiego w wysokości
42 milionów złotych.
W 1833 roku władze pruskie wydały "Tymczasowe zarządzenie odnośnie Ŝydostwa w
Wielkim Księstwie Poznańskim", w którym podzielono śydów na "naturalizowanych" i
"tolerowanych". śydzi "naturalizowani" otrzymali prawa obywatelskie i znaczny zakres
swobód, jednakŜe musieli wykazać się znajomością języka niemieckiego oraz
odpowiednim cenzusem majątkowym. śydami "tolerowanymi" była pozostała ludność
Ŝydowska, w przewaŜającej części uboga. Trudne warunki bytowe spowodowały wzrost
emigracji części "tolerowanej" ludności z Wielkopolski. Najczęściej udawali się oni w
podróŜ do Ameryki, gdzie stanowili pierwszą falę polskich śydów. Natomiast śydzi
"naturalizowani" bardzo często wyjeŜdŜali do zachodniej Europy. Warto przy tym
podkreślić, Ŝe w zaborze pruskim 96,6% śydów Ŝyło w miastach.
W 1847 roku ustawa zrównała śydów "naturalizowanych" z śydami pruskimi.
W 1848 roku w Prusach zrównano w prawach wszystkich śydów.
W 1850 roku uchwalona w Prusach konstytucja formalnie zaakceptowała zniesienie
wszelkich podziałów w społeczeństwie.
W 1852 roku Ŝydowski lekarz i uczony Juliusz Ferdynand Cohn powstrzymał
epidemię cholery. Swoje prace naukowe prowadził w Breslau (Wrocław), na Dolnym
Śląsku pozostającym pod niemiecką administracją.
W 1856 roku w Ełku zaczęto wydawać czasopismo hebrajskie "Ha-Maggid". Było
wydawane do 1891 roku. Jego odbiorcami byli przewaŜnie śydzi mieszkający w
Cesarstwie Rosyjskim.
W 1878 roku Abraham Geiger (1810-1874) został wybrany rabinem Breslau
Page 2 of 3
Zydzi w Polsce/Dzieje NowoŜytne (zabór pruski)
2008-04-19
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_pruski.html
(Wrocław). Był on ideologiem i jednym z głównych przedstawicieli judaizmu
reformowanego w Niemczech. Ufundował we Wrocławiu Ŝydowskie seminarium
teologiczne, pierwsze reformowane seminarium rabiniczne w Centralnej Europie.
Abraham Geiger był autorem rozprawy "Biblia w przekładzie i oryginale" (niem.
"Urschrift und Uebersetzungen der Bibel", 1857 r.). Inspirował on Ŝydowski ruch
reform religijnych.
W zaborze pruskim zaistniało zjawisko asymilacji zwolenników Haskali. W ten sposób
moŜemy mówić o pojawieniu się pokolenia Niemców wyznania mojŜeszowego. W
zaborze pruskim zaistniało zjawisko asymilacji zwolenników Haskali. W ten sposób
moŜemy mówić o pojawieniu się pokolenia Niemców wyznania mojŜeszowego.
Niemieccy śydzi włączyli się w ogólny nurt Ŝycia społecznego, zaznaczając swój udział
w rozwoju nauki i sztuki. Ich związek z ziemiami polskimi w ten sposób coraz bardziej
zanikał.
Po 1881 roku zaczęły powstawać niewielkie grupy Miłośników Syjonu (hebr.
Howewei Zion). Stopniowo jednoczyły się one w jeden ruch Miłość Syjonu (hebr. Hibat
Zion). Pierwsza studencka organizacja Biluim podjęła nawet próbę emigracji do
Palestyny. Jednym z załoŜycieli ruchu Miłośników Syjonu był ortodoksyjny rabin
Samuel Mohilever z Rosji. Gorąco popierał Ŝydowskie osadnictwo w Erec Israel. Ruch
Miłośników Syjonu zyskał równieŜ poparcie rabbina Hermana Zvi Schapira z Niemiec.
Popierał on rewolucyjne idee i opowiadał się za Ŝydowskim osadnictwem w Palestynie.
W ruchu Miłość Syjonu (hebr. Hibat Zion) doszło jednak do wewnętrznych sporów
pomiędzy świeckimi i religijnymi członkami. Aszer Ginzberg (1856-1927) załoŜył tzw.
"kulturowy syjonizm", który stał się alternatywą dla "syjonizmu politycznego".
Syjonizm kulturowy podkreślał pojęcie "Ŝydowskości" i łączył świadomość własnej
kultury z akceptacją innych kultur.
W 1901 roku w Niemczech powstało Stowarzyszenie Pomocy Niemieckim śydom
(Hilsvereinder Deutschen Juden). Celem działalności była pomoc Ŝydowskim
imigrantom ze Wschodniej Europy w imigracji do Niemiec.
W 1912 roku w niemieckim parlamencie (Reichstag) na 100 posłów 12 było śydami.
W 1912 roku w Katowicach na Górnym Śląsku połączyli się przedstawiciele
ortodoksji i kierunków chasydzkich przeciwko syjonizmowi. Powstała w ten sposób
światowa organizacja konserwatywno-religijna ortodoksyjnych śydów Aqudat Israel
(Zjednoczenie Izraela), w skrócie Aguta. Celem działalności było utrzymanie
Ŝydowskiej odrębności wśród narodów i walka z asymilacją. Program działania opierał
się na zasadach Tory. UwaŜała, Ŝe przedwczesne utworzenie Ŝydowskiego państwa w
Palestynie przez świecki ruch syjonistyczny będzie bluźnierstwem wobec Boga. Jednym
z liderów Aqudat Israel był rabin Hayim Ozer Grodzenski (1863-1940).
1 sierpnia 1914 roku rozpoczęła się I wojna światowa (1914-1918). W walkach
wzięło udział 65 milionów Ŝołnierzy, w tym 1,5 miliona było śydami. Niemcy wystawili
około 100 tysięcy Ŝydowskich Ŝołnierzy, w tym 2 tysiące było oficerami.
Na przełomie 1917/1918 roku nastąpił wielki kryzys ekonomiczny w Niemczech,
Austro-Węgrach i Rosji. Trudy wojenne przekroczyły moŜliwości walczących państw.
Władze oskarŜyły śydów o wszystkie niepowodzenia wojenne i wszelkie trudności
Ŝycia. Uogólniono stereotyp przynoszącego szkodę śyda, działającego na dodatek po
stronie wroga. Ugrupowania nacjonalistyczne taką antyŜydowską agitacją tworzyły
sobie masowe zaplecze zwolenników. Do niepokojów doszło w niektórych rejonach
Niemiec.
W 1918 roku walczące strony zgodziły się na zawarcie rozejmu i zakończenie I
wojny światowej. Ogółem w wojnie uczestniczyło 1.506.000 Ŝydowskich Ŝołnierzy, z
których 170 tysięcy zginęło. Ponad 100 tysięcy śydów otrzymało odznaczenia za
odwagę.
--------------------------------------------------
CIĄG DALSZY DZIEJÓW:
II Rzeczypospolita (1918-1939)
Copyright ©2004-2007 by
Gedeon
Izrael
Kultura
Historia
Turystyka
Pomoc duchowa
śydzi w Polsce
Czasy i Fakty
Page 3 of 3
Zydzi w Polsce/Dzieje NowoŜytne (zabór pruski)
2008-04-19
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_pruski.html