HARCERZE STARSI- IDĄ SWOJĄ DROGĄ!

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

hm. Anna Filipow
hm. Michał Pokrzywiec
hm. Adrian Łaskarzewski
hm. Mariusz Przybyła
hm. Magdalena Dąbrowska
hm. Anna Peterko
phm. Rafał Suchocki
phm. Grzegorz Sierak
pwd. Janusz Sikorski
phm Elżbieta Czapara
phm Piotr Pieniak.

METODA HARCERSKA DLA INSTRUKTORÓW – materiał opracowany przez Ruch Pro-
gramowo – Metodyczny „Całym życiem”, 1999
W tekstach wykorzystano materiały Centralnej Szkoły Instruktorskiej ZHP, materiały kursu
drużynowych starszoharcerskich Centralnej Szkoły Instruktorskiej ZHP w Załęczu Wielkim
(1995 rok) oraz fragmenty tekstów zamieszczonych w Miesięczniku Harcerzy Hufca ZHP
Otwock pt. „O systemie zastępowych” oraz „System zastępów”
(www.zhp.otwock.com.pl/przeciek)

W tekście korzystano także z dorobku “Projektu Gimnazjum” realizowanego przez Związek
Harcerstwa Polskiego pod patronatem naukowym Uniwersytetu Łódzkiego pod opieką
merytoryczną nad całokształtem badań prof. dr hab. Jana Szałańskiego, profesjo-
nalne narzędzia badawcze zostały przygotowane pod opieką metodologiczną prof.
dr. Hab. Jacka Piekarskiego, a badania prowadził zespół pod kierownictwem dr
Dobrosława Bilskiego. Warszawa, 2001.

PODSTAWY WYCHOWAWCZE ZHP

Hm. Ewa Gąsiorowska

WYCHOWANIE DO WARTOŚCI

Hm. Ewa Gąsiorowska

HARCERSKI SYSTEM
WYCHOWAWCZY

Hm. Ewa Gąsiorowska

POSZUKIWANIE

Hm. Ewa Gąsiorowska

Obszary poszukiwań

Hm. Tomasz Huk

HARCERSTWO STARSZE

CIĄG WYCHOWAWCZY

Hm. Ewa Gąsiorowska

ELEMENTY METODY HARCERSKIEJ Hm. Ewa Gąsiorowska
PRAWO I PRZYRZECZENIE
HARCERSKIE

Hm. Ewa Gąsiorowska

SYSTEM MAŁYCH GRUP

UCZENIE W DZIAŁANIU

Hm. Tomasz Huk

PROGRAM

Hm. Aleksander Senk

CECHY METODY HARCERSKIEJ

Hm. Ewa Gąsiorowska

INSTRUMENTY METODYCZNE -
TWOJE NARZĘDZIA PRACY

Hm. Anita Regułka- Kwaśnik

PRÓBA HARCERKI/HARCERZA –
WITAMY W DRUŻYNIE!

Hm. Anita Regułka- Kwaśnik

STOPNIE HARCERSKIE – KOLEJNE
KROKI W GÓRĘ

Hm. Anita Regułka- Kwaśnik

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

SPRAWNOŚCI HARCERSKIE -
WIZYTÓWKA MISTRZA

Hm. Anita Regułka- Kwaśnik

PROJEKT STARSZOHARCERSKI -
COŚ KONKRETNEGO

Hm. Anita Regułka- Kwaśnik

ZORGANIZOWANIE DO DZIAŁANIA
– JAK PRACUJE DRUŻYNA

Hm. Mirosław Grodzki

ROLA DRUŻYNOWEGO
RADA DRUŻYNY
STARSZOHARCERSKIEJ

FORMY PRACY

O NAS, SKAUTACH

Hm. Paweł Smardz

DLA DRUŻYNOWEJ I
DRUŻYNOWEGO – CZYLI O
MOTYWACJI

Hm. Anna Michalina Nowakowska

CO JEST MOTYWUJĄCE DLA
HARCERZA STARSZEGO?

Hm. Anna Michalina Nowakowska

JAK ZACZĄĆ?
DRUŻYNA STARSZOHARCERSKA
W SZCZEPIE

Hm. Andrzej Grabowski

SOJUSZNICY
SPECJALNOŚCI WŚRÓD
HARCERZY STARSZYCH – SPOSÓB
NA POSZUKIWANIE

Hm. Tomasz Nowak

TRADYCJE I ZWYCZAJE

Phm. Krzysztof Przybylski – UWAGA,
ROZDZIELIĆ
Hm. Tomasz Huk

NASTOLATKI (14,15,16 LAT- PRZED
NAMI SIÓDME NIEBO...)

Hm. Tomasz Huk

DODATKI
BIBLIOGRAFIA

AUTORZY
INSPIRACJE, POMOC
MERYTORYCZNA

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

2. PODSTAWY WYCHOWAWCZE ZHP

Czy wiesz ile to jest jeden miliard? Tyle sekund upływa w ciągu ponad 30 lat. Tyle też
było na całym świecie do tej pory skautów.
Od zarania skautingu, przez prawie 100 lat, na całym świecie, już blisko miliard młodych
ludzi przeżywało skautową przygodę. Od samego powstania tego ruchu, rozwijał się on
bardzo żywiołowo, angażując kolejnych młodych ludzi z krajów na całym świecie.
Dzisiaj do Światowej Organizacji Skautowej należy ponad 28 milionów ludzi młodych i
dorosłych, dziewcząt i chłopców - w ponad 150 krajach świata. Światowa Organizacja
Przewodniczek i Skautek skupia ponad 10 milionów skautek i działa w 144 krajach
świata. Polscy harcerze są częścią tego wielkiego ruchu – ruchu wychowawczego,
wspierającego rozwój młodych ludzi, ruchu, który pozwala kształtować charakter – bo
stawia wyzwania.

Harcerstwo stwarza warunki wychowania młodych ludzi na prawych, aktywnych i
odpowiedzialnych obywateli w duchu wartości zawartych w Prawie Harcerskim.

Ruch harcerski opiera się więc na wyzwaniu, na „ciągłym pięciu się wzwyż”

MISJA Związku Harcerstwa Polskiego

Naszą misją jest wychowywanie młodego człowieka, czyli wspieranie go we wszech-
stronnym rozwoju
i kształtowaniu charakteru przez stawianie wyzwań.

Związek Harcerstwa Polskiego wychowuje, a zatem nie jest przedsiębiorstwem. Nie
jest ani spółką, ani firmą turystyczną, ani handlową. Nie jest też szkołą, która tylko uczy.
Nasza organizacja ma na celu wychowanie i to jemu właśnie poświęcamy naszą uwa-
gę, nasze siły i środki. Cała działalność ZHP jest podporządkowana temu celowi nad-
rzędnemu, jakim jest wychowanie i cała organizacja powinna wspierać właśnie wycho-
wanie.

Związek Harcerstwa Polskiego wychowuje młodych ludzi. Podmiotem wszelkich
działań harcerskich są więc zuchy, harcerki i harcerze, harcerki i harcerze starsi, wę-

Uchwała XXXIII Zjazdu ZHP w sprawie Podstaw wychowawczych ZHP

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

drowniczki i wędrownicy. ZHP jest otwarty dla wszystkich, którzy chcą przestrzegać ce-
lów, zasad i metod, żyć w zgodzie z jego wartościami, ale to dzieci i młodzież stają się
podstawowymi i docelowymi odbiorcami naszych wszelkich działań. To za rozwój mło-
dych ludzi czujemy się najbardziej odpowiedzialni. Zmieniając, kształtując, wychowując
młodych ludzi, przekazujemy im harcerskie wartości, to oni stają się kolejnym skauto-
wym pokoleniem. To z nimi i przez nich zostawiamy świat lepszym, niż go zastaliśmy

Naszą misją jest wychowywanie młodego człowieka, czyli wspieranie go.
Aby w owym wspieraniu być skutecznym, stale rozwijamy się i uczymy, skutecznie
wspierać może jedynie organizacja do tego rzetelnie przygotowana, taka, która stale
pokonuje własne niedoskonałości i ograniczenia. Organizacja wyrazista, z kompetentną
i ideową kadrą. Kadrą, która chce i może stać się dla młodego człowieka autorytetem,
przewodnikiem, przyjacielem. Wspieramy drugiego człowieka, czyli pomagamy mu,
wskazujemy, umożliwiamy – jednakże wybór drogi i stylu życia należą do tego, kogo
prowadzimy harcerską ścieżką. W ten sposób uczymy samodzielności i zachęcamy
młodego człowieka do brania odpowiedzialności za własne decyzje, działania,
własny rozwój. Naszymi działaniami nie konkurujemy z rodzicami i rodziną. Rodziców
traktujemy jako pierwszych, najważniejszych wychowawców, dlatego naszą pracę wy-
chowawczą prowadzimy w stałej współpracy z nimi.

ZHP istnieje nie po to, by doskonalić strukturę, przepływ informacji oraz proponować
coraz ciekawsze
i atrakcyjniejsze rozwiązania metodyczne dla nich samych.

Wszystko to ma sens tylko wtedy, gdy służy wspieraniu młodego człowieka.

Przy wątpliwościach, czym ZHP rzeczywiście powinno się zajmować, należy postawić
sobie pytanie, na ile owe działania służą wspieraniu młodego człowieka w rozwoju.

W ruchu harcerskim wspieramy młodych ludzi we wszechstronnym rozwoju i
kształtowaniu charakteru przez stawianie wyzwań.

Wszechstronny rozwój
Tak budujemy organizację, układamy pracę, tworzymy program czy dzielimy zadania,
aby umożliwiać wszechstronny - duchowy, emocjonalny, intelektualny, społeczny i
fizyczny - rozwój. Patrzymy na człowieka jako na całość – i wspieramy go w rozwoju
każdego z owych aspektów.

Dopiero takie kompletne podejście do kwestii wychowania umożliwia kształtowanie po-
staw, naukę oraz doskonalenie umiejętności. Nie to wyróżnia nas spośród innych orga-
nizacji pozarządowych, że zajmujemy się rozwojem duchowym, emocjonalnym, intelek-
tualnym, społecznym czy fizycznym. Wyróżnia nas i jest dla nas cenne to, że te wszyst-
kie sfery rozwoju są dla nas obiektem troski jednocześnie, stale i równoważnie.

W ZHP wspieramy wszechstronny rozwój – czyli rozwój duchowy, emocjonalny, inte-
lektualny, społeczny i fizyczny.

Kształtowanie charakteru przez stawianie wyzwań
Kształtowanie charakteru wymaga aktywnej postawy wobec siebie samego i otaczającej
rzeczywistości. Jesteśmy elementami większej całości – funkcjonujemy wśród innych
ludzi, w określonych warunkach, spotykamy się z różnorodnymi postawami wobec ży-
cia. Chcemy przygotować młodego człowieka do samodzielnego stawiania sobie coraz
wyższej poprzeczki. Do wymagania od siebie i niezgody na bylejakość. Ważne dla nas

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

są umiejętności, wiedza, przeżycia. Ale mają one być narzędziem do kształtowania cha-
rakteru, a nie to kształtowanie zastąpić.

3. WYCHOWANIE DO WARTOŚCI

Związek Harcerstwa Polskiego działa w duchu wartości zawartych w Prawie Har-
cerskim. To one są kompasem postępowania zarówno pojedynczych członków ZHP,
jak i całej organizacji. Powinny kształtować w nas tak wyraźne i trwale postawy, że to po
nich każdy rozpozna w nas harcerza. To Prawo Harcerskie (Prawo Zucha, Zobowiąza-
nie Instruktorskie), a nie atrakcje programowe determinują nasze działanie. Praca z
Prawem kształtuje człowieka, który całym życiem służy Bogu, Polsce, innym ludziom.
To podjęta służba i braterstwo wobec innych, zastąpienie własnego „ja” służbą

, a nie

tylko wiedza, umiejętności, staż harcerski potwierdzają, że został osiągnięty w pełni
nasz wychowawczy cel

Wychowanie w ZHP opiera się na wartościach, których odzwierciedleniem jest Prawo i
Obietnica Zucha, Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie, Zobowiązanie Instruktorskie.

Przyrzeczenie Harcerskie:
Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę Bogu i Polsce, nieść chętną pomoc
bliźnim i być posłuszną/posłusznym Prawu Harcerskiemu.

Prawo Harcerskie:
1. Harcerz sumiennie spełnia swoje obowiązki wynikające z Przyrzeczenia Harcer-

skiego.

2. Na słowie harcerza polegaj jak na Zawiszy.
3.  Harcerz jest pożyteczny i niesie pomoc bliźnim.
4.  Harcerz w każdym widzi bliźniego, a za brata uważa każdego innego harcerza.
5. Harcerz postępuje po rycersku.
6. Harcerz miłuje przyrodę i stara się ją poznać.
7.  Harcerz jest karny i posłuszny rodzicom i wszystkim swoim przełożonym.
8.  Harcerz jest zawsze pogodny.
9.  Harcerz jest oszczędny i ofiarny.
10. Harcerz jest czysty w myśli, w mowie i uczynkach; nie pali tytoniu i nie pije napojów
alkoholowych.

Zobowiązanie Instruktorskie
Przyjmuję obowiązki instruktorki/instruktora Związku Harcerstwa Polskiego. Jestem
świadoma/świadomy odpowiedzialności harcerskiego wychowawcy i opiekuna. Będę
dbać o dobre imię harcerstwa, przestrzegać Statutu ZHP, pracować nad sobą, pogłę-
biać swoją wiedzę i umiejętności. Wychowam swego następcę. Powierzonej przez
Związek Harcerstwa Polskiego służby nie opuszczę samowolnie.

Zapisy Prawa Harcerskiego są tradycyjne, aktualne, ważne i słuszne. Ich przestrzega-
nie jest obowiązkiem każdego członka naszego stowarzyszenia. Wierność Prawu
szczególnie ważna jest/powinna być dla każdego instruktora ZHP, bowiem wychowuje-
my przez osobisty przykład. Nasze czyny muszą być zgodne z naszymi słowami i de-
klaracjami. Nie ma miejsca w ZHP na relatywizm moralny i nieprzywiązywanie wagi do
danego słowa. Instruktor nie tylko jest zobowiązany do życia w zgodzie z Prawem Har-

Uchwała XXXIII Zjazdu ZHP w sprawie Podstaw wychowawczych ZHP

Robert Baden Powell, Wskazówki dla skautmistrzów

Uchwała XXXIII Zjazdu ZHP w sprawie Podstaw wychowawczych ZHP

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

cerskim, ale także do nieprzyzwalania na zachowania innych członków ZHP będące w
sprzeczności z naszymi wartościami i ideami.

4. HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

Na kursie drużynowych zetknąłeś, zetknęłaś się z takim pojęciem – Harcerski System
Wychowawczy.

CIĄG WYCHOWAWCZY I ROZWÓJ PSYCHOFIZYCZNY

CIĄG WYCHOWAWCZY I ROZWÓJ
PSYCHOFIZYCZNY

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

METODYKI
INSTRUMENTY

METODYCZNE

Harcerskie wychowanie dzieje się w szerokim kontekście. Należy tu brać pod uwagę to,
na jakim etapie
rozwoju psychofizycznego są harcerze i harcerki; trzeba pamiętać o ciągu wychowaw-
czym, o tym, że
harcerze i harcerki w spędzą w Twojej drużynie określoną część swojego życia i swojej
drogi harcerskiej.
Staną się członkami drużyny w określonym wieku i na określonym etapie swojego roz-
woju. Opuszczą ją
po jakimś czasie – jako ludzie bardziej dorośli, starsi, mądrzejsi, szlachetniejsi. O tej
szerokiej
perspektywie zawsze, jako Drużynowy, powinieneś pamiętać.

Każdy młody człowiek, bez względu na to, czy funkcjonuje w ruchu harcerskim, czy nie,
jest na jakimś etapie rozwoju psychofizycznego. Wiek, w którym są harcerze i harcerki
starsze, jest szczególnie trudny.
Zakładamy, że obejmuje wiek od 13 do 16 roku życia. To bardzo ważny czas w życiu
każdego człowieka, czas ZMIAN. Kiedy do Twojej drużyny przychodzą harcerze w wie-
ku 13 lat, tak naprawdę – są bardzo młodymi ludźmi, często jeszcze dziećmi. Kiedy
przechodzą do drużyny wędrowniczej w wieku 16 lat – są już bliżej dorosłości. Ta zmia-
na zachodzi właśnie w wieku harcerzy starszych. Zadania drużynowego są zatem
szczególnie w tej grupie wiekowej bardzo trudne. Jako Drużynowy, masz do czynienia z
harcerzami starszymi, o których możesz powiedzieć, że są przede wszystkim BARDZO
RÓŻNI, mało tego – oni sami nie wiedzą, kim są, dopiero się tego uczą – uczą się sie-
bie, uczą się widzieć świat po swojemu.
Harcerze starsi – i oczywiści bardziej ogólnie – ludzie w tym wieku – poszukują – siebie,
wartości, własnych poglądów, swojego miejsca…
Twoją rolą jest pomóc im w tych poszukiwaniach…

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

W całej publikacji będziemy posługiwać się powyższym diagramem, żeby ułatwić
uświadomienie sobie, na której części całego systemu się skupiamy.

Poniżej proponujemy Ci zabawę.
Zamknij oczy i przez kilka minut spróbuj pomyśleć, jakim byłeś człowiekiem, kiedy mia-
łeś 13 lat.
Co Cię interesowało? Ile z tych pasji kontynuujesz dzisiaj?
Kim byłeś?
Jaki byłeś?
Kim byli dla Ciebie rodzice? Nauczyciele? Przyjaciele? Jak się wobec nich zachowywa-
łeś?
Jak przeżywałeś okres dojrzewania?
Jakie były Twoje relacje z przyjaciółmi?
Co było wtedy ważne?

Poniżej znajduje się lista haseł – kluczy, odnosząca się do nastolatków między 13 a 16
rokiem życia.
Spróbuj pomyśleć o tych hasłach w szerokim kontekście, nie tylko w odniesieniu do
harcerzy starszych, ale do wszystkich młodych ludzi w tym wieku.

Rozwiń każde z tych haseł – co się według Ciebie za nimi kryje?
Przedyskutuj to ze swoimi przybocznymi, z innymi drużynowymi i z namiestnikiem w
hufcu.

Hasło- klucz

Co to według Ciebie oznacza?

Czarno – białe
postrzeganie
świata

Kluczowa rola
grupy rówie-
śniczej

Pomieszanie
tożsamości

Bunt – pierw-
szy topień bu-
dowania swo-
jego systemu
wartości

Wrażliwość i
egocentryzm

Podważanie
autorytetów

Wybiórcze
szukanie auto-
rytetów (szu-
kam takich
autorytetów,
jakie są dla
mnie wygod-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

ne, stąd ich
zmienność)
Dojrzewanie
fizyczne

Jedyna grupa,
która rozumie,
co to jest gru-
pa rówieśnicza

Aktywność,
energia, spe-
cjalizacja

Zaproponuj inne hasła kluczowe, charakterystyczne dla tej grupy wiekowej (co najmniej
3)

Hasło- klucz

Co to według Ciebie oznacza?

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

CIĄG WYCHOWAWCZY I ROZWÓJ
PSYCHOFIZYCZNY

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

METODYKI
INSTRUMENTY

METODYCZNE

W ramach ciągu wychowawczego i ogólnego rozwoju psychofizycznego mieści się har-
cerski system

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

wychowawczy. Systemów wychowawczych, które oddziaływają na młodych ludzi, jest
wiele – począwszy
od systemu szkolnego, przez różne kursy, kółka zainteresowań, itd. Mogą one przyj-
mować mniej lub
bardziej sformalizowane postacie. Najważniejszy system wychowawczy to ten, który
jest w domu Twoich
harcerzy.

Wiesz, że pełniąc funkcję drużynowego, działasz jako harcerski wychowawca. Stwa-
rzasz młodym
ludziom szanse i warunki dla ich rozwoju. W ramach tego systemu wykorzystujemy me-
todę harcerską.
Stosując tę metodę, mamy szansę na stworzenie doskonałego, wartościowego progra-
mu. Dzięki niemu
dzieje się – wychowanie harcerskie.

Harcerski system wychowawczy to zatem system oparty na jedności:

  zasad harcerskiego wychowania,
  metody harcerskiej
  harcerskiego programu.

Zasady harcerskiego wychowania to:

służba
braterstwo
praca nad sobą

ZHP realizuje cele przez harcerski system wychowawczy rozumiany jako jedność zasad
harcerskiego wychowania, metody i programu, w którym istotną rolę odgrywa osobisty
przykład instruktora.

Zasady harcerskiego wychowania

Skuteczne kształtowanie młodego człowieka w duchu Prawa Harcerskiego przynosi
efekty w postaci trwałych postaw. Człowiek ukształtowany w zgodzie z wartościami
przyjętymi w naszym harcerskim ruchu wyróżnia się braterskim stosunkiem do in-
nych, przyjacielską i serdeczną postawą wobec wszystkich ludzi, gotowością i umie-
jętnością bezinteresownej służby innym ludziom, Bogu i Polsce oraz ciągłą pracą
nad sobą, nieustannym kształtowaniem i doskonaleniem własnej osobowości. Jest
gotowy wymagać od siebie, nawet, jeżeli inni od niego nie wymagają

. Harcerska

służba rozumiana jest jako:

służba Bogu – wynikająca z wiary bądź osobistego stosunku do duchowych war-

tości życia – takich jak: miłość, prawda, dobro, sprawiedliwość, wolność, piękno,
przyjaźń, braterstwo, nadzieja,

służba Polsce – wynikająca z poczucia przynależności do wspólnoty narodowej i

kulturowej, miłości Ojczyzny, godności narodowej, szacunku dla państwa i jego
historii,

służba sobie i innym – wynikająca z osobistej odpowiedzialności za indywidual-

ny rozwój i z osobistego stosunku do społeczeństwa, poczucia odpowiedzialności
za rodzinę, lokalną społeczność, kraj i cały świat, a także z szacunku dla innych i
do świata przyrody.

Idee braterstwa, służby i pracy nad sobą przyświecają harcerskim działaniom na co

dzień.

Jan Paweł II

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Jaki ma być człowiek, którego kształtuje dzisiejsze harcerstwo?

Powinien

być patriotą – znać swoje korzenie i historię swojego kraju. Szanuje je

i umiejętnie z nich czerpie. Ma świadomość tego, co jest jego ojczyzną, bo żeby
kogoś kochać – trzeba go znać. Wie, z jakich polskich osiągnięć, wydarzeń, ro-
daków może być dumny. Patrzy w przyszłość z odwagą. Nie zapomina o tym, co
było, ale nie żyje przeszłością. Na co dzień swój patriotyzm realizuje przede
wszystkim przez odpowiedzialną postawę obywatela.

Powinien

być świadomym obywatelem, czyli aktywnym uczestnikiem społeczno-

ści, do której należy. Umieć pracować w zespole, podejmować wyzwania, inicjo-
wać działania, realizować cele, wykazywać się chęcią działania. Znać swoje
prawa i obowiązki wobec kraju i świadomie
z nich korzystać, szanując demokrację, w tym demokratycznie wybrane władze.

Powinien

być człowiekiem odpowiedzialnym – za siebie, za rzetelne wykonywa-

nie obowiązków, za własne decyzje, które podejmuje w sposób świadomy. Bie-
rze odpowiedzialność za każde dane słowo. W sposób odpowiedzialny podcho-
dzi do życia i współtworzy wspólnoty.

Powinien

być aktywnym członkiem wspólnot – lokalnej, rodzinnej, uczelnianej,

szkolnej, zawodowej itd. Umiejętnie godzić i równoważyć obowiązki wynikające z
pełnienia różnych ról społecznych. Nie zaniedbuje żadnej dziedziny życia. Ustala
właściwe priorytety, jest świadomy swoich możliwości i przekłada je na pełnienie
różnych ról. Wciela w czyn ideę służby.

Powinien

być prawy-uczciwy i żyć w zgodzie z zasadami (wynikającymi z warto-

ści uniwersalnych, społecznych, Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego, wyznawa-
nej religii), czyli jest człowiekiem o ukształtowanym, uporządkowanym i stabilnym
systemie wartości. Umie odróżniać dobro od zła. Ma mocny charakter, konse-
kwentnie postępuje zgodnie z przyjętymi zasadami, potrafi poradzić sobie
w trudnych sytuacjach życiowych, nie przekraczając przy tym norm moralnych.
Poszukuje autorytetów i sam staje się autorytetem, cechuje się wysoką kulturą
osobistą, dba o jakość życia.

Powinien

być człowiekiem otwartym i radosnym, pozytywnie podchodzącym do

siebie, do drugiego człowieka, do świata. Nie wznosi barier, tylko buduje mosty.
Ma zaufanie do ludzi. Umie słuchać, jest wrażliwy na piękno i na drugiego czło-
wieka, umie i chce się uczyć się od innych. Jest otwarty na różne problemy, za-
gadnienia. Wprowadza w czyn ideę braterstwa. Jest obywatelem świata – ma ho-
ryzonty szersze niż granice kraju czy kultur, szanuje innych ludzi i ich odmien-
ność.

Powinien

być człowiekiem uczącym się, czyli gotowym na zmiany – stale poszu-

kiwać rozwiązań i zadań, uczyć się (nie tylko na błędach), być ciekawym świata,
poszukiwać i selekcjonować informacje, odnajdywać siebie w procesie zmian
oraz chętnie zdobywać wiedzę i wykształcenie oraz doświadczenia. Pracuje nad
sobą całe życie - planuje swój rozwój, stara się być wszechstronny, mieć pasję,
odważnie podejmować wyzwania i konsekwentnie realizować cele. Chce wie-
dzieć więcej niż wie i umieć więcej niż umie.

Powinien

być dzielnym i zaradnym, potrafić radzić sobie w każdej sytuacji, być

kreatywnym, umieć znaleźć pomoc w sytuacjach trudnych, dobrze gospodaro-
wać czasem, pieniędzmi, sprzętem. Jest przedsiębiorczy, chce pozostawić świat
lepszym niż go zastał.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Powinien dbać o zdrowie ciała i ducha, czyli być odpowiedzialnym za swoje

zdrowie, znaleźć dla siebie zdrowe drogi życia i aktywne formy spędzania wolne-
go czasu. Nie ulega żadnym nałogom, ma silną wolę

Odzwierciedleniem harcerskich zasad są: Prawo i Obietnica Zucha, Prawo i Przyrze-
czenie Harcerskie i Zobowiązanie Instruktorskie. Zasady harcerskiego wychowania są
wprowadzane w życie za pomocą wywodzącej się ze skautingu metody harcerskiej.

METODA HARCERSKA

W kształtowaniu charakteru młodych ludzi oraz wspieraniu ich we wszechstronnym

rozwoju dużą role

odgrywa umiejętne stosowanie przez instruktora metody harcerskiej.

Głównymi ce-

chami tej metody

są:

Cechy metody harcerskiej

Metoda ta określa sposób realizacji harcerskiego wychowania odznaczający się:

pozytywnością
indywidualnością
wzajemnością oddziaływań
dobrowolnością i świadomością celów
pośredniością
naturalnością.

Natomiast elementy metody harcerskiej to:
Metoda harcerska jest systemem wspierania samorozwoju zuchów, harcerzy, harcerzy
starszych i instruktorów opierającym się na następujących elementach:

  Przyrzeczenie i Prawo Harcerskie
  Uczenie przez działanie
System małych grup
  Program stale doskonalony i pobudzający do rozwoju

Osobisty przykład instruktora
Warunkiem skuteczności harcerskiej metody jest przykład osobisty instruktora.
Wszystkie elementy metody (Przyrzeczenie i Prawo, uczenie w działaniu, system ma-
łych grup, ciągle doskonalony i pobudzający do rozwoju program) są współzależne i
stanowią spójną całość. Metoda ta jedynie wówczas okaże się w pełni skuteczna, jeżeli
każdy harcerski instruktor będzie potrafił łącznie wykorzystywać w swej pracy zgodnie z
jej cechami wszystkie te elementy.

CIĄG WYCHOWAWCZY I ROZWÓJ
PSYCHOFIZYCZNY

HARCERSKI SYSTEM
WYCHOWAWCZY:

  zasady harcerskiego wychowania,
  harcerski program
  metoda harcerska

METODYKI

Uchwała XXXIII Zjazdu ZHP w sprawie Podstaw wychowawczych ZHP

więcej – Wskazówki dla drużynowego „Jak pracować metodą harcerską?”

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

INSTRUMENTY

METODYCZNE

METODA HARCERSKA

Cechy

pozytywność
indywidualność
wzajemność oddziaływań
dobrowolność i świadomość celów
pośredniość
naturalność

Elementy

  Przyrzeczenie i Prawo Harcerskie
  Uczenie przez działanie
System małych grup
  Program stale doskonalony i pobu-

dzający do rozwoju

Osobisty przykład instruktora

METODYKI

CIĄG WYCHOWAWCZY I ROZWÓJ
PSYCHOFIZYCZNY

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

METODYKI

INSTRUMENTY

METODYCZNE

Najprościej rzec ujmując – metodyka to metoda harcerska uszczegółowiona, przysto-
sowana do grupy wiekowej. Członkowie zwyczajni naszego Związku, którzy nie są in-
struktorami ani seniorami, dzieli się na grupy metodyczne:

ZUCHY w wieku 6–10 lat

Charakterystyczną formą aktywności zuchów jest zabawa w kogoś lub w coś – realizo-
wana zespołowo przez zdobywane sprawności oraz podczas zbiórek pojedynczych
gromady. Animatorem zabawy jest wódz zuchowy - drużynowa/drużynowy.

HARCERKI I HARCERZE w wieku 10–13 lat

Charakterystyczną formą aktywności harcerek i harcerzy jest gra, rozumiana jako dzia-
łanie zespołowe w zastępach i towarzyszące temu współzawodnictwo. Program działa-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

nia drużyny jest tworzony i realizowany przez drużynowego przy współudziale rady dru-
żyny.

HARCERKI STARSZE I HARCERZE STARSI w wieku 13–16 lat

Charakterystyczna formą aktywności harcerek i harcerzy starszych jest poszukiwanie
autorytetów, obszarów zainteresowań oraz własnego uzasadnienia dla istniejącego po-
rządku rzeczy. O programie działania drużyny decyduje rada drużyny.

WĘDROWNICZKI I WĘDROWNICY w wieku 16–25 lat

Charakterystyczną formą aktywności wędrowniczek i wędrowników jest służba realizo-
wana wewnątrz organizacji i poza nią. Zadania realizowane indywidualnie lub zespoło-
wo mają charakter wyczynu. W działalności wędrowniczej ważne miejsce zajmują spe-
cjalności i specjalizacje, pozwalające na rozwijanie indywidualnych zainteresowań. O
programie pracy drużyny i podejmowanych zadaniach decyduje cała drużyna.

Dla jakości harcerskiego wychowania kluczowe jest stosowanie przez drużynowego
metodyki odpowiedniej dla danej grupy wiekowej. Nie oznacza to konieczność przepro-
wadzenia zmian organizacyjnych w aktualnie działających drużynach i namiestnictwach.

W niniejszym podręczniku skupimy się na grupie metodycznej harcerzy starszych.

INSTRUMENTY METODYCZNE

CIĄG WYCHOWAWCZY I ROZWÓJ
PSYCHOFIZYCZNY

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

METODYKI

INSTRUMENTY
METODYCZNE

Instrumenty metodyczne są podstawowym „narzędziem” w warsztacie pracy drużyno-
wego. Ich stosowanie pozwala na zapewnienie tego, że harcerze i harcerki nabędą
określoną wiedzę i umiejętności harcerskie; jednocześnie pomogą właściwie zaplano-
wać ich rozwój osobisty i powodują, że widzi się efekty swojej harcerskiej pracy i rozwo-
ju.

Instrumenty metodyczne w poszczególnych grupach metodycznych

Metodyka zucho-

Metodyka

harcerska

Metodyka

starszoharcerska

Metodyka

wędrownicza

Próba

harcer-

ki/harcerza

Próba harcer-
ki/harcerza

Próba wędrownicza

Gwiazdki zuchowe
I gwiazdka - zuch

Stopnie harcerskie
Stopień I – młodzik-

Stopnie harcerskie
Stopień III – od-

Stopnie harcerskie
Stopień V – HO

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

ochoczy
II gwiazdka - zuch
sprawny
III gwiazdka - zuch
gospodarny

ochotniczka
Stopień II – wywia-
dowca-tropicielka

krywca-pionierka
Stopień IV – sama-
rytanka-ćwik

Stopień VI – HR

Sprawności indywi-
dualne

Sprawności Sprawności Sprawności, upraw-

nienia, odznaki itp.

Sprawności zespo-
łowe

Zadania zespołowe Projekt

starszohar-

cerski

Znaki służb

Stopnie

instruktor-

skie

Powyżej przedstawiono ogólne stwierdzenia dotyczące ciągu wychowawczego,
harcerskiego systemu wychowawczego, metodyk i instrumentów metodycznych.

W niniejszym podręczniku chcemy się skupić przede wszystkim na metodyce
starszoharcerskiej. Zawsze jednak warto pamiętać o tym, że jest to całość pewnego
systemu i że bierzemy udział w niezwykle istotnym procesie, jakim jest wszechstronny
rozwój harcerek i harcerzy.

METODYKA STARSZOHARCERSKA

Metodyka starszoharcerska jest
swoistym przystosowaniem metody
harcerskiej do grupy metodycznej
harcerzy starszych.

Warto pamiętać o tym, że metodyka starszoharcerska opisuję pewną modelową sytu-
ację, zakładając także formy przejściowe pod warunkiem, że zbliżają one drużynę do
modelowego stanu – czego przykładem może być np. to, że nie w każdej drużynie star-
szoharcerskiej działają od początku sprawne, samodzielne zastępy – ponieważ zastę-
powi potrzebują więcej wsparcia i dopiero z czasem zastępy usamodzielniają się. Do-
piero wówczas w drużynie działa rzeczywiście system zastępów.
Metodyka starszoharcerska zakłada zatem swoistego wzorca działania – oczywiście,
codzienne działanie drużyny związane jest z wieloma sytuacjami, na które trzeba re-

CIĄG WYCHOWAWCZY I ROZWÓJ
PSYCHOFIZYCZNY

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

METODYKA
STARSZOHARCERSKA

INSTRUMENTY

METODYCZNE:
Próba harcerki/harcerza
Stopnie harcerskie
Stopień III – odkrywca-
pionierka
Stopień IV – samarytanka-
ćwik
Sprawności
Projekt starszoharcerski

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

agować adekwatnie do warunków i potrzeb. Docelowo należy dążyć do tego, aby sto-
sować w praktyce rozwiązania określone w metodyce starszoharcerskiej.
Poniżej przedstawiono główne założenia tej metodyki.

OPIS METODYKI STARSZOHARERSKIEJ

Charakterystyczną formą aktywności harcerek starszych i harcerzy starszych jest po-
szukiwanie, polegające na przewartościowywaniu dotychczasowego sposobu patrze-
nia na świat i autorytety. O programie i działaniach drużyny decyduje rada drużyny.

FUNKCJONOWANIE ELEMENTÓW METODY HARCERSKIEJ

Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie

Prawo Harcerskie to fundament pracy wychowawczej z harcerką starszą i harce-
rzem starszym. Po okresie niekwestionowanego przyjmowania Prawa Harcerskiego,
pojawiają się wątpliwości i pytania. Działania podejmowane przez drużynę mają na
celu pełniejsze zrozumienie norm zawartych w Prawie i Przyrzeczeniu Po przemy-
śleniach rozpoczyna się proces świadomego akceptowania i przestrzegania norm,
zawartych w Prawie i Przyrzeczeniu.

System małych grup

System małych grup realizowany jest przez pracę zastępów. Dziewczęta i chłopcy
są zorganizowani w odrębnych zastępach. Zastęp spotyka się regularnie na zbiór-
kach zastępu, samodzielnie planuje swoją pracę i realizuje zadania. Zbiórki zastępu
odbywają się regularnie. Przygotowywane są zarówno przez zastępowego jak i po-
szczególnych członków zastępu.
W drużynie mogą pojawić się również grupy zadaniowe. Tworzone są one jedynie
na czas realizacji zadania.

Uczenie w działaniu

Charakterystyczną formą aktywności jest poszukiwanie. Harcerze odkrywają różne
pola działania, nowe pasje i zainteresowania w poszukiwaniu własnej drogi. Wszyst-
kie działania oparte są na sprawdzaniu się w realnych, życiowych sytuacjach.

Stale doskonalony i pobudzający do rozwoju program

Program pracy drużyny powinien uwzględniać specyficzną dla tego wieku potrzebę
poznawania i poszukiwań. Dobrze zbudowany program z jednej strony pozwala na
nieskrępowany rozwój własnych zainteresowań, z drugiej zakłada z góry ich zmien-
ność. Przez taki programowi pokazujemy harcerce starszej i harcerzowi starszemu
różnorodne możliwości oraz przygotowujemy ich do wyboru specjalizacji i własnej
drogi rozwoju.
Program pracy drużyny ukierunkowany jest:

  zadaniami prób na stopnie harcerskie,
  zainteresowaniami harcerek i harcerzy,
  poszukiwaniem pól działania i sfer aktywności.

Program drużyny jest tworzony przez radę drużyny. Program zastępów przez zastę-
py.

INSTRUMENTY METODYCZNE

Próba harcerki/harcerza

Każdy, niezależnie od momentu wstąpienia do organizacji, zaczyna swą przygodę
harcerską od próby harcerki/ harcerza. Jej zakończenie wiąże się z dopuszczeniem
do Przyrzeczenia Harcerskiego i pozwala na otwarcie próby na stopień harcerski
właściwy dla wieku harcerki/ harcerza. Próba harcerki/ harcerza trwa do 6 miesięcy.

Stopnie harcerskie

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Wymagania realizowane są zarówno na zbiórkach, jak i indywidualnie. Realizacja
zadań odbywa się pod opieką drużynowego, przybocznych lub zastępowych star-
szych stopniem.

Stopień III – pionierka-odkrywca
Stopień IV – samarytanka-ćwik

Sprawności

Sprawności są zdobywane indywidualnie. Najlepiej odpowiadającym wiekowi star-
szoharcerskiemu instrumentem metodycznym jest sprawność dwu- i trzygwiazdko-
wa, przygotowująca do mistrzostwa.

Projekt starszoharcerski

Zadanie podjęte z własnej inicjatywy wykonawców, wspólnie zaplanowane, realizo-
wane i oceniane przez grupę. Punktem wyjścia jest jakieś zamierzenie, podjęcie ja-
kiejś inicjatywy, wytyczenie jakiegoś celu w grupie. W toku realizacji projektu każdy
uczestnik wykonuje wynikające z planu zadania indywidualne zgodne ze swoimi
możliwościami i zainteresowaniami. Projekt rozwija zainteresowania harcerzy star-
szych, kształci ich odpowiedzialność i umiejętność pracy w zespole.

DZIAŁANIE DRUŻYNY

Zorganizowanie do działania

Śródroczna działalność drużyny prowadzona jest na zbiórkach drużyny i zbiórkach
zastępów.
Zbiórki odbywa się regularnie. Harcerki i harcerze włączają się w organizację, przy-
gotowanie programu jak i prowadzenie zbiórek drużyny.
W miarę potrzeb pojawiają się grupy zadaniowe. Dużą rolę odgrywa rada drużyny,
która planuje i po zrealizowaniu zadania je ocenia.

Rola drużynowego

Drużynowy jest przewodnikiem w poszukiwaniach, W istotny sposób wpływa na pro-
gram drużyny i jej organizację. Świadomie część decyzji powierza radzie drużyny.
Drużynowy dba o rozwój przybocznych i wychowuje następcę.

Charakterystyczne formy pracy

Drużyna organizuje samodzielny programowo obóz letni, podsumowujący cało-
roczną pracę wychowawczą. Szczególną formą obozu jest obóz tematyczny i obóz
zagraniczny.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

METODA HARCERSKA

Cechy

pozytywność
indywidualność
wzajemność oddziaływań
dobrowolność i świadomość celów
pośredniość
naturalność

Elementy

  Przyrzeczenie i Prawo Harcerskie
  Uczenie przez działanie
System małych grup
  Program stale doskonalony i pobu-

dzający do rozwoju

Osobisty przykład instruktora

Metodyka starszoharcerska

Poszukiwanie

Elementy
metody
harcerskiej

Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie
System małych grup
Uczenie w działaniu
Stale doskonalony i pobudzający
do rozwoju program

Instrumenty
metodyczne

Próba harcerki/harcerza
Stopnie harcerskie
Stopień III – odkrywca-

CIĄG WYCHOWAWCZY I ROZWÓJ
PSYCHOFIZYCZNY

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

  zasady harcerskiego wychowania,
  harcerski program
  metoda harcerska

METODYKA
STARSZOHARCERSKA

INSTRUMENTY

METODYCZNE:
Próba harcerki/harcerza
Stopnie harcerskie
Stopień III – odkrywca-
pionierka
Stopień IV – samarytanka-
ćwik
Sprawności
Projekt starszoharcerski

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

pionierka

Stopień IV – samarytanka-ćwik
Sprawności
Projekt starszoharcerski

Działanie
drużyny

Zorganizowanie do działania
Rola drużynowego
Charakterystyczne formy pracy
Obóz letni

Układ niniejszego podręcznika odpowiada opisowi metodyki starszoharcerskiej.

Pytania

  Co to jest harcerski system wychowawczy?
  Jakie znasz inne systemy wychowawcze?
Czym się różni metoda harcerska od metodyki starszoharcerskiej?
  Czy potrafisz wskazać instrumenty metodyczne w poszczególnych grupach meto-

dycznych?

Wymień cechy metody harcerskiej.
Wymień elementy metody harcerskiej.

Ćwiczenie
Dopasuj instrumenty metodyczne do właściwych opisów.

stopnie harcerskie
i gwiazdki zuchowe

to zdobyta i udowodniona umiejętność, służy budzeniu,
rozwijaniu i pogłębianiu zainteresowań, jest formą samo-
realizacji, umożliwia przyswojenie pożytecznych w życiu
umiejętności

stopnie instruktorskie

instrument związany z metodyką wędrowniczą, przygoto-
wuje do świadomego podjęcia stałej służby i uczy pracy w
zespole

próba harcerza

jest związany z metodyką starszoharcerską, zadanie po-
dejmowane z własnej inicjatywy, wspólnie zaplanowane i
oceniane przez grupę, każdy uczestnik zadania wykonuje
zadania indywidualne wynikające z planu działania, ważna
jest ocena toku realizacji zadania, poszczególnych etapów,
oceny dokonują osoby biorące udział w zadaniu

projekt

instrument związany z rozwojem dorosłych członków na-
szej organizacji, jest znakiem dojrzałości i rozwoju umie-
jętności jednostki

zadanie zespołowe

jest stałym elementem wejścia do grupy wędrowników,
zadania realizowane przy tym powinny stwarzać pole do
samodoskonalenia, być związane ze specyfiką wędrownic-
twa, być związane z konkretna drużyna wędrowniczą, w
wyniku tego harcerz starszy staje się wędrownikiem i
otrzymuje naramiennik wędrowniczy

sprawności

jest to wyzwanie, które pozwala się zmierzyć z samym so-
bą, kolejne jego etapy wyznaczają poziom rozwoju; jest
także celem, którego osiągnięcie jest zauważane w śro-
dowisku.
Dla drużynowych jest to instrument wychowawczy – śro-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

5. POSZUKIWANIE

Metodyka starszoharcerska

Poszukiwanie

Elementy
metody
harcerskiej

Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie
System małych grup
Uczenie w działaniu
Stale doskonalony i pobudzający
do rozwoju program

Instrumenty
metodyczne

Próba harcerki/harcerza
Stopnie harcerskie
Stopień III – odkrywca-

pionierka

Stopień IV – samarytanka-ćwik
Sprawności
Projekt starszoharcerski

Działanie
drużyny

Zorganizowanie do działania
Rola drużynowego
Charakterystyczne formy pracy
Obóz letni

CIĄG WYCHOWAWCZY I ROZWÓJ
PSYCHOFIZYCZNY

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

METODYKA
STARSZOHARCERSKA

INSTRUMENTY

METODYCZNE

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Charakterystyczną formą aktywności psychiczno-fizycznej nastolatków w wieku gimna-
zjalnym jest poszukiwanie polegające na przewartościowywaniu dotychczasowego
sposobu patrzenia na świat i autorytety, Skutkuje to koniecznością poszukiwania wła-
snego uzasadnienia dla istniejącego porządku rzeczy.
To poszukiwanie odbywa się w dwóch sferach:

do wewnątrz – poznawanie siebie, indywidualizacja zainteresowań.
na zewnątrz – poszukiwanie autorytetów, próby własnego uzasadnienia wartości

określonych w Prawie i Przyrzeczeniu.

Harcerki i harcerze w tym wieku nadal zdobywają wiedzę harcerską i doskonalą się w
technikach harcerskich, ale chętnie również uczestniczą w zajęciach specjalnościowych
i podejmują zadania, w których mogą wykazać się swoimi zainteresowaniami (często
pasjami) lub dowieść swej przydatności.

Jak można odpowiedzieć na pytanie o to, kim są harcerki i harcerze starsi?

Drużynowy pracujący z ta grupą wiekową powinien wrócić w wyobraźni do czasów, kie-
dy miał 13-16 lat, i pomyśleć o tym, co wówczas było dla niego najistotniejsze w życiu.
Wiek harcerzy i harcerek starszych to czas zmian, czas, kiedy zaczyna się patrzeć na
świat własnymi oczami, kiedy buduje się własną autonomię myślenia, wiele rzeczy ne-
guje, z wieloma się nie zgadza. Bywa to niekiedy czas bardzo chaotyczny, czas buntu i
gniewu. Nie trafiają już do przekonania proste tłumaczenia, oparte na autorytecie osób
je wygłaszających.

Co z tego wynika?

Wynika z tego to, że harcerki i harcerze starsi chcą znaleźć własne uzasadnienie dla
otaczającego ich świata, własne zdefiniowanie siebie samych. Często chcą uporządko-
wania chaosu, których otacza z zewnątrz, ale też tkwi w głowach i sercach.

Harcerki i harcerze starsi zatem poszukują.

Poszukują siebie samych, poszukują wartości, poszukują autorytetów, poszukują od-
powiedzi na pytania o świat i własna tożsamość.
Harcerze starsi inaczej postrzegają Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie. Nie są to tylko
słowa, które należy rozumieć wprost, ale zaczyna się odkrywanie Prawa i Przyrzeczenia
na nowo. Zaczyna się poszukiwanie własnego sposobu rozumienia tego, co Prawo i
Przyrzeczenie harcerskie ze sobą niosą.
Zaczyna się poszukiwanie autorytetów, osób, które są ważne, które wskażą drogę,
wskażą dobre kierunki życia, które być może ocenia, które pomogą harcerkom i harce-
rzom starszym być lepszymi ludźmi, które pomogą im dorastać.
Zmienia się także to, jak działa drużyna skupiająca harcerzy i harcerki starsze. O tym,
co drużyna będzie robić, czyli o programie, i o najistotniejszych kwestiach zaczyna de-
cydować rada drużyny.
Harcerki i harcerze starsi… poszukują!

Druhno Drużynowa, Druhu Drużynowy!

Poprowadź swoich harcerzy i harcerki starsze przez poszukiwanie.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Pomóż im znaleźć to, czego szukają...

Pytania

  Czym dla Ciebie jest poszukiwanie? Jak rozumiesz to słowo?
  Kim sam/ sama byłeś, kiedy byłeś w wieku starszoharcerskim? Czego szukałeś?
  Czego szukasz dzisiaj?
Czy zauważasz w swojej pracy z harcerzami starszymi przejawy poszukiwania?

Czy stwarzasz im możliwości poszukiwania?

Czy pamiętasz to, kim byłeś, byłaś, kiedy miałaś 13 lat? a 14? 15? Co było wtedy

najważniejsze dla Ciebie? Jakie miałaś, miałeś wartości? Czy ktoś był dla Ciebie
autorytetem? Czy jest nim dzisiaj? Jakie miałaś, miałeś relacje z rodzicami i innymi
członkami rodziny? czy miałeś przyjaciół? Czy nadal ich masz? Kim byłeś w har-
cerstwie? Jakim byłeś harcerzem? Co się liczyło? Od czasu do czasu drużynowy
drużyny starszoharcerskiej powinien do tych pytań wracać.

Obszary poszukiwań drużyny starszoharcerskiej.

Po co poszukujemy w drużynie starszoharcerskiej, przecież każdy wie że jest harce-
rzem i to powinno mu wystarczyć. Celem poszukiwania w drużynie jest odkrywanie „pa-
lety własnych możliwości”. Uświadomienie harcerzowi starszemu, który właśnie dorasta
do pełnia określonych ról społecznych o jego predyspozycjach. Zatem punktem kulmi-
nacyjny wieku starszoharceskiego jest sprecyzowaniu kierunku, którym dany harcerz
będzie się rozwijał, już jako wędrownik.

Drużynowy stwarza warunki do poszukiwania w obszarze:
- intelektualnym
- społecznym
- duchowym i emocjonalnym
- fizycznym

INTELEKT

Każda harcerka i każdy harcerz dba o doskonalenie swojego intelektu. Zdobywa nową
wiedzę popartą umiejętnościami. To próba sprawdzenia siebie samego w przyswajaniu
określonej wiedzy i umiejętności z danego obszaru poszukiwań.

Zakres przykładowych działań obszaru:
- opracowanie i wykonanie plakatu lub prezentacji (może być komputerowa) wyjaśniają-
cych dowolnie wybrane zjawisko w przyrodzie
- przeprowadzenie doświadczenia przyrodniczego
- wypełnienie obowiązków przewodnika po swojej miejscowości oprowadzając zaprzy-
jaźnionych harcerzy z innej miejscowości
- pomalowanie ogrodzenia placu zabaw w swojej dzielnicy
- opracowanie i realizacja z uwzględnieniem wszystkich zasad swojego jadłospisu na
biwaku
- wyjście do teatru, kina lub filharmonii

SPOŁECZEŃSTWO

W tym obszarze poszukiwania harcerzy skupiają się na otaczających ich ludziach. Po-
szerzanie swojego kręgu znajomych ludzi, tworzenie grup bardziej lub mniej formal-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

6. HARCERSTWO STARSZE

Harcerstwo starsze to

miejsce dla Ciebie!

To przygoda prawdziwego

działania.

To miejsce podejmowania

wyzwań.

To ludzie, którzy w podobny

sposób patrzą na świat.

To miejsce robienia rzeczy, które

są dla Ciebie ważne.

Znajdź je!

Jesteś dla nas ważny, jesteś indywidualnością,

szanujemy twoje potrzeby

Mamy atrakcyjny program, adekwatny do wieku,

to nie jest gra

Samodzielność, większe oczekiwania, większa trudność,

poprzez którą dokonuje się rozwój, smakowanie świata.

Stwarzanie okazji (program) do podejmowania wyzwań.

Podejmowanie działań na rzecz innych (środowiska).

To jest twoja grupa rówieśnicza, w której poszukujesz

siebie i podejmujesz wspólne działania.

Poszukiwanie zainteresowań.

Ty będziesz decydować co będziesz robić w pracy zastępu

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Słowa-klucze metodyki

starszoharcerskiej

Słowa-klucze metodyki

starszoharcerskiej

Poszukiwanie

Charakterystyczną formą aktywności harcerek

starszych i harcerzy starszych jest poszukiwanie,

polegające na przewartościowywaniu

dotychczasowego sposobu patrzenia na świat i

autorytety.

Rola drużynowego

Drużynowy jest przewodnikiem w

poszukiwaniach, W istotny sposób

wpływa na program drużyny i jej

organizację. Świadomie część decyzji

powierza radzie drużyny.

Drużynowy dba o rozwój przybocznych i

wychowuje następcę.

Działanie

drużyny

Śródroczna działalność drużyny prowadzona

jest na zbiórkach drużyny i zbiórkach

zastępów. Zbiórki odbywa się regularnie.

Harcerki i harcerze włączają się

w organizację, przygotowanie programu jak i

prowadzenie zbiórek drużyny. W miarę

potrzeb pojawiają się grupy zadaniowe.

Dużą rolę odgrywa rada drużyny, która

planuje i po zrealizowaniu zadania je ocenia.

Szczególnie zalecane są takie formy

pracy, które stwarzają możliwość

aktywnego poszukiwania, takie jak:

wycieczka, zwiad, różnorodne formy

dyskusyjne, zbiórka tematyczna,

zajęcia specjalnościowe

Charakterystyczne

formy pracy

Drużyna organizuje samodzielny programowo obóz letni, podsumowujący całoroczną pracę

wychowawczą. Szczególną formą obozu jest obóz tematyczny i obóz zagraniczny

Samodzielny programowo obóz

Inne ważne pojęcia

charakteryzujące metodykę

starszoharcerską

Inne ważne pojęcia

charakteryzujące metodykę

starszoharcerską

Potrzeby

rozwojowe

Osadzone w
realnym życiu

Moje potrzeby

Wyzwania

Zadania w drużynie starszoharcerskiej

powinny być na miarę wyzwań

Indywidualne

potrzeby harcerza

starszego

Wszystkie działania oparte są na

sprawdzaniu się w realnych,

życiowych sytuacjach.

Potrzeby

wynikające z

etapu rozwoju

człowieka

Chciałoby się powiedzieć - "Harcerz starszy - jaki jest, każdy widzi", taki młody czło-
wiek, ok. 13-16 lat…Jednak to nie wystarczy, prawda? Możemy założyć, że harcerze
starsi - to tacy starsi harcerze.

KOGO CHCEMY WYCHOWAĆ?

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Kiedy harcerze stają się harcerzami starszymi, mają po 13 lat – czasem są trochę
młodsi, czasem trochę starsi. Ponieważ to trudny wiek, należy ich zawsze traktować
indywidualnie. Harcerz, harcerka starsza, na początku swojego udziału w drużynie czy
zastępie starszoharcerskim, jest już w jakimś stopniu ukształtowaną osobowością, ma
pewną wiedzę o świecie, Polsce, o Harcerstwie i o sobie. Taki harcerz czy harcerka ma
trochę wiedzy o ZHP; zdobyte dwa pierwsze stopnie harcerskie i sprawności oznaczone
na mundurze. Na piersi z dumą nosi krzyż harcerski. Może się też zdarzyć tak, że do
Twojej drużyny trafili młodzi ludzie, którzy jeszcze nie złożyli Przyrzeczenia harcerskie-
go – to Ty będziesz ich wprowadzać w Harcerstwo.
Tacy właśnie młodzi ludzie to „materiał”, który, Ty – Drużynowa i Drużynowy – „otrzy-
mujesz” na początku starszoharcerskiej drogi swoich wychowanków.
Warto sobie zatem wyobrazić, w jakiej perspektywie czasowej działasz – do jakich efek-
tów zmierzasz. Spróbuj sobie wyobrazić, jakie będzie harcerz starszy, czy harcerka
starsza pod koniec starszoharcerskiej drogi – wówczas, gdy przyjdzie czas na wę-
drownictwo. Zawsze w swojej pracy drużynowego starszoharcerskiego pamiętaj o tym,
kogo chcesz wychować.

Harcerz starszy, harcerka starsza, który będzie opuszczać Twoją starszoharcerską dru-
żynę (lub też będzie działać w niej dalej – ponieważ drużyna jest wielopoziomowa lub
obejmie w niej funkcje) ma być wartościowym człowiekiem:

Człowiekiem samodzielnym, aktywnym, kreatywnym, odpowiedzialnym, żyjącym w

zgodzie z zasadami Prawa harcerskiego,

Harcerzem / harcerską, identyfikującym się z organizacją zarówno na poziomie wła-

snej jednostki, jak i w pojęciu ogólnozwiązkowym, czerpiącym doświadczenie z tra-
dycji i dorobku ZHP, wiernego ideałom Harcerstwa.

Świadomym obywatelem, który w dorosłym życiu będzie aktywnym członkiem spo-

łeczności lokalnej, które nie będą obojętne sprawy ważne dla gminy, miasta, powiatu
czy kraju, Europy.

Człowieka otwartego, pogodnego, komunikatywnego, dla którego słowa przyjaźń i

braterstwo będą miały głęboki sens.

Człowieka przyzwoitego, honorowego, szlachetnego, o mocnym, wyrazistym charak-

terze, który dotrzymuje danego słowa i bierze odpowiedzialność za to, co robi i kim
jest.

DO CZEGO CHCEMY PRZYGOTOWAĆ HARCERZA I HARCERKĘ STARSZĄ?

Harcerki i harcerze starsi powinni być przygotowani do podjęcia świadomej decyzji o
dalszej drodze harcerskiego rozwoju. Powinien umieć wybrać między:

Dalszym rozwijaniem się w grupie rówieśniczej planując swoje działanie w specjal-

nościowej drużynie starszoharcerskiej, planując swoją drogę harcerskiej wędrówki
na wybranym polu służby w celu uzyskania jak największych umiejętności i konkret-
nych uprawnień,

Wstąpieniem na drogę harcerskiego wychowawcy, podjęciem działań uprawniają-

cych do pełnienia funkcji statutowych oraz zaplanowaniem drogi prowadzącej do
zdobycia stopnia instruktorskiego i złożenia Zobowiązania.

JAK POWINNIŚMY TO ROBIĆ?

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Aby moc podjąć taką decyzję harcerz szesnastolatek powinien już być mistrzem harców
i powinien znać dogłębnie tajniki wszystkich technik harcerskich, mieć w pełni ukształ-
towany system wartości zgodny z harcerskimi ideałami, przeżyć harcerską grę, nabrać
doświadczeń podczas obozowej przygody, trudów wędrówki, realizacji trudnych zadań,
które stawia przed min harcerskie życie. Powinien zdobyć wiedzę i doświadczenia w
różnorodnych specjalnościach, spróbować poznać jak najwięcej form działania, mieć
możliwość rozwijania swoich różnych umiejętności. Harcerz powinien również mieć do-
świadczenie w kierowaniu zastępami rówieśniczymi i prowadzeniu zajęć dla młodszych
harcerzy, rozumieć mechanizmy demokratycznego podejmowania decyzji, funkcjono-
wania samorządności i planowanego działania.

Osiągnięcie powyższych zamierzeń powinniśmy przełożyć na program dla harcerzy
starszych

TO JAKI JEST TEN HARCERZ STARSZY NAPRAWDĘ?

Harcerze starsi to młodzi ludzie w wieku między 13 a 16 lat, szybko rośnie - albo już
urósł. Rozgląda się dookoła krytycznym okiem - i stara się układać świat po swojemu.
Wyważa otwarte drzwi, czasem szuka wytrychu, gdy wystarczy wyjąć klucze z kieszeni.
Uwielbia własne drogi i udowadnianie innym, że są jedyne właściwe nawet wtedy, gdy
już dotarł własną drogą donikąd. Koniecznie chce się wykazać, udowodnić innym swoją
wartość i "jedyność", a nade wszystko udowodnić sobie, że jest coś wart mimo stałego
gderania dorosłych.
Szuka swojej ścieżki w życiu - i szuka swojego autorytetu, za którym pójdzie w ogień,
chyba, że zmieni zdanie po drodze. Jak kocha, to na zabój, jak nienawidzi, to szczerze i
do bólu. Każda kolejna miłość przy tym jest tą jedną, jedyną i najwłaściwszą i po kres
dni - do czasu znalezienia następnej. Chociaż podważa wszystkie prawdy, autorytety,
wiary, zasady - po cichu rozpaczliwie szuka swojego autorytetu - który będzie prawdzi-
wy. Szuka prawdy, która się nie okaże fałszywą, wiary, w którą uwierzy i zasad, których
będzie przestrzegać.
Jednocześnie jednak odrzuci z zasady wszystko, co mu zostanie podane na siłę -
choćby i w dobrej wierze, a przyjmie wszystko, do czego sam dojdzie i się przekona.

Harcerze starsi to zatem szczególna grupa wiekowa. Na etapie rozwoju, na którym się
znajdują, pojawia się bunt przeciwko dotychczasowym autorytetom, połączony z zagu-
bieniem związanym z dorastaniem. Chęć zaznaczenia swojej odmienności – jeszcze
nieporadna, ale już coraz bardziej świadoma. Własny styl, jaki kreują – stanowi bardziej
kalkę (z telewizji, kolorowych czasopism, starszych kolegów), niż nacechowany jest in-
dywidualnością. Pewne stwierdzenia: „Jak mnie widzą inni?”, „Co o mnie mówią?” stają
się dal niego niezwykle ważne. Harcerz starszy – wrażliwy na zdanie otoczenia, staje
się niczym „Zelig” z filmu Woodego Allena. Dla tych, którzy nie widzieli wspomnianego
dzieła – małe streszczenie. Główny bohater do perfekcji opanował sztukę mimikry. Ni-
czym ludzki kameleon - stawał się gruby, wśród ludzi grubych; chudł wśród szczupłych,
wypadały mu włosy, wśród łysych, czy też rósł wśród koszykarzy. Wszystko to, aby nie
zostać odrzuconym przez grupę. By nie przeżyć uczucia osamotnienia.

Nasi harcerze mają jednak pewną przewagę nad „Zeligem” – to oni – w mniej lub bar-
dziej świadomy sposób kontrolują te elementy, które składają się na ich wizerunek.
Wszystkie te cechy – same w sobie, nie zawierające żadnego negatywnego czy pozy-
tywnego ładunku, mogą rozmaicie ukształtować naszego wychowanka. System warto-
ści jakie przyjmie – utrwali się w nim na wiele lat. Lecz zanim się to stanie – skazany

Na podstawie “Projektu Gimnazjum”

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

jest na ciągłe POSZUKIWANIE. Nie zawsze zakończone sukcesem. Czasem sam fakt
porażki, będzie dla niego ważny, gdyż pozwoli mu wyciągnąć wnioski na przyszłość – i
w konsekwencji uniknąć później tych samych błędów. Niemniej aby tak się stało – czer-
pać będzie z pewnego systemu wartości. I tu właśnie drogi drużynowy – spoczywa na
Tobie niełatwe zadanie. Aby ten przyjęty system był jak najbardziej zgodny z ideałami
zawartymi w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim.

Po okresie niekwestionowanego przyjmowania Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego
pojawiają się pytania i wątpliwości. Rozpoczyna się proces świadomego akceptowania i
przestrzegania norm w nich zawartych.

Od pomyślnego, konstruktywnego uporania się dorastających harcerzy z niełatwymi
problemami własnego dojrzewania zależy ich dalsze funkcjonowanie Ich rozwój osobo-
wy i moralny, ich osobista autonomia. Dokonać możesz tego poprzez:

uświadomienie aktualności Prawa Harcerskiego
zapewnienie rozwoju na każdej płaszczyźnie jego życia

Pytania
Czy poniższe hasła można uznać za kluczowe w opisywaniu harcerzy starszych? Jakie
słowa – klucze możesz dopisać na podstawie swojego doświadczenia?

  Czarno – białe postrzeganie świata
  Kluczowa rola grupy rówieśniczej
Pomieszanie tożsamości
  Bunt – pierwszy topień budowania swojego systemu wartości
Wrażliwość i egocentryzm
Podważanie autorytetów
  Wybiórcze szukanie autorytetów (szukam takich autorytetów, jakie są dla mnie wy-

godne, stąd ich zmienność)

Dojrzewanie fizyczne
Jedyna grupa, która rozumie, co to jest grupa rówieśnicza
Aktywność, energia, specjalizacja

Wizja idealna... lub zbliżona, a przynajmniej pożądana
Harcerka starsza i harcerz starszy to młody człowiek zaczynający samodzielną wę-
drówkę przez życie, szukający swojej drogi i celu.
Jak sobie wyobrażamy idealnych harcerzy starszych?
Doskonały harcerz starszy, doskonałą harcerka starsza to człowiek, który poszukuje –
siebie, swoich wartości, swego miejsca w świecie, poszukuje grupy, która go zaakcep-
tuje, i którą on zaakceptuje.
Jest człowiekiem wrażliwym, którego łatwo zranić. Często wrażliwość ukrywa za maską
obcesowości.
Harcerze i harcerki starsze przeżywają pierwsze miłości.
Chcą czuć się dorośle, choć niekoniecznie wiążą to z odpowiedzialnością.
Są wyczuleni na prawdę i kłamstwo. Widzą świat w czerni i bieli.
Pracują nad sobą. Chcą się bawić Chcą być autentyczni.

Druhu Drużynowy, Druhno Drużynowa…
Harcerze starsi to trudna grupa wiekowa – kto wie, czy nie najtrudniejsza ze wszystkich.
Ty, jako drużynowy czy drużynowa harcerzy starszych stoisz przed wielkim zadaniem –
prowadzenia drużyny starszoharcerskiej lub wielopoziomowej, w której działają harce-
rze starsi. A oni poszukują. Negują. Watpią. Często nie wiedzą, czego chcą. Do Twojej
drużyny przychodzą jako jeszcze dzieci, opuszczają ją jako prawie dorośli.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Druhu Drużynowy, Druhno drużynowa,
Masz odwagę – podejmujesz trudne zadanie. Należy Ci się szacunek i wsparcie.

Pytania

Kogo, jako Drużynowy, Drużynowa, chcesz wychować? Jacy są harcerze i harcerki

starsze w Twojej drużynie?

Do czego chcesz wychować harcerzy i harcerki starsze? Jakimi ludźmi mają być,

kiedy wejdą w wiek wędrownictwa?

Jakie cechy i wartości harcerze i harcerki starsze w Twojej drużynie uznają za naj-

ważniejsze i najcenniejsze dla siebie?

Jaki jest według Ciebie idealny harcerz starszy, harcerka starsza?

Doświadczenie na różnych polach wskazuje, że są pewne mielizny, których należy uni-
kać przy spuszczaniu na wodę naszego statku – Skautingu, aby się nie rozbił, przera-
dzając się w przedsiębiorstwo, lub nie zabłąkał w ślepe kanały, które nigdy nie prowa-
dzą na otwarte morze.(...) Nie jest skauting organizacją dobroczynności dla osób z to-
warzystwa, prowadzoną dla dobra biednych dzieci. Nie jest szkołą z ograniczonych
programem i przepisami egzaminów. Nie jest brygadą oficerów i żołnierzy. Nie jest
ajencją posłańców dla wygody publiczności. Nie jest wystawą, na której osiąga się po-
wierzchowne wyniki przy pomocy zapłaty w postaci odznak honorowych, medali itp.
To wszystko dotyczy strony zewnętrznej, podczas gdy wychowanie skautowe buduje
się całe od wewnątrz.
“Wskazówki dla skautmistrzów” Naczelnego Skauta Świata

CELE WYCHOWAWCZE i ZAMIERZONE EFEKTY – CZYLI CO CHCEMY
OSIĄGNĄĆ?

„W tym trudnym wieku to co jest dobre dla młodzieńca szesnastoletniego nie jest tak
dobre dla piętnastolatka, a dla trzynasto- bądź czternastolatka może być nawet złe...
Chociaż wychowanie skautowe ma te same cztery cele w przypadku starszych i młod-
szych chłopców (charakter, umiejętności manualne, zdrowie, altruizm), to szczegóły
działania różnią się w zależności od kolejnych etapów rozwoju dziecka.”

R. Baden-Powell „Wskazówki dla skautmistrzów”

Jako Drużynowa, Drużynowy drużyny, której członkami są harcerze i harcerki starsze,
realizujesz pewne cele wychowawcze – jesteś przecież wychowawcą! Warto pamiętać
o tym, do czego dążysz, prowadząc drużynę starszoharcerska. Najważniejszym celem
Harcerstwa jest przecież wspieranie wychowania młodych ludzi w duchu harcerskich
wartości, wyrażonych w Obietnicy i Prawie Zucha, Przyrzeczeniu i Prawie Harcerskim
oraz w kulturze organizacji. Działają zatem jako Drużynowy czy Drużynowa – wycho-
wawca harcerski – przyczyniasz się do spełnienia misji ZHP – a zatem przyczyniasz się
do – przy pomocy metody harcerskiej – do rozwoju młodych ludzi w taki sposób, aby w
pełni mogli wykorzystać swoje możliwości duchowe, intelektualne, społeczne, emocjo-
nalne i fizyczne jako jednostki i jako odpowiedzialni obywatele. Głównym harcerskim
wychowawcą jest drużynowy, czyli Ty.
Pierwszym krokiem do skutecznego wychowania jest określenie celów wychowaw-
czych, które chcesz zrealizować.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Poniżej proponujemy określenie ogólnych celów wychowawczych i zamierzeń do osią-
gnięcia dla harcerzy i harcerek starszych.

W Związku Harcerstwa Polskiego uznaliśmy, że wychowanie młodego człowieka odby-
wa się w pięciu sferach: intelektualnej, fizycznej, emocjonalnej, społecznej i duchowej.
W każdej z tych sfer Harcerstwo wyznacza pewne cele, które powinny zostać osiągnię-
te. Określamy też efekty – czyli stwierdzamy, co świadczy o tym, że dany cel został
osiągnięty. W każdej ze sfer rozwoju zatem drużynowego czekają zadania do zrealizo-
wania.

Zastanów się, jak zrealizować te cele w Twojej drużynie.

SFERA SPOŁECZNA
W tym obszarze poszukiwania harcerzy skupiają się na otaczających ich ludziach. Po-
szerzanie swojego kręgu znajomych ludzi, tworzenie grup bardziej lub mniej formal-
nych. Poprzez takie poszukiwanie harcerz poznaje charaktery ludzkie. Wie z kim będzie
mu się dobrze współpracowało, na kogo będzie mógł liczyć, a w końcu czego wystrze-
gać się ( przypadku sekt, grup bandyckich), a z jakich wartości korzystać w kontaktach
z grupami rówieśniczymi. Tu harcerz starszy uczy się kierowania zastępem, sprawdza
się jako lider i przywódca.

Rozwój społeczny

Cele wy-
chowawcze

przygotowanie do aktywnego i odpowiedzialnego udziału w życiu

społecznym.

rozwijanie umiejętności społecznych harcerki/harcerza przez zdo-

bywanie prawidłowych doświadczeń we współżyciu i współdziałaniu
w grupie rówieśniczej

pogłębianie i umacnianie postawy patriotyzmu
pogłębianie poczucia przynależności do wspólnoty harcerskiej,

skautowej, państwowej

kształtowanie poczucia odpowiedzialności za siebie i innych
wspieranie samorządności harcerskiej
umożliwienie rozwijania umiejętności prezentacji
własnego stanowiska w dialogu z innymi i demokratycznego współ-

decydowania

Zamierzone
efekty

okazuje szacunek innym ludziom, docenia ich wysiłek i pracę,

przyjmuje postawę szacunku wobec siebie.

Jest świadomy obowiązków wynikających z przynależności do ro-

dziny, klasy, drużyny, różnych grup społecznych i rzetelnie je wy-
pełnia

aktywnie uczestniczy w dyskusji, prezentuje i broni własnego sta-

nowiska, bierze pod uwagę poglądy innych

buduje więzi międzyludzkie.
współpracuje w grupie z uwzględnieniem podziału zadań, we

wspólnym działaniu podporządkowuje się wymogom procedur de-
mokratycznych

umiejętnie zarządza własnymi pieniędzmi.
podejmuje działania ekologiczne w najbliższym otoczeniu i we wła-

snym życiu

godnie zachowuje się w czasie obchodów świąt i uroczystości na-

rodowych, świadomie w nich uczestniczy

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Zadania dru-
żynowego

Zaplanuj swoje zadania, które trzeba wykonać po to, aby osiągnąć po-
wyższe cele

Zakres przykładowych działań tego obszaru:

  prowadzenie zbiórki zastępu
  realizowanie wspólnego przedsięwzięcia, projektu
  wyjazd z drużyną na imprezę hufcową, chorągwianą czy ogólnopolską

Działaj systemem zastępowym. Niech Twoje zastępy osiągając coraz większą samo-
dzielność. Zbiórka drużyny niech stanie się świętem, a zastępu codziennością. Postaraj
się aby poprzez realizacje zadań w zastępach Twoi harcerze nauczyli się pracować w
zespole, współpracując przy tym z osobami o odmiennych poglądach. Odnosząc się do
nich z szacunkiem.

Ćwiczenie.
Sprawdź, które z wymagań na stopnie i sprawności pozwalają osiągnąć powyższe ce-
le.
Zastanów się, u których z Twoich harcerek i harcerzy już osiągnięto zamierzone efekty.

SFERA INTELEKTUALNA

Każda harcerka i każdy harcerz dba o doskonalenie swojego intelektu. Zdobywa nową
wiedzę popartą umiejętnościami. To próba sprawdzenia siebie samego w przyswajaniu
określonej wiedzy i umiejętności z danego obszaru poszukiwań.

Rozwój intelektualny

Cele wy-
chowawcze

wdrażanie do samodzielności w poszukiwaniu informacji w różnych

źródłach, rozwijanie umiejętności poszukiwania, porządkowania,
wykorzystywani i przechowywania różnych rodzajów informacji

rozbudzanie i rozwijanie indywidualnych zainteresowań
rozbudzanie wyobraźni, pomysłowości na temat przyszłej aktywno-

ści zawodowej
i gospodarczej

kształcenie zachowań ukierunkowanych na ochronę środowiska

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

przyrodniczego

Zamierzone
efekty

umiejętnie planuje swój rozwój i świadomie nim kieruje
trafne rozpoznaje własne predyspozycje, kwalifikacje i możliwości
umiejętnie planuje swój rozwój i działania

Zadania dru-
żynowego

Zaplanuj swoje zadania, które trzeba wykonać po to, aby osiągnąć po-
wyższe cele

Zakres przykładowych działań tego obszaru:

opracowanie i wykonanie plakatu lub prezentacji (może być komputerowa) wyjaśnia-

jących dowolnie wybrane zjawisko w przyrodzie

przeprowadzenie doświadczenia przyrodniczego
wypełnienie obowiązków przewodnika po swojej miejscowości oprowadzając zaprzy-

jaźnionych harcerzy z innej miejscowości

pomalowanie ogrodzenia placu zabaw w swojej dzielnicy
opracowanie i realizacja z uwzględnieniem wszystkich zasad swojego jadłospisu na

biwaku

wyjście do teatru, kina lub filharmonii

Zachęć swoich harcerzy do zdobywania informacji w oryginalny sposób, oraz do ich
adaptacji w nowych warunkach. Niech nauczą się czerpać z jak największej ilości źródeł
– przy wyrabianiu umiejętnej ich selekcji. Aby ich skłonić do tego, możesz w tym celu
użyć gotowego narzędzia jakim jest Projekt. Nie przejmuj się jeśli kilka pierwszych Pro-
jektów skończy się porażką. Pamiętaj tylko, aby każdy z nich podsumować i wspólnie
przedyskutować na forum drużyny: Co poszło źle? Co możemy zrobić, aby następnym
razem się udało?

Ćwiczenie.
Sprawdź, które z wymagań na stopnie i sprawności pozwalają osiągnąć powyższe ce-
le.
Zastanów się, u których z Twoich harcerek i harcerzy już osiągnięto zamierzone efekty.

ZDROWIE FIZYCZNE
Dbałość o rozwój fizyczny w okresie dojrzewania jest szczególnie ważna. To czas kiedy
młody człowiek poszukuje i odkrywa możliwości swojego ciała. Być może któraś z two-
ich harcerek lub któryś z harcerzy ma wybitne uzdolnienia w określonej dyscyplinie
sportowej?

Sfera rozwo-

Rozwój fizyczny

Cele wy-

ukazanie powodów i sensu starań o własne ciało, sprawność, zdro-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

chowawcze

wie i urodę.

doskonalenie sprawności kondycyjnej i koordynacyjnej harcerki/

harcerza.

stymulowanie różnorodnych form aktywności fizycznej, wspierającej

ich rozwój,

kształtowanie motywacji do podejmowania samodzielnych działań

na rzecz harmonijnego rozwoju fizycznego

wdrażanie do aktywnego i bezpiecznego spędzania wolnego czasu i

wypoczynku

Zamierzone
efekty

analizuje przyczyny zakłóceń stanu swojego zdrowia, przewiduje

skutki własnych decyzji w tym zakresie. Prowadzi zdrowy tryb życia

hartuje organizm, dba o higienę i zdrowie
jest aktywny, pełni role organizatora, widza i sędziego w wybranych

dyscyplinach rekreacyjnych i sportowych

umiejętnie ocenia wydarzenia zagrażające życiu i właściwie reaguje

na nie

przyjmuje odpowiedzialność za zdrowie własne i innych.
potrafi udzielić pierwszej pomocy poszkodowanym.

Zadania dru-
żynowego

Zaplanuj swoje zadania, które trzeba wykonać po to, aby osiągnąć po-
wyższe cele

Zakres przykładowych działań tego obszaru:

udział w zawodach sportowych, turniejach, olimpiadach
uprawianie konkretnej dyscypliny sportowej
systematyczne ćwiczenia

Najbardziej preferowanymi formami działalności harcerzy i harcerek starszych są zwia-
dy, festiwale, festyny, dyskoteki, biwaki, rajdy, obozy.

Przeprowadź cykl zbiórek (najlepiej przy udziale zaprzyjaźnionego lekarza, pielęgniarki
bądź nauczyciela), na których harcerze:

zrozumieją zasady funkcjonowania własnego ciała oraz zmian w nim zachodzących
zrozumieją zależności miedzy środowiskiem a organizmem (tlen, potrzeby ciała,

zdrowy sen)

nauczą się szanować swój organizm, unikając nadużyć (i ich zgubne skutki)

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Oczywiście nie zaniedbuj zwykłych  ćwiczeń. Codzienna obozowa gimnastyka niech
stanie się przyjemnością a nie smutną koniecznością (spróbuj ją uatrakcyjnić np. po-
przez aerobik, przy skocznej dancowej muzyce)

Ćwiczenie.
Sprawdź, które z wymagań na stopnie i sprawności pozwalają osiągnąć powyższe ce-
le.
Zastanów się, u których z Twoich harcerek i harcerzy już osiągnięto zamierzone efekty.

DUCH I EMOCJE
Kim jestem? Na to i wiele innych egzystencjalnych pytań harcerze starsi- zwłaszcza pod
koniec gimnazjum zaczynają się zastanawiać. Poszukiwania harcerza w tym obszarze
to poznanie własnego „ja”. Kończą się one zdobyciem umiejętności zapanowania nad
własnymi emocjami i kształtowaniem własnego charakteru.

Rozwój emocjonalny

Cele wy-
chowawcze

pomoc we właściwym przeżywaniu okresu dojrzewania.
rozwijanie umiejętności dokonywania samooceny

Zamierzone
efekty

zna, wyraża i analizuje swoje uczucia oraz uczucia innych ludzi
potrafi zapanować nad swoimi emocjami
zna swoje mocne i słabe strony
szuka dróg poprawy swojego postępowania

Zadania dru-
żynowego

Zaplanuj swoje zadania, które trzeba wykonać po to, aby osiągnąć po-
wyższe cele

Ćwiczenie.
Sprawdź, które z wymagań na stopnie i sprawności pozwalają osiągnąć powyższe ce-
le.
Zastanów się, u których z Twoich harcerek i harcerzy już osiągnięto zamierzone efekty.

Rozwój duchowy

Cele wy-

wspieranie rozwoju moralnego i kształtowania hierarchii wartości.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

chowawcze

kształtowanie refleksyjnej postawy wobec człowieka, jego natury,

powinności moralnych oraz wobec różnych sytuacji życiowych.

rozpoznawanie podstawowych wartości i dokonywanie właściwej ich

hierarchizacji

Zamierzone
efekty

zna i stosuje najważniejsze etyczne zasady życia publicznego np

rzetelna praca, punktualność, dotrzymywanie danego słowa, uczci-
wość, odpowiedzialność za skutki, prawdomówność)

dokonuje wyboru wartości i tworzy ich własną hierarchię
rozstrzyga wątpliwości i problemy moralne zgodnie z przyjętą hie-

rarchią wartości i Prawem Harcerskim

Zadania dru-
żynowego

Zaplanuj swoje zadania, które trzeba wykonać po to, aby osiągnąć po-
wyższe cele

Zakres przykładowych działań tego obszaru:

  uczestnictwo w tradycji harcerskiej
  ćwiczenie woli charakteru
  uczestnictwo w „Białej służbie”, lub pielgrzymce

To chyba najbardziej zaniedbany z obszarów rozwoju. Poprzez wędrówki i wyprawy,
wspólnie odkrywaj ze swoimi harcerzami piękno natury. Staraj się aby Twoje obozy były
jak najbardziej puszczańskie. Pozwoli to Tobie i Twoim wychowankom zbliżyć się do
przyrody. Jeśli do tej pory jeździliście na betonowe bazy, gęsto usiane latarniami – war-
to poszukać środowiska, które jeździ do lasu i z nim pojechać na obóz.
Pozwól swoim harcerzom rozwijać się w wierze. Zorganizuj na obozie msze świętą –
gdzie drzewa będą kolumnami Katedr, a niebo ich sklepieniem. Podsuwaj książki warte
przeczytania, płyty warte wysłuchania. Chodź z nimi do teatru, kina i muzeów.

Ćwiczenie.
Sprawdź, które z wymagań na stopnie i sprawności pozwalają osiągnąć powyższe ce-
le.
Zastanów się, u których z Twoich harcerek i harcerzy już osiągnięto zamierzone efekty.

NA BRZOZOWEJ KORZE
Poniżej zamieszczono pomysł na pracę nad określaniem celów starszoharcerskich.
Pomysł zaczerpnięto z broszurki „wychowawczej”, opracowanej w ramach wyprawek
dla drużynowego w ramach programu „Barwy Przyszłości”
Na zwitku kory brzozowej, każdy z harcerzy wypisuje jeden z celów (kilka zadań), które
uważa, że osiągnie w ciągu sześciu miesięcy. Ważne jest, aby harcerz chciał osiągnąć
cel, który sobie założył. Może to być np. zdanie karty rowerowej, zdobycie stopnia,
sprawności, a może poprawienie ocen w szkole. Gdy już każdy będzie miał zapisany
swój cel, chowa go do specjalnie przygotowanego pudełka. Pudełko nie może prze-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

7. CIĄG WYCHOWAWCZY

Co to jest ciąg wychowawczy?

Jest to taka organizacja gromad i

drużyn w danym środowisku, żeby zuch/harcerz po przekroczeniu kolejnej granicy wie-
kowej mógł bez problemu znaleźć drużynę odpowiadającą swojej grupie metodycznej,
do której środowisku będzie mógł przejść.

Czyli zuch po zakończeniu aktywności w gromadzie zuchowej będzie miał w swoim oto-
czeniu drużynę harcerską, harcerz po przejściu do gimnazjum będzie mógł przystąpić
do drużyny starszoharcerskiej, po skończeniu gimnazjum będzie grupa wędrowników
gotowa do jego przyjęcia.

Brak któregoś ogniwa jest zagrożeniem, że harcerz opuści szeregi ZHP, bo nie znajdzie
grupy wiekowej odpowiedniej dla jego wieku. Bardziej samodzielni i mobilni będą mogli
znaleźć sobie drużynę w dalszej okolicy, ale zapewnienie ciągu wychowawczego po-
winno polegać na tym, żeby takie poszukiwania nie były konieczne.

Z punktu widzenia, który nas najbardziej interesuje – czyli drużynowego starszoharcer-
skiego – należy nawiązać bliższą współprace z drużynami sąsiadującymi z naszym pio-
nem metodycznym: harcerską i wędrowniczą. Harcerze z drużyny harcerskiej trafią do
nas, a ci, którzy nas opuszczą – poślemy do drużyny wędrowniczej.

Ważniejszym zagadnieniem wydaje się ułożenie współpracy z drużyną wędrowniczą.

Dlaczego? Dlatego, że harcerze starsi w momencie przechodzenia do drużyny wę-
drowniczej są już dużo bardziej świadomi od harcerzy przechodzących do drużyny star-
szoharcerskiej.

Przez trzy lata bycia gimnazjalistami nauczyli się, że mogą w dużej mierze o sobie de-

CIĄG WYCHOWAWCZY

I ROZWÓJ

PSYCHOFIZYCZNY

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

METODYKA
STARSZOHARCERSKA
INSTRUMENTY

METODYCZNE

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

cydować, dużo większą rolę odgrywają już znajomości, sympatie i antypatie. Niektórzy z
nich mają też świadomość, że drużyna wędrownicza pracuje trochę inaczej niż zdążyli
się do tego przez kilka lat bycia harcerzami i harcerzami starszymi przyzwyczaić. Mogą
odczuwać obawę przed taką zmianą, a nawet czuć do niej niechęć.

Fakt przejścia do drużyny wędrowniczej nie może być dla nich zaskoczeniem. Powinno
być to dla nich jasne od samego początku bycia harcerzem starszym. Wtedy łatwiej im
będzie się do takiej myśli przyzwyczaić.

Jak to już zostało wcześniej powiedziane dobrze jest nawiązać bliską współpracę z dru-
żyną wędrowniczą, do której nasi harcerze będą trafiali.

Szczegóły tej współpracy zależą oczywiście od specyfiki pracy obu drużyn, ale skutek
powinien być taki, że obie drużyny będą się znały i lubiły. Naturalne tu wydają się
wspólne zbiórki i wyjazdy co jakiś czas, bo nic tak nie integruje, jak wspólne spędzanie
czasu.

Najlepiej, gdy taka współpraca odbywa się w ramach Szczepu.

SZCZEP
Ułatwienie funkcjonowania drużyny wynikające z faktu działania w szczepie jest nie do
przecenienia. Poza opisanym wyżej aspektem zapewnienia ciągu wychowawczego
szczep może być pomocny w wielu innych rzeczach.

Szczep może być pomocny zwłaszcza dla mniej doświadczonych drużynowych lub w
przypadku drużyn, które są dopiero powoływane i potrzebne jest im wsparcie innych
drużyn, a zwłaszcza ich kadry. Wynika to z tego, że podstawową funkcja szczepu jest
właśnie bliska współpraca sąsiadujących ze sobą drużyn. Sąsiadujących przede
wszystkim w sensie pionów metodycznych (zuchy – harcerze – harcerze starsi – wę-
drownicy), ale też nie bez znaczenia jest bliskość terenu działania drużyn.
Działając w szczepie dużo łatwiej jest zorganizować akcję wykraczającą poza drużynę.
Chodzi nie tylko o większą sprawność organizacyjną szczepu, ale też o sprzęt (logisty-
kę), którego stan posiadania szczepu zwykle jest dużo większy niż drużyny.

Koronnym przykładem może być obóz, którego przygotowanie szczepowi nie sprawia
przeważnie trudności, a na który drużyny może nie być stać logistycznie.

Szczep jest też szansą na powołanie ciał, które przy drużynie powstać mają małe szan-
se, a sprawdzają się przy większych jednostkach organizacyjnych. Dotyczy to kapituł
stopni, zespołów kwatermistrzowskich, redakcji gazety i wielu innych, gdzie wymagane
są kwalifikacje wykraczające poza kwalifikacje kadry drużyny.

Korzyścią dla drużynowego jest to, że może się skupić na metodycznej pracy z druży-
ną, a pozostałe rzeczy zostawić do zapewnienia szczepowi. Ze szczególnym uwzględ-
nieniem finansów, które przeważnie są dla drużynowego dużym kłopotem.

Kiedy szczep może być dla drużyny zbędnym balastem, który nie wnosi żadnej wartości
a jest tylko powodem spięć kadry szczepu? Wtedy, kiedy nie ma bliskiej współpracy w
zapewnieniu ciągu wychowawczego a jedyną rzeczą, która łączy jednostki takiego
szczepu jest wspólny teren działania (np. ta sama gmina). Wtedy lepiej jest pomyśleć o
przekształceniu takiego szczepu w związek drużyn.

ZWIĄZEK DRUŻYN

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Jest on zbiorem jednostek harcerskich, które są ze sobą luźniej związane niż jednostki
ze szczepu. Tym, co je łączy jest ten sam teren działania. Nie muszą ściśle współpra-
cować (np. przy zapewnieniu ciągu wychowawczego).

Związek drużyn sprawdza się tam, gdzie na terenie działania jednego hufca jest kilka
gmin, na terenie których są drużyny harcerskie. Wtedy to, na terenie gminy można po-
wołać związek drużyn, który będzie reprezentował interesy jednostek harcerskich wo-
bec „świata zewnętrznego”, głównie wobec władz lokalnych.

NAMIESTNICTWO STARSZOHARCERSKIE
Namiestnictwo jest powoływane przez komendanta hufca. Jego zadaniem jest udziela-
nie pomocy drużynowym starszoharcerskim działającym na terenie hufca.

W skład namiestnictwa wchodzą drużynowi i ew. funkcyjni drużyn starszoharcerskcih,
którzy wzajemnie sobie pomagają w pracy z harcerzami starszymi.

Dotyczyć to może również kadry drużyn wielopoziomowych, które mają w swoich sze-
regach harcerzy starszych (najlepiej zorganizowanych w osobne zastępy starszohar-
cerskie).

Działalność namiestnictwa ma odpowiadać na potrzeby jego członków. Badając te po-
trzeby powinno układać plan pracy namiestnictwa w taki sposób, żeby każdy z jego
członków mógł w spotkania namiestnictwa coś wnieść i coś z nich wynieść

Namiestnictwo powinno być miejscem, w którym będzie można korzystać z dotychcza-
sowego dorobku namiestnictwa i śmiało prosić je o pomoc w rozwiązywaniu trudności.
Działając według zasady "co dwie głowy, to nie jedna" na pewno się rozwiązać nie je-
den problem, z którym być może do tej pory każdy z drużynowych radził sobie (lub nie)
sam.

Namiestnictwo to najwłaściwsze miejsce na realizację Twoich pomysłów wykraczają-
cych poza swoją drużynę, na dzielenie się sukcesami i problemami w pracy z drużyną,
na rozwiewanie wątpliwości, uzupełnianie braków oraz konsultowanie planów pracy
drużyny.

Tu też można realizować zadania na kolejne stopnie wędrownicze i instruktorskie.
Do zadań namiestnictwa (dla tych, którzy lubią w punktach) należą:

akcentowanie pionu starszoharcerskiego w hufcu,
integracja drużyn starszoharcerskich hufca,
motywowanie do podnoszenia kwalifikacji i rozwoju kadr starszoharcerskich,
nawiązywaniu kontaktów i wymiana doświadczeń z innymi środowiskami (również

spoza hufca),

inspirowanie do podejmowania nowych działań,
wytwarzanie, gromadzenie i rozpowszechnianie dorobku programowo - metodycz-

nego dotyczącego harcerzy starszych,

stwarzanie warunków do zdobywania stopni wędrowniczych i instruktorskich przez

kadry drużyn starszoharcerskich,

podejmowanie wspólnych inicjatyw programowych dla środowiska harcerzy star-

szych,

zachęcanie drużyn starszoharcerskich do działania na forum hufca

Wspólną płaszczyzną działania namiestnictw starszoharcerskich są referaty starszohar-
cerskie działające przy komendach chorągwi. Z kolei chorągwiane referaty starszohar-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Elementy metody harcerskiej

Prawo i
Przyrzeczenie

Harcerskie

Fundament pracy wychowawczej z

harcerką starszą i harcerzem starszym.

Rozpoczyna się proces świadomego

akceptowania i przestrzegania norm,

zawartych w Prawie i Przyrzeczeniu.

Uczenie przez

działanie

Charakterystyczną formą

aktywności jest poszukiwanie.

Odkrywanie pól działania, pasji

i zainteresowań w

poszukiwaniu własnej drogi.

Wszystkie działania oparte są

na sprawdzaniu się w realnych,

życiowych sytuacjach.

Stale

doskonalony

i stymulujący

program

Uwzględnia specyficzną dla tego wieku

potrzebę poznawania i poszukiwań.

Ukierunkowany jest: zadaniami prób na

stopnie harcerskie, zainteresowaniami

harcerek i harcerzy, poszukiwaniem pól

działania i sfer aktywności.

System

małych grup

Dziewczęta i chłopcy są

zorganizowani w odrębnych

zastępach. Mogą pojawić się

również grupy zadaniowe.

Tworzone są one jedynie na

czas realizacji zadania.

8.1. PRAWO I PRZYRZECZENIE HARCERSKIE

Metodyka starszoharcerska

Poszukiwanie

Elementy
metody
harcerskiej

Prawo i Przyrzeczenie Harcer-
skie

System małych grup
Uczenie w działaniu
Stale doskonalony i pobudzający
do rozwoju program

Instrumenty
metodyczne

Próba harcerki/harcerza
Stopnie harcerskie

CIĄG WYCHOWAWCZY I ROZWÓJ
PSYCHOFIZYCZNY

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

METODYKA
STARSZOHARCERSKA

INSTRUMENTY

METODYCZNE

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Stopień III – odkrywca-

pionierka

Stopień IV – samarytanka-ćwik
Sprawności
Projekt starszoharcerski

Działanie
drużyny

Zorganizowanie do działania
Rola drużynowego
Charakterystyczne formy pracy
Obóz letni

PRAWO I PRZYRZECZENIE

Prawo i Przyrzeczenie to tradycyjny, prawie stuletni zapis naszego kodeksu

postępowania. To dzięki nim każdy, kto zetknie się z harcerstwem, nawet na krótko,

ma okazję do pracy nad własnym charakterem, nad własną osobowością. Praca z

Prawem to nieustanne obserwowanie siebie samego

i praca nad sobą, która w konsekwencji prowadzi do świadomego przyjęcia

określonego stylu życia. Prawo i Przyrzeczenie są wskazówką dla każdego w

odpowiedzi na pytania: Jak postępować? Jak żyć?

Dla skutecznej realizacji misji organizacji niezbędne są, łącznie

świadomy instruktor-wychowawca, którego postawa odzwierciedla nasze

wartości

umiejętnie stosowana harcerska metoda
wartości opisane w Prawie Harcerskim

Prawo Harcerskie to fundament pracy wychowawczej z harcerką starszą i harcerzem
starszym. Po okresie niekwestionowanego przyjmowania Prawa Harcerskiego,
pojawiają się wątpliwości i pytania. Działania podejmowane przez drużynę mają na celu
pełniejsze zrozumienie norm zawartych w Prawie i Przyrzeczeniu Po przemyśleniach
rozpoczyna się proces świadomego akceptowania i przestrzegania norm,
zawartych w Prawie i Przyrzeczeniu.

Prawo i Przyrzecznie harcerzy starszych jest poszukiwane – i znajdowane

przez poszukiwanie wartości – od burzenia i krytyki wartości
do znalezienia wartości i przyjęcia ich za swoje

W ramach działania drużyny starszoharcerskiej pracę z Prawem i Przyrzeczeniem Har-
cerskim realizuje się:

przez program

Uchwała XXXIII Zjazdu ZHP w sprawie Podstaw wychowawczych ZHP

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

temat dotychczas uznawanego systemu wartości oraz refleksja odnośnie motywów
przynależności do harcerstwa. Te przemyślenia prowadzą (powinny prowadzić) do
świadomego przestrzegania Prawa Harcerskiego. Dostrzegamy to w zmianie uza-
sadnienia własnych zachowań, jakie nastolatki często prezentują. Niekoniecznie wiąże
się to ze zmianą zachowania. (np. nie palę, ponieważ jest to niezdrowe, a nie tylko dla-
tego, że ktoś mi zakazuje).

W badaniach przeprowadzonych w ramach „Projektu gimnazjum” wykazano, że dla
młodych ludzi między 13 a 16 rokiem życia na swojej drodze budowania systemu war-
tości za priorytetowe uznaje:

posiadanie przyjaciół i bycie przyjacielem dla innych oraz identyfikacja z grupą

(92%)

gromadzenie i posiadanie wiedzy (74%)
cieszenie się życiem (72%)
postępowanie zgodne z własnym sumieniem (60%)

Natomiast takie wartości jak:

wolność, niezależność, usamodzielnienie, odpowiedzialność (48%)
praca nad sobą, rozwijanie siebie, pokonywanie swoich wad (31%)
szacunek dla tradycji i dorobku narodu (22%)

są akceptowane ale nie uważane za priorytet.
Wartości odrzucone to:

dobrobyt (8%)
posiadanie władzy (6%).

Jednocześnie badania te wykazały, że we wszystkich badanych drużynach fundamen-
tem harcerskiego wychowania jest Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie. Harcerze składa-
ją Przyrzeczenie po spełnieniu wymagań próby na stopień.
W drużynach Przyrzeczenia Harcerskie są obrzędowym świętem, są przygotowywane
w sposób tradycyjny przez “starszyznę” drużyny.
Harcerze w badanych drużynach znają treść Prawa Harcerskiego, rozumieją zapisane
w nim idee, jednak niezbyt często rozmawiają o tym na zbiórkach.
Drużyny w znacznym procencie posiadają bohatera (w większości również nazwę), ale
praca z bohaterem prowadzona jest tylko podczas “kampanii bohater”, a w następnych
latach jedynie nowi harcerze zapoznają się z postacią bohatera.

Druhno Drużynowa, Druhu Drużynowy...

Prawo Harcerskie i Przyrzeczenie są punktem wyjścia wszelkich działań harcerskich. W
codziennej pracy z drużyną – i z samym sobą – „Idziemy w jasną, z błękitu utkaną
dal...”

Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie to najważniejsze podstawy wychowania harcerek i
harcerzy starszych. Oparcie pracy wychowawczej na tej właśnie podstawie nie jest pro-
ste, to wyzwanie dla drużynowego.
Przyrzeczenie i Prawo Harcerskie stanowią zatem ideową podstawę harcerstwa od po-
czątku powstania naszego ruchu. Mimo wielu historycznych zawirowań i powstaniu wie-
lu wersji tekstów Prawa, główne zasady ideowe w nim zawarte nie uległy zmianie. Po
dziś dzień mogą być one atrakcyjne dla nowych pokoleń młodych Polaków. Ale nie tylko
dla nas bo na całym świecie wychowaniem w duchu skautingu objętych jest kilka milio-
nów młodych ludzi w ponad stu krajach.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Przyrzeczenie harcerskie wyznacza kierunki naszego programu wychowawczego czyli
służbę Bogu, Polsce, bliźnim oraz poddanie się zasadom zawartym w Prawie Harcer-
skim. Prawo Harcerskie samo w sobie jest potężnym narzędziem służącym do stałego
samodoskonalenia i samorozwoju każdej harcerki, harcerza czy też instruktora.

Czy te narzędzia mogą być atrakcyjne dla harcerzy starszych? Na pewno mogą być ale
wszystko zależy od sposobu ich przekazywania.

Harcerze i harcerki starsze to szczególna grupa wiekowa. Tak naprawdę, wiele rzeczy
im się nie podoba. Niekiedy negują wszystko to, na czym opierał się ich dotychczasowy
światopogląd i wiedza o świecie. Ci, którzy dotąd byli autorytetami, często przestają
nimi być. Młodzi ludzie w tym wieku burzą dotychczasowy układ rzeczy, nie zgadzają
się, są to „młodzi gniewni.”

Jednocześnie harcerze i harcerki starsze szukają własnego uzasadnienia dla rzeczywi-
stości, ideałów, szukają  własnych poglądów, sami chcą kształtować  własne postawy.
Niezwykle istotne dla nich wartości. Harcerze i harcerki starsze poszukują swoich wła-
snych odpowiedzi na świat.

Jak mądry drużynowy ma pracować z taką grupą? Autorytatywne stwierdzenia chyba
tym razem na niewiele się przydadzą, młodzi ludzie niespecjalnie będą chcieli uwierzyć
w pewne rzeczy „na słowo”.

Harcerze i harcerki starsze poszukują zatem własnego systemu zasad. W ruchu har-
cerskim zasady te ujęte są w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim. Warto, aby drużynowy
czy drużynowa zastanowili się, co i jak zrobić, aby Prawo i Przyrzeczenie nie stały się
sloganem, aby rozumiane jedynie dosłownie nie były dla harcerzy i harcerek starszych
po prostu infantylne. Być może, jest tak, że harcerz czy harcerka starsza składała Przy-
rzeczenie 2-4 lata temu i w tej chwili wraca w myślach do tego zdarzenia, jednak raczej
na zasadzie sentymentu do ważnego przeżycia emocjonalnego, nocnego ogniska, dru-
żyny zebranej w lesie tylko dla niej czy dla niego, szacunku dla instruktora, przy którym
Przyrzeczenie się składało, kojącą  rękę zastępowej czy zastępowego na ramieniu, co
dodawało otuchy i pozwalało na podpowiedzenie treści Przyrzeczenia, bo przecież w
chwili wzruszenia można było po prostu wszystko zapomnieć, blasku krzyża harcer-
skiego i jego miniaturki przypiętej z dumą do „cywilnych” ubrań i pewności, że wszyscy
ci ludzie w tramwaju, sklepie czy szkole widzą ten krzyż, znak harcerskiej przynależno-
ści i zasad. Podobnie jest przecież i w przypadku osób, które na swoje pierwsze zbiórki
harcerskie trafili już w wieku staszoharcerskim, dzięki temu, że przychodzą na zbiórki
zastępu i drużyny, podejmują decyzję o wejściu na taką  właśnie drogę  życiową, a po
przejściu Próby Harcerza, składają Przyrzeczenie, co równie mocno przeżywają, jak i
młodsi harcerze i harcerki.

SENTYMENT?
Co zrobić, aby Prawo i Przyrzeczenie nie były jedynie sentymentem dla harcerzy i har-
cerek starszych? Oczywiście, dużym uproszczeniem byłoby stwierdzenie, że tak jest
zawsze i że nikt już nie pamięta o tym, co się z Prawem i Przyrzeczeniem wiąże należy
jedynie uczulić na to, co się może stać i jak po prostu ułatwić harcerzom i harcerkom
starszym poszukiwanie własnego uzasadnienia dla tych wartości i kanonu zasad.

POSZUKIWANIE
Prawo i Przyrzeczenie mają wskazać harcerzom i harcerkom starszym drogę na ich
własne szczyty. Sami chcą decydować o tym, co dla nich ważne. Zmienia się ich do-
tychczasowy sposób myślenia. W drużynie trzeba to harcerzom i harcerkom ułatwić,

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

pozwolić na to, aby sami wpływali na własne postawy, szukali tego, co ważne i robili to
w sposób świadomy. Dlatego należy pozwolić harcerkom i harcerzom starszym na za-
dawanie pytań, na wątpliwości, na stawianie własnych odpowiedzi.
Może być też tak, że harcerze i harcerki starsze w ogóle uznają, że nie potrzebny im
taki system zasad, jakim jest Prawo Harcerskie – bo jest „niedzisiejsze”, niemodne,
oderwane od rzeczywistości, od dzisiejszego szybkiego, stechnicyzowanego życia, am-
bicji, miary człowieka ocenianej wedle efektywności jego działań. To chyba najtrudniej-
sze zadanie drużynowego – sprawienie, aby Prawo i Przyrzeczenie było, stało się bli-
skie harcerzom i harcerkom starszym, aby stało się ich własne.
Warto wykorzystać tę szansę na przewartościowanie dotychczasowego sposobu my-
ślenia i pozwolić harcerkom i harcerzom na znalezienie ich własnego uzasadnienia war-
tości zawartych w Prawie i Przyrzeczeniu harcerskim. Jeśli tak się stanie, harcerze star-
si ukształtują swoje harcerskie postawy w sposób świadomy, zaczną samodzielnie sta-
wiać sobie pewne założenia wychowawcze i zdawać sobie sprawę z tego, że ich dzia-
łania powinny być celowe. Harcerze starsi widzą nie tylko to, że w codziennych spra-
wach kierują się zasadami wyrażonymi w Prawie i Przyrzeczeniu, ale rozumieją, ze sa-
mi kształtują swoja postawę – patrzą szerzej, szukają własnych uzasadnień, zadają so-
bie pytania i szukają na nie własnych odpowiedzi. Prawo i Przyrzeczenie zaczyna być
wartością rozumianą całościowo, pozwalającą na coraz lepszy, świadomy rozwój harce-
rzy starszych.

Prawo i Przyrzeczenie odzwierciedlają uniwersalne w Harcerstwie wartości: służbę, bra-
terstwo, pracę nad sobą.

Przyrzeczenie Harcerskie jest dobrowolnym i indywidualnym zobowiązaniem się do
zrobienia wszystkiego, co jest możliwe, aby żyć zgodnie z etycznym kanonem, jakim
jest Prawo Harcerskie.

Wartości zawarte w Prawie stanowią pewne ramy etyczne, w których możemy w ogóle
mówić o Harcerstwie. Bez Prawa i Przyrzeczenia nie ma w ogóle mowy o Harcerstwie.

WARTOŚCI
Warto przez chwilę się zastanowić, jakie wartości zawarte są w Prawie i Przyrzeczeniu
Harcerskim. Najpierw należałoby się zastanowić, co dla harcerzy i harcerek starszych
oznacza słowo „wartość”?
Warto o tym rozmawiać z harcerzami i harcerkami starszymi. Warto dyskutować z nimi
sprawę wartości, nie tylko w kontekście Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego.

Zastanów się ze swoimi harcerzami i harcerkami starszymi nad poniższymi pytaniami

Czy młodzi ludzie mają dzisiaj jakieś wartości?
  Do czego te wartości się odwołują?
Czy wartości te są warte starań?
Czy są trwałe?
Czy są naprawdę istotne?
  Po co w ogóle wierzyć i bronić jakichkolwiek wartości?
  Jaki jest człowiek, dla którego ważne są wartości? Jaki jest człowiek bez wartości?

Jaki jest człowiek, który za najwyższa wartość uważa siebie samego? Czy opłaca
się współcześnie myśleć o wartościach?

WARTOŚCI HARCERSKIE
Wartości Harcerskie wyrażone są przez Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie. Są one fun-
damentem metody harcerskiej. Wartości ogólnie rozumianego Harcerstwa to podsta-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

wowe prawa i postawy, które wyrażają ideały i wizję tego, czym jest Harcerstwo. Zasa-
dy te nie są oderwane od rzeczywistości, ale przenikają wszystkie aspekty Harcerstwa i
kształtują styl życia harcerzy i harcerek.
Jak sprawić, aby harcerze i harcerski starsze samodzielnie określili, jakie według nich
ważne wartości wynikają z treści Prawa i Przyrzeczenia?
Najważniejszą kwestią jest zrozumienie zasad określonych w Prawie i Przyrzeczeniu.
Podstawą zrozumienia treści jest ich znajomość. Czy harcerki i harcerze starsi w Twojej
drużynie znają na pamięć Prawo i Przyrzeczenie? Warto to sprawdzić...
Dyskusja na temat Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego powinna zatem przewijać się
przez cały rok pracy drużyny. Trzeba szukać ciekawych form pracy, ponieważ materia
wartości jest szczególnie trudna i ważna.

Jakie cechy powinien mieć człowiek prowadzący harcerską pracę wychowawczą? Od-
powiedź prosta: musi sam umieć żyć po harcersku, musi rozumieć harcerstwo. Co to
znaczy? Kierować się zawsze, wszędzie bezkompromisowo drogowskazem Prawa har-
cerskiego. Starać się być przyjacielem całego świata -ludzi, ziemi, natury w przeszłości i
przyszłości. Patrzeć uważnie na ludzi, ziemię i naturę, na to, co było i na to, do czego
się dąży, pod ich kątem widzenia, nie pod własnym. Starać się pomagać innym odczu-
wać i rozumieć, by postępować zgodnie z tym odczuciem i rozumieniem w myśl harcer-
skiego wezwania" Czuwaj". I czynić nieprzerwanie, wytrwale, z myślą o pracy i o tych,
których dorobkiem stanie się ta praca, wolna od myśli egoistycznej, wolna od wszelkie-
go brudu i wszelkiej nienawiści.
Cech tych i wypływającego Z nich stosunku do życia nie można się nauczyć, przyswoić
sobie tylko zewnętrznie. Trzeba je odnaleźć i rozwinąć, wychować w sobie - jeśli się
odnaleźć nie dadzą. Jeśli jest się pozbawionym tych cech, nie można zostać wycho-
wawcą harcerskim.
Ewa Grodecka "O metodzie harcerskiej i jej stosowaniu"

PRZYKŁAD WŁASNY
Warto przypomnieć sobie poczucie szacunku wobec drużynowego czy drużynowej, w
czasach, kiedy rozpoczynałeś swoje harcerskie życie? By to ktoś mądry, ktoś, kto potra-
fił rozwiązać problemy, na kim można było polegać. Słowo drużynowego czy drużyno-
wej było bardzo ważne, często decydujące. Drużynowy był autorytetem, na którym się
polegało.
Dzisiaj to Ty pełnisz tę funkcję. Jesteś – i stajesz się na nowo autorytetem każdego
dnia. Nie chodzi tu oczywiście o autorytatywne podejście do drużyny, ale o to, że trzeba
być dla harcerzy i harcerek starszym KIMŚ. W tym wieku młodzi ludzie są szczególnie
wyczuleni na rozdźwięk miedzy tym, co się mówi, a tym, jak się żyje.
Drużynowy zatem własnym życiem świadczy o prawdziwości wartości Prawa i Przyrze-
czenia Harcerskiego. Kieruje się nimi w każdej sytuacji, nie tylko na harcerskich zbiór-
kach i spotkaniach. Drużynowy świadczy o tych wartościach całym życiem, ponieważ
sam jest do nich przekonany.
Postawa drużynowego czy drużynowej jest zatem także istotna w pracy z Prawem i
Przyrzeczeniem Harcerskim.

PRACA Z PRAWEM I PRZYRZECZENIEM HARCERSKIM
W swojej drużynie masz z pewnością swoje własne wypróbowane sposoby na pracę z
Prawem i Przyrzeczeniem Harcerskim. Być może, część z tych pomysłów już wypróbo-
wałeś, część z nich, być może pokazana na kursach lub podpatrzona w innych środo-
wiskach dopiero dojrzewa do tego, żeby zastosować go w pracy z Twoimi harcerzami i
harcerkami starszymi. Poniżej chcę przedstawić zatem jedynie kilka pomysłów na to,
jak można pracować z Prawem i Przyrzeczeniem Harcerskim.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Najistotniejszą sprawą jaką należy w tym miejscu podkreślić jest dobrowolność i konse-
kwencje płynące z złożenia tak ważnego zobowiązania. W przypadku harcerza starsze-
go bardzo istotne jest to, że potrafi on już zrozumieć i docenić istotę dobrowolności zło-
żenia przyrzeczenia. Drużynowy musi pamiętać, że nawet po długich przygotowaniach,
trwających nieraz kilka miesięcy, kandydat na harcerza musi dostać szansę powiedze-
nia TAK lub NIE przed samym przystąpieniem do Przyrzeczenia. Aby w takim momen-
cie dokonać wyboru trzeba wiedzieć jakie będą konsekwencje stania się pełnoprawnym
członkiem ZHP. Młody człowiek musi wiedzieć, że od tej pory będzie spoczywał na nim
obowiązek przestrzegania 10 punktów prawa co będzie niełatwym zadaniem.

Praca nad przygotowaniem kandydata do zrozumienia słów Przyrzeczenia Harcerskie-
go jest trudna i wymaga różnorodnych działań na wielu zbiórkach. W połączeniu ze zro-
zumieniem treści zawartych w Prawie Harcerskim robi się z tego cały cykl przygotowa-
nych poczynań, których efektem ma być danie szansy kandydatowi na harcerkę czy
harcerza przemyślenia decyzji o wstąpieniu w szeregi harcerskie.

Trzeba przypomnieć, że praca z Prawem jest potrzebna w drużynie przez cały rok, nie
tylko z okazji przygotowywania kandydatów do drużyny. Treści w nim zawarte wymaga-
ją ciągłego wspomagania, podpierania się nim w rozmaitych sytuacjach zaistniałych
podczas harcerskich zajęć. Musimy wiedzieć, że kiedy zaczniemy pracę z naszymi har-
cerzami nad rozumieniem Prawa to szczególnie wtedy drużynowy musi być wyczulony
na jego stosowanie przez siebie samego. Harcerze starsi bacznie obserwują drużyno-
wego, próbują się z nim porównywać, sięgać po te same rzeczy. Nie ma tu miejsca na
słabości drużynowego który powinien stawać się dla nich autorytetem. Dodatkową trud-
nością w oddziaływaniu drużynowego i zdobywaniu przez niego autorytetu jest krótki
czas w którym ma możliwość pracy nad kandydatem – tak naprawdę to tylko średnio
dwa lata.

Najczęstszym błędem w stosowaniu i rozumieniu Prawa Harcerskiego H jest uwypukla-
nie kandydatom przez drużynowego, tylko niektórych punktów przy powierzchownym
traktowaniu innych. Trzeba zdawać sobie sprawę z równości wszystkich punktów.
Szczególnie ważne jest dostosowywanie przekazywanych treści do wieku harcerzy.
Tutaj już nie wystarczą argumenty i wyjaśnienia stosowane w drużynie harcerskiej. Pro-
blem ten będzie dotyczył w szczególności tych drużynowych, którzy wcześniej prowa-
dzili drużyny harcerskiej a dzisiaj starszoharcerskie. Stosowanie tych samych metod, do
wprowadzania w życie Prawa Harcerskiego będzie błędem. Na pewno inne podejście
trzeba zastosować do gimnazjalisty, który zechce wstąpić do drużyny na początku klasy
trzeciej a inne do kandydata na harcerza z klasy pierwszej. Szczególnie ci pierwsi pod-
noszą wysoko poprzeczkę w pracy z nimi nad Prawem Harcerskim.

Młodzi ludzie w wieku gimnazjalnym są szczególnie wyczuleni na wszelkie przejawy
kłamstwa, nie dotrzymywania słowa czy też próby oszustwa. Wydaje się (nie po raz
pierwszy) że szczególną rolę ma tutaj autorytet drużynowego i jego nieskazitelna po-
stawa moralna. Harcerze w tym wieku bardzo potrzebują autorytetów, których często-
kroć nie mają w domu rodzinnym. Słowo drużynowego musi mieć swoją wartość, która
przekłada się na jego autorytet. Gawęda o Prawie Harcerskim nabiera wtedy każdora-
zowo dużej wagi kiedy wygłasza ją ktoś do kogo harcerze mają wielkie zaufanie.

Niejednokrotnie na zbiórkach poświęconych prawu wymienione wyżej cechy stwarzały
harcerzom wiele problemów i zarazem uznawali je oni za bardzo ważne dla siebie. Zda-
rza się niestety, że drużynowi potrafią zaprzepaścić cały swój kredyt zaufania, jakim
obdarzyli go harcerze poprzez jakieś działanie, które zupełnie zaprzecza któremuś z

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

punktów prawa. Częstokroć taki drużynowy próbuje tłumaczyć swoim wychowankom,
że on jest poza prawem a do tego np. zrobił coś prywatnie, nie jako instruktor.

Zrozumieniu karności i posłuszeństwa wobec chociażby rodziców pomóc mogą druży-
nowemu zajęcia, które wspólnie z drużyną właśnie dla nich przygotuje. Świetnie się
sprawdzają zbiórki w terenie gdzie w różnego rodzaju konkurencjach mogą wystąpić
nasi podopieczni wraz z rodzicami. Jest to świetna ilustracja działania Prawa Harcer-
skiego i to na wielu płaszczyznach.

A teraz o punkcie, który często jest traktowany po macoszemu a tymczasem okazuje
się, że sprawia nam często wiele kłopotów. Kiedyś na zbiórce drużyny starszoharcer-
skiej rozgorzała zacięta dyskusja na temat – jak być pogodnym a w szczególności, w
szkole. Jak to zrobić w chwili, kiedy otrzymujemy jakąś bardzo niesprawiedliwą ocenę
lub gdy właśnie się dowiadujemy, że najbliższa nam koleżanka nie udzieliła nam pomo-
cy w potrzebie.

Jak tu mówić do nich kiedy każdy zaraz przypomina sobie wiele takich sytuacji, kiedy
naprawdę nie mógł zachować tej pogody ducha i ciała? Ile w takich sytuacjach znaczy
osobowość drużynowego? Kiedy jest to osoba z charyzmą, pełna optymizmu do świata,
umiejąca rozsiewać wokół siebie radość z życia to jej słowa o zachowywaniu się w
ciężkich sytuacjach nabierają nowego znaczenia. Młodzi ludzie nabierają sił do tego aby
znaleźć w sobie tę radość, w trudnych chwilach. Wielką rolę w tej pozytywności i nasta-
wieniu do świata ma piosenka. Potrafi ona rozproszyć ciężkie chwile i powinna być tak-
że jednym z elementów naszej pracy z Prawem Harcerskim.

Oto przykładowe zadania – do przeprowadzenia w czasie kominka lub ogniska z harce-
rzami i harcerkami starszymi:

Wyszukanie i prześledzenie kolejnych obowiązujących w ZHP wersji treści Prawa i

Przyrzeczenia Harcerskiego. Harcerze starsi mogą zrealizować w ten sposób zada-
nie międzyzbiórkowe

Na zbiórce zastępu, z tak przygotowanym materiałem, można spróbować porównać

brzmienie poszczególnych wersji, posłuchać poglądów harcerzy i harcerek starszych
na to, dlaczego Prawo i Przyrzeczenie obierało właśnie taki a nie inny kształt w kon-
kretnych realiach historycznych. Można wreszcie odwołać się do pierwotnego
brzmienia Prawa Skautowego i wspólnie przeanalizować polskie akcenty w naszym
Prawie i Przyrzeczeniu i zastanowić się, skąd wzięły się różnice.

Poproś harcerzy i harcerki starsze o wybranie najważniejszych według nich punktów

Prawa Harcerskiego spośród wszystkich wersji, które kiedykolwiek obowiązywały.
Czym harcerze i harcerki starsze uzasadniają swój wybór?

Stwórz „studia przypadków” – przygotuj historię, w której poszczególne osoby miały

dokonywać kontrowersyjnych wyborów. Niech te wymyślone sytuacje nie odwołują
się bezpośrednio do poszczególnych punków Prawa Harcerskiego, ale niech pozwo-
lą na odwołanie się do Prawa harcerskiego jako systemu wartości.

Warto wywołać dyskusję o tym, które z punktów Prawa Harcerskiego harcerki i har-

cerze starsi uważają za najważniejsze – mogą je uszeregować w kolejności.

Poproś harcerzy i harcerski starsze o to, aby określili takie wartości, które nie są do-

słownie zapisane w Prawie Harcerskim, ale które według nich z tego Prawa wynika-
ją.

Ważne jest, aby nie narzucać ani nie podpowiadać harcerkom i harcerzom starszym
gotowych rozwiązań. Trzeba im pozwolić na ukucie własnych poglądów.

ZBIÓRKA TEMATYCZNA – SĄD – OSĄDŻ SAM

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Harcerze i harcerki starsze mogą przygotować dla całej drużyny sąd nad Prawem Har-
cerskim. Pomóż swoim harcerkom i harcerzom zadbać o odpowiednią oprawę – miej-
sce dla sędziów, o to, aby obrońca i oskarżyciel przygotowali sobie wcześniej odpo-
wiednią argumentację. Pamiętaj, że mogą powoływać świadków. Odpowiednie stroje
także mogą pomóc odpowiednio wczuć się w role.

Co może być przedmiotem rozprawy? Mogą to być na przykład poniższe pytania:

Czy Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie są w ogóle potrzebne?
Czy niosą ze sobą rzeczywiście istotne treści?
Czy nie zamykają ruchu harcerskiego dla osób, które nie chcą uznać takich a nie

innych zasad?

Czy zapisy Prawa i Przyrzeczenia nie są zbyt abstrakcyjne? Czy da się ich w ogóle

przestrzegać?

Pamiętaj, że taka forma może obudzić wiele emocji. Należy cały czas czuwać nad tym,
aby cały przebieg rozprawy odbywał się z poszanowaniem powagi sądu,  że liczą się
rzeczowe argumenty i siła przekonywania.

ZBIÓRKA TEMATYCZNA – SZARE SZEREGI
Na takiej zbiórce harcerz mogą poznać przynajmniej część historii Szarych Szeregów.
Warto, aby taka zbiórka miała charakter osobisty indywidualny dla każdego harcerza i
harcerki starszej. Być może, warto, aby każdy harcerz i harcerka starsza wczuli się w
rolę konkretnej postaci związanej z Szarymi Szeregami. Przygotują np. listy od tych po-
staci do dzisiejszych harcerzy, oparte na autentycznych wydarzeniach. Niech taki list
będzie próbą wczucia się w to, co czuli członkowie Szarych Szeregów, kiedy musieli
dokonywać ważnych wyborów życiowych, niech będzie próbą konfrontacji własnych
postaw z ówczesnymi sytuacjami.
W indywidualizacji odczuć może pomóc przeczytanie książki lub obejrzenie filmu pt.
Akcja pod Arsenałem”.
Warto odpowiedzieć sobie także na pytanie o to, jak wywiązujemy się z naszego zada-
nia „Na pojutrze”.

ZBIÓRKA TEMATYCZNA - HARCERZ MIŁUJE PRZYRODĘ I STARA SIĘ JĄ
POZNAĆ

Może warto sięgnąć do historii – jak poszczególne punkty mogły być realizowane przed
wojną, jak w czasie największej próby – podczas II wojny światowej. A jak mogą być
realizowane teraz. Pozwoli to naszym harcerzom spojrzeć trochę z innej perspektywy,
na aktualność zawartych w nim zapisów.

Okres przedwojenny: Zastęp przegląda podręcznik pionierki przedwojennej. (wybiera te
elementy, które chciałby widzieć na swoim obozie), bez użycia gwoździ (posługując się
linką) buduje z żerdek szkielet takiego urządzenia.

Okres wojenny: Zastęp ma zadanie przyporządkować otrzymane zioła, do ich opisów
działania/wykorzystania. Z podziałem na te które mogą  łagodzić rany, jak i te które
wzbogacą smak potraw.

Współczesność: Wg otrzymanego schematu i materiałów, zastęp ma zadanie zbudo-
wać prosty domowy filtr do wody.

CYKL ZBIÓREK ZASTĘPÓW

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Twoja drużyna pracuje zgodnie z zasadą system małych grup, czyli przez pracę w za-
stępach. Warto wykorzystać to, że zbiórki zastępów przygotowywane są zarówno przez
zastępowego jak i poszczególnych członków zastępu starszoharcerskiego i że zastęp
samodzielnie planuje swoją pracę i realizuje zadania. Dlatego przy planowaniu pracy
całej drużyny, możesz zaproponować Radzie Drużyny, aby w śródrocznej pracy po-
szczególnych zastępów starszoharcerskich zrealizowano cykl zbiórek na poniższe te-
maty:

Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę Bogu
Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę Polsce,
Mam szczerą wolę całym życiem nieść chętną pomoc bliźnim
Mam szczerą wolę całym życiem być posłuszną/posłusznym Prawu Harcerskiemu.

Pozwól zastępom starszoharcerskim i ich zastępowym na to, aby sami poszukali sto-
sownej formy zbiórek i tego, czym będą się na tych zbiórkach zajmować. Być może,
warto będzie się podzielić efektami tej pracy na wspólnej zbiórce drużyny, na zimowi-
sku, obozie lub krótkiej wyjazdowej formie. Warto, aby Rada Drużyny zadbała o to, aby
forma zbiórek nie ograniczała się jedynie do form dyskusyjnych, choć oczywiście może
to być jedna z głównych form pracy w drużynie starszoharcerskiej.

ZWIAD
Ciekawą formą pracy może być zwiad, gdzie harcerze i harcerki starsze zdobędą infor-
mację na wybrany temat. Oczywiście, zwiad powinien mieć odpowiedni stopień złożo-
ności, trudnością dostosowany do tej grupy wiekowej. Zbyt prosty zwiad nie zaciekawi
harcerzy i harcerek starszych.
Przykładowe tematy zwiadu:

Wartości naszych rówieśników – taki materiał może być dobrym punktem wyjścio-

wym do dyskusji o tym, czym szczególnym charakteryzuje ruch harcerski i jego war-
tości i zasady

Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie od początku istnienia ruchu harcerskiego. Treści.

Przyczyny kolejnych zmian.

Człowiek, który całym życiem służy Bogu i Polsce – zwiad taki może się odnosić

zarówno np. do seniora harcerskiego, jak również do osoby nie związanej z Harcer-
stwem.

Bohaterowie dnia współczesnego – wyszukanie kogoś, kto żyje zgodnie z przyjętym

system wartości

Honor – czy mamy dziś warunki do tego, aby żyć honorowo?

Pamiętaj, aby w inspirowaniu swoich harcerze i harcerek starszych do pracy dbać o to,
aby wszystkie działania oparte były na sprawdzaniu się w realnych, życiowych sytu-
acjach. Nie uciekaj więc jedynie w teoretyczne dyskusje – zadbaj o realizm tego, co ro-
bią Twoi harcerze na zbiórkach.

PROJEKT STARSZOHARCERSKI

Zainspirowanie zastępu harcerzy i harcerek starszych do zrealizowania projektu na te-
mat Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego.

Pomocna literatura:
1. Andrzej Kamiński: „Akcja pod Aresenałem”
2. Władysław Broniewski „Całym życiem”
3. Barbara Wachowicz: „Druhno Oleńko, Druhu Andrzeju!”
4. Broszurki „Barw Przyszłości”

Pamiętaj, że harcerze i harcerki starsze cenią swoją niezależność myślenia.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Prawo i

Przyrzeczenie

Harcerskie

Program

Poszukiwanie

wartości

Działanie

drużyny

burzliwa

krytyka

z której

wynika

znalezienie i

zaakceptowanie

systemu wartości

wszystkie działania powinny

się odbywać w Duchu

Harcerstwa

śc

charakterystyczne

formy pracy

realizu

ją

ali

e n

ió

h p

8.2. SYSTEM MAŁYCH GRUP

System małych grup

elementy metody harcerskiej

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Metodyka starszoharcerska

Poszukiwanie

Elementy
metody
harcerskiej

Prawo i Przyrzeczenie Harcer-
skie

System małych grup

Uczenie w działaniu
Stale doskonalony i pobudzający
do rozwoju program

Instrumenty
metodyczne

Próba harcerki/harcerza
Stopnie harcerskie
Stopień III – odkrywca-

pionierka

Stopień IV – samarytanka-ćwik
Sprawności
Projekt starszoharcerski

Działanie
drużyny

Zorganizowanie do działania
Rola drużynowego
Charakterystyczne formy pracy
Obóz letni

Jedną z podstawowych potrzeb nastolatków jest przynależność do grupy przyjaciół i
rówieśników.
Mała grupa pozwala na powstanie trwałych relacji, dobrą znajomość innych osób, nale-
żących do grupy, wzajemne akceptowanie się, poczucie samodzielności i tożsamości

CIĄG WYCHOWAWCZY I ROZWÓJ
PSYCHOFIZYCZNY

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

METODYKA
STARSZOHARCERSKA

INSTRUMENTY

METODYCZNE

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

grupy. Mała grupa stwarza zatem idealne warunki do tego, aby młodzi ludzie dorastali w
jak najlepszej atmosferze.

Elementy metody harcerskiej

System

małych grup

Dziewczęta i chłopcy są zorganizowani w odrębnych

zastępach. Mogą pojawić się również grupy zadaniowe.

Tworzone są one jedynie na czas realizacji zadania..

SYSTEM MAŁYCH GRUP

Zastęp to grupa przyjaciół, która pozwala na znalezienie swojego miejsca i sprawdzenie
się w samodzielnym działaniu. Praca w małych grupach przynosi wymierne efekty wy-
chowawcze, ponieważ  łatwiej jest dotrzeć do każdego, dostrzec jego wartość, pomóc
mu pokonać  słabości, porozmawiać z nim, poznać go. W harcerstwie takie grupy sta-
nowią szóstki, zastępy, patrole, zespoły zadaniowe. Na ich czele stoją zwykle rówieśni-
cy mający trochę większe doświadczenie czy też wyrobienie harcerskie, cieszący się
zaufaniem. We współzawodnictwie konkurowanie ze sobą zespołów wzmaga emocje,
zwiększa motywację do działania.

System zastępowy jest zatem naturalnym środowiskiem wychowania harcerzy
starszych, a jednocześnie miejsce zaspokojenia ich aspiracji i potrzeb.

Zastęp harcerek starszych i zastęp harcerzy starszych to grupy rówieśników. Zastęp
jest zatem grupą.
Z jednej strony, grupa daje harcerkom i harcerzom oparcie i poczucie bezpieczeństwa.
Z drugiej strony - zastęp pomaga lepiej zorganizować pracę zarówno harcerzom, jak i
zastępowym i drużynowemu.

Zastanówmy się przez chwilę nad tym, czym jest grupa.
Istnienie grupy jest uwarunkowane poniższymi przesłankami:

1.  Więź = skład + relacje między osobami ja tworzącymi – grupę zatem tworzą co naj-

mniej 2-3 osoby, pomiędzy którymi istnieje więź

2. wspólny cel
3.  wytwarza lub posiada obowiązujące normy
4.  wytwarza lub posiada strukturę

Uchwała XXXIII Zjazdu ZHP w sprawie Podstaw wychowawczych ZHP

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

5. członkowie grupy mają poczucie odrębności wobec innych grup

Zastęp starszoharcerski jest zatem grupą:

1. Cechą zastępu starszoharcerskiego jest więź: tworzy się przez nawiązywane przy-

jaźnie, ale też przez mundury (członkowie zastępu mogą się wyróżnić, np. przez wy-
szycie na patce kieszeni munduru symbolu swojego zastępu), zwyczaje, obrzędy
(np. wprowadzony własny element w obrzędowym rozpoczynaniu zbiórki zastępu),
proporzec zastępu, wspólne tajemnice, podobne zainteresowania. Zastęp starszo-
harcerski tworzy 6-8 osób.

2. Zastęp starszoharcerski ma wspólne cele

Z jednej strony zastęp starszoharcerski jest grupą o charakterze formalnym.

Cel działania zastępu starszoharcerskiego jako grupy formalnej:
Wspólnota wychowawcza oparta o metodę harcerską, przez którą grupa młodych ludzi
wspiera wzajemnie swój rozwój osobisty, angażując się w realizowanie wspólnych dzia-
łań i w relacje z innymi grupami.

Z drugiej strony, zastęp starszoharcerski jest grupą nieformalną.

Cel działania zastępu starszoharcerskiego jako grupy nieformalnej:
Spontaniczna organizacja, z własną tożsamością, oparta o dobrowolność przez grupę
przyjaciół, działająca w sposób długotrwały, i dbająca o swoją przyjaźń.

Im bardziej zatem wspieramy cele nieformalne grupy, tym łatwiej będzie osiągnąć
jej cele formalne – wychowanie. W ten sposób, zastęp osiąga najwyższy poziom
wzajemnej lojalności, wsparcia i energii, niż gdybyśmy narzucali grupie
zewnętrzne zasady, instrukcje i regulaminy i dbali jedynie o celach formalnych
grupy, jaką jest zastęp. Zrozumienie tej zasady jest kluczem do zrozumienia
systemu zastępowego.

1. Grupa wytwarza lub posiada obowiązujące normy: są to normy wynikające z Prawa

i Przyrzeczenia Harcerskiego, ale także zwyczaje panujące w drużynie i szczepie,
jak również zwyczaje panujące w zastępie starszoharcerskim

2. Grupa wytwarza lub posiada strukturę: Zastęp starszoharcerski z jednej strony jest

grupą przyjaciół, z drugiej strony ma struktury formalne: swój skład, zastępowego,
podzastepowego, innych funkcyjnych, np. kronikarza zastępu, jednocześnie stanowi
część większej struktury: drużyny i szczepu.

3. członkowie grupy mają poczucie odrębności wobec innych grup – członkowie za-

stępu starszoharcerskiego czują swoją wyjątkowość, czują, że są członkami szcze-
gólnego zastępu, i że są paczką przyjaciół

W drużynie starszoharcerskiej system małych grup jest realizowany jest przez pracę
zastępów.

Zastęp starszoharcerski jest już często zgraną grupą młodych ludzi, którzy zdążyli się
poznać, przeżyć razem kilka obozów, biwaków, przygód. Taki zastęp ma swoje trady-
cje, zwyczaje, obrzędowość, powiedzenia, historię, jego członkowie znają się i przyjaź-
nią. W tej grupie wiekowej grupa rówieśnicza ma szczególne znaczenie w kreowaniu
postaw. Harcerzy starszych cechuje zdolność do samodzielnego działania w takiej gru-
pie, potrafią oni rozwijać samych siebie przez działanie w zespole i umiejętnie łączyć

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

cele grupy ze swoimi własnymi. Środowisko, a w szczególności rówieśnicy, mają teraz
priorytetową pozycję we wpływaniu na postawy młodego człowieka, bywa, że dużo
większą od rodziców, szkoły czy Kościoła.

Zastępowy ma zdolności przywódcze i większe doświadczenie harcerskie od pozosta-
łych członków zastępu, on planuje i inicjuje pracę zastępu. Zastępowego wybiera dru-
żynowy w porozumieniu z radę drużyny. Stopniowo zwiększa się stopień zaangażowa-
nia członków zastępu w podejmowanie odpowiedzialności za realizowane zadania.
Zbiórki zastępu odbywają się w regularnie, np. w rytmie tygodniowym.

Harcerze starsi są za swój zastęp odpowiedzialni. Wspólnie ustalają plan pracy zastępu
na rok harcerski, przygotowują i przeprowadzają zbiórki, a zastępowy – starszy brat –
czuwa nad tym, aby zbiórki miały właściwy przebieg i charakter harcerski. Zastępowy
musi zawsze mieć na wszelki wypadek przygotowany plan awaryjny – może się okazać,
że harcerz przygotowujący zbiórkę nie poradził sobie z zadaniem – zastępowy umiejęt-
nie wówczas powinien przeprowadzić zbiórkę do końca.

Praca zastępu harcerzy starszych wiąże się z rozwojem samorządności. Szczególny
nacisk kładziony jest tutaj na wymianę własnych doświadczeń, wiedzy i umiejętności.
To, co scala zastęp w tej grupie wiekowej, to przede wszystkim wspólne zainteresowa-
nia i podobny system wartości.

Treści, jakie zastęp realizuje na zbiórkach, nie koncentrują się już głównie na kwestiach
związanych z technikami harcerskimi, ale zakładają coraz bardziej skonkretyzowane
zainteresowania poszczególnych harcerzy starszych, którzy szukają – i często znajdują
– swoje pasje, zainteresowania, pole służby.

Podejmowane zadania stają się zalążkami stałej służby. Radość i przyjaźnie zawarte w
zastępie starszoharcerskim bywają najcenniejszą nagrodą dla harcerzy. To utwierdza
ich w przekonaniu, że razem mogą więcej zdziałać, że praca właśnie w takim zespole
przynosi duże efekty.

Zadania dla zastępów powinny znaleźć się w planie pracy drużyny. Każda zbiórka, na
każdy temat, może zawierać element wymagający udziału zastępu. Harcerze starsi mo-
gą się angażować w przygotowanie zbiórek, jak również w zadania międzyzbiórkowe,
do wykonania tuż przed zbiórką, w ciągu tygodnia albo podczas samodzielnej zbiórki
zastępu. Żeby miało to sens, musi to być przemyślane – powinieneś zawczasu tak do-
brać formę zbiórki, żeby zadanie realizowane przez zastępy miało wpływ na jej prze-
bieg, żeby harcerze byli zmotywowani do dobrego przygotowania się. Należy dobrać
takie działania, by zastęp był w stanie je zrealizować i żeby były one dla harcerzy star-
szych ciekawe. Na to, czy zbiórka będzie udana, wpłynie niewątpliwie zaangażowanie
harcerzy w jej przygotowanie i przeprowadzenie, niezwykłe miejsce przeprowadzenia
zbiórki, ciekawe formy pracy. Każda zbiórka po prostu musi być przygodą.

Na zbiórkach trzeba wykorzystywać także takie instrumenty metodyczne, jak stopnie,
sprawności i projekt starszoharcerski.

Dzięki tym instrumentom łatwiej będzie harcerzom starszym ukierunkować swój rozwój i
zainteresowania, zaplanować i dostrzec zmiany, które w nich zachodzą.

Bez względu na to, jak samodzielne będą twoje zastępy, musisz pamiętać, że cały czas
odpowiadasz za ich bezpieczeństwo. Musisz zawsze wiedzieć, gdzie i kiedy odbywają
się ich zbiórki oraz kto pełnoletni im towarzyszy. Gdy zastępy będą miały własne regu-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

larne zbiórki, zastanów się nad tym, jak często powinny odbywać się zbiórki całej dru-
żyny. Czy twoi harcerze będą mieć tyle czasu poza szkołą i innymi zajęciami, żeby spo-
tykać się co najmniej raz w tygodniu, na zbiórce zastępu? W takim razie zbiórki drużyny
powinny odbywać rzadziej, na przykład raz na miesiąc?

Nie ma systemu zastępowego bez zastępowych. W przypadku drużyn starszoharcer-
skich zastępowy powinien być starszy od pozostałych członków zastępu, bardziej do-
świadczony, przygotowany do bycia badenpowellowskim starszym bratem. Powinien
mieć więcej sprawności, wyższy stopień. Skąd brać takie osoby?

Gdy twoja drużyna działa już jakiś czas, powinieneś przyglądać się swoim harcerzom i
wyszukiwać wśród nich kandydatów na nowych zastępowych, którzy będą mogli za-
opiekować się osobami, które przybędą lub właśnie przybyły do drużyny. Gdy wszyscy
w drużynie są nowi, musisz zaryzykować. Tak jak przy podziale nowych osób na zastę-
py, tak i przy wyborze zastępowego możesz popełnić błąd, dlatego powinieneś obser-
wować swoich harcerzy, żeby zdążyć zareagować, zanim będzie za późno, zanim har-
cerze ostatecznie się pokłócą, zanim zorganizują bunt przeciw nielubianemu zastępo-
wemu. W wyborze zastępowych uczestniczy rada drużyny, tym samym zapraszając ich
do swojego grona. Rada drużyny jest ciałem podejmującym decyzje, ale nie jest to fo-
rum do przygotowywania zastępowych do pełnienia funkcji. Do tego najlepiej nadaje się
zastęp zastępowych. Dzięki temu zastępowi mogą uczyć się przez działanie, przez do-
świadczanie na własnej skórze działania w zastępie. Zastęp zastępowych spotyka się
na swoich zbiórkach, wycieczkach, wyjazdach. Możesz też pomagać zastępowym in-
dywidualnie lub przekazać niektórych pod opiekę przybocznym (np. macie 3 zastępy, ty
i twoi dwaj przyboczni bierzecie po jednym pod opiekę).

Na koniec jeszcze jedno przypomnienie – plany pracy zastępów są częścią planu pracy
drużyny.

Oczywiście spontaniczne inicjatywy harcerzy cieszą drużynowego, ale zadbaj o to, żeby
zastępy planowały swoją pracę. Na początku twój udział w tym planowaniu będzie bar-
dzo duży, ale od czegoś trzeba zacząć. To twoja inwestycja na przyszłość, gdy bę-
dziesz mógł już czerpać korzyści opisane na początku tych rozważań.

KORZYŚCI WYNIKAJĄCE Z PRACY ZASTĘPAMI

Pomagają one indywidualnie traktować każdego harcerza starszego, są to na tyle

małe grupy, że można dostrzec potrzeby, problemy i mocne strony każdej osoby.

Pomaga rozwijać w harcerzach starszych samodzielność, każdy ma szansę się wy-

kazać, a możliwość realizacji własnych pomysłów zachęca nawet nieśmiałych harce-
rzy do wykazywania inicjatywy.

Ułatwia pracę drużynowemu, który może powierzyć zastępom przygotowanie dużej

części zbiórki drużyny, a także może skuteczniej oddziaływać na drużynę przez in-
tensywne kontakty z kilkoma zastępowymi, opiekującymi się resztą harcerzy.

Poza zastępami, harcerze starsi mogą tworzyć doraźnie działające grupy w drużynie

starszoharcerskiej Są grupy zadaniowe. Są one tworzone po to, aby harcerze starsi
wykonali konkretne zadanie.

grupa taka nie posiada specjalnej obrzędowości, tworzą ją jednak harcerze starsi,

chcący mocno zaangażować się w podejmowane działanie.

W drużynie mogą pojawić się również grupy zadaniowe. Tworzone są one jedynie na
czas realizacji zadania.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

W zastępie starszoharcerskim dziewczęta i chłopcy są zorganizowani w odrębnych
zastępach.

SKĄD TO SIĘ WZIĘŁO?
We ‘Wskazówskach dla Skautmistrzów” (1919), Baden Powell pisał, że ‘System małych
grup jest tym, co wyróżnia wychowanie skautowe od działań innych organizacji”.
Oryginalność idei Baden Powella polegała na tym, że odkrył on możliwości, jakie
wynikają z wykorzystania tej naturalnej tendencji do grupy rówieśników w stymulowaniu
rozwoju osobistego młodych ludzi.
Założyciel Skautingu wykorzystał swoją ideę w czasie pełnienia służby wojskowej,
działając początkowo metodą prób i błędów. Kiedy opublikował w 1899 roku szereg
wskazówek dotyczących zwiadu wojskowego, zatytułowany „Aids to Scouting”, książka
ta zaczęła być wykorzystywana na różne sposoby także przez nauczycieli, jako
narzędzie pracy z młodymi ludźmi.
System małych grup, zarówno w ruchu skautowym, jak i w harcerstwie, przybrał postać
systemu zastępowego.
Jak na czasy początku XX wieku, system zastępowy był nietypową techniką, która nie
była wykorzystywana w żadnej innej organizacji dla młodzieży. Baden Powell
wykorzystał ją w praktyce w 1907 roku w pracy nie z armią, ale z młodzieżą, na
pierwszym w historii obozie skautowym na wyspie Brownsea. Krótko potem, Baden
Powell rozwinął swoją ideę systemu zastępowego w książce „Skauting dla chłopców’. Z
tą książką, pomysł systemu zastępowego rozprzestrzenił się na cały świat.
Podobnie, jak w 1907 roku, również dzisiaj młodzi ludzie mają naturalną tendencję do
tworzenia grup rówieśniczych. Dzięki wykorzystaniu systemu zastępowych jako
podstawy wszelkich działań harcerskich, wykorzystujemy tę naturalną tendencję.
Właściwie stosowany system zastępowy działa wówczas, gdy jest to sposób
przekazywania harcerzom starszym poczucia odpowiedzialności, kompetencji i
inicjatywy, a nie jedynie administracyjny podział drużyny przez drużynowego.

Założyciel skautingu twierdził, że głównym celem systemu małych grup jest powierzenie
odpowiedzialności chłopcu, gdyż jest to bardzo dobra pomoc w pracy nad własnym
charakterem. Generalnie, zastępowy musi mieć naturalne predyspozycje przywódcze, o
czym należy pamiętać, jeśli chce się uzyskać rezultaty w pracy systemem małych grup.
Formowanie zastępów bazuje na naturalnej skłonności do łączenia się rówieśników w
grupy. Przez członkostwo w zastępie harcerz zostaje wciśnięty w jego działania; jego
praca będzie doceniona, a nieobecność zauważona. Jego życie łączy się z innymi; on
sam troszczy się o swoich kolegów i, co równie ważne, oni troszczą się o niego. Tylko
mała grupa może zapewnić istnienie takich układów między harcerzami.
W zastępie harcerz czy harcerka uczy się współpracy z innymi ludźmi, nabywa
umiejętności, bawi się, przeżywa przygodę, wreszcie – zdobywa przyjaciół.

Zastępy zawsze rozwijają własną tożsamość i identyfikację - mają nazwę, proporzec,
obrzędowość i własne, tajemne dla innych miejsce. Potrzeba odrębności jest ważna,
choć sposób manifestowania swej inności wciąż się zmienia, zależy od decyzji samych
harcerzy i środowiska, w którym działają. Poprzez wyraźnie zaznaczoną odrębność
zastępu harcerze zyskują świadomość, czym on jest i są dumni z przynależności do
grupy, którą sami stworzyli. Zastępy starszoharcerskie cieszą się już wyraźną
tożsamością, członkowie zastępu znają się dobrze, czują się ze sobą pewnie, są silną
grupą na tle drużyny. Są to bez wątpienia istotne atuty zastępu, które drużynowy może
wykorzystać w swojej pracy.

PODSUMOWANIE

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Podsumowując, system małych grup w drużynie starszoharcerskiej lub wielopoziomo-
wej, której członkami są harcerze starsi, realizowany jest głównie poprzez pracę zastę-
pów. Aby system małych grup mógł prawidłowo funkcjonować powinny być przestrze-
gane następujące zasady:

dziewczęta i chłopcy są zorganizowani w odrębnych zastępach,
zastępowi potrafią samodzielnie organizować pracę zastępu,
zastęp spotyka się regularnie na zbiórkach, samodzielnie planuje swoją pracę i w

sposób świadomy podejmuje zadania.

W drużynie mogą pojawić się również grupy zadaniowe (poza zastępami lub międzyza-
stępowe) będące odpowiedzią na pojawiającą się indywidualną chęć działania, potrze-
bę, życzenie. Tworzone są one jedynie na czas realizacji zadania.

Harcerze i harcerki starsze pracują zatem w drużynach starszoharcerskich lub wielopo-
ziomowych. Drużyny te pracują zastępami i funkcjonuje w nich Rada Drużyny.

Zastępy starszoharcerskie są programowo samodzielnymi jednostkami, a Rada Druży-
ny planuje prace, koordynuje zadania, podsumowuje i ocenia ich wykonanie, sprawuje
piecze nad systemem zdobywania stopni i sprawności, podejmuje decyzje finansowe,
rozwiązuje bieżące problemy drużyny, podejmuje decyzje strategiczne, prowadzi szko-
lenie funkcyjnych.

Harcerze starsi i harcerki starsze są zatem członkami zastępów.

Harcerze i harcerki starsze pracują w zastępach rówieśniczych w drużynach starszo-
harcerskiech lub w drużynach wielopoziomowych.

Bywają także członkami zastępów “młodszych” w drużynach starszoharcerskich, naj-
częściej zastępy te prowadzą harcerze starsi.

Harcerze starsi bywają też członkami zastępów w drużynach wielopoziomowych lub
starszoharcerskich i jednocześnie są funkcyjnymi w młodszej drużynie harcerskiej lub
gromadzie zuchowej.

Jednocześnie, często są funkcyjnymi w gromadach zuchowych i drużynach harcerskich
skupiających harcerzy ze szkół podstawowych, jednocześnie nie pracując w innej dru-
żynie.

Harcerze pracują w zastępach rówieśniczych lub pokoleniowych wg różnorodnych mo-
deli kierowania zespołem. Nie rysują się tu wyraźne preferencje w stylach kierowania.
Zależy to w dużej mierze od osobowości członków zastępu i zastępowego oraz tradycji
i doświadczeń drużyny.

System małych grup to także zastęp zastępowych i Rada Drużyny.

Zastęp starszoharcerski spotyka się regularnie na zbiórkach zastępu, samodzielnie
planuje swoją pracę i realizuje zadania. Zbiórki zastępu starszoharcerskiego odbywają
się regularnie. Przygotowywane są zarówno przez zastępowego jak i poszczególnych
członków zastępu.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Co składa się na zastęp harcerek?
Zespół od sześciu do dziesięciu dziewcząt (wraz z zastępową i podzastępową)
dobrany w sposób naturalny. Zastępowa – harcerka (po Przyrzeczeniu), która odpo-
wiednie wyrobienie zdobyła w zastępie próbnym lub w drużynie.
Podzastępowa – harcerka będąca współpracownicą i zastępczynią zastępowej. Zastęp
istotnie harcerski powinien spełniać następujące warunki:
Być żywym organizmem, zdolnym do życia i współżycia harcerskiego
Mieć własny program, oparty na Prawie Harcerskim i wytycznych organizacyjnych.
Realizować ten program metodą harcerską.
Ewa Grodecka, „O metodzie harcerskiej i jej stosowaniu”

ZASTĘPOWY to:
1. Starszy brat – opiekun, kumpel, przyjaciel, pomocnik;
2. Wódz – przewodnik po tajemnicach, w grach, przygodach, na zbiórkach i obozie;
3. Wzór – przykład osobisty; jaki będzie zastępowy – taki będzie jego zastęp.
Zastępowy to nie kapral, poganiacz czy straszak. To ideał, to kreator myśli swych
chłopców. To dobry duch zastępu i budowniczy braterstwa.
On dba o wszystko: zaczynając od tego, czy pasy są w szlufkach, a na zdobyciu pie-
niędzy na obóz kończąc. Drobiazgi tworzą całość. Chłopcy szybciej zauważ ą błędy niż
chwile sukcesu. Zastępowy musi wiedzieć wszystko, być alfą i omegą, ale musi też
umieć przyznać się do błędu – to rodzi szacunek.
On zawsze znajduje czas dla wszystkich swych podopiecznych, zna ich
problemy, ambicje, zdolności i zainteresowania. Rozwija ich swym własnym
przykładem.
Zastępowy musi się cały czas rozwijać. Jeśli chłopcy w którymś momencie go dogonią,
przestanie on być dla nich wzorem.
Jeden dobry zastępowy jest lepszy od całej grupy przeciętniaków.

„Jeśli kiedyś mógłbym wybrać miejsce w skautingu, chciałbym być zastępowym.”
Baden-Powell

System zastępowych jest podstawową formą pracy harcerskiej (…)
Co składa się na zastęp harcerek?
Zespół sześciu do dziesięciu dziewcząt (wraz z zastepową i podzastępową) dobrany w
sposób naturalny.
Zastępowa – harcerka (po Przyrzeczeniu), która odpowiednie wyrobienie zdobyła w
zastępie próbnym lub w drużynie.
Podzastepowa – harcerka będąca współpracownicą i zastępczynią następowej.
Zastęp istotnie harcerski powinien spełniać następujące warunki:
Być żywym organizmem, zdolnym do życia i współżycia harcerskiego, mieć własny
program, oparty na Prawie Harcerskim i wytycznych organizacyjnych, realizować ten
program metodą harcerską.

Ewa Grodecka „O metodzie harcerskiej i jej stosowaniu”

System małych grup realizowany jest przez pracę zastępów. Dziewczęta i chłopcy są
zorganizowani w odrębnych zastępach. Zastęp spotyka się regularnie na zbiórkach
zastępu, samodzielnie planuje swoją pracę i realizuje zadania. Zbiórki zastępu
odbywają się regularnie. Przygotowywane są zarówno przez zastępowego jak i
poszczególnych członków zastępu.
W drużynie mogą pojawić się również grupy zadaniowe. Tworzone są one jedynie na

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

czas realizacji zadania.

Bardzo ważne jest, aby harcerki i harcerze starsi dobrze się czuli w swoich zastę-

pach. Dlatego sami powinni wybierać grupkę, do której chcą należeć. Nie powin-
no się „na siłę” umieszczać harcerza czy harcerki starszej w takim zastępie, w ja-
kim nie chcą być.

Zastępy powinny być złożone z harcerzy i harcerek starszych w zbliżonym wieku.
Zastępowy nie zawsze będzie posiadał ogromną wiedzę i umiejętności, w małym

palcu miał wszystkie techniki i talent ich przekazywania. Zastępowy to osoba, któ-
ra ma za zadanie uczyć swoich harcerzy wiadomości i umiejętności podstawo-
wych, ale tak naprawdę nauka i rozwój harcerzy i harcerek starszych dokonuje się
poprzez działanie, wspólne wykonywanie zadań i itp.

Zastęp starszoharcerski sam wykonuje proste działania; trudniejsze próby pod-

suwane są przez drużynowego, jednak nie ingeruje on w wybór samodzielny za-
stępu. Na poziomie starszoharcerskim samodzielność zastępu jest już duża, har-
cerze i harcerki starsze nie potrzebują pomocy drużynowego, sami planują i reali-
zują zadania zawarte w programie.

Zastęp starszoharcerski potrafi zaplanować własną pracę na najbliższy rok, połą-

czyć ją z zamierzeniami drużyny, przygotować program rozwoju indywidualnego
swoich członków.

Kilka uwag dla drużynowego:

Drużynowy ma za zadanie pomagać zastępom, umożliwiać rozwój indywidualny ich

członków i dbać o jego zapewnienie w każdej małej grupie, ale nie powinien być
nadopiekuńczy w stosunku do swych harcerzy uczących się przecież samodzielno-
ści.

Zastępy nie muszą ewoluować dokładnie według opisanych etapów - jeden szybciej

przejdzie określony etap, drugi w ogóle go ominie, a trzeci będzie długo „rozpora-
cowywał” dany etap. Zastępy nie muszą się rozwijać w tym samym tempie, gdyż
zależy to od indywidualnych predyspozycji członków zastępu.

Drużynowy musi dobrze analizować każdy kolejny etap, na którym akurat znajduje

się zastęp, oceniać pracę zastępowego i dbać o warunki rozwoju zapewniane har-
cerkom i harcerzom.

Nie jest niczym złym, jeżeli któryś z zastępów cofnie się do etapu, który osiągnął

wcześniej, po prostu grupa musi sama decydować, na co ją stać i w jaki sposób po-
trafi najlepiej zrealizować założone sobie plany.

Drużynowy na każdym etapie rozwoju zastępów jest stróżem zasad pracy w zastę-

pach, ekspertem, doradcą i pomocnikiem.

System zastępowy jest elementem, dzięki któremu metoda nasza może przynieść

sukcesy. Ale wszystko zależy od ludzi, a nie od systemu. (R. B- P)

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Korzyści wynikające z pracy zastępami:

Pomagają one indywidualnie traktować każdego harcerza, są to na tyle małe grupy,

ze można dostrzec potrzeby, problemy i mocne strony każdej osoby.

Pomagają rozwijać w harcerzach samodzielność – każdy ma szansę się wykazać,

nie można schować się w tłumie podczas rozdzielania zadań, a możliwość realizacji
własnych pomysłów zachęca nawet nieśmiałych harcerzy do wykazywania inicjaty-
wy.

Ułatwiają pracę drużynowemu, który może powierzyć zastępom przygotowanie du-

żej części zbiórki drużyny, a także może skuteczniej oddziaływać na drużynę przez
intensywne kontakty z kilkoma zastępowymi, opiekującymi się resztą harcerzy.

W drużynach harcerskich dziewczęta podzielone są na zastępy: małe grupki o stałym
składzie prowadzone przez zastępowe wybierane przez same dziewczęta. Zastęp daje
harcerce poczucie bezpieczeństwa i pewność siebie, umożliwia odnalezienie własnego
"JA" w małej grupie rówieśniczek, poczucie wspólnoty. W działaniu zastępu uczy się
ona rzeczy, których nie miałaby okazji nauczyć się sama
życia w grupie, małej społeczności, współdziałania, lojalności, dawania i brania, tole-
rancji, samodzielności, czasami kierowania innymi.

Vademecum Skautek, 1978

Zawsze i wszędzie polecam system zastępów, czyli małe grupki chłopców o stałym
składzie pod kontrolą zastępowych. Jest to ogromny krok do sukcesu.
R. Baden Powell, Scouting for Boys, 1908

Pytania

Jakie dostrzegasz korzyści z działania systemu zastępów?
Czy wiesz, jak pracować z zastępowymi? jak wybrać nowych zastępowych?
Czym zastęp zastępowych różni się od rady drużyny?
Czy każdy zastęp w Twojej drużynie ma plan pracy zastępu?
Czy zastępy w Twojej drużynie mają cotygodniowe zbiórki? Kto je przygotowuje i

przeprowadza?

Z jakimi problemami spotykają się Twoi zastępowi?
Jakie małe grupy oprócz zastępów działają w drużynie starszoharcerskiej?
Czym się różni grupa 13 - latków od grupy 15 - latków?
Czym się różni zastęp – harcerzy starszych od takiej grupy u wędrowników i harce-

rzy?

Co to znaczy, że zastęp starszoharcerski jest samodzielny?
Czy plany pracy zastępów mają wspływ na plan pracy drużyny?
Jak pracują zastępy starszoharcerskie?
Czym się różni zastęp 13 - latków od zastępu 15 - latków?
Dlaczego zastępy starszoharcerskie powinny być monopłciowe?

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Program

Poszukiwanie

wartości

wszystkie działania powinny się

odbywać w Duchu Harcerstwa

„ubranie”

programu w

wartości

charakterystycznych

formy pracy

jest

wane

w r
a

ma
ch

real

izuj

Działanie

drużyny

O programie de

cydują

drużynowy i rad

drużyny

Prawo i

Przyrzeczenie

Harcerskie

charakterystyczne

formy pracy

realiz

ują

realizowane na

zbiórkach przez

Projekt sth

Potrzeby

rozwojowe

Moje potrzeby

wpływają na

ływ

ają

w ramach

sprawności

Planie pracy

drużyny

zapisa

ny w

Samodzielnego

programowo

obozu

realizowany w

ramach

Systemu

małych grup

realizowany w ramach

realizowany

się

ły

ją

izo

ram

w ramach prób

na stopnie

muszą być

Osadzone w

realnym życiu

real
iz

any

w r
a

z i

nic

Poszukiwanie

zainteresowań

Plan pracy

drużyny

zapisany w

System

małych grup

= zastępy

Program

realizo

wany w

ramac

RADA DRUŻYNY

tworzy

zostawić miejsce

na samodzielność

Projekt sth

z inicjatywy

realizowany

w ramach

realiz

owan

y w ra

mach

zawie

rają s

ię i wp

ływają

m.in.

wchodzą

w skład

Drużynowy

Pracuje ze

swoją kadrą

GRUPA

RÓWIEŚNICZA

kluczo

wa ro

realizow

ana je

st w

drużyna

również

zastępowi

kierują

samodzielne

członkowie

zastępu w jednym

wieku

brak

koedukacji

inne grupy

projektowe

poszukiwanie

wartości

poszukiwanie

zainteresowań w

tym pól

działania/służby

odgrywa

ważną

rolę w

akceptowani przez drużynowego

(ew. stymulowany wybór)

wybierani

przez zastęp

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Poszukiwanie

wartości

Program

wszystkie działania

powinny się odbywać

w Duchu Harcerstwa

„u

” pr

śc

Prawo i

Przyrzeczenie

Harcerskie

Projekt

Potrzeby

rozwojowe

Moje

potrzeby

zawierają

się i wpły

wają na

realizow

any w ra

mach

burz

liw

a k

ryty

z której

wynika

znalezienie i

zaakceptowanie

systemu wartości

charakterystyczne

formy pracy

rea

lizu

ją

Poszukiwanie

zainteresowań w

tym pól

działania/służby

osadzone

w realnym

życiu

Jedna z

dróg to

„bycie

kadrą” w

drużynach

Im dłużej w drużynie

tym więcej służby

Realizowanie

służby jeśli

natrafimy

na takie pole

później

Od akcyjności do

stałych działań/pól

służby

(stałość służby

będzie u wędrowników)

prze

cho

dzim

GRUPA

RÓWIEŚNICZA

odgrywa

ważną

rolę w

staż w drużynie

starszoharcerskiej

akcyjne działania

stałe pola służby

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Metodyka starszoharcerska

Poszukiwanie

Elementy
metody
harcerskiej

Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie
System małych grup

Uczenie w działaniu

Stale doskonalony i pobudzający
do rozwoju program

Instrumenty
metodyczne

Próba harcerki/harcerza
Stopnie harcerskie
Stopień III – odkrywca-

pionierka

Stopień IV – samarytanka-ćwik
Sprawności
Projekt starszoharcerski

Działanie
drużyny

Zorganizowanie do działania
Rola drużynowego
Charakterystyczne formy pracy
Obóz letni

Doświadczenie na różnych polach wskazuje, że są pewne mielizny, których należy
unikać przy spuszczaniu na wodę naszego statku – Skautingu, aby się nie rozbił,
przeradzając się w przedsiębiorstwo, lub nie zabłąkał w ślepe kanały, które nigdy nie
prowadzą na otwarte morze.(...) Nie jest skauting organizacją dobroczynności dla osób
z towarzystwa, prowadzoną dla dobra biednych dzieci. Nie jest szkołą z ograniczonych
programem i przepisami egzaminów. Nie jest brygadą oficerów i żołnierzy. Nie jest
ajencją posłańców dla wygody publiczności. Nie jest wystawą, na której osiąga się
powierzchowne wyniki przy pomocy zapłaty w postaci odznak honorowych, medali itp.
To wszystko dotyczy strony zewnętrznej, podczas gdy wychowanie skautowe buduje
się całe od wewnątrz.
“Wskazówki dla skautmistrzów” Naczelnego Skauta Świata

Charakterystyczną formą aktywności jest poszukiwanie. Harcerze odkrywają różne pola
działania, nowe pasje i zainteresowania w poszukiwaniu własnej drogi. Wszystkie
działania oparte są na sprawdzaniu się w realnych, życiowych sytuacjach.

CIĄG WYCHOWAWCZY I ROZWÓJ
PSYCHOFIZYCZNY

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

METODYKA
STARSZOHARCERSKA

INSTRUMENTY

METODYCZNE

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Elementy metody harcerskiej

Uczenie przez

działanie

Charakterystyczną formą aktywności jest poszukiwanie.

Odkrywanie pól działania, pasji i zainteresowań w poszukiwaniu

własnej drogi. Wszystkie działania oparte są na sprawdzaniu się

w realnych, życiowych sytuacjach.

UCZENIE PRZEZ DZIAŁANIE

Doświadczając, próbując, przeżywając, aktywnie uczestnicząc – młody człowiek przy-
gotowuje się do dorosłości. Istotne jest stwarzanie takich sytuacji w działalności groma-
dy/drużyny, aby każdy miał możliwość działania indywidualnie, a także w grupie. Dzia-
łanie to powinno mieć bezpośredni związek z życiem społeczeństwa i w społeczeń-
stwie.

Zuchy, harcerze, harcerze starsi i wędrownicy działają – podczas zdobywania gwiaz-
dek, stopni, sprawności, realizacji zadań, ćwiczeniu technik harcerskich, podczas zbiór-
ki, obozu czy kolonii, rajdu, ale także w codziennym życiu – podczas wypełniania swo-
ich obowiązków wobec domu rodzinnego czy szkoły. Daje im to szansę na przeżycie
przygody.

W każdej grupie wiekowej działanie odbywa się w inny sposób: zuch – przez zabawę w
coś lub kogoś, harcerz – przez grę, harcerz starszy – przez poszukiwanie, wędrownik –
służbę i wyczyn.

Wszystkie umiejętności zdobywane są w konkretnym działaniu – przez zadanie zespo-
łowe zastępu mające charakter poszukiwania. Zakładając samodzielne planowanie,
realizację i podsumowanie działań zadanie zespołowe angażuje wszystkich członków
zastępu wykorzystuje przy tym ich potencjał i rozwijają umiejętności.

Uchwała XXXIII Zjazdu ZHP w sprawie Podstaw wychowawczych ZHP

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Ludzie mają tę cechę, że potrafią uczyć się przez całe życie. Kolejno nakłada na siebie
własne, najpierw skromne, potem coraz bogatsze doświadczenia i obserwacje. Naj-
pierw patrzymy na świat jako dzieci, zza spódnicy mamy, całkiem uzależnieni od rodzi-
ców. Potem idziemy do szkoły, jako uczniowie jesteśmy edukowani w sposób formalny.
Po nauce – czeka nas praca, założenie rodziny. Zawsze jest czas na przyjaźnie. Przez
całe życie dokonujemy wyborów – i przez to również się uczymy. Rozmawiamy z inny-
mi, jak mówił ks. Tischner – jesteśmy z drugimi przez rozmowę, przyjaźnimy się, ko-
chamy innych, mamy pasje i zainteresowania. Ciągle uczymy się siebie i świata. To
uczenie się w kolejnych momentach życia wygląda bardzo różnie. Czasem uczenie się
ma bardzo świadomy charakter – dzieje się tak wówczas, gdy uczymy się do spraw-
dzianu, kolokwium, na kursie drużynowych lub na egzamin na prawo jazdy. Kiedy in-
dziej to uczenie się przychodzi niejako „przy okazji” – dzieje się tak np. wówczas, gdy
rozmawiamy z pasjonatem, który opowiada o swojej pracy czy pasji, bądź gdy bierzemy
udział w imprezie organizowanej przez macierzysty hufiec dla środowiska lokalnego. Z
każdego z takich doświadczeń można się wiele nauczyć. Jaki z tego wniosek? W każ-
dej naturalnej sytuacji życiowej, kiedy podejmujemy aktywność i angażujemy się w ja-
kąś sprawę, mimo woli uczymy się, rośnie nasze doświadczenie oraz umiejętności (i
chciałoby się dodać – mądrość życiowa!)

A jak można nauczyć się Harcerstwa? Z pewnością nie da się go nauczyć z książek -
trzeba je przeżyć. Wszelkie podręczniki, również ten, czasopisma, strony internetowe,
są tylko narzędziem pomocniczym.

Harcerstwo trzeba przeżyć. Nauczyć się naprawdę rzeczy tak podstawowych, jak węzły,
pierwsza pomoc i przygotowanie kamysówki w lesie – czyli ogólnie rzec biorąc - technik
harcerskich. Trzeba przeżyć ogniska harcerskie, własnymi oczyma patrzeć na iskry le-
cące ku niebu, usłyszeć i wzruszyć się harcerskimi gawędami. Trzeba poczuć zmęcze-
nie wędrówką, zapach drewna, kiedy stawia się obozową bramę. Poznać smak harcer-
skich przyjaźni....

Bez prawdziwego doświadczenia, czym jest Harcerstwo, nie można poznać jego istoty.

Jak można zatem nauczyć się Harcerstwa? Można się go nauczyć – i ciągle poznawać,
działając.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Drużyna starszoharcerska stwarza wspaniałe możliwości do działania właśnie. „Na-
uczenie się” Harcerstwa pozwoli też nauczyć się prawdziwego działania. A to działanie
może być wspaniałą przygodą. Działanie to musi być także bardzo praktyczne, bliskie
realiom. Pomaga lepiej żyć.

Pozwól swoim harcerkom i harcerzom starszym działać. Pozwól im się wykazać. Stwórz
warunki do tego, aby jak najwięcej przeżyli, działali – i pomóż im wysnuwać wnioski z
tego, co się dzieje w ich własnym życiu, w życiu zastępu, drużyny i szczepu. Dawaj do-
bry przykład.

Jednocześnie w harcerskim działaniu nie może zabraknąć rozmów, będą one służyć
określeniu celów, podsumowaniu zadań, szukaniu odpowiedzi na pytania nurtujące har-
cerzy starszych.

W jaki sposób najlepiej stworzyć warunki do aktywności harcerzy starszych? Z pewno-
ścią trzeba im umożliwić poszukiwanie.

Harcerze odkrywają różne pola działania, nowe pasje i zainteresowania w poszukiwaniu
własnej drogi. Wszystkie działania oparte są na sprawdzaniu się w realnych, życiowych
sytuacjach.
Harcerze starsi szukają swoich pasji. Harcerstwo to styl życia. W harcerstwie harcerze
starsi powinni mieć stworzone warunki do poszukiwania – prawdy o sobie, poszukiwa-
nia własnych zainteresowań, poglądów, wartości, tego, co lubią i tego, co jest dla nich
ważne. Zaczynają podkreślać swoją wolność i niezależność myślenia.

Warto, aby drużynowy pamiętał o tym, że należy uszanować zainteresowania i pasje
harcerzy. Jednocześnie bywa tak, że owe zainteresowania bywają krótkotrwałe i po-
wierzchowne – dlatego drużynowy, znając dobre swoich harcerzy, może umiejętnie
wskazywać harcerzom starszym kierunek ich poszukiwań, ściśle z nimi współpracując
w tym zakresie. Pamiętać też należy o tym, iż bywa tak, że drużynowy ma nieco inne
zainteresowania niż harcerze starsi z jego drużyny. Mądry drużynowy będzie umiał
uszanować te różnice, stworzy warunki do rozwoju pasji harcerzy i nie będzie narzucał
swoich własnych zainteresowań – choć bywa i tak, że pasjonat – drużynowy własnym
zaangażowaniem i autentyzmem potrafi zarazić swą pasją harcerzy.

Drużynowy poznaje zainteresowania, oczekiwania wobec harcerstwa każdego ze swo-
ich podopiecznych.

Jeśli drużynowy wie, co interesuje jego harcerzy starszych, co robią w wolnych chwi-
lach, warto, aby uwzględnił w planie pracy i wykorzystał te zainteresowania. Może to
być droga umożliwiająca pogłębianie wiedzy i umiejętności harcerzy starszych w dzie-
dzinie ratownictwa medycznego, opieki nad dziećmi, ekologii, kultury, technologii infor-
macyjnej, łączności, lotnictwa, jeździectwa itd.

Zaprezentowanie powyższych obszarów poszukiwań jest bardzo ważne. Chęci, które
już są w harcerzu, należy odpowiednio pogłębiać i rozwijać. Można to zrobić na przy-
kład w formie cyklu zbiórek, prezentujących powyższe obszary zainteresowań. Uwień-
czeniem zbiórek będzie powołanie grup zadaniowych z opracowanymi planami działa-
nia, w których umieszczone zostaną konkretne zadania. Grupy po pewnym czasie mo-
gą wymieniać się obszarami zainteresowań, próbując swoich sił. Po zrealizowaniu pla-
nu przez zastęp lub grupę zadaniową na zbiórce następują prezentacje sprawozdań z
wykonania planu. Duże zbliżenie do realnego życia zadań, jakie otrzymują harcerze
starsi, powoduje, że są oni w stanie określić drogę, którą podążać będą już jako ludzie

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

dorośli... Łącząc wiedzę z praktyką, gdzie praktyka stanowi sedno działań w harcer-
stwie, powodujemy, że harcerze starsi poznają świąt wszystkimi zmysłami, namacalnie.

Okres ciągłego poszukiwania i próbowania powinien być zwieńczony sukcesem, czyli
odkryciem tych pasji, które harcerz starszy w sobie rozwinie. Jak próbować i jak poszu-
kiwać? Jest na to wiele sposobów.

Niech dochodzą do założonego przez siebie celu, a zasmakują wtedy tego, czym tak
naprawdę jest poczucie zadowolenia wynikające z dokonania czegoś ważnego i warto-
ściowego.

Celem poszukiwania w drużynie jest odkrywanie „palety własnych możliwości”. Uświa-
domienie harcerzowi starszemu, który właśnie dorasta do pełnia określonych ról spo-
łecznych o jego predyspozycjach. Zatem punktem kulminacyjny wieku starszoharce-
skiego jest sprecyzowaniu kierunku, którym dany harcerz będzie się rozwijał, już jako
wędrownik.

Uczenie w działaniu oznacza zatem, że w Harcerstwie wychowujemy w sposób czyn-
ny, poprzez aktywne uczestnictwo. Młody człowiek w sposób naturalny łatwiej kształci
się przez obserwację, eksperymentowanie, samodzielne wyciąganie wniosków, doko-
nywanie wyborów i osobiste działanie. Harcerskie wychowanie to rozwój młodego czło-
wieka przez działanie.

Nie dajemy więc harcerzom starszym gotowej wiedzy, gotowych poglądów, nie ułatwia-
my pracy ani sobie, ani im, nie pozbawiamy nikogo prawa do radosnego, zakończonego
wysiłkiem poszukiwania. Zamiast prawić morały i tą droga „uszlachetnić charakter” –
wskazujemy wieki czyn, piękny symbol, postać prawdziwego człowieka.
Zamiast uczyć: „bądź systematyczny, bądź wytrwały, pracuj starannie, bądź pożyteczny”
– stwarzamy harcerzom starszym możliwości poszukiwania. Co to tak naprawdę ozna-
cza? To nic innego jak stawianie harcerzy przed różnymi zadaniami takimi jak rozbicie
obozowiska, uczestnictwo w wędrówce, przygotowanie w raz z zastępem przedstawie-
nia dla zuchów, wykonanie karmników do lasu. To wszystko to środki prowadzące do
celów o wiele poważniejszych, do wyrabiania od wewnątrz cennych cech charakteru,
umiejętności działania, zdolności do współżycia społecznego, gotowości do służby naj-
piękniejszym ideałom.

Trzeba zwalczać zbyt zakorzenione często a błędne przeświadczenie, że miejsce na
harcerskość jest tylko w Związku, że jest ona przywiązana do krzyża i munduru. Trze-
ba tak, jak się przyrzekało, być harcerką całym życiem, bez względu na to, gdzie to
życie upływa i w jakich okolicznościach wymaga od nas harcerskiej postawy. Jedno
jest pewne: im głębiej wchodzimy w życie, świadomie czując się harcerkami, tym wy-
raźniej i powszechniej przekonujemy się o wartościach naszych zdobyczy harcerskich.
To, co w organizacji jest wspólne, większości harcerek wydaje się tak oczywiste i zwy-
kłe, że traci dla nas swą wartość. Trzeba iść między ludzi innych. Trzeba w życiu tych
ludzi zająć czynne stanowisko - okaże się wtedy w pełni całe nasze harcerskie bogac-
two, jako ludzi o konkretnej ,jasnej ideologii, o wyraźnym i prostym stosunku do służby,
doświadczeniach i wiedzy, które w każdej chwili mogą się okazać potrzebne innym.
Ewa Grodecka "Harcerki w służbie"

Charakterystyczną formą działania harcerzy starszych jest poszukiwanie. Harce-
rze odkrywają różne pola działania, nowe pasje i zainteresowania w poszukiwaniu

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

własnej drogi. Wszystkie działania polegają na sprawdzeniu się w realnych, ży-
ciowych sytuacjach.

HARCERZE STARSI SĄ AKTYWNI
Młodzi ludzie w wieku 13 i 14 lat, szczególnie chłopcy, podejmują często zadania od-
twórcze, poszukują rozwiązania we wskazanych miejscach lub źródłach, podejmują za-
dania ruchowe, często związane z wysiłkiem fizycznym. Podejmowana tematyka jest
bardzo różnorodna, zainteresowania idą w wielu kierunkach i raczej są zmienne. Uwi-
dacznia się wyodrębnione hobby, któremu poświęca on dużo czasu, jednak nie jest to
jedyne i ostateczne zainteresowanie.

Funkcyjni mogą pokierować zadaniami, których adresatem jest zastęp, klasa, koledzy z
podwórka, a sojuszników poszukuje wśród rodziców, nauczycieli, sąsiadów, pracowni-
ków poczty, policjantów, księży.

Piętnastolatek z kolei chce dokonywać wyboru, podejmować decyzje na bazie zdobyte-
go doświadczenia, analizuje zaistniałe sytuacje i na tej podstawie potrafi zaplanować
dalsze działania, jego zainteresowania są rozległe i niestałe, choć umie już określić
priorytety podejmowanych zadań. Podejmuje chętnie zadania w terenie. Funkcyjny po-
trafi pokierować zadaniem wynikającym z zaobserwowanych potrzeb kolegów lub ota-
czającego go środowiska. Podejmowane zadania mogą być kierowane do drużyny, kla-
sy własnej lub klas równoległych (młodszych). Sojusznikami w tych działaniach może
być np. dyrektor szkoły, opiekun koła zainteresowań, przewodnik PTTK, strażnik miej-
ski, LOP, itp.

Szesnastolatek potrafi zanalizować zaistniałą sytuację, potrafi z wielu elementów i in-
formacji wybrać znaczące i dokonać syntezy oraz wyboru rozwiązania. Dobiera zadania
do własnych zainteresowań planując ich zasięg. Potrafi rozdzielić chęć poznania nowe-
go od pogłębienia wybranych zainteresowań. Planuje i realizuje pogłębianie umiejętno-
ści w wybranych dziedzinach.

Funkcyjny jest w stanie zaplanować i pokierować zadaniem wynikającym z zaobserwo-
wanych potrzeb społeczności szkolnej, drużyny (szczepu), związku drużyn, czy spo-
łeczności lokalnej (wsi, osiedla).
Samorozwój w wybranych dziedzinach może ukoronować pierwszym stopniem odznak
państwowych np. Młodzieżowy Organizator Turystyki, patent żeglarski

Zajęcia szkoleniowe uczące technik harcerskich, czy też historii harcerstwa, symboliki
są bardzo trudne do poprowadzenia. Wiąże się to ze zróżnicowanym poziomem “uhar-
cerzenia” 13 latka przychodzącego do drużyny. Może być on zuchem trzeciej gwiazdki
i harcerzem pracującym już w drużynie harcerskiej 3 lata, a może być też człowiekiem,
który do tej pory nie miał styczności z harcerstwem lub ma złe doświadczenia. Dlatego
też należy zwrócić szczególnie w tym miejscu uwagę na zróżnicowanie poziomów, spo-
sobów i metod kształcenia. Zaleca się planowanie samodzielnej, osobistej drogi rozwoju
zgodnej z wyznaczonymi wymaganiami w próbie na stopień.

Jednym z powodów odchodzenia harcerzy z drużyny w okresie 14 – 15 roku życia jest
nieadekwatność wyznaczonych zadań do ich wieku i doświadczenia. Stąd opinia o
“harcerzykach w krótkich spodenkich przeprowadzających babcie przez ulicę”. Drugim
powodem okazuje się brak możliwości awansu czy wykazania się w działaniu (zaistnie-
nia w oczach innych).

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Harcerze starsi i harcerki starsze potrzebują wyraźnej pochwały, wyróżnienia, odzna-
czenia, potwierdzenia zdobytej wiedzy, umiejętności wykonania zadania.

Trzeba zwalczać zbyt zakorzenione często a błędne przeświadczenie, że miejsce na
harcerskość jest tylko w Związku, że jest ona przywiązana do krzyża i munduru. Trze-
ba tak, jak się przyrzekało, być harcerką całym życiem, bez względu na to, gdzie to
życie upływa i w jakich okolicznościach wymaga od nas harcerskiej postawy. Jedno
jest pewne: im głębiej wchodzimy w życie, świadomie czując się harcerkami, tym wy-
raźniej i powszechniej przekonujemy się o wartościach naszych zdobyczy harcerskich.
To, co w organizacji jest wspólne, większości harcerek wydaje się tak oczywiste i zwy-
kłe, że traci dla nas swą wartość. Trzeba iść między ludzi innych. Trzeba w życiu tych
ludzi zająć czynne stanowisko - okaże się wtedy w pełni całe nasze harcerskie bogac-
two, jako ludzi o konkretnej ,jasnej ideologii, o wyraźnym i prostym stosunku do służby,
doświadczeniach i wiedzy, które w każdej chwili mogą się okazać potrzebne innym.
Ewa Grodecka "Harcerki w służbie"

Pytania:

Na czym polega uczenie w działaniu w drużynie starszoharcerskiej?
Czym się różni od uczenia w działaniu w drużynie harcerskiej i wędrowniczej?
Czy uczenie w działaniu w drużynie starszoharcerskiej można realizować w ramach

sprawności? W jaki sposób?

Jak wzmocnić poszukiwanie zainteresowań, pól działania - w tym pól służby w dru-

żynie starszoharcerskiej?

Jak osadzić program w drużynie starszoharcerskiej w realnym życiu?

8.4. PROGRAM

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Stale doskonalony i

stymulujący program

Stale doskonalony i

stymulujący program

elementy metody harcerskiej

Metodyka starszoharcerska

Poszukiwanie

Elementy
metody
harcerskiej

Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie
System małych grup
Uczenie w działaniu

Stale doskonalony i pobudzają-
cy do rozwoju program

Instrumenty
metodyczne

Próba harcerki/harcerza
Stopnie harcerskie
Stopień III – odkrywca-

pionierka

Stopień IV – samarytanka-ćwik
Sprawności
Projekt starszoharcerski

Działanie

Zorganizowanie do działania

CIĄG WYCHOWAWCZY I ROZWÓJ
PSYCHOFIZYCZNY

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

METODYKA
STARSZOHARCERSKA

INSTRUMENTY

METODYCZNE

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

drużyny

Rola drużynowego
Charakterystyczne formy pracy
Obóz letni

PROGRAM SŁUŻY WYCHOWANIU

Na służbę Harcerstwa jako Ruchu składają się wszystkie prace pojedynczych harcerek,
różne poczynania całkowicie indywidualne, niezorganizowane, niezależne od siebie
nawzajem i od organizacji harcerskiej. Służby tej przy obliczaniu dorobku harcerskiego
nie bierzemy nigdy pod uwagę, nie da się ona bowiem ująć w sprawozdania i w dane
statystyczne. Mimo to jest najbogatszym dorobkiem harcerstwa: wypływa bowiem z na-
kazu wewnętrznego danego człowieka, zjego zrozumienia i odczucia Prawa, z jego
przeżyć młodzieńczych, przyzwyczajeń i doświadczeń zdobytych w gromadzie i w dru-
żynie, stanowiących zaprawę na całe nieraz życie.
Ewa Grodecka "Harcerki w służbie"

Elementy metody harcerskiej

Stale

doskonalony i

stymulujący

program

Uwzględnia specyficzną dla tego wieku potrzebę

poznawania i poszukiwań. Ukierunkowany jest:

zadaniami prób na stopnie harcerskie,

zainteresowaniami harcerek i harcerzy,

poszukiwaniem pól działania i sfer aktywności.

Program pracy drużyny powinien uwzględniać specyficzną dla tego wieku potrzebę
poznawania
i poszukiwań. Dobrze zbudowany program z jednej strony pozwala na nieskrępowany
rozwój własnych zainteresowań i poszukiwanie pola służby, z drugiej zakłada z góry
ich krótkotrwałość i zmienność. Przez taki program pokazujemy harcerce i harce-
rzowi różnorodne możliwości oraz przygotowujemy ich do wyboru specjalizacji i wła-
snej drogi rozwoju.

Program pracy drużyny ukierunkowany jest:

  zadaniami prób na stopnie harcerskie,
  zainteresowaniami harcerek i harcerzy;
  poszukiwaniem pól działania i sfer aktywności.

Program drużyny jest tworzony przez radę drużyny. Program zastępów przez zastępy.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

STALE DOSKONALONY i STYMULUJĄCY PROGRAM

Program powinien być wszechstronny tak, jak wszechstronny powinien być rozwój. Tak,
aby każdy mógł w nim znaleźć coś dla siebie. Celem jest rozbudzanie zainteresowań,
zaciekawienie, zachęcenie do zdobywania nowej wiedzy i umiejętności, poszukiwania
dróg indywidualnego rozwoju. To wszystko musi się złożyć na program: zastępu, druży-
ny, hufca, chorągwi, ZHP. Dzięki dobremu zaplanowaniu i podjęciu działań indywidual-
nych i zbiorowych (zbiórka, obóz harcerski, kolonia zuchowa, rajd, festiwal…) program
będzie stymulował rozwój każdej jednostki, a tym samym całej naszej organizacji. Waż-
ne jest wykorzystywanie w harcerskiej pracy instrumentów metodycznych (stopnie,
gwiazdki, sprawności, znaki służb…), formy pracy, propozycje i inspiracje zucha, harce-
rza, harcerza starszego, wędrownika i instruktora, ale także pomysłów różnych zespo-
łów i grup oraz pobudzanie do samodoskonalenia się i aktywnego udziału w życiu har-
cerskim. Program musi być pożyteczny i potrzebny każdemu, kto w nim uczestniczy,
trzeba go wciąż aktualizować i tworzyć w perspektywie otaczającej nas rzeczywistości.
Realizacja programu powinna być silnym, gorącym, intensywnym, pełnym napięcia, ale
zawsze pozytywnym przeżyciem, na które czeka się z przyspieszonym biciem serca i
które zawsze wzbudza chęć dalszego działania.

Program stale doskonalony i pobudzający do rozwoju stanowi treść harcerskiego wy-
chowania. Program to wszystkie działania, zajęcia, treść zbiórek zastępów i drużyny,
kominki, ogniska, harcerskie rajdy, rozmowy - jednym słowem – wszystko co, co dzieje
się w drużynie. Ważny jest też sposób – cała ta aktywność jest realizowana z wykorzy-
staniem metody harcerskiej. Ważne jest też to, że treści te dzieją się w konkretnych ze-
społach młodych ludzi, zorganizowanych w harcerskie zastępy, drużynę, szczep.

Na treści programowe składają się potrzeby młodych ludzi, ich zainteresowania i to, co
dla nich ważne. Z drugiej strony – ważne, aby Harcerstwo nie jedynie kółkiem zaintere-
sowań, ponieważ jest czymś znacznie więcej. Warto pamiętać, że cały program harcer-
ski – mniej lub bardziej wprost – musi być oparty na wartościach Prawa i Przyrzeczenia
Harcerskiego. Warte podkreślenia jest, że praca z Prawem i Przyrzeczeniem Harcer-
skim jest realizowana na zbiórkach przez przede wszystkim kształtowanie postaw i roz-
mowę. Charakterystyczne formy pracy będą tu dyskusje, kominki, „sąd nad...”, a przede
wszystkim osobisty przykład drużynowego.

Na program składają się także zasadnicze treści wiedzy i umiejętności harcerskich. Naj-
łatwiej pewne standardy, wspólne dla wszystkich, znaleźć choćby w wymaganiach prób
na stopnie i opisach sprawności.
Program jest zatem realizowany w ramach stopni i sprawności. Drużynowy i zastępowi
powinni zadbać o to, aby próby na stopnie i zdobywanie sprawności były najbardziej jak
to tylko możliwe osadzone w realnym życiu i pomagały w poszukiwaniu zainteresowań
harcerek i harcerzy starszych.

Należy brać także pod uwagę potrzeby konkretnego środowiska, w którym działa dru-
żyna czy szczep, czy choćby konkretny zastęp.

Program powinien być wszechstronny tak, jak wszechstronny powinien być roz-
wój. Tak, aby każdy mógł w nim znaleźć coś dla siebie. Celem jest rozbudzanie
zainteresowań, zaciekawienie, zachęcenie do zdobywania nowej wiedzy i umie-
jętności, poszukiwania dróg indywidualnego rozwoju. Program musi być poży-

Uchwała XXXIII Zjazdu ZHP w sprawie Podstaw wychowawczych ZHP

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

teczny i potrzebny każdemu, kto w nim uczestniczy, trzeba go wciąż aktualizo-
wać i tworzyć w perspektywie otaczającej nas rzeczywistości.

Program nie może być statyczny; nie może to być ten sam harmonogram zajęć, przepi-
sywany co roku do nowego kalendarza. Potrzeby harcerzy starszych, jak również po-
trzeby ich środowiska są dynamiczne i zmieniają się – powracanie zatem ciągle do tych
samych treści nie jest ciekawe i wówczas program jest nużący. Program musi być za-
tem stale doskonalony, uaktualniany, powinien żywo reagować na nowe potrzeby har-
cerek i harcerzy starszych.

Program powinien stwarzać warunki do rozwoju młodym ludziom; powinien stwarzać
sytuacje, w których harcerze i harcerki będą mogli nauczyć się nowych rzeczy, kształ-
tować swoje poglądy, rozwijać się.

Program powinien odpowiadać na zainteresowania harcerzy, stawiać wyzwania, być
zachętą do samodoskonalenia.

Narzędziem realizacji programu są między innymi stopnie harcerskie, sprawności i pro-
jekt starszoharcerski.

Realizacja programu powinna być silnym, gorącym, intensywnym, pełnym na-
pięcia, ale zawsze pozytywnym przeżyciem, na które czeka się z przyspieszonym
biciem serca i które zawsze wzbudza chęć dalszego działania.

O treściach programowych realizowanych w drużynie starszoharcerskiej decyduje dru-
żynowy i Rada Drużyny. Treści te są realizowane wówczas, gdy cała drużyna pracuje
razem (np. na zbiórkach drużyny), ale przede wszystkim w ramach działania zastępów.

To, co jest istotne i bardzo praktyczne, to umiejętne podjęcie decyzji przez drużynowe-
go i Radę Drużyny – np. w kwestii projektów starszoharcerskich. Warto tu pomyśleć o
takim planowaniu, które uwzględni np. przeprowadzenie projektów pilotażowych w za-
stępach, które jeszcze projektów nie realizowały, po to, aby „nauczyły się” tego instru-
mentu. Wówczas kolejne inicjatywy będą mogły być podejmowane już przez harcerki i
harcerzy starszych.

Wszystkie działania muszą się odbywać w "Duchu Harcerstwa." Trzeba pamiętać, że
Harcerstwo to nie kółko zainteresowań czy tylko grupa towarzyska – drużyna ma dzia-
łać w oparciu o idee harcerskie.

W ramach programu trzeba jak najszerzej wykorzystać to, ze harcerki i harcerze starsi
poszukują - poszukują zainteresowań, pól działania – i pól służby.
Treści programowe muszą być osadzone w realiach życia. Wszelka sztuczność szybko
się harcerkom i harcerzom starszym nudzi.

Harcerki i harcerze starsi przygotowują się do pełnienia służby. W drużynie starszohar-
cerksiej poszukują pól tej służby. Nie zawsze jest tak, że działania, które są dla harce-
rek i harcerzy starszych interesujące, okażą się także po kilku miesiącach czy roku.
Zmienność zainteresowań jest dla harcerzy i harcerek starszych naturalna – trzeba im
na to pozwolić i zawsze dopuszczać, że harcerze po pół roku interesowania się filmami
Felliniego za pół roku nie zainteresują się puszczaństwem i survivalem. Warto im wów-
czas podsunąć Settona, zamiast próbować zatrzymywać ich dotychczasowe zaintere-
sowania.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Ważne, aby „starsi” harcerze starsi, tacy, którzy powoli zaczynają myśleć o drużynie
wędrowniczej, mieli już sprecyzowane pole służby. O ile na początku, 13 – letni harce-
rze starsi mogą podejmować działania akcyjne, u 16 – latków służba powinna być już
stała. Zaangażowanie w pełnienie służby powinno zatem wzrastać z czasem działania
harcerza starszego w drużynie starszoharcerskiej. Jedną z dróg może tu być pełnienie
funkcji w gromadach zuchowych i drużynach harcerskich – w ramach szczepu.

Przy planowaniu programu w Twojej drużynie, zwróć uwagę na to, że ruch harcerski
jest ruchem wychowawczym, w którym ważne są pewne priorytety. Trzeba zauważyć,
że nasza organizacja jest stowarzyszeniem patriotycznym. Trzeba więc w harcer-
stwie pamiętać o naszej historii, pielęgnować polskie tradycje, dbać o narodowy doro-
bek. Trzeba umożliwiać młodym ludziom aktywne poszukiwanie własnych dróg do pa-
triotyzmu.

Związek Harcerstwa Polskiego jest organizacją otwartą dla wszystkich, którzy chcą
podjąć trud związany z kształtowaniem charakteru, ale i przeżyć przygodę, jaką jest
harcerstwo.
Harcerstwo każdemu daje szansę, nikogo nie skreśla na początku drogi. Rasa, wyzna-
nie czy płeć, pochodzenie społeczne, stan zdrowia, możliwości ruchowe czy intelektual-
ne nie stanowią bariery w powiedzeniu „tak” harcerskiej przygodzie. ZHP jest dla każ-
dego, ale nie jest dla wszystkich – każdy może spróbować, jednak być może nie wszy-
scy w tej próbie wytrwają.

Pamiętając o tym priorytecie naszej organizacji, jaką jest otwartość, warto zadbać, aby
w programie znalazły się takie działania, zadania, zbiórki, dyskusje, itd., które pomogą
harcerzom i harcerkom być otwartym na innych – ponieważ otwartość jest cechą, która
nie jest nam dana, a często trzeba od nowa, i wciąż od nowa, uczyć otwartości na dru-
giego człowieka i szacunku do niego. Jest to szczególnie istotne w drużynach starszo-
harcerskich, ponieważ szczególnie w tym wieku łatwo młodym ludziom przychodzi osą-
dzać innych, widzieć świat w czarno-białych kolorach. Tym bardziej zatem trzeba dbać
o budowanie postaw otwartości i szacunku do innych.

Harcerstwo to miejsce dla każdego.

Związek Harcerstwa Polskiego jest organizacją apolityczną, niezależną od partii i
ruchów politycznych. ZHP to stowarzyszenie, które funkcjonuje w określonej rzeczywi-
stości politycznej, jednak nie angażuje się w nią jako strona. Interes dzieci i młodzieży,
w perspektywie umożliwiania im rozwoju oraz kształtowania określonych postaw i wpa-
jania wartości, jest naszym jedynym celem.

Związek Harcerstwa Polskiego wychowuje prawych, aktywnych i odpowiedzial-
nych obywateli

– aktywnych, czyli takich, którzy kreują swoje życie, wykazują się aktywnością w po-
dejmowaniu odpowiedzialności za siebie i innych, nie boją się wyzwań i trudnych decy-
zji, od których w obecnej rzeczywistości często się ucieka. Harcerze jako obywatele
społeczności i członkowie różnorodnych grup (formalnych i nieformalnych) współtworzą
rzeczywistość, starają się zmieniać na lepsze siebie oraz świat, a nie jedynie przyjmo-
wać owe zmiany. Niezgoda na brak zasad etycznych i wartości objawia się własnym,
osobistym przykładem oraz stałą chęcią kształtowania charakteru, zbliżania się do ide-
ału; obywatelska postawa jest wyrazem współczesnego patriotyzmu.

Uchwała XXXIII Zjazdu ZHP w sprawie Podstaw wychowawczych ZHP

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

AKTYWIZUJĄCY I STYMULUJĄCY PROGRAM

Program pracy drużyny jest całością, nie zaś serią niepowiązanych ze sobą działań.
Powinien być tak planowany i układany, aby odpowiadał na potrzeby harcerzy star-
szych, aby mogli się dzięki niemu rozwijać w sposób harmonijny i naturalny. Program
powinien być jednocześnie ciekawy – po to, aby pociągał i angażował harcerzy star-
szych – powinien zatem w wyważony sposób łączyć to, co odpowiada ich zaintereso-
waniom.

Program pracy drużyny starszoharcerskiej nie jest ustalony raz na zawsze. Nie jest też
tak, że istnieje jakiś jeden, uniwersalny program pracy drużyny czy zastępu. Każde har-
cerskie środowisko ma swoje potrzeby – każdy harcerz starszy jest inny. Starszohar-
cerskie drużyny działają w różnych warunkach, więc i ich programy będą różne.

Program drużyny starszoharcerskiej i program zastępu starszoharcerskiego nie jest na-
rzucony z góry.
Tworzą go same drużyny i zastępy.

Program pracy drużyny uwzględnia programy pracy wypracowane w zastępach.

Przy jego opracowywaniu należy zastanowić się, na jaki okres praca jest przewidywana
– dobrze jest mieć kilkuletnią wizję tego, co chcemy osiągnąć, natomiast pracę plano-
wać w perspektywie na przykład
roku harcerskiego. Program powinien uwzględniać własne potrzeby harcerzy starszych
– ich zainteresowania, potrzeby, warunki, w jakich działają na co dzień, jak również to,
jakie wymagania określone są w próbach na stopnie starszoharcerskie. Warto zastano-
wić się także, jakie założenia programowe z poprzedniego roku harcerskiego sprawiły
harcerzom starszym radość i satysfakcję i powinny być rozwijane w tym roku także, a
co okazało się niewypałem i nie spełniło oczekiwań harcerzy.

Program należy tworzyć tak, aby był, jak mówi Ewa Grodecka „zgodny z Prawem Har-
cerskim, z metodą harcerską i oparte na systemie zastępowym”. Wtedy na pewno bę-
dzie dobry.

Od początku istnienia ruchu harcerskiego uznaje się olbrzymią rolę przyrody i przeby-
wania na wolnym powietrzu w procesie wychowania harcerzy. Przyroda stawia przed
młodzieżą liczne wyzwania, stwarza warunki do rozwoju umysłowego, pobudza zarad-
ność. Dzielenie pewnego ryzyka, przeżywanie tego, co nie może się zdarzyć w harców-
ce w pomieszczeniu czy w ogóle – w mieście czy miasteczku, wspólne dbanie o zaspo-
kajanie potrzeb życiowych w trudnych warunkach powodują, że harcerze starsi w swoim
zastępie czy drużynie czują się bardziej zżyci, powstaje między nimi taka więź, która
może stać się przyjaźnią na całe życie.

Działaniu blisko przyrody pomaga znajomość technik harcerskich. Techniki te w tej gru-
pie wiekowej pewnym „narzędziem”. Żeby zrealizować ciekawy, atrakcyjny projekt, har-
cerze muszą swobodnie posługiwać się mapą, apteczką, sprzętem pionierskim itd. Har-
cerz chce być człowiekiem zaradnym i samodzielnym, wiec dbać należy o to, aby nie
wszystkie projekty były związane z praca w pomieszczeniach (np. najpierw gazeta dru-
żyny, potem witryna internetowa, potem własny film na video), ale żeby przeprowadzać
wiele zajęć w terenie.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Druhno Drużynowa, Druhu Drużynowy!
Poniższy tekst ma pomóc Ci w napisaniu planu pracy na rok harcerski lub obóz.
Wiedząc, że dobry program to „połowa” sukcesu, mamy nadzieję, że niniejszy poradnik
ułatwi i uporządkuje sposób programowania pracy drużyny, a także uczyni tę pracę
satysfakcjonującą.

Tworząc program pamiętaj, że:

powinieneś uwzględnić wszystkie wymienionych tu elementy, a także to, co ponadto

wydaje Ci się ważne, a nie jest zawarte w niniejszym skrypcie;

plan pracy jest dokumentem, który składa się z czterech podstawowych części:

Charakterystyki harcerzy i drużyny w danym momencie.
Celów, czyli tego jacy mają być Twoi harcerze za jakiś czas (za rok, po

obozie) i jaka ma być wtedy Twoja drużyna.

Opisu działań, które doprowadzą do tego, że osiągniesz zaplanowane ce-

le.

Organizacji pracy drużyny i kadry, dzięki którym z powodzeniem zrealizu-

jesz zaplanowane działania.

Twoim nadrzędnym celem jest kształtowanie harcerki i harcerzy starszych tak, by
wyrośli na dobrych ludzi, którzy w swoim postępowaniu kierują się zasadami określa-
nymi przez Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie. Każdy kolejny rok harcerski czy kolejny
obóz, powinny pomagać Ci realizować ten cel. Pamiętaj też, że sprawnie działająca
drużyna jest tylko pomocą, narzędziem służącym lepszemu wychowywaniu harcerzy.

Tworząc program zachowaj podaną tu kolejność. Trudno i źle jest zaczynać pisanie
programu od zajęć, nie znając celów. Przed rozpoczęciem każdego następnego etapu,
dokończ poprzedni.
Najpierw stwórz charakterystykę. Od tego jakich harcerzy masz w drużynie i jak dru-
żyna funkcjonuje, zależy jej przyszłość np. to jak będzie wyglądała za rok.

Następnie ustal cele. Dobieraj je tak, aby pozwalały Ci zrealizować nadrzędny cel har-
cerstwa którym jest wychowywanie harcerzy w oparciu o Prawo i Przyrzeczenie Harcer-
skie.

Mając na uwadze zainteresowania i umiejętności oraz potrzeby Twoich harcerzy i to,
jaka ma być drużyna - zaplanuj sposoby realizacji celów.

harcerze starsi
i drużyna teraz

harcerze starsi

i drużyna za

rok

Realizacja programu

Harcerze postę-

pujący

w życiu wg

ideałów

Prawa i Przy-

rzeczenia Har-

cerskiego

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

CHARAKT

ERY

KA WYCHO

WAWCZA

Opisz, to co składa się na „harcerskość” drużyny (jej styl, ducha i realizowanie
zadań zbliżających nas do ideałów). Zawrzyj następujące informacje:

Ile osób złożyło Przyrzeczenie Harcerskie
Jak realizowane są przez Twoich harcerzy ideały służby, braterstwa, pracy

nad sobą.

Możesz analizować to z Prawem Harcerskim w ręku (czy można na nich po-

legać na Twoich harcerzach, czy są rzetelni, braterscy, oszczędni, karni itd.).
Im bardziej rzetelnie to zrobisz, tym lepiej – od tego w dużej mierze zależy
czy dobrze później dobierzesz cele. Analizując przestrzeganie Prawa Har-
cerskiego przez Twoich harcerzy warto zajrzeć do książki pracy, w której
powinny się znajdować ich charakterystyki. Podobnie, mając w ręku wyma-
gania na stopnie, możesz oceniać zdobywanie stopni harcerskich.

Jaki jest poziom opanowania technik harcerskich i znajomości historii harcer-

stwa.

Jak działa Rada Drużyny / Zastęp Zastępowych (od strony programowej)

CHARAKT

ERY

KA KADRY

Informacje „biograficzne”

  wiek i stopień,
  informacje o otwartej próbie, zdobywanych sprawnościach,
  miejsce nauki, sytuacja w szkole, w domu.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Umiejętności, stopnie, uprawnienia

ukończone kursy, zdobyte patenty i uprawnienia (harcerskie i poza harcer-

skie),

zainteresowania i umiejętności.

Charakter

najważniejsze cechy charakteru, zwłaszcza te związane z pełnioną funkcją

(umiejętność współpracy i podejmowania decyzji, zdolności wodzowskie, za-
angażowanie i postawa harcerska),

jakie są potrzeby i plany danej osoby?
co motywuje ją do działania?

Wszystkie charakterystyki, aby miały sens, powinny być zrobione rzetelnie. Jeżeli uwa-
żasz, że niektóre informacje mają charakter poufny, nie umieszczaj ich w programie, do
którego dostęp ma wiele osób, ale weź je pod uwagę planując pracę drużyny.

USTALANIE CELÓW

Ustal cele na najbliższy rok, obóz czy zimowisko, pamiętając o celu nadrzędnym - jakim
jest kształtowanie Twoich harcerzy tak, by wyrośli na dobrych ludzi, którzy w swoim po-
stępowaniu kierują się zasadami określanymi przez Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie.

Dobrze określony cel:

  jest konkretny i wymierny;
  ustala jaki ma być efekt końcowy, a nie działanie;
  wynika z charakterystyk i jest zgodny z celem nadrzędnym;
wzbudza motywację (powinieneś czuć, że umiesz, możesz

i chcesz zrealizować ten cel);

ma docelowy termin realizacji;
ma określoną osobę odpowiedzialną za jego realizację;
do jego wykonania dysponujesz koniecznym czasem umiejętnościami, środkami i

ludźmi.

Wypisz sobie wszystkie istotne - Twoim zdaniem - cele, później zdecyduj, które z nich
są najważniejsze i najpilniejsze. Pamiętaj, że nie uda Ci się zrealizować wszystkich ce-
lów naraz, powinno ich być tyle, by były możliwe do zrealizowania w danym okresie.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Szczególną uwagę zwróć na cele wychowawcze, czyli na to, jacy mają być harcerze
pod koniec planowanego okresu (obozu, roku szkolnego). Chodzi tutaj o ich postawy,
zachowania, poglądy, posiadane umiejętności (najlepiej potwierdzone zrealizowanymi
wymaganiami na stopnie czy sprawności).

W przypadku celów wychowawczych czasem trudno odpowiedzieć sobie na pytanie,
czy już udało się je osiągnąć. Warto jednak ustalić sobie kilka wskaźników lub obserwa-
cji, które pomogą to ocenić np.: Braterstwo – harcerze będą dzielili się swoimi zapasami
słodyczy z innymi albo każdy harcerz, który podczas obozu napotka innego harcerza,
wykonującego jakąś pracę – pomoże mu (w miarę swoich możliwości i posiadanego
czasu).

Także dla kadry ustal cele związane z ich rozwojem osobowym oraz funkcją.

Kierunek – to zbiór celów, które można „połączyć” lub zebrać pod jednym hasłem, bo
są podobne i mogą być realizowane przez podobne działania. Nie są one niezbędne,
jednak można stosować je wtedy, gdy celów jest dużo lub są bardzo szczegółowe -
kierunki ułatwiają wówczas ich ogarnięcie.
Opisywanie kierunków jest fazą pośrednią pomiędzy planowaniem celów, a ich realiza-
cją.

METODY REALIZACJI CELÓW

Pamiętaj, że wszystkie Twoje działania mają na celu kształtowanie harcerzy. Służą te-
mu:

sytuacje wychowawcze, w których stawiasz harcerki i harcerzy starszych,
działania, dzięki którym tworzysz dobre warunki do wychowywania harcerki i harce-

rzy starszych, czyli sprawnie funkcjonującą i dobrze wyposażoną drużynę

Sytuacja wychowawcza - jest to każde zdarzenie, w którym uczestniczy harcerz star-
szy lub grupa harcerzy starszych. Może nią być zarówno zwiad czy gra terenowa, zada-
nie organizacyjne, które ma wykonać harcerz jak i zwykła rozmowa z drużynowym w
czasie wolnym.
Sytuacje wychowawcze planowane przez Ciebie muszą pomagać Ci osiągnąć założone
cele wychowawcze.
Bardziej wartościową sytuacją wychowawczą jest ta, w której harcerz coś robi, niż coś,
w czym tylko uczestniczy jako bierny obserwator.
Pamiętaj, że część sytuacji wychowawczych tworzą sami harcerze starsi, poprzez swoje
zachowania, reakcje i relacje między sobą

Wszystko, co ustalisz i zrealizujesz w ciągu okresu, który planujesz, zarówno w sferze
wychowawczej jak i organizacyjnej, powinno służyć wychowaniu harcerzy starszych
Zanim przystąpisz do planowania programu upewnij się, że znasz instrumenty meto-
dyczne.

PLANOWANIE SYTUACJI WYCHOWAWCZYCH

Gdy już wyznaczyłeś cele, możesz przejść do etapu ich realizowania poprzez planowa-
nie sytuacji wychowawczych.

Podstawowymi sytuacjami wychowawczymi, które możesz wykorzystywać są:

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

System stopni i sprawności
Opisz, które wymagania na stopnie będzie można zrealizować przez uczestnic-
two w zajęciach, jakie sprawności i w jaki sposób będą zdobywane w drużynie,
jak zmieni się bądź rozwinie funkcjonowanie systemu. W jaki sposób harcerze
będą motywowani do zdobywania stopni i sprawności?

Projekt starszoharcerski
Projekt to zadanie podjęte z własnej inicjatywy wykonawców, wspólnie
zaplanowane, realizowane i oceniane przez grupę. Narzędzie to rozwija
zainteresowania harcerzy starszych, kształci ich odpowiedzialność i umiejętność
pracy w zespole. Napisz, jak wykorzystujesz to narzędzie do osiągania swoich
celów wychowawczych

System zastępowy
W tym punkcie opisz jak będzie funkcjonować ten system, czy będziesz wyko-
rzystywać inne podziały na małe grupy.

Poszukiwanie
Poszukiwanie to charakterystyczna forma aktywności harcerzy starszych, pole-
gająca na przewartościowywaniu dotychczasowego sposobu patrzenia na świat
i autorytety. Przeanalizuj opisy swoich zajęć programowych i zastanów się, czy i
jak wykorzystujesz to narzędzie, czy zachęcasz harcerzy do przemyśleń nad
swoim systemem wartości. Jeżeli dojdziesz do wniosku, że tak nie jest - prze-
formułuj formy realizacji celów.

INSTRUM

ENTY MET

DYCZNE

Zasady działania systemu nagród i kar
Opisz tutaj zasady działania systemu nagród i kar. Zaznacz, które z celów po-
maga osiągnąć. Uwzględnij jego powiązanie z obrzędowością.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Współzawodnictwo, rywalizacja
Jeżeli w wprowadzasz współzawodnictwo, w programie powinny się także zna-
leźć opisane zasady współzawodnictwa między zastępami (jakie są cele, powią-
zania z obrzędowością, w czym zastępy rywalizują, co mogą osiągnąć i wygrać).

Obrzędowość
Musi być zgodna z zasadami dobrej obrzędowości, czyli dopasowana do wieku,
płci i zainteresowań harcerzy, do charakteru celów, typu wyjazdu, miejsca w któ-
rym się jest (jeżeli jesteśmy w lesie, to warto dobrać taką, która zbędzie związa-
na z lasem). Musi pomagać realizować cele. Obrzędowość powinna umożliwiać
tworzenie nowych elementów lub rezygnację z niektórych z nich.
W tej części opisz:

Jaka jest fabuła obrzędowości i jej poszczególne elementy.
Jak obrzędowość będzie funkcjonować w zastępach.
W jaki sposób obrzędowość będzie pomagała zbliżyć się do postawionych

celów.
W drużynie starszoharcerskiej obrzędowość nie jest obowiązkowa.

Zamiast obrzędowości można stosować pracę z bohaterem. Bohater drużyny
ma bardzo podobną rolę do tej, którą odgrywa obrzędowość – ma pomagać re-
alizować cele wychowawcze. Także musi być dostosowany do zainteresowań
harcerzy starszych.

ZADANIA ORGANIZACYJ

Zadania organizacyjne, które należy wykonać (np. pozyskanie funduszy po-
przez zrealizowanie akcji zarobkowej, poprawa warunków lokalowych poprzez
zdobycie lub wyremontowanie harcówki itd.). Jak już zostało wspomniane, reali-
zacja zadań organizacyjnych wspomaga działalność wychowawczą, ponieważ
dzięki dobrym warunkom organizacyjnym, łatwiej jest Ci prowadzić drużynę i
wychowywać harcerzy. Pamiętaj też, że zadanie organizacyjne powierzone jed-
nemu z harcerzy staje się dla niego sytuacją wychowawczą. Odpowiednio do-
bierając realizatorów zadań organizacyjnych możesz wykorzystywać to narzę-
dzie do wychowywania harcerzy.

Planując realizację celów poprzez zajęcia programowe i zadania uwzględnij „żelazne
punkty” roku harcerskiego – akcja „Znicz”, zbiórka szczepu, impreza namiestnictwa,
biwak drużyny itp.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

ORGANIZACJA PRACY DRUŻYNY

KRAT

Musisz zaplanować nie tylko logiczny układ zbiórek i jak najlepsze dla nich ter-
miny, warto także umieścić nazwiska osób odpowiedzialnych za poszczególne
formy działania.
Planując terminy własnych zbiórek pamiętaj o dostosowaniu ich do kalendarza
szczepu i hufca.

DOKUME

TACJA P

RACY

Postanowienia dotyczące prowadzenia dokumentacji pracy drużyny lub obozu

Jak będą dokumentowane działania, jakie formy dokumentacji będą w dru-

żynie?

Kto będzie odpowiedzialny?
Czy istnieje jakieś powiązanie z obrzędowością i jakie?

Dokumentacja pracy to element niezbędny do dokonania podsumowania i wy-
ciągnięcia wniosków.

Zadbaj by program posiadał stronę tytułową, numerację stron oraz był spięty lub oddany
w teczce bądź koszulce. Ponieważ plan pracy jest dokumentem, powinien zawierać da-
tę stworzenia i podpis autora.

PODZIA

KOMPETE

NCJI

Pewne kompetencje przypisane są do funkcji, ale wiele z nich jest płynnych i
rozdzielając je odpowiednio możesz także osiągać cele wychowawcze.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Pytania

Jak osadzić program w realnym życiu?
Dlaczego ważne jest działanie oparte na realnym życiu w drużynie starszoharcer-

skiej?

  Czy instrumenty metodyczne pomagają na osadzenie programu w realnym życiu?
  Które elementy i cechy metody pomagają oprzeć program na realnym życiu?
  Kto decyduje o programie drużyny?
  Czy plany pracy zastępów mają wpływ na plan pracy drużyny?
  Gdzie jest zapisany program pracy drużyny? Jak się go ustala?
Jak osadzić program w realnym życiu?
Wyzwanie musi towarzyszyć rozwojowi harcerzy starszych. Wyzwanie musi być

adekwatne do możliwości i nie należy go utożsamiać z wysiłkiem fizycznym. Jak je
wykorzystać w pracy drużyny starszoharcerskiej?

Czy drużynowy jest autorytetem dla harcerzy starszych?
Jak wykorzystać instrumenty metodyczne w pracy drużyny starszoharcerskiej?
Jaka jest relacja między wyzwaniem, osadzenie w realnym życiu, ciekawym pro-

gramem w drużynie starszoharcerskiej? Jak te czynniki na siebie wpływają? Czym
wyzwanie dla harcerza starszego różni się od wyczynu wędrowniczego?

Jak powinno się planować pracę drużyny starszoharcerskiej? Jak odpowiedzieć

dobrym planem pracy na bunt młodzieńczy harcerzy starszych? Które elementy i

cechy metodyki starszoharcerskiej będą pomocne?

Jakie potrzeby nastolatków powinny być brane pod uwagę przy planowaniu pracy,

tak, aby drużyna była atrakcyjna dla chłopców - harcerzy starszych?

Jakie potrzeby nastolatków powinny być brane pod uwagę przy planowaniu pracy,

tak, aby drużyna była atrakcyjna dla dziewcząt - harcerek starszych?

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Program

Poszukiwanie

wartości

wszystkie działania powinny się

odbywać w Duchu Harcerstwa

„ubranie”

programu w

wartości

charakterystycznych

formy pracy

jest

ali

zow
an

w r
a

real

izuj

Działanie

drużyny

O programie dec

ydują

drużynowy i rad

drużyny

Prawo i

Przyrzeczenie

Harcerskie

charakterystyczne

formy pracy

realiz

ują

realizowane na

zbiórkach przez

Projekt sth

Potrzeby

rozwojowe

Moje potrzeby

nie

dostosowujemy

programu do

zdobywanych

stopni, jesteśmy

wyczuleni na
umożliwienie

realizacji

wymagań!

wpływają na

ływ

ają

w ramach

sprawności

Planie pracy

drużyny

zapisa

ny w

Samodzielnego

programowo

obozu

realizowany w

ramach

Systemu

małych grup

realizowany w ramach

realizowany

się

i w

pł

ą n

izo

w ramach prób

na stopnie

muszą być

Osadzone w

realnym życiu

w r
a

z i

nic

Poszukiwanie

zainteresowań

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Cechy metody harcerskiej

Dobrowolność

Świadomość celów

Indywidualność

Pośredniość

Pozytywność

Naturalność

Wzajemność odziaływań

METODA HARCERSKA

Cechy

  pozytywność
  indywidualność
  wzajemność oddziaływań
  dobrowolność i świadomość ce-

lów

pośredniość
naturalność

Elementy

  Przyrzeczenie i Prawo Harcerskie
  Uczenie przez działanie
System małych grup
  Program stale doskonalony i pobu-

dzający do rozwoju

Osobisty przykład instruktora

Cechy metody harcerskiej
METODA HARCERSKA TO SPOSÓB DZIAŁANIA CHARAKTERYZUJĄCY SIĘ

dobrowolnością
Harcerskie działanie opiera się na dobrej woli młodego człowieka. Każdy ma prawo do
podejmowania decyzji związanych z własnym rozwojem i aktywnym uczestnictwem w
życiu naszej organizacji. Dobrowolne dokonywanie wyborów sprawia, że jesteśmy bar-
dziej dojrzalsi i umiemy więcej. Ważnym momentem wyrażenia własnej woli jest mo-
ment składania Obietnicy Zucha, Przyrzeczenia Harcerskiego i Zobowiązania Instruk-
torskiego.

Uchwała XXXIII Zjazdu ZHP w sprawie Podstaw wychowawczych ZHP

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

pozytywnością
W harcerstwie podejmujemy zadania o wymiarze pozytywnym, które mają bezpośredni
wpływ na kształtowanie postawy i charakteru młodego człowieka. W każdym rozbu-
dzamy poczucie piękna i dobra, pomagamy rozwijać zdolności oraz pielęgnować warto-
ści. Istotna jest wiara we własne siły i możliwości, która pozwala rozwijać się i piąć
wzwyż.

pośredniością
Wychowanie w harcerstwie następuje nie wprost, ale przez podejmowanie działań,
zdobywanie coraz wyższych stopni i nowych sprawności, uczestnictwo w atrakcyjnym
programie. Celem jest podejmowanie przez każdego wysiłku a nie proponowanie goto-
wych rozwiązań. Postępując zgodnie

z Prawem i Przyrzeczeniem, działając i współpracując z innymi uczymy się życia.

wzajemnością oddziaływań
W harcerstwie jedni uczą się od drugich przez wzorowe postępowanie, przykład osobi-
sty i baczną obserwację innych. Istotną rolę odgrywa współzawodnictwo, którego celem
jest zawsze wszechstronny rozwój. W grupie rówieśników każdy nie tylko może poka-
zać, co wie, co umie, czego może nauczyć innych, ale też może uczyć się od innych.

świadomością celów
Uświadomienie sobie potrzeby własnego rozwoju lub też wykonania jakiegoś zadania,
ułatwia realizację zamierzenia. W naszej organizacji jesteśmy świadomi naszych po-
trzeb i naszych możliwości. Wiemy też, po co w harcerstwie jesteśmy, że staramy się o
swój wszechstronny rozwój. Wszystko, co dzieje się w ZHP, ma swój cel.

indywidualnością
W harcerstwie najważniejszy jest człowiek i jego wszechstronny rozwój. Stwarzamy ta-
kie warunki, aby każdy indywidualnie niezależnie od wieku, płci, doświadczenia, zainte-
resowań mógł znaleźć swoje miejsce w ZHP. Dbamy o wszechstronny rozwój jednostki.

naturalnością
W harcerstwie wszystko jest zwyczajne i dostosowane do warunków, w których żyjemy.
Wszystko ma „swój czas”, dlatego zuchy bawią się, harcerze uczestniczą w grze, harce-
rze starsi poszukują, a wędrownicy podejmują służbę. Robimy tak po to, by każdy miał
możliwość rozwoju zgodnie ze swoimi możliwościami i potrzebami. Przestrzeganie
norm zawartych w Prawie i Przyrzeczeniu ma źródła w harcerskiej naturze.

Istniej ścisłe powiązanie między wszystkimi cechami, a umiejętne wykorzystywanie ich
wszystkich przynosi najlepsze rezultaty.

POŚREDNIOŚĆ
Wychowanie w harcerstwie następuje nie wprost, ale przez podejmowanie działań,
zdobywanie coraz wyższych stopni i nowych sprawności, uczestnictwo w atrakcyjnym
programie. Celem jest podejmowanie przez każdego wysiłku a nie proponowanie goto-
wych rozwiązań. Postępując zgodnie z Prawem i Przyrzeczeniem, działając i współpra-
cując z innymi uczymy się życia.
Pośredniość jest tą cechą metody harcerskiej, która najbardziej jest związana z ucze-
niem w działaniu.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

Pośredniość

bo liczy się spryt, smykałka i pomysłowość drużynowego

w wymyślaniu atrakcyjnych sposobów na realizację celów

wychowawczych, sprzyja temu zabawa, gra, poszukiwanie i służba

efekt wychowawczy uzyskasz:

kiedy poprzez zdobywanie stopni i sprawności każdy rozwijał własne
zainteresowania, umiejętności, zdobywał nowe doświadczenia,
kiedy zastosujesz różnorodne umiejętnie dobrane do celów formy i
metody pracy
gdy zrozumiesz znaczenie zwyczajów, obrzędów i tajemnic... i
wprowadzisz je w życie
gdy nauczysz się opowiadać gawędy przy ognisku, kominku…
gdy dasz przykład swoją postawą, kiedy będziesz wzorem do
naśladowania,

NATURALNOŚĆ
W harcerstwie wszystko jest zwyczajne i dostosowane do warunków, w których żyjemy.
Wszystko ma „swój czas”, dlatego zuchy bawią się, harcerze uczestniczą w grze, harce-
rze starsi poszukują a wędrownicy podejmują służbę. Robimy tak po to, by każdy miał
możliwość rozwoju zgodnie ze swoimi możliwościami i potrzebami. Przestrzeganie
norm zawartych w Prawie i Przyrzeczeniu ma źródła w harcerskiej naturze.

Naturalność

bo chodzi o to, by w harcerstwie każdy czuł się dobrze, a nawet

bardzo dobrze, by czuł się w „harcerskiej skórze jak w swojej” , by

był pewien, że to, co robi ma sens i czemuś służy

efekt wychowawczy uzyskasz:

gdy będziesz dobierał zadania i formy pracy zgodnie z potrzebami, wiekiem,
możliwościami, płcią, gdy nie będą one ani zbyt trudne, ani zbyt łatwe – ale w sam raz,
kiedy w próbach na stopnie i sprawności znajdą się elementy kształtujące osobowość i
charakter zdobywającego a nie aspiracje drużynowego,
kiedy przekonasz podopiecznych, że życie w zgodzie z Prawem i Przyrzeczeniem jest
rzeczą naturalną, zwyczajną, że nie ma konieczności udawania w codziennym życiu, że
jest się kimś innym,
dając możliwość obcowania w naturalnym środowisku i spotykania współczesnych
bohaterów życia codziennego, szukania odpowiedzi na nurtujące pytania we
współczesnym świecie,
kiedy do szóstek i zastępów ich członkowie dobierać się będą w sposób naturalny, bo się
lubią, znają, chcą ze sobą przebywać,
gdy sam uznasz, że harcerstwo nie jest niczym zawiłym, skomplikowanym, czymś co
trzeba długo tłumaczyć a jest atrakcyjnym sposobem na życie
kiedy podejmowane działania będą przydatne, będą odpowiadały na potrzeby otoczenia.

POZYTYWNOŚĆ

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

W harcerstwie podejmujemy zadania o wymiarze pozytywnym, które mają bezpośredni
wpływ na kształtowanie postawy i charakteru młodego człowieka. W każdym rozbu-
dzamy poczucie piękna i dobra, pomagamy rozwijać zdolności oraz pielęgnować warto-
ści. Istotna jest wiara we własne siły i możliwości, która pozwala rozwijać się i piąć
wzwyż.

Cecha ta jest szczególnie istotna w starszoharcerskiej grupie metodycznej. W okresie
buntu nastolatki łatwo poszukują negatywnych wzorców, negują wszystko i wszystkich,
widzą ciemne barwy życia. Działanie w zastępie starszoharcerskim i drużynie starszo-
harcerskiej pozwala na stworzenie warunków do wspólnych przeżyć, wspólnego działa-
nia, przeżywania. Dzięki temu młodzi ludzie poznają się lepiej, mają szansę przyjrzeć
się innym z bliska i zaakceptować ich. Drużyna i zastęp mogą stać się miejscem po-
wstawania prawdziwej wspólno ty i przyjaźni.

W drużynie starszoharcerskiej musi być także miejsce na realizację celów osobistych
harcerzy i harcerek starszych. Poziom osobisty, dorobek życiowy, zrealizowane plany
powinny być bardzo ważne – także w ramach pracy w drużynie i zastępie.

Pozytywność

bo chodzi o to, by harcerstwo było radosne, aby każdego dnia

budziło się do życia coś dobrego co drzemie w każdym z nas...

efekt wychowawczy uzyskasz:

gdy będziesz starał się znaleźć w każdym jego najlepsze z możliwych cechy
charakteru, jego uzdolnienia, drzemiące w nim zainteresowania i pasje,
kiedy każdy uczestnik harcerskiego życia będzie miał okazję „zarazić” kogoś drugiego
swoja pozytywną energią, i sam „zarazi” się od innego,
kiedy każdy zrozumie, że Prawo i Przyrzeczenie niosą w sobie same pozytywne treści
a kierując się zawartymi w nich normami pozytywnie oddziałujemy na innych,
gdy uwierzysz w możliwości swoich podopiecznych i będziesz zawsze dawał im
szansę,
gdy ułożysz plan działania tak, aby wszyscy z radością oczekiwali każdego
następnego spotkania, wyjazdu, przedsięwzięcia, zadania,
gdy szukasz rozwiązań sytuacji problemowych a nie siejesz pesymizmem,
narzekaniem, niechęciom,
gdy potrafisz przyznać się do błędów
kiedy udowodnisz swoją postawą, że lubisz członków swojej drużyny, hufca..., że ci na
nich zależy jak na nikim innym, że wierzysz w szczere chęci i wolę stawania się coraz
lepszymi – bez krytykowania, ganienia, krzyku i agresji.

WZAJEMNOŚĆ ODDZIAŁYWAŃ
W Harcerstwie jedni uczą się od drugich przez wzorowe postępowanie, przykład osobi-
sty i baczną obserwację innych. Istotną rolę odgrywa współzawodnictwo, którego celem
jest zawsze wszechstronny rozwój. W grupie rówieśników każdy nie tylko może poka-
zać, co wie, co umie, czego może nauczyć innych, ale też może uczyć się od innych.

Wychowanie jest zatem pewnym procesem. W Harcerstwie celem tego procesu jest
stworzenie warunków do wszechstronnego rozwoju młodego człowieka w duchu ide-
ałów Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego.

Wychowanie młodego człowieka nie przebiega w odosobnieniu. „Człowiek nie jest sa-
motną wyspą” – zawsze wchodzimy w relacje z innymi ludźmi, przyglądamy się im,
przeżywamy emocje – i podobnie my działamy na innych. Relacje, które budujemy z

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

100

innymi ludźmi są mniej lub bardziej trwałe.

Jako Drużynowa czy Drużynowy drużyny starszoharcerskiej, także działasz na młodych
ludzi – i oni działają na Ciebie. Nawzajem się od siebie uczycie – siebie, siebie wzajem-
nie, relacji międzyludzkich, działania, świata, Harcerstwa. Jako wychowawca bądź
świadom, że również młodzi ludzie mają swoje zdanie, mocny charakter, szukają swo-
ich poglądów, często mają szeroką wiedzę. Trzeba umieć otworzyć się na to.

Nasza organizacja skupia dzieci, młodzież, jej członkami są także ludzie dorośli. Wszy-
scy nawzajem się od siebie uczą i wychowują.

Jeśli drużynowy starszoharcerski nie jest otwarty na argumenty i pomysły członków
swojej drużyny, nie będzie mógł sprawnie jej prowadzić. Z jednej strony – dobrze jest
ukierunkować to, co chcą robić harcerze starsi i dyskutować z nimi, z drugiej strony –
warto zawsze pamiętać, że zadaniem drużynowego jest stworzenie szans i warunków
na wszechstronny rozwój harcerek i harcerzy starszych, a nie podejmowanie wszelkich
decyzji zamiast nich.

Od każdego człowieka można się czegoś nauczyć.

Wzajemność oddziaływań

bo w harcerstwie nie działamy sami a zawsze w jakiejś grupie,

z ludźmi, każdy na każdego ma wpływ, mały na dużego i

duży na małego, mały na małego i duży na dużego.

efekt wychowawczy uzyskasz:

gdy pozwolisz na wzajemne uczenie się od siebie członków
gromady/drużyny od siebie,
gdy dasz szansę pochwalenia się sobą, swoimi umiejętnościami,
każdy ma coś do zaoferowania,
poprzez stosowanie zasad partnerstwa oraz podtrzymywanie
braterstwa, przyjaźni, kiedy „zadziała” wzorzec osobowy – i to nie tylko
Twój jako drużynowego, ale wszystkich instruktorów
gdy dasz szanse podejowania wspólnych decyzji
gdy stworzysz im warunki do wypowiadania własnego zdania i
uszanujesz to zdanie
gdy uczysz się od swoich podopiecznych

INDYWIDUALNOŚĆ
W Harcerstwie najważniejszy jest młody człowiek i jego wszechstronny rozwój. Stwa-
rzamy takie warunki, aby każdy indywidualnie niezależnie od wieku, płci, doświadcze-
nia, zainteresowań mógł znaleźć swoje miejsce w ZHP. Dbamy o wszechstronny rozwój
jednostki.

Każdy człowiek jest odrębną jednostką, osobowością, indywidualnością.
Działając w grupie, jaką jest zastęp, drużyna czy szczep, trzeba zwrócić szczególną
uwagę na indywidualne podejście do harcerzy i harcerek starszych.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

101

Każdy harcerzy i harcerek starszych ma swój świat – ma swój dom, rodzinę, przyjaciół,
zainteresowania, konkretną sytuację materialną, zdrowotną, towarzyską. Z tych wszyst-
kich indywidualnych uwarunkować wypływają różnej wagi problemy i zachowania.

Każdy harcerz i harcerka starsza, ale również Ty – Drużynowa czy Drużynowy, szukasz
w życiu równowagi i tego, co uważasz za szczęście, swój cel w życiu. Każdy człowiek
chce umieć odróżnić kwestie ważne od mniej istotnych – i umieć dokonywać właści-
wych wyborów.

Narzędziem, które pomoże Ci uszanować indywidualność harcerek i harcerzy starszych
i ukierunkować ich rozwój, są próby na stopnie harcerskie. Przygotowanie, zrealizowa-
nie i podsumowanie próby pozwoli zastanowić się nad własnymi priorytetami, określić
własne mocne i słabe strony i pracować nad nimi. Próba na stopień to nie tylko pięknie
rozpisana karta próby, ale etap w życiu, dzięki któremu harcerze i harcerki starsze będą
mogli stać się lepszymi ludźmi, mocniejszymi indywidualnościami. Pomóż im w tym.

Indywidualność

bo każdy z nas jest inny, każdy ma coś do zaoferowania

organizacji, bo każdy chce od organizacji czegoś innego, bo

możliwe jest samowychowanie

efekt wychowawczy uzyskasz:

kiedy uznasz potrzeby indywidualne i motywy bycia w harcerstwie każdego
i będziesz starał się dostosować działania tak, by każdy znalazł coś dla
siebie,
kiedy bardzo dobrze poznasz każdego zucha i harcerza w
gromadzie/drużynie, o każdym będziesz potrafił powiedzieć choć kilka
dłuższych zdań,
kiedy każdej osobie w gromadzie/drużynie dasz czas na rozwijanie zdolności,
gdy pozwolisz rozwijać się zgodnie z wiekiem, płcią każdej harcerce

i każdemu harcerzowi , uwzględnisz ich osobiste zainteresowania

np. zadbasz, aby programy prób na stopnie i sprawności, zapewniały

wszechstronny rozwój jednostce – a także w zbiorowości,

DOBROWOLNOŚĆ I ŚWIADOMOŚĆ CELÓW
Harcerskie działanie opiera się na dobrej woli młodego człowieka. Każdy ma prawo do
podejmowania decyzji związanych z własnym rozwojem i aktywnym uczestnictwem w
życiu naszej organizacji. Dobrowolne dokonywanie wyborów sprawia, że jesteśmy bar-
dziej dojrzalsi i umiemy więcej. Ważnym momentem wyrażenia własnej woli jest mo-
ment składania Przyrzeczenia Harcerskiego.

Uświadomienie sobie potrzeby własnego rozwoju lub też wykonania jakiegoś zadania,
ułatwia realizację zamierzenia. W naszej organizacji jesteśmy świadomi naszych po-
trzeb i naszych możliwości. Wiemy też, po co w harcerstwie jesteśmy, że staramy się o
swój wszechstronny rozwój. Wszystko, co dzieje się w ZHP, ma swój cel.

W pracy w drużynie starszoharcerskiej masz do czynienia z młodymi ludźmi, którzy zło-
żyli Przyrzeczenie harcerskie. Jeśli dopiero zaczęli swoją harcerską drogę, przygotowu-
ją się do złożenia Przyrzeczenia. W obu przypadkach zakładamy dobrą wolę młodych

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

102

ludzi – oni mają szczerą wolę...Pamiętając o tym, jako Drużynowy czy Drużynowa po-
winieneś stwarzać takie warunki działania, w których, w oparciu o tę deklarację dobrej
woli, harcerki i harcerze starsi będą mogli uczyć się odpowiedzialności za swoje słowo.

Dobrowolność

bo dobra wola i brak przymusu
są lepsze od przymusu i nakazu,

efekt wychowawczy uzyskasz:

kiedy przekonasz podopiecznych, że to od nich zależy jaki styl
życia przyjmą za własny, oraz że muszą tego wyboru dokonać
świadomie, kiedy harcerka, harcerz powie: wiem i zgadzam się …
gdy sam zrozumiesz i przekażesz wychowankom, że dobra wola i
chęci mają większą moc niż przymus i nakaz,
gdy wciąż będziesz zachęcał do samowychowania
gdy chcę dać coś z siebie, chcę być aktywny
gdy chcę ponosić odpowiedzialność za swoje czyny

Świadomość celów

gdy znamy końcowy cel (np. GIEWONT)

łatwiej przemierzyć nam szlak ,

efekt wychowawczy uzyskasz:

kiedy stworzysz warunki, w których każdy członek

organizacji będzie starał się uświadomić sobie do czego
zmierza będąc w harcerstwie i że jest to dążenie do ideałów
zawartych w Prawie i Przyrzeczeniu,

kiedy każde proponowane przez ciebie zaplanowane

zajęcia, zbiórki, przedsięwzięcia... będą miały swój
wychowawczy cel,

gdy wciąż będziesz zachęcał do samowychowania

Ćwiczenie
Wskaż przykłady ze swojego harcerskiego życia, wskazujące stosowanie metody
harcerskiej w codziennej pracy Twojego środowiska oraz zaprzeczenia.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

103

POZYTYWNOŚĆ

W czym się przejawia...

Zaprzeczenia

INDYWIDUALNOŚĆ

W czym się przejawia...

Zaprzeczenia

WZAJEMNOŚĆ ODZIAŁYWAŃ

W czym się przejawia...

Zaprzeczenia

DOBROWOLNOŚĆ I ŚWIADOMOŚĆ CELÓW

W czym się przejawia...

Zaprzeczenia

POŚREDNIOŚĆ

W czym się przejawia...

Zaprzeczenia

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

105

10. INSTRUMENTY METODYCZNE - TWOJE NARZĘDZIA PRACY

Metodyka starszoharcerska

Poszukiwanie

Elementy
metody
harcerskiej

Prawo i Przyrzeczenie Harcer-
skie
System małych grup
Uczenie w działaniu
Stale doskonalony i pobudzający
do rozwoju program

Instrumenty
metodycz-
ne

Próba harcerki/harcerza
Stopnie harcerskie
Stopień III – odkrywca-

pionierka

Stopień IV – samarytanka-ćwik
Sprawności
Projekt starszoharcerski

Działanie
drużyny

Zorganizowanie do działania
Rola drużynowego
Charakterystyczne formy pracy
Obóz letni

CIĄG WYCHOWAWCZY I ROZWÓJ
PSYCHOFIZYCZNY

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

METODYKA
STARSZOHARCERSKA

INSTRUMENTY
METODYCZNE

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

106

Instrumenty metodyczne

Próba harcerki i harcerza

Stopnie harcerskie

Sprawności

Projekt

starszoharcerski

Instrumenty metodyczne

Próba harcerki i harcerza

Stopnie harcerskie

Sprawności

Projekt

sth

Zadanie podjęte z własnej inicjatywy wykonawców, wspólnie

zaplanowane, realizowane i oceniane przez grupę. Projekt

rozwija zainteresowania harcerzy starszych, kształci ich

odpowiedzialność i umiejętność pracy w zespole.

Sprawności są zdobywane indywidualnie. Najlepiej odpowiadającym

wiekowi starszoharcerskiemu instrumentem metodycznym jest

sprawność dwu- i trzygwiazdkowa, przygotowująca do mistrzostwa.

Wymagania realizowane są zarówno na zbiórkach, jak i
indywidualnie. Realizacja zadań odbywa się pod opieką

drużynowego, przybocznych lub zastępowych starszych

stopniem.

Jej zakończenie wiąże się z dopuszczeniem do

Przyrzeczenia Harcerskiego i pozwala na

otwarcie próby na stopień harcerski właściwy dla

wieku harcerki/ harcerza. Próba harcerki/

harcerza trwa do 6 miesięcy.

Nie będziemy o niej rozmawiać.

Opis harcerskiego systemu wychowawczego zawiera wiele pojęć i określeń, które zwią-
zane są z codzienną pracą drużynowych. Gdybyś miał ciągle o nich wszystkich myśleć,
trudno byłoby ci skupić się na konkretnej zbiórce. Na szczęście do pomocy masz in-
strumenty metodyczne, które pomagają te idee i zasady wcielić w życie.
W czasie próby harcerza zapraszasz kandydata na harcerza do zapoznania się z
harcerskimi zasadami, uczestnictwa w zbiórkach i do realizacji projektu, więc

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

107

pokazujesz mu Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie, uczenie przez działanie i system
małych grup. Gdy wykorzystujesz w swojej pracy stopnie harcerskie, zapewniasz swoim
harcerzom stymulujący program i uczenie przez działanie, stale odnosząc się do
wartości zawartych w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim. Dzięki stopniom i
sprawnościom zapewniasz harcerzom indywidualność (próba na stopień to
indywidualny plan rozwoju harcerza), pozytywność (osiągnięcia każdej osoby są
dostrzegane i nagradzane), pośredniość i naturalność (harcerze rozwijają się,
wykonując konkretne zadania, związane z ich codziennym życiem, robiąc to, co lubią,
co jest dla nich atrakcyjne). Projekt ma podobne zalety, a dodatkowo jest to szansa na
wzmocnienie systemu małych grup.
Powinieneś pamiętać, żeby w działalności twojej drużyny obecne były zasady
harcerskiego wychowania - służba, braterstwo, praca nad sobą. Tu też instrumenty
metodyczne mogą ci pomóc. Gdy zachęcisz swoich harcerzy do zdobywania
sprawności i stopni, będą pracować nad sobą. W wymaganiach na stopnie i wymagania
wielu sprawności zawierają w sobie elementy służby. Podczas realizacji projektu
harcerze pracują nad sobą w tym szczególnym obszarze, jakim jest praca w zespole, co
byłoby trudne bez braterskiej postawy, a z czasem podejmowane przez nich projekty
będą odpowiadać nie tylko na ich indywidualne potrzeby, ale też na potrzeby otoczenia.
Czy wyobrażasz sobie pracę swojej drużyny bez formalnej próby harcerza, bez zdoby-
wania stopni, sprawności, bez projektów? Oczywiście, ale ile więcej pracy musiałbyś
włożyć w indywidualne, pozytywne, pośrednie i naturalne wychowywanie twoich harce-
rzy zgodne z zasadami harcerskiego wychowania. To tak, jakbyś chciał zbudować sza-
łas gołymi rękami – też można, ale o ile prościej ci będzie, jeśli będziesz mieć do dys-
pozycji piłę do drewna, saperkę i trochę sznurka.

Program

Potrzeby

rozwojowe

Moje potrzeby

wpływają na

sprawności

realizowany

w ramach

prób na stopnie

zawierają się i wpływają na

realizowany w ramach

Projekt sth

Poszukiwanie

zainteresowań

Osadzone w

realnym życiu

muszą być

pł

ró

tę

ań

wpływają

na zdobyw

anie

oraz są wpi

sane w ist

otę wymag

ań

wp
ływ
ają

ora

z s

ą wpis

istot
ę

wy
m

ań

ora
z s

ą w

pis

e w

tę

wy
m

ań

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

108

10.1. PRÓBA

HARCERKI/HARCERZA – WITAMY W DRUŻYNIE!

Metodyka starszoharcerska

Poszukiwanie

Elementy
metody
harcerskiej

Prawo i Przyrzeczenie Harcer-
skie
System małych grup
Uczenie w działaniu
Stale doskonalony i pobudzający
do rozwoju program

Instrumenty
metodycz-
ne

Próba harcerki/harcerza

Stopnie harcerskie
Stopień III – odkrywca-

pionierka

Stopień IV – samarytanka-ćwik
Sprawności
Projekt starszoharcerski

Działanie
drużyny

Zorganizowanie do działania
Rola drużynowego
Charakterystyczne formy pracy
Obóz letni

Każdy, niezależnie od momentu wstąpienia do organizacji, zaczyna swą przygodę har-
cerską od próby harcerki/ harcerza. Jej zakończenie wiąże się z dopuszczeniem do
Przyrzeczenia Harcerskiego i pozwala na otwarcie próby na stopień harcerski właściwy
dla wieku harcerki/ harcerza. Próba harcerki/ harcerza trwa do 6 miesięcy

CIĄG WYCHOWAWCZY I ROZWÓJ
PSYCHOFIZYCZNY

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

METODYKA
STARSZOHARCERSKA

INSTRUMENTY
METODYCZNE

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

109

Masz w drużynie nowe osoby, które jeszcze nie są harcerzami? To radość i troska. Ra-
dość, bo będzie nas więcej. Troska, bo trzeba bez zatrzymywania w miejscu pozosta-
łych umiejętnie wytłumaczyć przybyszom, o co w harcerstwie chodzi. A może wszyscy
są nowi, bo właśnie założyłeś całkiem nową drużynę i na twoje zaproszenie przyszło
kilkanaście osób?
Wszyscy oni są twoimi gośćmi, których chcesz zachęcić do działania w harcerstwie.
Zanim jednak zaczniesz z nimi zdobywać stopnie, zanim zaczniesz ich uczyć tego
wszystkiego, co harcerz umieć powinien, musisz ich powitać, przedstawić się im i zapy-
tać, czy zostaną z tobą na dłużej. Inaczej przyjmuje się gości, którzy przychodzą na
herbatę, a inaczej takich, którzy zostają na całe wakacje.
Skąd twoi goście mają wiedzieć, czy chcą zostać na dłużej? Muszą sprawdzić, czy pra-
ca w drużynie im się podoba, czy chcą być harcerzami. Ten czas nazywamy próbą har-
cerza.
Tylko osoby, które chcą zostać w drużynie i których postawa jest zgodna z ideą próby,
mogą zostać harcerzami i złożyć Przyrzeczenie Harcerskie.

Ten rozdział odpowiada na pytania:

Jakie są wymagania próby harcerza?
Jak przeprowadzić próbę harcerza w nowej i w już istniejącej drużynie?
Jak otworzyć i zamknąć próbę harcerza?

PRÓBA HARCERKI/PRÓBA HARCERZA
Staram się zasłużyć na miano harcerki/harcerza. Chcę poznać harcerstwo i dostosować
się do jego wymagań, określonych w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim. Chcę przeby-
wać w zastępie (patrolu) i drużynie.
Zalecany czas trwania próby: 3 – 6 miesięcy
WYMAGANIA PRÓBY

Znam i rozumiem treść Przyrzeczenia Harcerskiego.

Znam i rozumiem Prawo Harcerskie.

Znam i rozumiem symbolikę krzyża harcerskiego, lilijki i koniczynki. Potrafię wyja-
śnić, do czego zobowiązuje harcerskie pozdrowienie „Czuwaj”.

Znam hymn harcerski i umiem go zaśpiewać.

Kompletuję swój mundur harcerski.

Systematycznie uczestniczę w zbiórkach zastępu i drużyny.

Wykonałam/em z zastępem (patrolem) przynajmniej jeden projekt.

Znam nazwę drużyny, imię i nazwisko zastępowego i drużynowego i wiem, jak się z
nimi skontaktować.

Uwaga: próbę można poszerzyć o dodatkowe wymagania przyjęte w drużynie.

Jak widać, na próbę składają się dwa elementy:

Sprawdzenie, na czym w praktyce polega harcerskie działanie (uczestniczenie w

zbiórkach, praca w zespole przy okazji projektu),

Poznanie, zrozumienie i zaakceptowanie wartości, zawartych w Prawie i Przyrze-

czeniu, przedstawianych przez harcerskie symbole.

Szczególnie ten drugi element próby, a także sposób jej rozpoczęcia i zakończenia
(złożenie Przyrzeczenia) zależy od tradycji, obrzędowości drużyny.

PRZEBIEG PRÓBY
Próbę należy rozpocząć jak najszybciej. Jeśli tylko ktoś zdecyduje, że chce regularnie
chodzić na zbiórki, powinieneś go poinformować, że wiąże się to z rozpoczęciem próby
harcerza i wyjaśnić, na czym ona polega. Powinieneś podkreślić, że dopiero po złożeniu

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

110

Przyrzeczenia przestaje się być gościem w drużynie i że okres niezobowiązującego
odwiedzania drużyny nie może trwać wiecznie.
Rozpoczęcie próby możesz ogłosić rozkazem, możesz też nadać mu obrzędowy cha-
rakter – dodać do symbolicznej watry drewienka z imionami osób rozpoczynających
próbę (dołożą je do prawdziwego ogniska podczas Przyrzeczenia), wpisać ich imiona
do kroniki, pasować ich na giermków, jeśli macie obrzędowość rycerską.
Twoje zadania jako drużynowego, związane z próbami harcerza w twojej drużynie, bę-
dą zależały od liczby nowych osób i od liczby i wyszkolenia twoich harcerzy.
Zacznijmy od sytuacji, kiedy wszyscy lub prawie wszyscy są nowi. Pokaż im, na czym
polega harcerstwo.

Pokaż im znany świat z niecodziennej perspektywy, daj radość poszukiwania, od-

krywania. Daj im sprawdzić, czy innym spodobają się te rzeczy, którymi sami się in-
teresują, daj spróbować, czy dają sobie radę w nowo poznanych dziedzinach życia.
To zachęci członków drużyny do regularnego przychodzenia na zbiórki.

Pokaż im pracę w zespole – to nowopowstałe zastępy podejmują zadania, spraw-

dzające przydatność właśnie zdobytej wiedzy i umiejętności, poszukują nowych
ścieżek. Mniejsza grupa może skoncentrować się na wybranych tematach, bez
oglądania się na innych, zmienić się w zespół ekspertów, służący radą pozostałym
lub podejmujący trudniejsze zadania. W ten sposób członkowie drużyny będą przy-
gotowani do spełnienia następnego wymagania – projektu.

Pokaż im nasz kodeks postępowania – Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie, harcer-

skie symbole. W swoich gawędach nawiązuj do punktów Prawa, do symboliki lilijki,
krzyża, koniczynki, stawiaj pytania dotyczące norm, zasad, którymi kierują się różni
ludzie, stwarzaj sytuacje, w których pomimo wątpliwości trzeba podejmować decy-
zje. Dzięki temu członkowie twojej drużyny będą mogli poznać, zrozumieć i - jeśli
zechcą - zaakceptować harcerskie wartości.

Jeśli nowych osób jest tylko kilka, twoje zadania częściowo przejmą zastępowi. Możesz
rozdzielić nowe osoby do działających zastępów albo stworzyć z nich oddzielny zastęp,
na którego czele stanie doświadczony harcerz, który przekaże im podstawową wiedzę,
nauczy pracy w grupie, wytłumaczy symbolikę. Ty jako drużynowy musisz oczywiście
zadbać o atrakcyjność zbiórek drużyny, podpowiadać kolejne kierunki poszukiwań,
umiejętnie stawiać pytania, ale przecież to twój chleb powszedni.
Najtrudniej jest wtedy, gdy nowych osób jest więcej niż dotychczasowych harcerzy i
kiedy nie masz do pomocy dobrych zastępowych, którzy zajmą się uczeniem podstaw.
Musisz wtedy zwracać szczególną uwagę na to, żeby te pierwsze zbiórki były atrakcyj-
ne dla obu grup. Żeby ci nowi rozumieli, o co chodzi, a ci starsi się nie nudzili. Znaleźć
coś, czego jeszcze nie było, zupełnie nowy temat, będący odkryciem dla wszystkich
członków drużyny.

ZAKOŃCZENIE PRÓBY
Ustal razem z drużyną, jak podejmowane będą decyzje o zakończeniu próby. Drużyno-
wy nie powinien tu decydować sam. Może rada drużyny po ocenieniu wykonania projek-
tu będzie kolejno zapraszać na rozmowę osoby z zespołu realizującego projekt, które
są w trakcie próby? Wtedy kandydat na harcerza będzie mógł się określić, czy akceptu-
je harcerskie wartości i chce się na stałe zobowiązać do ich przestrzegania, czy nie.
Ustalcie, kto w tej rozmowie bierze udział - drużynowy, może też zastępowy lub wybra-
ny harcerz, do którego dana osoba ma zaufanie. Efektem końcowym takiej rozmowy
powinno być pożegnanie z drużyną (jeśli ktoś nie chce składać Przyrzeczenia) lub za-
proszenie na ceremonię złożenia Przyrzeczenia Harcerskiego.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

111

Nie ustalaj sztywnych terminów – np. że tylko na obozie można składać Przyrzeczenie.
Jeśli chcesz to połączyć z ważnymi dla was datami, związanymi z bohaterem drużyny,
obrzędowością, wybierz kilka okazji w roku, żeby sztucznie nie przedłużać czasu trwa-
nia prób. Nawet najmilsze powitanie trzeba kiedyś skończyć. W wielu drużynach ważna
jest też odrobina tajemnicy, zaskoczenia – jeśli Przyrzeczenia będą dwa razy do roku,
łatwo przewidzieć, kto i kiedy „może się spodziewać”.
Próba harcerza nie powinna trwać zbyt długo – kilka, nie więcej niż 6 miesięcy. W koń-
cu nie masz do czynienia z małymi dziećmi, ale z nastolatkami, które wiele rozumieją i
chcą być traktowane poważnie. Poza tym przyszłym harcerzom i tobie zależy przecież,
żeby jak najszybciej zacząć właściwe harce – zdobywanie kolejnych stopni, sprawności,
przygotowania do pierwszego wspólnego obozu.

Pytania po przeczytaniu - czy już wiesz

Kiedy otwierać nowym osobom próbę harcerza?
Jak wykorzystać obrzędowość drużyny w przeprowadzeniu próby?
Jakie zadania związane z próbą harcerza można powierzyć przybocznym, zastępo-

wym i radzie drużyny?

Pytania....

  Ile osób w twojej drużynie realizuje próbę harcerza? Na jakim są etapie?
  Jakie projekty będą realizować w ramach próby?
  Kto i jak wprowadzi ich w świat harcerskich wartości? W jaki sposób poznają har-

cerskie symbole, a jak wykażą się rozumieniem Prawa Harcerskiego?

Jakie nowe obszary, zainteresowania poznają w czasie trwania próby? Co zmieni

się w ich postrzeganiu świata?

Charakterystyczną formą aktywności harcerek i harcerzy starszych jest poszukiwanie,
polegające na przewartościowywaniu dotychczasowego sposobu patrzenia na świat i
autorytety. O programie i działaniach drużyny decyduje rada drużyny.

Zapewne większość drużynowych spotkała się z sytuacją, kiedy do drużyny chciały do-
łączyć nowe osoby. Zdarza się,  że osoby takie były już w przeszłości harcerzami czy
harcerkami lub zuchami i wiedzą, o co w harcerstwie chodzi. Pozostaje zatem przyjęcie
ich do drużyny. One ze swej strony przyjmą naszą obrzędowość, obyczaje drużyny – a
może wniosą coś nowego?

Inaczej jest, gdy na zbiórkę przychodzi piętnastolatek lub piętnastolatka, którzy nigdy
dotąd nie byli harcerzami. Wszystko jest dla nich nowe. Jednocześnie osoba taka ma
już swoje doświadczenia w różnych dziedzinach życia, które mogą wiązać się z harcer-
stwem – może bywała na rajdach, zna smak wędrówki po lasach i górach, może jest
społecznikiem i ma doświadczenie pracy w samorządzie szkolnym czy klubie turystycz-
nym. Człowiek w tym wieku ma swoje poglądy, zastanawia się nad sobą, wartościuje
siebie i wszystko, co go otacza. Drużynowy czy drużynowa, wspólnie z zastępowym lub
zastępową zastępu, do którego trafi taka nowa osoba, muszą się zastanowić, jakie wa-
runki stworzyć, aby tacy „nowi” byli przekonani, że wybierają harcerską drogę życia, że
przyjmują za swoje harcerskie ideały,  że z pełnym przekonaniem będą mogli powie-
dzieć za jakiś czas „mam szczerą wolę...”. Pomocą w stworzeniu dobrych warunków do
podjęcia takiej decyzji jest instrument metodyczny - próba harcerki starszej/ harcerza
starszego.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

112

Czas próby ma być okresem, kiedy kandydat na harcerza czy harcerkę odpowiada so-
bie i drużynie na różne pytania. Załóżmy, że taką kandydatką na harcerkę jest Magda -
lat piętnaście, uczennica gimnazjum w pewnym mieście w północnej Polsce.

Magda w czasie próby zadaje sobie pytania: Czym może być dla mnie harcerstwo? Czy
harcerskie ideały mogą być moimi ideałami? Co to jest Prawo Harcerskie? O czym mó-
wi? Co to dla mnie oznacza w praktyce? Czy chcę zaakceptować te wartości i uznać je
za własne? Czy chcę i potrafię się dostosować do harcerskiego stylu bycia? Czy to mo-
że być mój własny – harcerski styl? Czy chcę działać w sposób charakterystyczny dla
harcerzy i harcerek – czy chcę pracować w zespole? Czy chcę przychodzić na zbiórki i
w nich uczestniczyć?

Oczywiście, zdarza się,  że do drużyny jednocześnie przychodzi kilka nowych osób.
Trzeba pamiętać,  że każda z nich to indywidualność, to konkretny młody człowiek.
Przygotowanie do tego, aby zostać harcerzem/harcerką jest potrzebne nie tylko wtedy,
gdy do przychodzą drużyny czwartoklasiści, ale także wówczas, gdy kandydat ma na
przykład 15 lat. Piętnastolatek, podobnie jak jedenastolatek, jeśli dotąd nie był harce-
rzem, powinien mieć stworzone odpowiednie dla swojego wieku warunki do tego, aby
móc świadomie wybrać harcerską drogę życia. Próba harcerki/harcerza jest więc odpo-
wiednia również dla osób w wieku starszoharcerskim czy wędrowniczym.

Każdy, niezależnie od momentu wstąpienia do organizacji, zaczyna swą przygodę
harcerską od próby harcerki/ harcerza.

Próba harcerki/harcerza ma dwa aspekty:
-  Ideowy - poznanie i zaakceptowanie ideałów określonych w Prawie Harcerskim i

Przyrzeczeniu - wyraża się on w deklaracji: CHCĘ PRZYSTĄPIĆ DO RUCHU
HARCERSKIEGO.

- Organizacyjny - przyjęcie harcerskiego stylu bycia i działania, sposobu zorganizo-

wania, regulaminów: wyraża się w decyzji: CHCĘ WSTĄPIĆ DO ORGANIZACJI.

Próba harcerki/harcerza przygotowuje do złożenia Przyrzeczenia Harcerskiego.

Z otwarciem próby nie należy długo czekać. Postaraj się nie dopuścić do sytuacji, w
której „nowi” chętnie przychodzą na zbiórki, podobają im się ludzie, którzy są w druży-
nie, ale sami nie chcą zdecydować się, aby zostać harcerzami. Taka sytuacja powodu-
je, że nowa osoba nie wiąże się z drużyną i z harcerstwem, a ponadto trudno mieć wo-
bec niej jakiekolwiek oczekiwania, ponieważ nie ma ona poczucia odpowiedzialności
wynikającego z faktu przynależności do grupy. Aby sytuacja była jasna, również dla
harcerzy i harcerek z twojej drużyny, próbę harcerki/harcerza nowej osobie należy
otworzyć jak najszybciej.
Kiedy tylko nasza przykładowa Magda zdecyduje, że chce regularnie przychodzić na
zbiórki, poinformuj ją - najlepiej wspólnie z zastępową jej przyszłego zastępu - że taka
decyzja wiąże się z rozpoczęciem próby harcerki starszej. Wyjaśnijcie jej, na czym ta
próba będzie polegać. Magda musi wiedzieć, że dopiero po zakończeniu próby i złoże-
niu Przyrzeczenia Harcerskiego będzie harcerką i pełnoprawną członkinią swojego za-
stępu, drużyny i Związku Harcerstwa Polskiego.
Od tradycji i obrzędowości drużyny zależy to, w jaki sposób próba zostanie otwarta – na
zbiórce zastępu czy drużyny, przy ognisku w lesie czy w harcówce, w formie rozkazu,
wpisu do kroniki…

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

113

We współpracy z zastępową Magdy zadbaj o to, aby zapoznała się ona z wymaganiami
próby, wyjaśnij wątpliwości. Być może w waszej drużynie są dodatkowe wymagania,
które można zawrzeć w próbie – kwestie związane z bohaterem drużyny, szczególnej
wiedzy np. o Oldze Małkowskiej czy Szarych Szeregach, czy też pełnienie służby na
rzecz drużyny – np. zadbanie o kronikę drużyny lub przygotowanie proporca na obóz.
W czasie realizacji zadań czuwaj nad tym, jak przebiega spełnianie poszczególnych
wymagań. Pamiętaj też, że to próba osoby już niezależnie myślącej, kształtującej swoje
poglądy, pozwól więc Magdzie na autonomię myślenia i działania.

W sytuacji, gdy twoja drużyna jest młoda lub gdy nowe osoby stanowią dużą grupę, być
może nawet większą od drużyny w dotychczasowym kształcie, na okres próby harcer-
ki/harcerza również trzeba zwrócić szczególną uwagę. I zawsze pamiętać, że jest to
próba indywidualna, którą każdy kandydat czy kandydatka przechodzi sam oraz o tym,
że decyzja o przystąpieniu do złożenia Przyrzeczenia Harcerskiego będzie też decyzją
indywidualną, nie zaś zbiorową.

W toku próby każda kandydatka na harcerkę i każdy kandydat na harcerza powinien
mieć możliwość zasmakowania harcerskiej przygody. Niech drużyna i zastęp stworzą
im możliwość poznania radości poszukiwania i odkrywania. Niech zobaczą, że w druży-
nie można rozwijać swoje zainteresowania, ale można także spróbować rzeczy nowych
– harcerze i harcerki starsze mają przedsmak specjalności.
Pokaż im pracę w zespole – niech zastępy podejmują zadania sprawdzające przydat-
ność właśnie zdobytej wiedzy i umiejętności, poszukują nowych ścieżek. Pozwól, aby
kandydaci zaangażowali się w projekt realizowany w drużynie.
Stwórz warunki do tego, aby poznali Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie i harcerskie
symbole. Może to być okazja także do pracy z Prawem i Przyrzeczeniem również z po-
zostałymi harcerzami i harcerkami starszymi, którzy Przyrzeczenie Harcerskie złożyli
już jakiś czas temu. Może teraz ponownie powinni zadać sobie pytania, jak teraz, po
kilku miesiącach czy latach od złożenia Przyrzeczenia, je traktują, co znaczy dla nich w
tej chwili Krzyż Harcerski i lilijka, czy pogłębiają rozumienie zawartych w nich wartości?

PRÓBA HARCERKI/HARCERZA NIE POWINNA TRWAĆ KRÓCEJ NIŻ 3
MIESIĄCE I DŁUŻEJ NIŻ 6 MIESIĘCY.

Być może w twojej drużynie jest ustalone, w jaki sposób podejmuje się decyzję o za-
kończeniu próby i dopuszczeniu do złożenia Przyrzeczenia Harcerskiego. Jeśli takich
zwyczajów jeszcze nie ma, zadbaj o to, aby rada drużyny, a w szczególności zastępowi
kandydatów na harcerzy, mieli wpływ na sposób zamknięcia próby. Może rada drużyny
po ocenieniu realizacji próby będzie zapraszać ich na rozmowę? A może taką rozmowę
przeprowadzisz ty wspólnie z zastępową czy zastępowym? Ważne jest, żeby decyzja o
zakończeniu próby i dopuszczeniu do złożenia Przyrzeczenia Harcerskiego była z jed-
nej strony podjęta przez drużynę, czyli radę drużyny, z drugiej strony. Oczywiście, musi
to być decyzja samego zainteresowanego.

Zakończenie próby harcerki/harcerza wiąże się z dopuszczeniem do Przyrze-
czenia Harcerskiego i pozwala na otwarcie próby na stopień harcerski właści-
wy dla wieku harcerki/ harcerza.

Idea i wymagania próby harcerki/harcerza dotyczą kształtowania harcerskiej postawy

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

114

oraz podstawowej wiedzy o harcerstwie i Związku. W każdym indywidualnym przy-
padku wymagania powinny być sformułowane odpowiednio do etapu rozwoju (wieku)
harcerki i harcerza realizujących próbę.

Osoba w trakcie próby harcerki/harcerza stara się zasłużyć na miano harcer-
ki/harcerza. Chce poznać harcerstwo i dostosować się do jego wymagań, określo-
nych w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim. Chce uczestniczyć w życiu zastępu (pa-
trolu) i drużyny.

Próba harcerki/próba harcerza

Staram się zasłużyć na miano harcerki/harcerza. Chcę poznać harcerstwo i dostoso-
wać się do jego wymagań, określonych w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim. Chcę
przebywać w zastępie (patrolu) i drużynie.

Zalecany czas trwania próby: 3–6 miesięcy

Wymagania próby

1.  Znam i rozumiem treść Przyrzeczenia Harcerskiego.
2.  Znam i rozumiem Prawo Harcerskie.
3.  Znam i rozumiem symbolikę krzyża harcerskiego, lilijki i koniczynki. Potrafię wyja-

śnić, do czego zobowiązuje harcerskie pozdrowienie „Czuwaj”.

4. Znam hymn harcerski i umiem go zaśpiewać.
5. Kompletuję swój mundur harcerski.
6. Systematycznie uczestniczę w zbiórkach zastępu i drużyny.
7. Wykonałam/em z zastępem (patrolem) przynajmniej jedno zadanie zespołowe (lub

projekt).

8. Znam nazwę drużyny, imię i nazwisko zastępowego i drużynowego i wiem, jak się z

nimi skontaktować.

Uwaga: próbę można poszerzyć o dodatkowe wymagania przyjęte w drużynie.

Przykładowe dodatkowe zadania, które mogą być przyjęte w drużynie

1. Potrafi

powiedzieć, czego oczekuje od harcerstwa i dlaczego chce zostać harcer-

ką/harcerzem.

2. Zna bohatera i historię drużyny, do której wstępuje. Wie, kiedy powstała drużyna i

kto ją założył.

3. Wykonał sumiennie co najmniej jedno zadanie powierzone w zastępie lub drużynie.
4. Potrafi odpowiednio zachować się w kręgu ognia.

Pytania

Jak wpisać próbę harcerki – harcerza starszego w program pracy drużyny? A w

plany pracy zastępów?

Czego można wymagać od osoby, która realizuje harcerki – harcerza starszego?
Jak „kandydaci” na harcerki i harcerzy starszych rozumieją Prawo i Przyrzeczenie

Harcerskie? Jak z nimi pracować, aby przyjęli zasady płynące z Prawa i Przyrze-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

115

czenia?

Ja jakie potrzeby harcerzy i harcerek starszych odpowiada próba harcerki/ harcerza

starszego?

10.2. STOPNIE

HARCERSKIE – KOLEJNE KROKI W GÓRĘ

Metodyka starszoharcerska

Poszukiwanie

Elementy
metody
harcerskiej

Prawo i Przyrzeczenie Harcer-
skie
System małych grup
Uczenie w działaniu
Stale doskonalony i pobudzający
do rozwoju program

Instrumenty
metodycz-
ne

Próba harcerki/harcerza

Stopnie harcerskie
Stopień III – odkrywca-

pionierka

Stopień IV – samarytanka-

ćwik

Sprawności
Projekt starszoharcerski

Działanie
drużyny

Zorganizowanie do działania
Rola drużynowego
Charakterystyczne formy pracy
Obóz letni

W metodyce starszoharcerskiej zadania prób na stopnie harcerskie są jednym z trzech
filarów programu pracy drużyny, obok zainteresowań członków drużyny i poszukiwania
nowych pól działania. Oznacza to, że praca drużyny polega na poznawaniu coraz to
nowych sfer aktywności, z uwzględnieniem wymagań na stopnie pionierki-odkrywcy i
samarytanki-ćwika oraz na rozwijaniu zainteresowań jej członków. Natomiast pojedyn-

CIĄG WYCHOWAWCZY I ROZWÓJ
PSYCHOFIZYCZNY

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

METODYKA
STARSZOHARCERSKA

INSTRUMENTY
METODYCZNE

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

116

cze osoby sprawdzają się w realnych, życiowych sytuacjach, wykonując zadania swoich
prób na stopień.
Stopnie mogą być traktowane jako kolejne etapy indywidualnej wędrówki do mistrzo-
stwa, najczęściej rozpoczętej próbą na ochotniczkę/młodzika, w czasie której niemal o
wszystkim decydował drużynowy. Teraz jednak przyszedł czas na większą samodziel-
ność, na trudniejsze zadania.

Ten rozdział odpowiada na pytania:

Jak połączyć indywidualną realizację zadań z realizacją wymagań na zbiórkach?
Jak wprowadzać stopnie do pracy drużyny?
Jak śledzić postępy próby?
Co zrobić z osobami bez poprzednich stopni?

Stopnie harcerskie
Wymagania realizowane są zarówno na zbiórkach, jak i indywidualnie. Realiza-
cja zadań odbywa się pod opieką drużynowego, przybocznych lub zastępowych star-
szych stopniem.

WYMAGANIA NA STOPNIE
Wymagania na stopnie dla harcerzy starszych realizowane są na zbiórkach, ale też in-
dywidualnie. Dla ciebie oznacza to, że musisz zaplanować w ciągu roku takie zbiórki,
przedsięwzięcia,  żeby twoi harcerze mogli spełnić te wymagania, których nie realizują
poprzez indywidualne zadania. A także musisz uzgodnić z każdą osobą zdobywającą
stopień (czyli z każdym członkiem drużyny po Przyrzeczeniu Harcerskim), jakie zadania
indywidualne podejmie. Kolejność działań zależy od ciebie, ale na początku  łatwiej ci
będzie, gdy spośród wymagań wybierzesz te, którymi chcesz zająć się podczas zbiórek
drużyny i zaplanujesz, w jaki sposób połączysz je z ideą wspólnego poszukiwania, żeby
były atrakcyjne i wiązały się z pozostałymi filarami pracy drużyny. Udział w tych przed-
sięwzięciach drużyny oznacza zaliczenie danego wymagania.
Które to mogą być wymagania? Zależy tylko od ciebie. W przypadku pionierki-odkrywcy
możesz w ramach przedsięwzięć całej drużyny zaplanować przykładowo akcję zarob-
kową, szkolenie z zakresu pierwszej pomocy, wirtualną podróż po parkach narodowych
(w współpracy z opiekunem szkolnej pracowni internetowej), spotkanie z harcerzami z
innych organizacji harcerskiej. W ramach jesiennego i wiosennego biwaku drużyny,
harcerze będą mieli możliwość zająć się sprzętem drużyny, ale też sprawdzić się z te-
renoznawstwa i węzłów, a także odwiedzić park krajobrazowy. A w następnym roku, dla
następnych już osób możesz wybrać co innego, np. cykl zbiórek o waszym mieście,
współorganizację wyborów samorządu szkolnego, grę o strukturze ZHP, spotkanie ze
skautami z innego kraju.

13 Krakowska Drużyna Starszoharcerska „Włóczykije”
trop. Anna Nowak
zastępowa zastępu „Tenisówki”

Karta próby na stopień pionierki

Czas realizacji – wrzesień – lipiec

Kilka słów o mnie. Przyrzeczenie złożyłam 3 lata temu. Jako zastępowa jestem człon-
kiem Rady Drużyny. Uczę się w gimnazjum nr 1. W szkole najlepsza jestem z języka
angielskiego i języka polskiego. Należę do szkolnego Koła Przyjaciół Teatru (KPT). Za

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

117

to mam duże problemy geografią. Mam młodszą siostrę, którą 2 razy w tygodniu od-
prowadzam rano do przedszkola.

Moje zadania:
1. Na wycieczce drużyny zdobędę sprawność Przewodnik po Ojcowskim Parku Naro-

dowym. (październik)

2. Wraz z 2 koleżankami z klasy przygotuję prezentację na lekcję geografii na temat

najbliższych parków narodowych, ze zdjęciami z wycieczki drużyny do Ojcowa oraz
stronami internetowymi na temat tych parków (projekt „Prezentacja”) (październik-
listopad)

3. Przez całą jesień będę segregować w domu możliwie wszystkie śmieci i będę na-

mawiać rodzinę, żeby robiła to samo. Przynajmniej jeden typ odpadów będę prze-
kazywać do ponownego wykorzystania do końca próby (ten, do którego przekonam
resztę rodziny).

4. Z pomocą mojej mamy przygotuję zbiórki zastępu na temat: „Zdrowa żywność też

jest smaczna”, „Z trądzikiem można wygrać” (styczeń, luty)

5. W ramach KPT zorganizuję jedno wyjście do teatru (sprawdzę repertuar, przepro-

wadzę głosowanie na spotkaniu Koła, zarezerwuję i kupię bilety) (luty).

6. Zdobędę sprawność technik obozowy (lipiec)

Zbiórki drużyny związane z moim stopniem:

  Spotkania Rady Drużyny (demokracja) – czas trwania próby
  Turniej wiedzy o ZHP (struktura, historia ZHP) - listopad
  Akcja Znicz (akcja zarobkowa, projekt – „Dlaczego u harcerzy?”) - listopad
  Spotkanie z drużyną ZHR na Dzień Myśli Braterskiej (luty)
  Szkolenie medyczne i projekt „Pet to nie dla mnie” (samarytanka, sprawność sanita-

riusz) – luty, marzec

Biwak drużyny (terenoznawstwo) - maj

Natomiast pozostałe wymagania, których nie uwzględnisz w działaniach całej drużyny,
harcerze będą mogli zrealizować podczas pracy w zastępach, grupach zadaniowych lub
indywidualnie. Mogą zdobyć sprawności z nimi związane (np. Przyjaciel Przyrody,
Technik obozowy, Gospodarz, Przewodnik po regionie), lub zrealizować projekty.
Pamiętaj, że podczas próby na oba stopnie harcerz ma zdobyć co najmniej 3 sprawno-
ści i zrealizować co najmniej 3 projekty. Nie oznacza to, że harcerz ma o 6 zadań więcej
do wykonania, ale że realizacja przynajmniej części zadań powinna być uwieńczona
przyznaniem sprawności lub zaliczeniem projektu.

OTWARCIE I ZAMKNIĘCIE PRÓBY NA STOPIEŃ
Dlatego, tak jak już wspomniano, z każdą osobą planującą zdobywanie stopnia należy
porozmawiać, żeby ustalić, jak będzie wyglądała realizacja tych wymagań. Jakie
sprawności harcerz zamierza zdobyć? Co go szczególnie interesuje, z czym ma kłopo-
ty? Jakie projekty chciałby realizować i za co być w nich odpowiedzialny? Może chce
przygotować zbiórkę zastępu? A może chce wykonać zadanie podczas zbiórki drużyny,
np. w czasie biwaku? Efektem takiej rozmowy powinien być plan próby, zawierający
zadania do wykonania i czas ich realizacji. Spisany plan próby nazywany też bywa kartą
próby. Sporządźcie go w dwóch egzemplarzach – jeden dla ciebie, drugi dla harcerza.
Jeśli twoja drużyna działa już od kilku lat, najlepszym sposobem na wyjaśnienie idei
zdobywania stopni jest przykład ze strony harcerzy już posiadających pionierkę-
odkrywcę lub samarytankę-ćwika, a także ze strony drużynowego – może właśnie zdo-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

118

bywasz harcerza orlego lub harcerza Rzeczypospolitej, a może jesteś w trakcie próby
instruktorskiej.

Pionierka-odkrywca

Ocenia siebie i swoje postępowanie odwołując się do Prawa Harcerskiego. Potrafi

radzić sobie w różnych sytuacjach. Można na niej/nim polegać. Jest uczyn-
na/uczynny, odważna/odważny, samodzielna/samodzielny. Wywiązuje się z obo-
wiązków, wynikających z miejsca w drużynie.

Samarytanka-ćwik

Poszukuje wzorów do naśladowania zgodnych z harcerskimi wartościami. Szuka sy-
tuacji, w których może pomóc zgodnie z wyrażoną w Przyrzeczeniu szczerą wolą.
Pracuje nad swoim charakterem. Poszukuje swoich zainteresowań i pasji. Rozwija je
zdobywając wiedzę i umiejętności w wybranych dziedzinach. Współtworzy życie dru-
żyny.

Jak zacząć zdobywanie stopni w nowej drużynie, gdy nie ma w niej osób, które mogą
być takim przykładem? Zastanów się, kto może ci pomóc znaleźć najlepszą metodę –
może warto poprosić o radę programowca w hufcu, namiestnika lub komendanta kursu
drużynowych?

Oto jeden z pomysłów na dobry początek. Gdy już kilka osób złoży Przyrzeczenie Har-
cerskie, zrób zbiórkę, na której porozmawiacie o idealnym harcerzu – co powinien wie-
dzieć, umieć. Oczywiście o harcerzu, który ma lat 13-16, żeby nie wyszedł wam harc-
mistrz zamiast odkrywcy. Niech członkowie drużyny zastanowią się, czego im brakuje,
żeby być takimi idealnymi harcerzami, sprawdźcie, czy wasze wyobrażenia zgadzają
się z wymaganiami na stopnie. Zastanówcie się, jak to łączy się z waszymi zaintereso-
waniami. Opowiedz harcerzom, kiedy mniej więcej będą mogli nauczyć się tego, co
znajduje się w wymaganiach, co będą musieli zrobić sami, poza zbiórkami i spytaj, kto
chce otworzyć próbę, umów się na rozmowę o planie próby.

Otwarcie próby może być związane z obrzędowością drużyny. Także zamknięcie próby
i przyznanie stopnia powinno mieć godną oprawę. Może to być uroczysty apel drużyny,
może to być ognisko na biwaku lub obozie. Możecie ustalić, że zawsze będzie wyglą-
dać to tak samo, albo wykorzystywać różne okazje. Ważne, żeby nie przesadzić – nie
narzucić sobie ograniczeń, przez które ktoś będzie czekał kilka miesięcy na zamknięcie
próby, mimo że wszystkie wymagania już spełnił.

ŚLEDZENIE PRZEBIEGU PRÓBY
Pamiętaj, wiele zależy od twojej konsekwencji i systematyczności – powinieneś na bie-
żąco śledzić postępy swoich harcerzy. Będziesz wtedy mógł zauważyć, kto zbliża się do
końca próby, a kto ma kłopoty, nie nadąża za pozostałymi. W tej drugiej sytuacji jest to
dla ciebie sygnał alarmowy – tej osobie trzeba się przyjrzeć, porozmawiać z zastępo-
wym, poszukać przyczyn problemów, udzielić potrzebnej pomocy.
Ważne jest, żeby harcerz i jego drużynowy wiedział, jakie wymagania już zostały zreali-
zowane. Jeżeli jakaś zbiórka, wyjazd, przedsięwzięcie związane były z którymś wyma-
ganiem na stopień, podczas podsumowania rada drużyny powinna zdecydować, kto to
wymaganie zrealizował, a kto nie. Czy tylko ten zastęp, który wygrał grę, czy wszyscy,
którzy ją ukończyli? Co zrobić w tymi, którzy nie wykonali zadania międzyzbiórkowego,

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

119

kiedy będą mieć następną szansę wykazania się? Podobnie należy uwzględnić zdoby-
wanie sprawności i realizację projektów. Wszystkie te decyzje ogłaszasz rozkazem dru-
żynowego. Dobrze jest odnotowywać też realizację zaplanowanych zadań w karcie pró-
by.
Możesz też odnotowywać postępy poszczególnych harcerzy w jednym miejscu. Może
wasza drużyna nawiązuje w swej obrzędowości do gór? Może w harcówce znajdzie się
miejsce na planszę z wizerunkiem waszej ulubionej góry, na którą prowadzi tyle tras, ilu
harcerzy zdobywa stopień? Trasy są podzielone na tyle części, ile zadań stoi przed
harcerzami, po realizacji każdego z nich można do planszy przypiąć chorągiewkę z na-
zwą zadania, coraz to bliżej szczytu.
Oczywiście nie musisz wszystkiego robić sam – do pomocy masz przybocznych, zastę-
powych, radę drużyny. Możesz powierzyć jednemu z przybocznych zadanie rejestrowa-
nia postępów harcerzy, zastępowi mogą zająć się sprawą sprawności i projektów – su-
gerować zdobywanie takich sprawności, które wiążą się z zainteresowaniami lub sła-
bymi stronami poszczególnych osób, podczas realizacji projektów uważnie przydzielać
zadania. Oczywiście przyboczny i zastępowi powinni być w stopniu co najmniej pionier-
ki-
odkrywcy i zdobywać następne stopnie, właściwe dla ich wieku.

OSOBY BEZ POPRZEDNICH STOPNI
Może się okazać, że niektóre osoby w twojej drużynie nie zdobyły jeszcze stopnia tropi-
cielki-wywiadowcy, może nawet dopiero teraz składały Przyrzeczenie Harcerskie. One
też zdobywają stopnie dla harcerzy starszych, z tą różnicą, że ich próby powinny zostać
poszerzone o te wiadomości i umiejętności, zawarte w wymaganiach poprzednich stop-
ni, których im brakuje. Podobnie może się zdarzyć, gdy pojawia się w twojej drużynie
15-latek, z wywiadowcą lub tylko po próbie harcerza, najprawdopodobniej właściwszym
dla niego stopniem będzie ćwik niż odkrywca.
Podczas tworzenia takiej próby należy pamiętać, że główną aktywnością harcerzy star-
szych jest poszukiwanie i poznawanie nowych obszarów i dlatego nie należy żądać od
osoby zdobywającej stopień wykonywania takich zadań, które nie są dla niej czymś
atrakcyjnym, wartym poznania, które jej nie rozwijają. Nie dodawaj do próby wielu drob-
nych zadań z wymagań na młodzika i wywiadowcę, zamiast tego sprawdź, czy już wy-
brane zadania mogą pozwalają spełnić wymagania z odpowiednich działów niższych
stopni. Przykładowo zadania z działu "Doskonalenie harcerskie" (stopień pionierka-
odkrywca lub samarytanka-ćwik) powinny wymagać zastosowania tego, co jest zawarte
w wymaganiach w działach "Wiedza harcerska" i "Techniki harcerskie" w ochotniczce-
młodziku i tropicielce-wywiadowcy.
Zauważ, że zwykle nie trzeba uzupełniać umiejętności z zakresu zaradności życiowej,
pracy nad sobą czy postawy obywatelskiej, bo osoba w gimnazjum więcej wie o życiu i
świecie niż piątoklasista. Co nie oznacza, ze gimnazjalista nie może zainteresować się
którymś z tych tematów, np. badaniem historii swojej rodziny. Zastanów się wtedy, czy
należy zawierać to w próbie na stopień, czy lepiej zachęcić harcerza do zdobycie sto-
sownej sprawności.
Na koniec jeszcze jedna podpowiedź – jeśli masz problemy z motywowaniem swoich
harcerzy do zdobywania stopni, pomimo systematycznego, konsekwentnego zapewnia-
nia warunków do realizacji kolejnych wymagań, spróbuj podnieść prestiż stopni, wiążąc
z nimi pewne przywileje. Może na rajd hufca zabierzesz tylko odkrywców? Może zorga-
nizujesz wyjazd tylko dla samarytanek?

Pytania po przeczytaniu – czy już wiesz

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

120

Jak połączyć próby na stopnie ze zdobywaniem sprawności i realizacją projektów?
Jak wykorzystać obrzędowość drużyny w przeprowadzaniu prób na stopnie?
Jakie zadania związane ze stopniami można powierzyć przybocznym, zastępowym i

radzie drużyny?

Czym się różnią próby na odkrywcę harcerza wywiadowcy i harcerza zaraz po Przy-

rzeczeniu?

Pytania

Czy już wiesz, które zbiórki w najbliższym półroczu będą realizacją wymagań na

stopnie?

Ile osób w twojej drużynie realizuję próbę na pionierkę-odkrywcę, ile na samarytan-

kę-ćwika, ile na Harcerkę Orlą/Harcerza Orlego? Na jakim są etapie?

Co robisz, żeby zachęcić twoich harcerzy do zdobywania stopni?
Jak wpisać poszukiwanie zainteresowań, w tym pól działań i służby w stopnie star-

szoharcerskie?

Po co harcerzom starszym zdobywanie stopni?
Jak połączyć stopnie starszoharcerskie z potrzebą poszukiwania ?
Na jakie potrzeby harcerzy starszych odpowiadają stopnie starszoharcerskie?
Jak połączyć zdobywanie stopni przez harcerzy starszych z programem realizowa-

nym przez drużynę? a z planami pracy zastępów?

10.3. SPRAWNOŚCI HARCERSKIE - WIZYTÓWKA MISTRZA

Metodyka starszoharcerska

Poszukiwanie

Elementy
metody
harcerskiej

Prawo i Przyrzeczenie Harcer-
skie
System małych grup
Uczenie w działaniu
Stale doskonalony i pobudzający
do rozwoju program

Instrumenty
metodycz-
ne

Próba harcerki/harcerza
Stopnie harcerskie
Stopień III – odkrywca-

pionierka

CIĄG WYCHOWAWCZY I ROZWÓJ
PSYCHOFIZYCZNY

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

METODYKA
STARSZOHARCERSKA

INSTRUMENTY
METODYCZNE

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

121

Stopień IV – samarytanka-ćwik

Sprawności

Projekt starszoharcerski

Działanie
drużyny

Zorganizowanie do działania
Rola drużynowego
Charakterystyczne formy pracy
Obóz letni

Harcerze starsi podczas swych poszukiwań znajdują pola działania, które ich szczegól-
nie interesują, niektóre z nich są związane z harcerskim wyszkoleniem, a niektóre doty-
czą umiejętności nie kojarzących się tylko z harcerstwem. Część z tych odkryć prowadzi
do narodzin prawdziwej pasji, część owocuje pojawianiem się w drużynie specjalistów w
różnych dziedzinach. Jak rozpoznać, w jakiej dziedzinie napotkany harcerz starszy jest
szczególnie dobry? Wystarczy przyjrzeć się, niczym wizytówce, znaczkom na rękawie.

Ten rozdział odpowiada na pytania:

Jakie sprawności mogą zdobywać harcerze starsi?
Jak przebiega zdobywanie sprawności?

Zgodnie z regulaminem zdobywania sprawności „sprawność to zdobyta i udowodniona
umiejętność, którą harcerka lub harcerz potrafi posłużyć się w razie potrzeby”. Oznacza
to, że harcerz może zdobyć sprawność, żeby potwierdzić już posiadaną wiedzę i umie-
jętności w wybranej dziedzinie lub harcerz zdobywa nową wiedzę i rozwija swoje umie-
jętności, żeby zdobyć wybraną sprawność. Bez względu na kolejność ważne jest, żeby
umiejętności te pozostały harcerzowi także po przyszyciu znaczka sprawności,  żeby
informacja, którą te znaczki ze sobą niosą była aktualna.

Sprawności harcerskie
Sprawności są zdobywane indywidualnie. Najlepiej odpowiadającym wiekowi star-
szoharcerskiemu instrumentem metodycznym jest sprawność dwu- i trzygwiazd-
kowa, przygotowująca do mistrzostwa.

DOBÓR SPRAWNOŚCI
Oczywiście to harcerz decyduje o tym, którą sprawność chce zdobywać. Możesz mu
jednak pomóc, zwłaszcza gdy jego staż w drużynie jest krótki. Podpowiedz sprawność,
pomóż ułożyć zadania, zbudować kartę próby, kontroluj realizację zadań. Przygotowu-
jąc zbiórkę sprawdź, czy istnieje sprawność związana z jej tematem (np. techniką har-
cerską, ekologią, finansami) lub formą (teatrem, gazetą, grą terenową). Możesz komuś
zaproponować pomoc w przeprowadzeniu zbiórki, co będzie wykonaniem części zadań
potrzebnych do zdobycia tej sprawności. Możesz też zachęcić harcerzy, których zbiórka
szczególnie zaciekawiła, do zdobycia sprawności z nią związanej, a tym samym posze-
rzenia swojej wiedzy na dany temat.

Dla harcerzy starszych odpowiednie są sprawności oznaczone dwoma i trzema gwiazd-
kami. Do tych sprawności nie wystarczą podstawowe harcerskie umiejętności lub ele-
mentarny poziom wiedzy o jakiejś dziedzinie, ale harcerze starsi nie zajmują się pod-
stawami, tylko pogłębiają wiedzę i doskonalą umiejętności, rozwijają zainteresowania.

Sprawności nie trzeba zdobywać kolejno (o ile regulamin wyraźnie tego nie żąda). Har-
cerz może od razu zdobyć sprawność trzygwiadkową, jeśli jest już na odpowiednim po-
ziomie.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

122

Staraj się, by twoi harcerze zdobywali sprawności na miarę swoich możliwości, żeby
były dla nich wyzwaniem, żeby musieli postarać się, aby ją zdobyć. Jeśli harcerz ma już
pewne umiejętności z danej dziedziny i tak naprawdę nic już nie musi robić, by zdobyć
daną sprawność, zaproponuj mu, by zaczął zdobywać sprawność wyższego poziomu.
Niezbyt dobrze też jest, gdy harcerz wybierze sprawność zbyt trudną jak na jego możli-
wości, wtedy zaproponuj zdobycie sprawności niższego poziomu. Także przy ocenie
wykonania zadań pamiętaj o tym, że obniżanie kryteriów i zaliczanie zadań zbyt łatwych
w stosunku do wymagań w regulaminie może nastąpić tylko w wyjątkowych, uzasad-
nionych przypadkach, gdyż podważa to wychowawczy sens sprawności. Staraj się
obiektywnie patrzeć na członków swojej drużyny, właściwie oceniać ich możliwości i
umiejętności.

PRZEBIEG ZDOBYWANIA SPRAWNOŚCI
Zacznijmy od początku.
Gdy harcerz zdecyduje się zdobywać wybraną sprawność, powinien zgłosić to druży-
nowemu lub wskazanej osobie z kadry drużyny. Z jednej strony będzie mógł skonsulto-
wać z osobą bardziej doświadczoną swój plan zdobywania sprawności. Z drugiej strony
będzie można powiązać wykonywane przez niego zadania z działaniami zastępu lub
drużyny. Nie ma obowiązku otwierania próby na sprawność rozkazem drużynowego,
ale w części drużyn stosuje się taką procedurę.
Następnie harcerz układa swój plan zdobycia sprawności. Wymagania części sprawno-
ści dwugwiazdkowych i większości sprawności trzygwiazdkowych są na tyle ogólne, że
można do nich wykonać różnorodne zadania. Dlatego harcerz powinien zdecydować,
co zrobi, jakie zadania wykona, by zdobyć wybraną sprawność, najlepiej byłoby, gdyby
od razu określił, kiedy zamierza to zrobić. Zgodnie z regulaminem harcerz zdobywa
sprawność indywidualnie, co nie wyklucza współpracy z zespołem podczas realizacji
zadań. Harcerz może realizować poszczególne zadania w drużynie, w zastępie, ale też
w szkole, na podwórku lub w domu. Podczas realizacji zadań harcerz w razie potrzeby
powinien korzystać z książek, wydawnictw fachowych lub z pomocy osób posiadających
odpowiednie uprawnienia lub zajmujących się daną tematyką zawodowo.
Przykładowy plan zdobycia sprawności:

13 DSth „Włóczykije”
wyw. Adam Nowak
zastęp Trampy

Karta próby na sprawność Zdobnik **

Czas realizacji: maj - lipiec

1. Zaprojektuję plakietkę obozu (maj)
2. Wykonam na obozie totem zastępu, projekt pokażę zastępowi przed wyjazdem

na obóz

3. Zilustruję własnymi rysunkami pierwszy tydzień w kronice obozu, po jednym ry-

sunku na każdy dzień

4. Wraz z zastępem przygotuje dekoracje na festiwal obozowy, projekt pokażę pro-

gramowcowi obozu przed wyjazdem na obóz

Po wykonaniu wszystkich zadań harcerz informuje o tym drużynowego lub inną wska-
zaną osobę z kadry. Rada drużyny ocenia wykonanie zadań i albo wyznacza dodatko-
we zadania, albo wnioskuje do drużynowego o przyznanie sprawności. Jeśli członkowie

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

123

rady nie czują się kompetentni w dziedzinie, z którą związana jest sprawność, mogą
skorzystać z pomocy specjalistów spoza drużyny. Drużynowy ogłasza decyzję rady w
rozkazie.

PRACA ZE SPRAWNOŚCIAMI
To, czy harcerze będą zdobywać sprawności, zależy od ciebie. Niezbędną pomocą mo-
że okazać się przyboczny, który będzie koordynował zdobywanie sprawności i służył
harcerzom radami. Jeśli masz wyrobionych zastępowych, możesz powierzyć im to za-
danie.
Jeśli masz w drużynie harcerzy, którzy zdobywali już sprawności w drużynie harcerskiej
lub jeszcze wcześniej - w gromadzie zuchowej, powinno być ci łatwiej, osoby takie sa-
me będą szukać w regulaminach sprawności dla siebie. Dla pozostałych najlepszą za-
chętą będą znaczki sprawności na mundurach drużynowego, przybocznych, zastępo-
wych, zadania wykonywane na zbiórkach przez osoby zdobywające wybraną spraw-
ność.
Dlatego zapewnij harcerzom dostęp do regulaminów sprawności (może powiesisz pro-
gramy sprawności w harcówce). Pamiętaj, że oprócz podstawowego zestawu sprawno-
ści, zawierającego 63 sprawności z 20 tematów, Główna Kwatera zatwierdziła też ze-
staw uzupełniający, w którym możesz znaleźć sprawności wspierające program "Barwy
Przyszłości", wychowanie duchowe i religijne, działania wychowawcze w drużynach
integracyjnych i drużynach NS, sprawności związane z wyrobieniem harcerskim, hobby
oraz sprawności dla członków drużyn specjalnościowych. Jeśli w żadnym zestawie nie
znajdziesz potrzebnej ci sprawności, możesz wymyślić własną, według zasad opisa-
nych w regulaminie.

Pytania po przeczytaniu – czy już wiesz

  Kiedy harcerz starszy zdobywa sprawność trzygwiazdkową?
  Co powinien zawierać plan zdobycia sprawności?
  Kto ocenia wykonanie zadań wykonanych podczas zdobywania sprawności?

Pytania

Ile sprawności zdobyli twoi harcerze w ostatnim kwartale?
Jakie sprawności będą mieli okazję zdobyć w ciągu najbliższego półrocza?
  Kiedy ostatnio zdobyłeś jakąś sprawność?
  Kto w twojej drużynie koordynuje zdobywanie sprawności?
Jak wpisać poszukiwanie zainteresowań, w tym pól działań i służby w sprawności?
  Po co harcerzom starszym zdobywanie sprawności?
  Na jakie potrzeby harcerzy starszych odpowiadają sprawności?
Jak połączyć zdobywanie sprawności przez harcerzy starszych z programem reali-

zowanym przez drużynę? A z planami pracy zastępów?

10.4.

PROJEKT STARSZOHARCERSKI - COŚ KONKRETNEGO

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

125

Projekt starszoharcerski

Działanie
drużyny

Zorganizowanie do działania
Rola drużynowego
Charakterystyczne formy pracy
Obóz letni

Zadanie podjęte z własnej inicjatywy wykonawców, wspólnie zaplanowane, realizowane
i oceniane przez grupę. Punktem wyjścia jest jakieś zamierzenie, podjęcie jakiejś
inicjatywy, wytyczenie jakiegoś celu w grupie. W toku realizacji projektu każdy uczestnik
wykonuje wynikające z planu zadania indywidualne zgodne ze swoimi możliwościami i
zainteresowaniami. Projekt rozwija zainteresowania harcerzy starszych, kształci ich
odpowiedzialność i umiejętność pracy w zespole.

Podczas badań prowadzonych wśród młodzieży w wieku gimnazjalnym okazało się, że
osoby te oczekują od harcerstwa, że będą w nim robić "coś konkretnego". Czy dostrze-
gasz też taką potrzebę u swoich harcerzy starszych?
Co może oznaczać to "coś konkretnego"? Czy chodzi o temat zbiórki, czy o jej formę?
Coś konkretnego to może być jakiś spektakularny efekt, ale żeby coś takiego osiągnąć,
trzeba wykonać większe zadanie. Ale jak skupić się na większym zadaniu, dającym taki
efekt, a równocześnie zapewnić wszechstronny rozwój i spełnić wymóg poszukiwania
coraz to nowych obszarów aktywności? Jak podejmując się jednego zadania całą dru-
żyną, dać harcerzom możliwość rozwoju indywidualnego, zgodnego z ich potrzebami i
zainteresowaniami? Żeby to wszystko pogodzić, zaproponuj harcerzom starszym wyko-
nanie projektu.
Ten rozdział odpowiada na pytania:

  Co to jest projekt?
  Dlaczego warto stosować projekty w pracy z harcerzami starszymi?
  Jakie zadania stoją przed drużynowym?
Jak włączyć projekty do planu pracy drużyny?
Jak łączyć projekt z innymi instrumentami metodycznymi?
  Jak przebiega realizacja projektu?

Projekt
Zadanie podjęte z własnej inicjatywy wykonawców, wspólnie zaplanowane, realizo-
wane i oceniane przez grupę. Punktem wyjścia jest jakieś zamierzenie, podjęcie ja-
kiejś inicjatywy, wytyczenie jakiegoś celu w grupie. W toku realizacji projektu każdy
uczestnik wykonuje wynikające z planu zadania indywidualne zgodne ze swoimi
możliwościami i zainteresowaniami. Projekt rozwija zainteresowania harcerzy star-
szych, kształci ich odpowiedzialność i umiejętność pracy w zespole.

CO JEST PROJEKTEM STARSZOHARCERSKIM
Projekt to wieloznaczne słowo. Przykładowo specjaliści od zarządzania twierdzą, że
"PROJEKT to skończone w czasie przedsięwzięcie, realizowane w celu wytworzenia
unikalnego produktu lub usługi". W bardziej szczegółowej definicjach znajdziesz podob-
ne elementy - ustalenie celu, który chcesz osiągnąć, wyznaczenie sposobu jego osią-
gnięcia, czyli zadań do wykonania, czasu wykonania i osób wykonujących, wreszcie
zrobienie tego, co zostało zaplanowane i wyciągnięcie wniosków na przyszłość.
Projekt to nie jest jedno zadanie, ale szereg zadań, indywidualnych lub zespołowych,
każde z nich musi być zaplanowane, zorganizowane i wykonane, żeby osiągnąć zało-
żony cel. To nie jest coś do zrobienia na jutro, ale jest to wyzwanie, które wymaga wy-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

126

siłku i przygotowań, którego efekt jest widoczny. Zakończenie projektu to sukces, który
buduje wspólnotę, wzmacnia zespół, to także okazja do świętowania. Ale zanim za-
czniecie świętować, zastanówcie się chwilę nad tym, jak do tego doszliście, czego się
nauczyliście, na co mieliście wpływ, a co było efektem czynników zewnętrznych, co na-
stępnym razem zrobicie inaczej. Dobre podsumowanie pozwoli Wam pełniej cieszyć się
osiągniętym wynikiem.
W harcerstwie działania zespołu są projektem, gdy:

są efektem decyzji zespołu
określony został ich cel
układają się w proces, od pierwszego pomysłu przez przygotowanie, przeprowadze-

nie, prezentację aż po podsumowanie

realizowane są zgodnie z metodą harcerską
umożliwiają każdemu uczestnikowi rozwój w różnych obszarach
zadania do wykonania są na tyle różnorodne, że każdy uczestnik może wybrać coś

związanego z własnymi zainteresowaniami, umiejętnościami, potrzebami

każda osoba jest zaangażowana i ma wpływ na efekt końcowy
dzieją się w określonym czasie

Z drugiej strony patrząc, pojęcie projekt może być wam znane z innych organizacji po-
zarządowych, z lekcji angielskiego (o ile nauczyciel stosuje metodę projektu). Czym się
różnią od siebie te projekty? Sposobem wykonania – zgodnością z metodą harcerską.
Niektóre zadania wchodzące w skład projektu będą związane tylko z niektórymi ele-
mentami metody harcerskiej, ale całość projektu powinna w naturalny sposób obejmo-
wać wszystkie składniki metody. Dlatego projekt jest harcerski, gdy:

opiera się na potrzebach i zainteresowaniach harcerzy
stanowi dla harcerzy wyzwanie (pozwala przekraczać granice swoich możliwości

pojedynczym osobom i całej grupie)

przynosi korzyści w sensie umożliwienia uczenia się przez działanie
jest użyteczny (np. na końcu, w wyniku podjętych działań, coś się zmienia na lep-

sze)

każda jego faza (od szukania pomysłu do podsumowania) jest realizowana przez

harcerzy, tylko w razie potrzeby wspieranych przez drużynowego

Największe problemy niesie ze sobą wymaganie rozwoju każdego uczestnika. Oczywi-
ście nie należy oczekiwać, że harcerze, wymyślając swój projekt, będą rozważać, jakie
on stwarza każdemu możliwości rozwoju, czy spełnione są też pozostałe kryteria. Har-
cerze po prostu mają pomysł, który im się podoba, planują jego wykonanie, rozdzielają
między siebie zadania i przychodzą z tym wszystkim do rady drużyny. I teraz twoim za-
daniem jest sprawdzenie, czy wszystkie warunki są spełnione i zareagowanie w razie
wątpliwości.
Jeśli projekt dla części osób nie jest niczym nowym, możesz zaproponować zmienienie
ogólnego pomysłu, rozszerzenie go na tyle, żeby wyniknęły z tego dodatkowe zadania
(np. zmienić wykonanie przez zastęp gazetki-jednodniówki na wydanie harcerskiego
numeru gazetki szkolnej). Można też zasugerować inny sposób wykonania projektu,
żeby zadania wymagały włożenia większego wysiłku (np. zamiast wywiadu z jednym
uczniem umieścić w gazetce efekty ankiety przeprowadzonej wśród uczniów z różnych
klas). Innym sposobem na podniesienie jakości wychowawczej projektu jest umiejętne
połączenie projektu ze sprawnościami i próbami na stopnie. Jeśli pomysł w ogóle nie
spełnia definicji projektu i harcerze nie akceptują proponowanych zmian, zastęp może
go zrealizować, ale nie będzie on zaliczony jako projekt.

TEMATYKA PROJEKTÓW

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

127

Projekt kojarzy się wielu osobom z czymś technicznym, naukowym, komercyjnym, a nie
z mundurem, ogniskiem, wędrówką. Czy sam odczuwasz niepewność, dając harcerzom
wolną rękę w wyborze tematu, że zajmą się czymś mało harcerskim? Nie obawiaj się -
niemal każde działanie zainicjowane przez zespół może być projektem harcerzy star-
szych. Wyprawa, spektakl, kampania informacyjna, nawet uczta - nie treść decyduje o
"harcerskości" projektu, ale sposób jego wykonania, opisana wyżej zgodność z metodą
harcerską. A jeśli będziesz usiłował na siłę ubrać w ramy projektu to, co twoi harcerze
od dawna już znają z drużyny harcerskiej, trudno będzie im zrozumieć, na czym ma
polegać ich poszukiwanie, co nowego oferuje im drużyna starszoharcerska.
Na początek możesz zaproponować swoim harcerzom działalność kulturalną - wspólną
realizację spektaklu, amatorskiego filmu, stworzenie galerii własnych prac, ale też może
to być reportaż (telewizyjny, radiowy, fotograficzny), harcerski numer gazetki szkolnej,
DKF. Inny typ projektów to szeroko pojęta turystyka - wyprawa rowerowa lub krótki rejs
harcerską żaglówką, przewodnik po ulubionych miejscach, ścieżka edukacyjna w naj-
bliższym lesie lub ścieżka zdrowia w parku przy szkole, turniej InO dla szkolnych kole-
gów. Życie samo przyniesie następne pomysły.
Najlepiej jest, gdy projekt kończy się publiczną prezentacją, która albo jest treścią pro-
jektu (np. spektakl, galeria, wystawa, turniej), albo sposobem podsumowania, przed-
stawienia innym przebiegu i efektów końcowych projektu (np. fotoreportaż w gablocie,
publikacja w gazecie, wystawa zdjęć z rejsu, ceremonia otwarcia ścieżki zdrowia).

CZAS TRWANIA I ZŁOŻONOŚĆ PROJEKTU
Projekt może być prosty, niezbyt długi - kilka powiązanych ze sobą zadań pomiędzy
dwoma zbiórkami. Może też przybrać złożoną postać, trwającą kilka miesięcy. Przy
czym nie zawsze trudny, złożony projekt musi być bardzo długi, zależy to od tematyki i
spodziewanego efektu. To, na co się zdecydujecie, zależy od wielu czynników, którymi
m.in. są:

dojrzałość harcerzy, z którymi pracujesz
ich doświadczenie w realizacji projektów
ilość czasu i energii, które harcerze chcą poświęcić na projekt

Czas trwania, samodzielność grupy i pojedynczych harcerzy, ilość zadań, znaczenie
efektu końcowego i zasięg terytorialny projektu powinny się zwiększać wraz z ilością
zrealizowanych w drużynie projektów. Najlepiej zilustruje to poniższy wykres:

Nowa drużyna -

harcerze nie mieli
okazji ze sobą
współpracować,
nie są samodzielni

Drużyna realizuje

pierwsze swoje
projekty

Młody wiek harce-

rzy

DUżE
ZAANGAżOWANIE
HARCERZY

DUżE
WSPARCIE
KADRY

Poz

iom

półp

rac

y, s

odz

ieln

ośc

odp

owi

edz

ialn

ośc

Drużyna przy-

zwyczajona do
stosowanie pro-
jektów

Zgrany zespół,

harcerze samo-
dzielni i odpo-
wiedzialni

Harcerze starsi

wiekiem

ŁATWE I KRÓTKIE

ZŁOŻONE I
CZASEM DŁUGIE

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

128

ZALETY PROJEKTU STARSZOHARCERSKIEGO
Stosowanie projektu starszoharcerskiego w pracy drużyny może pomóc drużynowemu
na wiele sposobów. W naturalny sposób wzbogaca oddziaływania wychowawcze, przez
stosowanie metody harcerskiej. Harcerze mają poczucie celu - widzą praktyczne i uży-
teczne efekty swojego działania, dzięki temu są bardziej zmotywowani do rozwoju –
chcą w przyszłości osiągnąć lepsze wyniki lub nauczyć się czegoś nowego, co zobaczy-
li u innych. Emocje związane ze wspólnym pokonywaniem trudności, z poczuciem
wspólnoty ale też z własnymi, indywidualnymi osiągnięciami sprawiają, że to, czego się
harcerze nauczyli, pozostanie w nich na dłużej. W dodatku wszystko się dzieje napraw-
dę, nie jest to gra - harcerze rzeczywiście podejmują decyzje, biorą odpowiedzialność
za pewne działania, w czasie ich wykonywania zmagają się z prawdziwymi trudnościa-
mi.
Projekt starszoharcerski wpływa na relacje w grupie - każdy ma wpływ na efekt końco-
wy, każdy jest potrzebny, żeby osiągnąć założony cel. Osoba, która się nie wywiązuje
ze swoich zobowiązań podlega presji grupy, a przy pomocy drużynowego, presja ta
może przynieść pozytywne efekty wychowawcze. Wspólne osiągnięcie wymarzonego
efektu końcowego wymaga oparcia się na wspólnym kodeksie postępowania, czyli
Prawie Harcerskim. Do niego członkowie grupy mogą się odnosić wtedy, gdy rozwiązu-
ją problemy, reagują na konflikty, a także podczas podsumowań. Z jednej strony odwo-
łania do Prawa Harcerskiego pomagają utrzymać więzi w grupie, z drugiej strony, dzięki
zastosowaniom w do konkretnych sytuacjach, harcerze coraz lepiej rozumieją wartości
zawarte w Prawie Harcerskim.
Inne zalety projektu starszoharcerskiego to możliwość wykorzystania indywidualnych
potrzeb i różnorodności zainteresowań. Niektóre zadania mogą być podejmowane
przez wszystkich, inne są tylko dla mniejszych grup, każdy może znaleźć dla siebie coś,
w co może się włączyć. Projekt pomaga też wytworzyć właściwe relacje między druży-
nowym a harcerzami starszymi - obie strony mają swój udział w realizacji projektu, ale z
czasem harcerze przestają od drużynowego oczekiwać organizowania dla nich zajęć,
zaczynają traktować go jak wychowawcę, który cierpliwie pomaga radzić sobie z błę-
dami i problemami.

ZADANIA DRUŻYNOWEGO
Bez względu na to, w jakim wieku są twoi harcerze, twoja rola jest bardzo ważna. Nie
jesteś tylko biernym obserwatorem ich działania. Nie jesteś też organizatorem, który
wraz z innymi osobami z kadry przygotowuje projekt i zaprasza harcerzy do udziału w
niektórych jego częściach. Twoje zadania są inne.
Przede wszystkim musisz zatroszczyć się o taki poziom wzajemnego zaufania i sza-
cunku, żebyś mógł mówić o partnerstwie między tobą a harcerzami, którzy mają zreali-
zować projekt.
Na początku musisz umiejętnie zachęcić harcerzy do idei projektów, podpowiedzieć
pierwsze pomysły, wyjaśnić formalne zasady.
Sprawdź, czy planowany projekt jest wykonalny, czy zespół będzie w stanie osiągnąć
swój cel. Oczywiście poprzez projekt można osiągnąć kilka celów, zadbaj jednak o to,
żeby znalazł się wśród nich konkretny efekt, widoczny sukces w wybranej dziedzinie.
Ocenienie możliwości harcerzy, co kiedy będą w stanie zrobić, nie jest prostym zada-
niem, wymaga doświadczenia w realizacji projektów. Trudność projektów powinna się
zwiększać z czasem, ale straty wywołane porażką zbyt ambitnego projektu - zniechę-
cenie, brak wiary w siebie, konflikty między jego uczestnikami - mogą być większe niż
korzyści w postaci zdobytego przy okazji doświadczenia. Sam musisz ocenić, czy w
danej chwili lepiej jest budować na małych sukcesach, czy podejmować wielkie wyzwa-
nie.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

129

Twoją rolą jest zapewnienie każdemu uczestnikowi możliwości do rozwoju, co zostało
już opisane w części poświęconej zgodności projektu z metodą harcerską.
Podczas realizacji projektu może się zdarzyć, że będziesz musiał rozwiązywać konflikty
w grupie, oczywiście opierając się na Prawie Harcerskim. Twoim zadaniem będzie też
włączanie pozostałych elementów metody harcerskiej w wykonanie projektu, to nie
zawsze następuje automatycznie.
Kolejnym bardzo ważnym zadaniem jest motywowanie i wspieranie harcerzy. Może się
zdarzyć, że w trakcie projektu pewne jego części okażą się nie tak fascynujące jak po-
zostałe. Jeśli jednak są potrzebne, postaraj się przekonać harcerzy do zajęcia się nimi.
Jeśli harcerze nie nadążają za harmonogramem projektu, nie próbuj wykonywać czego-
kolwiek za nich - lepiej wspólnie poszukajcie przyczyn i rozwiązań pojawiających się
problemów.
Wreszcie do Ciebie należy umiejętne łączenie projektów z planem pracy drużyny.

PROJEKTY STARSZOHARCERSKIE A PLAN PRACY
Tyle zostało powiedziane o korzyściach, jakie niosą ze sobą projekty, ale nadal możesz
mieć wątpliwości. Skoro projekty są własnymi, często spontanicznymi inicjatywami har-
cerzy, nie można ich przewidzieć na początku roku i wpisać do planu pracy. A realizacja
ambitnych projektów może pochłonąć harcerzy tak bardzo, że nie wystarczy im czasu
na realizację tego, co zaplanowaliście na początku roku. Czy oznacza to, że stosowanie
projektów wyklucza całoroczne planowanie pracy?
Oczywiście nie - drużynowy i rada drużyny powinni umiejętnie wplatać podejmowane
projekty w plan pracy drużyny, umożliwiając prezentację osiągnięć zrealizowanego pro-
jektu na zbiórce drużyny oraz wykorzystując ich elementy do dalszej pracy całej druży-
ny.
Projekt może być realizowany przez drużynę, przez pojedynczy zastęp lub przez powo-
łaną tylko na czas projektu grupę zadaniową. W każdym przypadku podjęcie się projek-
tu nie wyklucza uczestnictwa w innych działaniach, z nim nie związanych. Rozpoczęcie
projektu nie wymaga rezygnacji ze zbiórek zastępów, drużyny, z wyjazdu na biwak czy
rajd.
Niektóre projekty można przewidzieć – wiesz wcześniej o projektach wpisanych w pro-
gramy prób na stopnie (patrz następny rozdział), a gdy przyjrzysz się planowanym dzia-
łaniom drużyny, bez problemu wskażesz zbiórki, imprezy, które mogą zachęcić harce-
rzy do dłuższego zajęcia się jakimś tematem. Jeśli na początku roku planujesz zbiórkę
na temat ochrony przyrody, bo chcesz przekonać drużynę do uczestnictwa w Akcji
„Sprzątanie świata”, to może przy okazji jakiś zespół zechce zrobić reportaż pokazują-
cy, jak bardzo zaśmiecona jest wasza okolica. Albo ktoś wpadnie na pomysł przepro-
wadzenia wywiadów z uczestnikami akcji, żeby dowiedzieć się, dlaczego zdecydowali
się na „zbieranie cudzych śmieci”? Wszystkie takie działania mogą stanowić projekty,
które mieszczą się w waszym planie pracy i ich efekty mogą być zaprezentowane pod-
czas podsumowania akcji.
Dobrze jest zanotować sobie w planie pracy, które zbiórki mogą być dobrymi okazjami
do podjęcia mniejszych lub większych projektów.
W przypadku dłuższych projektów, mogą wystąpić 2 typy sytuacji. Pierwszy – pomysł
na projekt pojawił się po jakiejś inspirującej zbiórce, jest jej przedłużeniem, więc naj-
prawdopodobniej pomoże wam w realizacji tego celu, do którego prowadziła ta zbiórka.
Zwykle z jednym celem związanych jest wiele zbiórek, więc za kilka miesięcy, przy ko-
lejnej zbiórce, znowu pojawi się okazja, żeby pochwalić się wynikami pracy zespołu. W
ten sposób projekt wplata się w plan pracy. Typ drugi – pomysł na projekt nie jest zwią-
zany z dotychczasową pracą drużyny, ale wyniknął z nowo odkrytych potrzeb otoczenia
lub samych harcerzy. Jeśli w żaden sposób nie wiąże się on z celami pracy drużyny, ale

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

130

na forum rady drużyny ustalicie, że jest on ważny i należy go zrealizować, nawet jeśli
trzeba będzie przez to zrezygnować z innego przedsięwzięcia, możecie decyzją rady
wprowadzić zmiany do planu pracy.
Wraz z upływem czasu, gdy nabierzecie doświadczenia, gdy harcerze będą coraz bar-
dziej samodzielni, może się okazać,  że już nie wplatacie projektów w plan pracy, ale
budujecie plan pracy w oparciu o projekty.

PROJEKT STARSZOHARCERSKI A STOPNIE I SPRAWNOŚCI
Podobnie jest ze stopniami i sprawnościami – projekty mogą być zaplanowaną z góry
częścią składową próby, ale też mogą zachęcać do zdobycia sprawności lub do dołą-
czenia czegoś nowego do próby na stopień.
Wydaje się to skomplikowane? Popatrz na to po kolei.
Realizując próbę na stopień lub na sprawność trójgwiazdkową harcerz może zaplano-
wać większe przedsięwzięcie, do którego będzie potrzebował zespołu. W wielu przy-
padkach przedsięwzięcie to może być osobnym projektem.
Jeśli ktoś zechce zdobyć sprawność Obrońcy praw człowieka, powinien przygotować
akcję na rzecz ochrony praw człowieka, np. akcję pisania listów wraz z Amnesty Inter-
national. Przygotowanie i przeprowadzenie takiej akcji składa się z wielu zadań, w które
mogą zaangażować się inny harcerze z drużyny, każdy będzie zajmować się inną czę-
ścią przygotowań, taką która mu najbardziej pasuje. Jak widać akcja taka może być
projektem, zainicjowanym przez jednego harcerza w ramach jego sprawności, ale wy-
konywanym przez zespół.
Inny harcerz, który zdobywa stopień  ćwika, planuje przekonać wszystkich, że zdrowe
żywienie może być smaczne. Podsumowaniem jego badań w tym temacie ma być przy-
jęcie z potrawami o szczególnych wartościach odżywczych. Można z tego zrobić więk-
szą imprezę, na którą zaprosicie rodziców lub zaprzyjaźnioną drużynę, kilka osób pod
kierunkiem tego harcerza ugotuje potrawy, inni przygotują oprawę – zaproszenia, wy-
strój sali, program artystyczny. Znów masz projekt zainicjowany przez jedną osobę, ale
angażujący inne osoby zainteresowane takimi działaniami.
Z drugiej strony realizowany projekt może zachęcać harcerzy do zdobywania sprawno-
ści. Podczas wykonywania opisanych wyżej przykładowych projektów ktoś odpowie-
dzialny za rejestrowanie przebiegu wydarzeń może zdecydować się na zdobycie
sprawności reportera, osoba zajmująca się wystrojem sali może rozpocznie w ten spo-
sób realizację wymagań na dekoratora.
Podobnie wcześniej zaplanowany projekt może wpisywać się w próby na stopień wielu
osób. Jeśli drużyna zdecyduje się wziąć udział w Akcji „Sprzątanie świata” nie tylko jako
uczestnicy, ale też jako współorganizatorzy, będzie można mówić o dużym, złożonym
projekcie. Wtedy harcerze zdobywający pionierkę-odkrywcę będą mogli wykonać zada-
nia związane z planowaniem swojego czasu, z kontaktami z instytucjami, ale też z eko-
logią i poznawaniem swojej miejscowości. Harcerze zdobywający samarytankę-ćwika
do tego będą mogli odbyć zwiad tematyczny i wykonać „mapę potrzeb”.

FORMALNOŚCI
Jak widać projekt zostawia dużą swobodę harcerzom, co do tematu, wykonawców, cza-
su realizacji. Ale pewne formalne zasady i tryb realizacji projektu są ustalone.
1.  Projekt jest realizowany przez zastęp starszoharcerski (lub inny zespół skupiający

harcerki i harcerzy starszych powołany specjalnie do realizacji projektu)

2. Decyzja o realizacji projektu przez zastęp jest dobrowolna i samodzielna. Zadanie

zostaje podjęte z własnej inicjatywy wykonawców, wspólnie zaplanowane, reali-
zowane i oceniane przez grupę. Punktem wyjścia jest jakieś zamierzenie, podję-
cie jakiejś inicjatywy, wytyczenie jakiegoś celu w grupie. W toku realizacji projektu

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

131

każdy uczestnik wykonuje wynikające z planu zadania indywidualne zgodne ze
swoimi możliwościami i zainteresowaniami.

3. Realizacja projektu starszoahcrerskiego polega na wykonaniu zaplanowanych

zadań w okresie nie dłuższym niż 6 miesięcy.

4. Realizacje zadań zespół odnotowuje w „Karcie projektu starszoharcerskiego”.

Karta powinna zawierać:

nazwę realizowanego projektu,
wykaz członków zastępu (zespołu) realizującego projekt,
plan realizacji projektu (z uwzględnieniem osób odpowiedzialnych za poszczegól-

ne zadania),

planowany czas trwania realizacji projektu.

5. Prawo do podjęcia decyzji o rozpoczęciu realizacji oraz zaliczaniu projektu star-

szoharcerskiego, po wspólnej jego ocenie razem z realizującymi mają rady:

drużyny starszoharcerskiej,
drużyny wielopoziomowej.

Zastęp (zespół) podejmuje decyzję o rozpoczęciu realizacji projektu starszohar-
cerskiego prezentuje plan realizacji radzie drużyny. Po uzyskaniu zgody rady dru-
żyny na realizację projektu zespól przystępuje do realizacji a decyzja ta jest ogła-
szana w rozkazie drużynowego. Rada drużyny może zaproponować zespołowi
zmianę niektórych zadań lub uzupełnienie programu realizacji o inne ważne za-
dania.

6. Zespół realizujący projekt starszoharcerski w dowolnej formie dokumentuje jego

przebieg.

7. Po zrealizowaniu zadań lub po upływie czasu próby zespół podsumowuje swoją

pracę, dokonuje samooceny i występuje do prowadzącego próbę z wnioskiem o
zaliczenie projektu starszoharcerskiego całemu zespołowi lub pojedynczym jego
członkom, jeżeli taki był wynik samooceny zespołu. Zespół realizujący projekt
starszoharcerski przedstawia w tym celu dokumentację realizacji projektu oraz
dokonuje prezentacji, pokazu publicznego zobrazowania efektów, wyników pro-
jektu starszoharcerskiego.

8. Na podstawie przedłożonej dokumentacji i po zaprezentowaniu przez zespół

przebiegu realizacji projektu starszoharcerskiego uczestnictwie podsumowaniu
zadania przez zespół rada drużyny podejmuje decyzję o zaliczeniu projektu. De-
cyzja ta ogłaszana jest w rozkazie i wpisana do książeczki harcerskiej.

PODSUMOWANIA
Jak widać ocena projektu starszoharcerskiego powinna być dwuetapowa – najpierw
dokonuje jej zespół, potem rada drużyny.
Podczas oceniania projektu, trzeba znowu sprawdzić, czy spełnił on kryteria projektu
harcerskiego. Spróbuj odpowiedzieć na pytania:

czy harcerki i harcerze właściwie podeszli do realizacji obranego projektu,
czy potrafili ustalić samodzielnie prawidłowy harmonogram pracy i produktywnie wy-

korzystali czas pozostający do ich dyspozycji,

  czy umieli podzielić między siebie zadania,
  czy okazali zainteresowanie współpracą,
jak wcielili w życie wspólnie podejmowane decyzje,
  czy poradzili sobie z pojawiającymi się problemami i konfliktami.

Nie zadawaj tych pytań wprost harcerzom, za to przygotuj pytania, które będą dla nich
zrozumiałe i mogą naprowadzić ich na właściwy trop, np.:

Czy wszyscy wykonali zadania, których się podjęli?
Czy wszystko poszło zgodnie z planem?

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

132

Czy jesteście zadowoleni z efektu końcowego?
Czy propozycje, pomysły wszystkich osób zostały wzięte pod uwagę?
Czy wszyscy dobrze się czuli w waszej grupie?
Co zmienilibyście, gdybyście mieli zrobić to wszystko jeszcze raz?

W efekcie końcowym projektu starszoharcerskiego, dzięki wykonaniu przez pojedyncze
osoby lub mniejsze zespoły wielu różnorodnych mniejszych zadań, otrzymujesz to coś
większe, efektowne, to coś konkretne, na co czekają twoi harcerze.

Więcej można znaleźć:

http://www.dokumenty.zhp.org.pl/seria.v.html

Projekt jako instrument metodyczny (Uchwała nr 39/XXXII Rady Naczelnej ZHP

z dnia 15 czerwca 2003 r. w sprawie wprowadzenia projektu jako instrumentu
metodycznego)

System Stopni Harcerskich (Uchwała nr 40/XXXII Rady Naczelnej ZHP z dnia

15 czerwca 2003 r. w sprawie przyjęcia instrumentu metodycznego - stopnie
harcerskie)

Sprawności Harcerskie (Uchwała nr 38/XXXII Rady Naczelnej ZHP z dnia 15

czerwca 2003 r. w sprawie przyjęcia instrumentu metodycznego - sprawności
harcerskie)

Podstawowy zestaw sprawności harcerskich,

http://www.dokumenty.zhp.org.pl/index_sprawn_harc_podst.html

Sprawności - zestaw uzupełniający,

http://www.dokumenty.zhp.org.pl/download_81/gku0383.doc

“Let's do a Scout project! Introduction to a project approach in Scouting”

http://www.scout.org/wsrc/ll/ll1en.shtml

KARTA PROJEKTU STARSZOHARCERSKIEGO

Projekt jest instrumentem metodycznym o ściśle zdefiniowanych elementach. Wszystkie
elementy można zawrzeć w karcie projektu, której wypełnienie jest jednym z warunków
rozpoczęcia realizacji projektu.
Rolą drużynowego jest przekonanie harcerzy, że karta projektu to nie zbędna biurokra-
cja, a pomoc przy projekcie. Przygotowanie dobrego wzoru karty projektu ułatwi harce-
rzom zaplanowanie jego realizacji a Radzie Drużyny ocenę przebiegu. Harcerze wypeł-
niając kartę uczą się systematyczności i planowania swojej pracy.
Najlepiej, żeby karta projektu mieściła się na jednej stronie formatu A4. Wtedy jej wy-
pełnienie nie wydaje się harcerzom ani trudne, ani pracochłonne.
Prawidłowe wypełnienie tej karty gwarantuje, że harcerze będą mieli czas na zastano-
wienie się nad tym, jaki jest cel projektu, jakie kroki poprowadzą ich do jego osiągnięcia
i kto będzie za poszczególne kroki odpowiedzialny. Ważne jest to, że na samym po-
czątku harcerze będą wiedzieli (jak obejrzą kartę projektu), że po jego zakończeniu bę-
dą musieli ocenić przebieg projektu we własnym gronie, że będą musieli zgromadzić
odpowiednią dokumentację i zastanowić się jak zaprezentować Drużynie wykonany pro-
jekt. Dopiero na końcu projekt jest oceniany przez Radę Drużyny.
Na karcie projektu powinno być napisane, że Rada Drużyny w ocenie weźmie pod uwa-
gę: zaplanowanie projektu, przebieg, zgromadzoną dokumentację i sposób jego zapre-
zentowania drużynie.
Dobrze by było, żeby każdy z członków zespołu projektowego miał swoja kopię karty
projektu.

KARTA PROJEKTU STARSZOHARCERSKIEGO

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

133

Hufiec / Drużyna: HUFIEC OTWOCK / 5 DH „LESNI”
Projekt starszoharcerski pod nazwą (tu wpiszcie nazwę projektu)
Cel projektu:
(tu wpisujecie po co robicie ten projekt, jakie przyniesie korzyści osobom realizują-
cym projekt a jakie Waszemu środowisku: miastu, drużynie, itd.)

Szef projektu:
(osoba, która będzie
odpowiadała za cały
projekt przed radą dru-
żyny)

Zaangażowane osoby: (osoby, które będą współrealizo-
wały projekt, w czasie realizacji będą mogły pokazać swoje
indywidualne możliwości - w zadaniach indywidualnych i
umiejętność pracy zespołowej – w zadaniach zespoło-
wych)

Planowany czas rozpoczęcia:

Planowany czas zakończenia:

H a r m o n o g r a m p r o j e k t u

Czynność (poszczególne czynności prowadzące do zre-
alizowania projektu)

Osoba odpowie-
dzialna

Termin

Dokumentacja i sposób zaprezentowania projektu starszoharcerskiego:
(Jaka będzie dokumentacja z projektu? W jaki sposób projekt będzie zaprezentowa-
ny szerszemu gronu, które nie było zaangażowane bezpośrednio w realizację projek-
tu)

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

135

Pytania

Jakie projekty starszoharcerskie będą realizowane w twojej drużynie w najbliższym

półroczu?

Jakie projekty starszoharcerskie mogą się pojawić, jeśli harcerzy zainteresuje temat

którejś planowanej zbiórki?

Jak przygotujesz zastępowych do kierowania projektami?
Czy w najbliższym czasie będziesz powoływać jakieś grupy zadaniowe do realizacji

planowanego projektu? Kiedy projekt starszoharcerski wpisuje się w program pracy
drużyny? Kiedy wynika z programu? Kiedy wpływa na program pracy drużyny?

Jaka jest różnica w projektach realizowanych przez 13- letnich harcerzy a 15- let-

nich harcerzy?

Na jakie potrzeby harcerzy starszych odpowiada projekt starszoharcerski?
Jak nauczyć harcerzy starszych realizować projekty starszoharcerskie? Jaka jest

rola drużynowego?

Program

Poszukiwanie

wartości

wszystkie działania powinny się

odbywać w Duchu Harcerstwa

„ubranie”

programu w

wartości

charakterystyczne

formy pracy

jes
t

ali

real

izuj

Działanie

drużyny

O programie de

cyduje

drużynowi i rad

drużyny

Prawo i

Przyrzeczenie

Harcerskie

charakterystycznych

form pracy

realiz

ują

realizowane na

zbiórkach przez

Projekt

Potrzeby

rozwojowe

Moje potrzeby

wpływają na

ływ

ają

w ramach

sprawności

Planie pracy

drużyny

zapisa

ny w

Samodzielnego

programowo

obozu

realizowany w

ramach

Systemu

małych grup

realizowany w ramach

realizowany

się

ływ

izo

w ramach prób

na stopnie

muszą być

Osadzone w

realnym życiu

w r
a

z i

nicja
ty

Poszukiwanie

zainteresowań

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

136

Projekt sth

Program

realizowany

w ramach

realiz

owan

y w ra

mach

zawie

rają s

ię i w

pływ

ają n

poszukiwanie

zainteresowań w

tym pól

działania/służby

w ramach

System

małych grup

z inicjatywy

realizowany

w ramach

inne grupy

projektowe

czyli

Wyzwania

Potrzeby

rozwojowe

Moje potrzeby

wpływają

na wybór oraz

są wpisane

w istotę

wymagań

adekwatne

do możliwości

kadra musi nad

nimi panować

nie utożsamiać z

wysiłkiem

fizycznym

osadzone w

realnym życiu

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

138

Słowa-klucze metodyki

starszoharcerskiej

Słowa-klucze metodyki

starszoharcerskiej

Działanie

drużyny

Śródroczna działalność drużyny prowadzona jest na

zbiórkach drużyny i zbiórkach zastępów. Zbiórki odbywa

się regularnie. Harcerki i harcerze włączają się w

organizację, przygotowanie programu jak i prowadzenie

zbiórek drużyny. W miarę potrzeb pojawiają się grupy

zadaniowe. Dużą rolę odgrywa rada drużyny, która

planuje i po zrealizowaniu zadania je ocenia.

Śródroczna działalność drużyny prowadzona jest na zbiórkach drużyny, zbiórkach za-
stępów i podczas pracy grup zadaniowych. Jednak, żeby móc pomówić więcej o zbiór-
kach, należy wyjaśnić sobie pojęcia: czym jest drużyna i zastęp oraz jakie są różnice
między nimi.

DRUŻYNA STARSZOHARCERSKA jest jednostką organizacyjną ZHP.

Drużyna starszohacrerska może składać się z co najmniej 16 osób (wyjątkowo: 12
osób). Drużyna starszoharcerska pracuje metodyką starszoharcerską, a w drużynie
wielopoziomowej drużynowy stosuje metodyki odpowiednie do wieku członków drużyny.

Drużyna zwykle składa się z 2-5 zastępów. Działa w niej zastęp zastępowych i Rada
Drużyny. Przyboczni pomagają Drużynowej czy Drużynowemu w organizowaniu zbiórek
drużyny lub wypełniają inne przydzielone im zadania. Większość decyzji zapada na Ra-
dzie Drużyny. Pracę zastępów cechuje samodzielność i samorządność; zastępowy jest
wybierany przez zastęp, program jest tworzony wspólnie w zastępach.

Drużyna starszoharcerska pracuje zastępami, które działają w środowisku swojego za-
mieszkania i spotykają się regularnie (przynajmniej raz w miesiącu) na zbiórkach druży-
ny. Podsumowaniem całorocznej pracy drużyny starszoharcerskiej jest obóz. Harcerki i
harcerze włączają się w organizację, przygotowanie programu jak i prowadzenie zbió-
rek drużyny. W miarę potrzeb pojawiają się w drużynie grupy zadaniowe.

Każda drużyna powinna posiadać nazwę, numer, obrzędowość, plan działania, propo-
rzec, kronikę oraz inną dokumentację organizacyjną.

ROLA GRUPY RÓWIEŚNICZEJ

Istnieje silna potrzeba poczucia przynależności nie tylko do zastępu i drużyny, ale rów-
nież szczepu, hufca. Grupa rówieśnicza jest podstawowym środowiskiem, wywierają-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

139

cym wpływ na kształtowanie zachowań oraz postaw harcerki i harcerza. Wraz z nowymi
zainteresowaniami pojawiają się też inne grupy, do których należy członkowie drużyny
(grupa językowa, grupa sportowa). Trzeba wtedy szczególnie wspierać harcerkę i har-
cerza, aby w warunkach wchodzenia w nowe środowiska harcerstwo nadal pozostało
dla nich atrakcyjne.

ZBIÓRKI ZASTĘPÓW

Zbiórki zastępu są samodzielnie przygotowane i przeprowadzane zarówno przez zastę-
powego, jak
i przez poszczególnych członków zastępu. Odbywają się w regularnym, np. tygodnio-
wym rytmie. Tematyka zbiórek związana jest z przyswajaniem pogłębionych wiedzy i
umiejętności harcerskich. Jednocześnie duży wpływ na tematykę zbiórek mają indywi-
dualne zainteresowania członków zastępu.

ZASTĘP – to grupa dziewcząt lub chłopców. W skład zastępu wchodzi około 6-8 osób.
Zastęp samodzielnie planuje swoją pracę i realizuje zadania.
Zbiórki zastępu przygotowywane są zarówno przez zastępowego, jak i poszczególnych
członków zastępu. Członkowie zastępu mają podobne zainteresowania i są w podob-
nym wieku. Zastęp posiada: nazwę – związaną z nazwą drużyny, proporzec, kronikę
zastępu, obrzędowość. Może posiadać również skarbiec zastępu czy swój szyfr.

Jak już wspomniano, drużyna składa się z zastępów i to właśnie w nich powinno odby-
wać się przede wszystkim życie w drużynie.

Wynika to z podstawowego elementu metodyki, jaką jest system małych grup. Małych
grup czyli właśnie zastępów. Na tym systemie Baden Powell zbudował cały ruch skau-
towy pisząc w swoich „Wskazówkach dla skautmistrzów”, że najlepsze wyniki osiągają
te drużyny, które najbardziej zaufały zastępowym. W tym B-P widział tajemnicę wycho-
wania.

I od jego czasów nic się w tym zakresie nie zmieniło.

Tak musimy prowadzić tak ułożyć pracę w drużynie, żeby dać szansę harcerzom po-
pracować w zastępach. Niezależnie od tego jak liczna będzie drużyna, na pracę musi
składać się praca coraz bardziej samodzielnych zastępów.
Zbiórki drużyny powinny mieć charakter spotkania całej drużyny i podsumowania pracy
zastępów.

Pamiętać musimy o tym, że cały czas odpowiadamy za to, co robią harcerze na zbiór-
kach. Zbiórkach zastępów też. Pomimo tego, że dajemy zastępom pewien stopień sa-
modzielności, to musimy wiedzieć gdzie odbywa się zbiórka zastępu, kiedy, co na niej
będzie się działo i jakie będą jej efekty.

Najpraktyczniej i najbardziej wygodnie dla harcerzy będzie takie np. zorganizowanie
zbiórek drużyny i zastępów, że będą odbywały się na przemian, tego samego dnia ty-
godnia (np. w piątek). Może zdarzyć się oczywiście taki miesiąc, że zbiórek drużyny
będzie 3, albo 1. Zależy to od potrzeb.
Dzięki temu zbiórki będą odbywały się regularnie, co tydzień. Najlepiej, gdyby była to
też ta sama godzina.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

140

Stałe terminy zbiórek są bardzo ważnym elementem organizacji życia drużyny.

Powierzając część zadań zastępowych musimy oczywiście wspierać ich w tym czego
nie potrafią. Najlepiej do tego użyć ciała nazywanego zastępem zastępowych. Jest to
miejsce, w którym zastępowi mogą wymienić się doświadczeniami w prowadzeniu za-
stępów, zdobyć nową wiedzę.
Jest to swego rodzaju nieustający kurs zastępowych.

Dobrze, żeby na zbiórkach zastępu zastępowi mogli nauczyć się jak powinna wyglądać
zbiórka zastępu. Czyli zastęp zastępowych powinien być tak prowadzony przed druży-
nowego, żeby zastępowi mogli potem przenosić doświadczenia z tego zastępu do swo-
ich zastępów.

Czy jest sens tworzenia zastępu zastępowych jeżeli drużyna nie jest zbyt liczna (ma np.
tylko 2 zastępy)? To zależy... Są dwa wyjścia: można do takiego zastępu dołączyć jesz-
cze funkcyjnych zastępów lub (co chyba lepsze w takiej malej drużynie) połączyć zada-
nia rady drużyny i zastępu zastępowych.

Zbiórki zastępów powinny być przygotowywane przez zastępowego na podstawie wy-
tycznych, które będą opracowane na radzie drużyny. W ich opracowywaniu zastępowi
oczywiście biorą udział (jako członkowie rady drużyny).

Dobrze by było, żeby każda zbiórka miała zrozumiały dla zastępowego cel. Zastępowy
powinien móc sam ocenić po zbiórce czy cel został osiągnięty. Zbiórki zastępów mogą
być też podsumowywane na zbiórkach rady drużyny/zastępu zastępowych. Zwłaszcza
wtedy, kiedy mamy do czynienia z mniej doświadczonymi zastępowymi.
Najlepiej, żeby zbiórki zastępów miały charakter zadaniowy. Wtedy łatwo można się
przekonać czy cel zbiórki został osiągnięty (zadanie będzie wykonane).
Pamiętać należy o tym, żeby zbiórki zastępów nie były oderwanymi od zbiórek drużyny
towarzyskimi spotkaniami harcerzy. Nie chodzi oczywiście o to, że zbiórka zastępu nie
może przekształcić się w spotkanie grupy przyjaciół, tylko o to, że te zbiórki mają wyni-
kać z planu pracy drużyny i powinny dać się podsumować na zbiórkach drużyny.

Zbiórki zastępów mogą być problemem w tych drużynach, które do tej pory nie praco-
wały systemem zastępowych. Zastępowi wtedy mogą mieć problemy z zaplanowaniem i
przeprowadzeniem zbiórek (do tej pory robił to za nich drużynowy). W takiej sytuacji
rada drużyny powinna poświecić sporo uwagi temu, żeby zastępowi nie byli pozosta-
wieni samym sobie.

Zastępy powinny prowadzić swoją dokumentację z odbytych zbiórek. Może ona przy-
brać różną formę. Najbardziej harcerską wydaje się kronika zastępu. Cel jej prowadze-
nia jest taki, że taka kronika powie wiele o zastępie. Regularność wpisów świadczyła
będzie o dobrej organizacji zastępu, atrakcyjna forma o inwencji, bogatość wpisów o
bogatym życiu zastępu.
Kronika powinna być pokazywana na zbiórkach drużyny. Po to, żeby można było wy-
mienić się pomysłami na jej prowadzenie, pochwalić się tym, co zastęp zrobił (zwłasz-
cza przy bardziej samodzielnych zastępach).

Na pewno rada drużyny powinna jakoś oceniać te kroniki. Można tu zastosować jakąś
formę zdrowej rywalizacji między zastępami.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

141

Prowadzenie kroniki zastępu jest okazją do zaliczenia zadań na sprawności i stopnie
przez kronikarza. Dobrze jest, żeby w jej prowadzenie było zaangażowanych jak naj-
więcej osób.

Założenie kroniki zastępu jest dobrym pomysłem na rozpoczęcie pracy w zastępach.
Wtedy następuje naturalny podział ról i harcerze mają już coś, wokół czego mogą sku-
pić swoja działalność. Wymusza chociażby taką rzecz jak nazwę zastępu (co to za kro-
nika, w której nie ma nazwy zastępu?)
Kronika jest bardzo ważną częścią obrzędowości zastępu.

ZBIÓRKI DRUŻYNY
Zbiórki drużyny odbywają się regularnie, w trybie określonym kalendarzem drużyny, nie
rzadziej niż raz w miesiącu. Harcerki i harcerze włączają się w organizację, przygoto-
wanie programu, jak i prowadzenie zbiórek drużyny. Realizowane przez nich próby na
stopnie mają wpływ na kształt programu drużyny.

Czym jest zbiórka drużyny?
Zbiórka harcerska, to spotkanie członków drużyny lub zastępu mające pewien z góry
określony cel.
Mówiąc prościej – zbiórka ma czemuś służyć, ma pomóc coś osiągnąć, rozwiązać. Ce-
lem może być np.
przygotowanie zbiórki wigilijnej, zaplanowanie obozu, rozdanie zadań, podsumowanie
czegoś bądź też
wspólna zabawa.

Zbiórki drużyny przygotowane są przez Radę Drużyny. Muszą wynikać z planu pracy
drużyny.
Ich tematyka powinna być znana z dużym wyprzedzeniem. Ważne jest, żeby odbywały
się w stałym terminie. Jak to już zostało powiedziane wcześniej, na zbiórkach drużyny
podsumowuje się to, co działo się na zbiórkach zastępów.

Elementy zbiórki drużyny mogą być przygotowywane przez zastępy. Przygotowanie
tego elementu może być treścią zbiórki zastępu.

Zbiórki drużyny muszą być podsumowywane przez radę drużyny. Najlepiej, żeby spo-
tkania rady drużyny odbywały się w stałym (np. miesięcznym) cyklu.

GRUPA ZADANIOWA
Grupa zadaniowa to mniejsza grupa powołana do wykonania jednego zadania, składa-
jąca się z członków różnych zastępów lub części członków jednego zastępu. Grupę ta-
ką tworzy się, gdy do wykonania jest szczególne zadanie, którego nie jest w stanie pod-
jąć jeden zastęp lub nie musi wykonywać cały zastęp.

DRUŻYNA STARSZOHARCERSKA SPOTYKA SIĘ SYSTEMATYCZNIE NA
ZBIÓRKACH

Na zbiórkach realizuje się i podsumowuje zadania wynikające z programu pracy druży-
ny. Drużyna rozpoczyna swoją pracę we wrześniu i kończy rok harcerski w sierpniu.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

142

Każdy rok rozpoczyna się jego inauguracją. W planie pracy drużyny oprócz harcerskie-
go programu wychowawczego, który stwarza możliwość stałej aktywności i sprawdzania
się, zawarte są również zbiórki, wynikające z przyjętych tradycji i zwyczajów drużynie.
Odbywają się także zbiórki uroczyste, tj. np. przyjęcie do drużyny, nadanie stopnia, uro-
czyste wręczeni chust.

DRUŻYNA PRACUJE W ZASTĘPACH

Czasem jednak okazuje się, że jest jakieś zadanie przed drużyną, którego nie sposób
wykonać w zastępie, a nie ma potrzeby, żeby zajmowała się tym cala drużyna. Przykła-
dem może być przygotowanie akcji zarobkowej drużyny. Niech będzie nieśmiertelna
akcja „Znicz”. Na przygotowanie takiej akcji składa się wiele czynności, w których wyko-
nanie powinna być zaangażowana spora liczba harcerzy: reklama, uzyskanie pozwole-
nia, przygotowanie stoisk, podział harcerzy na stoiska, zakup zniczy, rozliczenie.

W takich sytuacjach warto jest powołać grupę zadaniową. Jest to grupa harcerzy ze-
branych wokół celu, którym jest wykonanie zadania. Taka grupa składać się może z
harcerzy z różnych zastępów i nie musi pracować pod kierunkiem jednego z zastępo-
wych. Przy bardziej złożonych zadaniach szefem zespołu może być przyboczny lub
drużynowy.

Zespól pracuje do czasu zakończenia zadania.

Fakt powołania takiego zespołu (z imiennym wyliczeniem składu, szefa oraz celu dzia-
łania) można ogłosić w rozkazie. Będzie to forma motywacji zespołu (i szefa) do działa-
nia.
Wykonanie zadania potwierdzamy w książeczkach harcerskich członków zastępu.

Ważne jest to, żeby skład zespołu odpowiadał zadaniu, jaki przed nim stoi. Drużynowy
powołując taki zespól powinien zadbać o to, żeby każdy harcerz miał w nim swoje za-
danie, z którego będzie można go rozliczyć. Rozkład pracy powinien odpowiadać moż-
liwościom harcerzy.
Wykonanie zadania może być forma zaliczenia zadań na stopień lub sprawność.

Grupa zadaniowa powołana jest do wykonania zadania wynikającego z planu pracy
drużyny, wcześniej znanego i przeważnie narzuconego harcerzom. Zadanie do zreali-
zowania przez taki zespól jest na ogół powtarzalne i już kiedyś (np. przed rokiem) było
w drużynie realizowane. Nie wymaga od harcerzy odkrywania nowych rzeczy i prowa-
dzenia długich badań i poszukiwań.

OBÓZ

Szczególnie zalecane są takie formy pracy, które stwarzają możliwość aktywnego po-
szukiwania autorytetów i pola służby, własnego uzasadnienia dla systemu wartości
określonych w Prawie i Przyrzeczeniu, poszukiwanie do wewnątrz – poznawanie siebie,
ukierunkowania zainteresowań.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

143

Letnie formy działalności to:

obóz

Obóz drużyny to możliwość sprawdzenia i podsumowania całorocznej pracy drużyny i
zastępów. Pełniąc na obozie różne funkcje harcerki i harcerze mają możliwość zdoby-
wania nowych doświadczeń
i przygotowują się do podejmowania odpowiedzialności za drużynę i jej rozwój.

obóz wędrowny

Ta forma obozu stwarza możliwość poszukiwania i poznania interesujących ludzi, nie-
znanych kultur, zaspokojenia potrzeby odkrywania nowości a także możliwości rozwoju
fizycznego

obóz specjalnościowy

Harcerki i harcerze dzięki tej formie letniego wypoczynku mają możliwość poznania
nowych dziedzin aktywności, sprecyzowania swoich zainteresowań, opanowania no-
wych umiejętności.

obóz zagraniczny

Daje możliwość poznania świata, nowych ludzi i nowych kultur. Stwarza warunki do
sprawdzenia się
w niecodziennych sytuacjach, praktycznego stosowania obcego języka oraz zdobytych
wiadomości
z zakresu historii, geografii.

Wyróżniamy kilka podziałów drużyn funkcjonujących ze względu na ich specyfikę pra-
cy. I tak wyróżniamy podziały drużyn:

Ze względu na ich skład:

Koedukacyjne (składające się i dziewcząt i chłopców).
Żeńskie (w skład których wchodzą tylko dziewczęta).
Męskie (w skład których wchodzą tylko chłopcy).

Ze względu na środowisko działania wyróżnia się starszoharcerskie drużyny:

Środowiskowe (działające na terenie np. dzielnicy miasta, skupiające w swoich sze-

regach dzieci

z różnych szkół).
Miejskie (działające w mieście).
Wiejskie (działające na wsi).

Drużyny starszoharcerskie mogą również mieć charakter specjalnościowy (np. druży-
ny
turystyczne, pożarnicze, wodne i żeglarskie, ratownicze itd.)

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

145

Prawo i

Przyrzeczenie

Harcerskie

Program

Poszukiwanie

wartości

Działanie
drużyny

burzliwa

krytyka

z której

wynika

znalezienie i

zaakceptowanie

systemu wartości

wszystkie działania powinny

się odbywać w Duchu

Harcerstwa

„ubranie”

programu w

wartości

charakterystyczny

form pracy

jest r

eali
zow
a

real
iz

śc

O programie decyduje

drużynowi i rada drużyny

charakterystycznych

form pracy

realizują

ali

e n

ió

h p

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

146

Działanie

drużyny

odbyw

a się

zgodn

ie z

system

wartoś

zawart

ym w P

iPH

Prawo i

Przyrzeczenie

Harcerskie

= zorganizowanie

do pracy

ić

ść

Podział obowiązków między

drużynowego a radę drużyny

drużynowy

Planie pracy

drużyny

pis

y w

Program

O programie

decyduje

drużynowy i rada

drużyny

Systemu
małych grup

= zastępy

realizowany

w ramach

Rola

drużynowego

Prawa i obowiązki

drużynowego

Prawa i obowiązki rady

drużyny

„opisy funkcji”

i kompetencje

Zasady zmieniania

regulaminu

Zasady doboru

dodatkowych kandydatów

do rady drużyny

REGULAMINIE

przyboczni

zastępowi

ew. inni

dzieli s

ię swoim

obowią

zkami

Przewodnik we

wszystkich

poszukiwaniach

Potrafi radzić sobie z

buntem, w tym

buntem przeciwko

sobie

W tej grupie wiekowej

szczególnie ważna

jest jego charyzma

Pracuje ze

swoją kadrą

zapisać w

tworzą ją

zasa

dach

RADA DRUŻYNY

tworzy

+
+
+

akceptowani przez drużynowego

(ew. stymulowany wybór)

wybierani

przez zastęp

tworzy program

drużyny

kierują

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

147

Plan pracy

drużyny

pis

y w

Program

Systemu

małych grup

= zastępy

realizowany

w ramach

Samodzielnego

programowo

obozu

realizowany w

ramach

podsumowywany w

ramach

zostawić miejsce

na samodzielność

charakterystyczne

formy pracy

specyficzna

forma pracy

RADA DRUŻYNY

tworzy

PLAN PRACY-PROCEDURA

• Rada Drużyny ustala cele wychowawcze oraz główne

działania drużyny (które realizują cele wychowawcze).

Zostawia „miejsce” na projekty

• Zastępy planują pracę w odniesieniu do celów i w

odniesieniu do samodzielnych projektów

• Plan pracy jest stale doskonalony, kontrolowany,

uzupełniany o nowe projekty

• Na końcu roku podsumowana jest całość działań

• Projekty realizowane przez grupy zadaniowe również

uzupełniają plan

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

149

Słowa-klucze metodyki

starszoharcerskiej

Słowa-klucze metodyki

starszoharcerskiej

Rola drużynowego

Drużynowy jest przewodnikiem w

poszukiwaniach, W istotny sposób wpływa

na program drużyny i jej organizację.

Świadomie część decyzji powierza radzie

drużyny. Drużynowy dba o rozwój

przybocznych i wychowuje następcę.

ROLA DRUŻYNOWEGO

Główny cel ZHP – wspieranie młodego człowieka w rozwoju i kształtowanie charakteru realizo-
wany jest głównie w codziennej pracy każdej gromady i drużyny. Najważniejszym harcerskim
wychowawcą jest drużynowy. Dla realizacji celu naszej organizacji buduje on w drużynie
program wychowawczy, indywidualnie odpowiadający na potrzeby członków drużyny, ale
oparty na takich samych dla całej organizacji podstawach wychowawczych. Przez program
rozumiemy całokształt działań celowo podejmowanych przez instruktora i gromadę/drużynę
oraz stawianie wyzwań dla wspierania rozwoju młodego człowieka, kształtowania jego charak-
teru. Składają się na niego zadania stopni, gwiazdek zuchowych i sprawności, zadania zespo-
łowe, znaki służb, projekty, obóz, kolonia zuchowa itd. Program jest realizowany na szczeblu
gromady i drużyny, a oparty na tych samych dla całej organizacji wartościach. Dla wspierania
działań wychowawczych drużynowego harcerskie komendy w swoim programie pracy zawierają
działania wzmacniające realizację programu gromad i drużyn.

Osobisty przykład, stosowanie metody harcerskiej, wierność harcerskim ideałom w codziennym
życiu czyni drużynowego świadomym swej roli wychowawcą. Zadaniem poszczególnych szcze-
bli

organizacji

i poszczególnych zespołów instruktorskich jest wspomaganie pracy drużynowego, umacnianie
jego

roli

i pozycji w środowisku harcerskim i lokalnym. Jakość pracy drużynowego powinna być troską
całej wspólnoty instruktorskiej

Uchwała XXXIII Zjazdu ZHP w sprawie Podstaw wychowawczych ZHP

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

150

Drużynowy drużyny starszoharcerskiej jest przewodnikiem w poszukiwaniach. Drużynowy w
istotny sposób wpływa na program drużyny i jej organizację. Świadomie część decyzji powierza
radzie drużyny. Przed drużynowym stoi szereg zadań, o których musi pamiętać w swojej co-
dziennej harcerskiej pracy.

Ważne dla harcerek i harcerzy starszych jest, aby ich wódz był jednym z nich tj. pamiętał swoje
przeżycia w drużynie gdy miał 14 – 16 lat i śmiało się przyznawał do porażek, umiał pokazywać
swoje osiągnięcia. Charyzma drużynowego ma w tym okresie ogromne znaczenie dla harcerzy i
harcerek starszych.

"Być wychowawcą znaczy: dawać, służyć, pomagać, inspirować".
- Aleksander Kamiński

Rola drużynowego wynika wprost z celów istnienia harcerstwa. Ma on być przede wszystkim
wychowawcą. Jego świat wartości może różnić się od świata wartości wychowanków. Drużyno-
wy starszoharcerski nie może narzucać harcerzom własnego systemu przekonań i poglądów.
Wychowanie może odbywać się tylko poprzez szczere, otwarte i autentyczne poszukiwanie
mądrości życiowej harcerzy pod kierunkiem drużynowego.

Jego rola w drużynie starszoharcerskiej różni się od tej, jaką pełni drużynowy w drużynie har-
cerskiej. O ile tam był niekwestionowanym przywódcą i autorytetem oraz inicjatorem przedsię-
wzięć realizowanych przez harcerzy w drużynie, to w drużynie starszoharcerskiej powinien być
przewodnikiem w poszukiwaniach prowadzonych przez harcerzy.

Przewodnikiem, który umie zainteresować harcerzy, zainspirować do działania i podtrzymać
motywację i zaangażowanie w działanie.

Drużynowy cały czas wpływa na program drużyny i jej organizację, ale pozwala harcerzom na
większą samodzielność. Wynika to z kolejnego szczebla w rozwoju, na jaki wchodzą harcerze
starsi.

Dobrze jest, gdy kierunki tych poszukiwań wynikają z inicjatywy harcerzy. Większa jest wtedy
ich motywacja do działania związana z poczuciem osobistego wpływu na to, co się robi. Jeżeli
już drużynowy musi narzucać pewne rzeczy harcerzom, to dobrze by było, żeby zostawiał moż-
liwość (czasem być może nawet iluzoryczną) wyboru sposobu podejścia do rozwiązania dane-
go problemu.

Powinno im się dać ten wybór nawet wtedy, kiedy grozi to wyborem trudniejszej i dłuższej drogi
rozwiązania. Taka – wybrana przez nich - droga daje dużo większą satysfakcję, podwyższa po-
czucie kompetencji i pokazuje możliwość kierowania sobą.

Bardzo ważne jest zainteresowanie związane z zaangażowaniem w aktywność poznawczą w
danej dziedzinie. Jest to podstawowy motyw do działania i jednocześnie najgłębszy poziom
uczestnictwa w rozwiązywanym zadaniu, które jest osobiście ważne dla harcerza.

Zależność między aktywnością poznawczą a zainteresowaniami ma charakter sprzężenia
zwrotnego: zainteresowanie pobudza aktywność, ale jednocześnie aktywne działanie związane
z przedmiotem poznania pobudza zainteresowanie. Zainteresowanie pozytywnie pobudza emo-
cjonalne, co sprzyja aktywności poznawczej.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

151

Rozwojowi zainteresowań sprzyjają sytuacje problemowe, które mogą przybierać formę projek-
tów starszoharcerskich. Aby stworzyć szansę powodzenia, drużynowy powinien dostarczyć
pewnych wskazówek co do realizacji projektu, jednak w taki sposób, aby pozostawić harcerzom
pewną swobodę. Takie podejście, połączone z zainteresowaniem drużynowego i umiejętnością
cieszenia się z osiągnięć harcerzy jest szczególnie ważne nie tylko dla rozwoju zainteresowań
harcerzy ale też dla rozwoju osobowości harcerzy.

Harcerze czasem mogą mieć problemy z koncentracją na zadaniu. Może być on przyczyną nie-
powodzenia pomimo szczerego zamiaru wykonania zadania. Czasem wynikać to może ze zbyt
wysokiego poziomu motywacji, który nie zawsze dobrze wpływa na działanie. Trudne zadanie
harcerze wykonają lepiej przy niższym poziomie motywacji. Tak więc nie zawsze słuszne jest
zdanie, że im bardziej zdopingujemy harcerzy, tym lepiej.

Może dojść do sytuacji, w której harcerzowi tak bardzo zależy mu na osiągnięciu wyniku, że
koncentruje się raczej na samym efekcie – na tym czy mu się uda, czy też nie – a nie na działa-
niu.

Co powinien zrobić drużynowy, kiedy poziom motywacji wewnętrznej (wynikającej z zaangażo-
wania harcerzy) nie jest wystarczający? Powinien sięgnąć po motywację zewnętrzną.

Może się zdarzyć, że wewnętrzne siły harcerza są niewystarczające. Pomóc wtedy może prze-
konanie, że wykonanie zadania zagwarantuje mu nagrodę lub też dzięki jego wykonaniu uniknie
nieprzyjemności. Mowa tu o systemie nagród i kar, który może zwiększyć prawdopodobieństwo
wystąpienia pożądanych zachowań, przez ich skojarzenie z pozytywnymi emocjami, i elimino-
wać niechciane – przez zastosowanie bodźców wywołujących nieprzyjemne odczucia. Kara
jednak nie powoduje, że czyn, po którym się pojawia, staje się mniej atrakcyjny, dlatego też ist-
nieje duże prawdopodobieństwo, że przy braku kontroli nastąpi powrót do dawnych zachowań.
Żeby skutecznie pozbyć się niechcianego działania, należy zaproponować zachowania alterna-
tywne i wzmocnić je. Widać więc, jak w nauczaniu nagrody i kary wzajemnie się uzupełniają.
Należy jednak zaznaczyć, że znacznie skuteczniejsze jest stosowanie nagród, jest natomiast
mało prawdopodobne, że stosowanie jedynie kar doprowadzi do oczekiwanego celu.
Doprowadzi raczej do wykształcenia postawy „harcerza posłusznego”, ale nie znajdującego w
drużynie twórczego, odkrywczego działania, intelektualnej przygody i satysfakcji.

To, jak silne jest oddziaływanie nagród i kar, może zależeć od wielu czynników. Jednym z nich
jest autorytet drużynowego. Im większym cieszy się on poważaniem, tym mocniejszy jest też
wpływ wzmocnień, których udziela. Idealna jest sytuacja, gdy harcerze postrzegają wychowaw-
cę jako osobę życzliwą i obiektywną, gdyż wówczas jego uwagi nie będą traktowane jako zło-
śliwości i momentalnie odrzucane – aczkolwiek harcerze mają prawo się z nimi nie zgodzić.
Jest również bardzo ważne, żeby panujące w drużynie zasady dotyczące formy wzmocnień
oraz ich rozdzielania były współtworzone przez harcerzy. Wtedy stają się dla nich jasne i przede
wszystkim są przez nich akceptowane. Tylko wtedy mogą być przekonani o ich słuszności.

Drużynowy starszoharcerski część decyzji powierza radzie drużyny. W taki sposób, aby jej
członkowie mogli bardziej rozwinąć skrzydła ale tez dbając o to, żeby decyzje rady drużyny były
zgodne z harcerskim systemem wychowawczym, metodyką harcerską i przepisami dotyczącymi
bezpieczeństwa harcerzy.

Taki sposób pracy rady drużyny pozwala na rozwój kadry drużyny, wpływa na kształcenie przy-
bocznych i wychowanie następny na funkcji drużynowego.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

155

Szczegóły:

Odpowiedzialny za:

Odpowiedzialny przed:

Warunki do działania

Możliwość szkolenia:

Inne:

Powierzam funkcję na okres 4 lat do
zwyczajnego zjazdu hufca jesienią 2007
roku.

Akceptuję powyższy opis funkcji i dekla-

ruję solidne wywiązywanie się z obo-
wiązków.

......................................
.......................................................
data
podpis przełożonego

......................................
.......................................................

data

podpis przyjmującego funkcję

11.2. RADA

DRUŻYNY STARSZOHARCERSKIEJ

Metodyka starszoharcerska

Poszukiwanie

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

156

Elementy
metody
harcerskiej

Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie
System małych grup
Uczenie w działaniu
Stale doskonalony i pobudzający
do rozwoju program

Instrumenty
metodyczne

Próba harcerki/harcerza
Stopnie harcerskie
Stopień III – odkrywca-

pionierka

Stopień IV – samarytanka-ćwik
Sprawności
Projekt starszoharcerski

Działanie
drużyny

Zorganizowanie do działania
Rola drużynowego
Charakterystyczne formy pracy
Obóz letni

Drużynowa/ drużynowy prowadzi drużynę, jest jej przewodniczką lub wodzem, przy
podejmowaniu decyzji korzysta z pomocy Rady Drużyny. W drużynie uprawnienia Ra-
dy Drużyny zwiększają się. Drużynowa/ drużynowy pracuje z zastępem zastępowych i
przybocznymi, drużynowy, przyboczni i zastępowi stanowią partnerski zespół.

Rada Drużyny podejmuje kluczowe decyzje w drużynie. Może rozpocząć się praca nad
konstytucją drużyny. W ramach konstytucji należy zwracać szczególną uwagę na prawa
i obowiązki oraz procedury funkcjonujące w drużynie.

Zastęp jest prowadzony demokratycznie. Zasady demokracji uwzględniane są szeroko
przy planowaniu, podziale zadań, ocenie ich wykonania, przyznawaniu sprawności i
stopni.

Istotą drużyny starszoharcerskiej jest - przez aktywizację i stawianie coraz większych
wymagań - umożliwienie harcerkom i harcerzom dokonywania właściwych, coraz bar-
dziej samodzielnych wyborów. I tutaj właśnie doskonale sprawdza się Rada Drużyny, w
której nasi podopieczni uczą się przedkładania dobra zespołu nad swoje, zasad demo-
kracji i brania odpowiedzialności za podejmowane decyzje.

Wiek gimnazjalny to bardzo trudny okres. Czas poszukiwania i nowych odkryć. Czas,
kiedy nasi wychowankowie chcą już samodzielnie podejmować decyzje, jednocześnie
nie do końca kierują się przy tym słusznymi przesłankami. Tak jak statek potrzebują
steru. Takim sterem stać się może rada drużyny, kierując ich pracą tak, aby podążali w
kierunku, który sami wybrali, a jednocześnie nie zbaczali na rafy i mielizny...

SKŁAD RADY DRUŻYNY

Przede wszystkim warto zastanowić się, jaki powinien być skład rady drużyny. Bez wąt-
pienia w jej pracach uczestniczyć powinien drużynowy, przyboczni oraz zastępowi.
Prawdopodobnie z tego powodu wiele osób utożsamia, mylnie zresztą, radę z zastę-
pem zastępowych. W radzie zasiadać mogą jeszcze inni funkcyjni drużyny, jak kwater-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

157

mistrz, skarbnik czy kronikarz. Oczywiście na zbiórki można też zapraszać osoby spoza
rady, na przykład specjalistów, których pomoc może okazać się przydatna.

Pamiętaj, aby zbiórki rady drużyny nie odbywały się zbyt rzadko, aby móc na bie-

żąco kontrolować pracę drużyny, ale też nie nazbyt często, aby było nad czym dys-
kutować. Najlepszym rozwiązaniem są spotkania comiesięczne, z zastrzeżeniem, że
w nagłych wypadkach mogą się odbywać częściej. Pozwoli to z jednej strony na do-
bre planowanie i kontrolę pracy, z drugiej na realizację zadań w zastępach.

FUNKCJE RADY

Rada spełnia kilka podstawowych funkcji:

Wspierająca – rada powinna być miejscem, w którym zastępowi mogą po pierwsze

dyskutować i szukać rozwiązań dla problemów związanych z funkcjonowaniem za-
stępów, a po drugie mieć możliwość zasięgnięcia opinii innych zastępowych, przy-
bocznych i drużynowych. To tu każdy zastępowy powinien dokonać oceny pracy za-
stępu i własnej, w tym przedstawić stan realizacji prób na sprawności i stopnie har-
cerskie.

Oceniająca - na radzie powinna być oceniana realizacja programu drużyny i po-

szczególnych zastępów oraz realizacja przez poszczególne zespoły projektów.

Inicjująca działanie (planująca) - kolejną kwestią, nad jaką powinna obradować

rada, jest program i jego bieżąca realizacja. To właśnie dzięki radzie harcerze mają
wpływ na kształt programu i to rada powinna decydować o ewentualnych odstęp-
stwach od jego realizacji. Często zdarza się tak, że już po zaplanowaniu rocznej
pracy nagle trzeba wykonać jakieś „zadanie zlecone” przez Komendę Hufca. I tutaj
znów pomocna okazuje się rada - bo to na niej powinna zapaść decyzja o tym, kto,
co i w jaki sposób będzie robił. Niezwykle ważne jest, aby harcerze w drużynie mieli
świadomość tego, iż ich decyzje mają realny wpływ na pracę drużyny. Pozwala to
drużynowemu dostosować program do ich wymagań i potrzeb, wzbogaca program o
nowe pomysły, silnie utożsamia ze środowiskiem.

Towarzyska – im bardziej zgrana grupa, tym skuteczniej potrafi pracować. Warto

więc, aby drużynowy zadbał o to, żeby podczas w radzie panowała odpowiednia at-
mosfera przyjaźni i zaufania. Osiągnąć to można przez umiejętne prowadzenie ob-
rzędowości, czy też przez spotkania czysto integracyjne.

RADA A PROJEKT STARSZOHARCERSKI

Projekt starszoharcerski nierozłącznie wiąże się z radą drużyny. Zastęp realizujący pro-
jekt właśnie jej przekłada do akceptacji jego plan realizacji. Ta może go przyjąć bez
zmian, odrzucić lub uzupełnić o nowe wymagania. Rada także ocenia, czy został on
wykonany z należytą starannością i podejmuje decyzję o zaliczeniu. Rada drużyny staje
się dla naszych harcerzy swoistą szkołą świadomego, demokratycznego i sprawiedli-
wego podejmowania decyzji.

Podczas zbiórek rady pamiętaj o kulturze dyskusji. Nie ma problemów nie do rozwią-
zania, a nawet najgorętsza dyskusja może je przynieść - pod warunkiem, iż każdy jej
uczestnik będzie mógł się wypowiedzieć. Po drugie pamiętać należy, że podczas
rady wszyscy są równi. Drużynowy, mimo że zwyczajowo przewodzi zbiórkom rady
powinien traktować zastępowych jak równych sobie partnerów. Przestrzeganie tych

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

158

dwóch kwestii przyczyni się niewątpliwie do efektywniejszej i przyjemniejszej pracy.

Reasumując, rada drużyny w drużynie starszoharcerskiej jest organem samorządowym
drużyny. Każdy członek drużyny ma pośredni wpływ na jej działanie przez swojego za-
stępowego, powinien każdy zastępowy powinien mieć na jej prace wpływ bezpośredni.
Rada jest dla drużynowego ważnym elementem pracy z drużyną - pozwala harcerkom i
harcerzom na coraz większy udział w procesie decyzyjnym w drużynie, kształci w nich
cechy, takie jak odpowiedzialność, opanowanie, zdecydowanie oraz wspomaga ich
rozwój harcerski, uczy demokracji. Jednakże, mimo wszelkich kompetencji rady, odpo-
wiedzialność za jej działania, jak i za działanie całej drużyny ponosi drużynowy. Należy
o tym pamiętać i w zależności od sytuacji rozszerzać lub czasem zawężać jej kompe-
tencje.

Przy ustalaniu kompetencji rady drużyny kieruj się kilkoma istotnymi względami. Po
pierwsze weź pod uwagę wiek harcerzy. Im starsi będą, tym większe powinni mieć
możliwości decydowania. Po drugie - staż drużyny. W drużynach całkiem nowych
warto kompetencje nadawać radzie stopniowo - wraz z rozwojem drużyny. Prze-
strzeganie tych dwóch zasad pozwoli nie tylko na efektywną pracę rady, ale też całej
drużyny.

Pytania

  Kto powinien wchodzić w skład rady drużyny?
  Kto decyduje o składzie rady drużyny?
  Kto decyduje o podziale obowiązków między radę drużyny a drużynowego?
Drużynowy, przyboczni, zastępowi – kto ich wybiera?

11.3.

FORMY PRACY

Metodyka starszoharcerska

Poszukiwanie

Elementy
metody
harcerskiej

Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie
System małych grup
Uczenie w działaniu
Stale doskonalony i pobudzający
do rozwoju program

Instrumenty
metodyczne

Próba harcerki/harcerza
Stopnie harcerskie
Stopień III – odkrywca-

pionierka

Stopień IV – samarytanka-ćwik
Sprawności

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

159

Projekt starszoharcerski

Działanie
drużyny

Zorganizowanie do działania
Rola drużynowego

Charakterystyczne formy

pracy

Obóz letni

Słowa-klucze metodyki

starszoharcerskiej

Słowa-klucze metodyki

starszoharcerskiej

Szczególnie zalecane są takie formy pracy, które stwarzają

możliwość aktywnego poszukiwania, takie jak: wycieczka, zwiad,

różnorodne formy dyskusyjne, zbiórka tematyczna, zajęcia

specjalnościowe.

Charakterystyczne formy pracy

Drużyna organizuje samodzielny programowo obóz letni,

podsumowujący całoroczną pracę wychowawczą. Szczególną

formą obozu jest obóz tematyczny i obóz zagraniczny

Samodzielny programowo obóz

Szczególnie zalecane są takie formy pracy, które stwarzają możliwość aktywnego
poszukiwania, takie jak: wycieczka, zwiad, różnorodne formy dyskusyjne, zbiórka
tematyczna, zajęcia specjalnościowe.

Drużyna organizuje samodzielny programowo obóz letni, podsumowujący całoroczną
pracę wychowawczą. Szczególną formą obozu jest obóz tematyczny i obóz
zagraniczny.

Podstawową formą działalności drużyny starszoharcerskiej są zbiórki, czyli spotkania jej
członków w celu wspólnego przeżycie harcerskiej przygody. To nic innego, jak wycho-
wywanie harcerek i harcerzy starszych, czyli rozbudzanie ich wrażliwości i rozwijanie
uczuć, kształtowanie siły woli, rozwijanie pogody ducha i nadziei, kształtowanie rzetel-
ności, rozwijanie twórczości. Zbiórka to czas, kiedy uczestnicy zdobywają wiedzę, na-
bywają umiejętności, rozwijają zainteresowania i własne niepowtarzalne zdolności.
Drużynowy tworzy atmosferę, przekazuje wiedzę i umiejętności, pobudza do działania i
motywuje grupę, stwarza warunki do rozwoju. On głównie decyduje, co robić na zbiór-
kach i jak to robić. Z tym, co robić na zbiórkach, nie powinno być problemu, bo wynika
to z planu pracy drużyny, jednak często trudność sprawia odpowiedź na pytanie: Jak to
robić?

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

160

Sposób działania skierowany na osiągnięcie celu to forma pracy. Stosowanie form pra-
cy jest zależne od wieku harcerzy i ich charakterystycznych właściwości oraz celów i
zadań, jakie chcesz zrealizować.
Różne mogą być cele stosowanych form pracy – jedne przekazują wiedzę, inne spraw-
dzają lub
pozwalają opanować nowe umiejętności, są też takie, które pobudzają do twórczości.
W doborze form należy kierować się podstawowymi kryteriami:
– Skuteczności – forma ma wydobywać treści i podkreślać je.
Zanim wybierzesz formę odpowiedz sobie na następujące pytania:
Czy forma pozwoli osiągnąć cel zbiórki?
Czy jest odpowiednia do treści, które ma przekazywać?
– Atrakcyjności – o atrakcyjności form pracy świadczyć będą odpowiedzi na niżej wy-
mienione
pytania:
Czy forma będzie niezapomnianym przeżyciem?
Czy zaspokoi potrzeby harcerek i harcerzy?
Czy jest na miarę ich wieku, czy rozwija ich wiedzę, umiejętności, postawy?
– Różnorodności – przemienność form powinna zapewnić przeplatanie się różnych
elementów
aktywności, np. słuchanie – mówienie, oglądanie – pokazywanie. Na zmianę powinno
się stosować
formy statyczne i dynamiczne. Raz organizujesz zbiórkę w budynku: w harcówce, w sali
gimnastycznej, w sali koncertowej, kiedy indziej na zewnątrz: w parku, ogrodzie, lesie,
nad wodą,
w górach itp. Każda forma musi mieć swoje tempo, należy unikać dłużyzn.
Pytania pomocnicze:
Czy forma jest inna od już stosowanych?
Czy dostarcza nowych doświadczeń, czy przekazuje treści pod różnymi postaciami, w
różnych
sytuacjach i utrwala je?
– Realności – planując działania musisz wziąć pod uwagę wielkość pomieszczenia lub
terenu,
liczbę harcerzy, czas trwania, warunki atmosferyczne, potrzeby i możliwości harcerzy, a
więc
wiedzieć, jakie są możliwości zastosowania wybranych form na zbiórce.
Repertuar harcerskich form pracy jest szeroki i bardzo trudno podać ich jednoznaczną
klasyfikację.
Są formy, które wypełniają całą zbiórkę, jak i takie, które są jej fragmentem. Są formy, w
których
harcerz jest odbiorcą i takie, w których jest twórcą.
Szczególnie zalecane w drużynie starszoharcerskiej są takie formy pracy, które stwa-
rzają możliwość
aktywnego poszukiwania autorytetów i pola służby, własnego uzasadnienia dla systemu
wartości określonych
w Prawie i Przyrzeczeniu, poszukiwanie do wewnątrz – poznawanie siebie i ukierunko-
wania
zainteresowań.
Przykładowe formy pracy:
– wycieczka,
– zwiad,
– różnorodne formy dyskusyjne,

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

161

– zbiórka tematyczna,
– zajęcia specjalnościowe.
Szczególne formy pracy to:
– Zbiórka drużyny.
Zbiórki drużyny odbywają się regularnie. Harcerki i harcerze włączają się w organizację,
przygotowanie
programu jak i prowadzenie zbiórek drużyny.
– Zbiórka zastępu
Zbiórki zastępu odbywają się regularnie. Przygotowywane są zarówno przez zastępo-
wego, jak
i poszczególnych członków zastępu.

OBÓZ STARSZOHARCERSKI

Przygotowania:
Rok pracy

Wszędzie dookoła słychać, iż obóz jest zwieńczeniem całorocznej pracy drużyny. Nale-
ży się z tym całkowicie zgodzić. Pod jednym wszakże warunkiem. Całoroczny plan pra-
cy drużyny musi znaleźć swe odzwierciedlenie w planie pracy obozu. Najwyższym ro-
dzajem marnotrawstwa jest złożyć i zrealizować roczny plan pracy, a później zrobić
drugi plan, obozowy, tzw. „ni z gruszki, ni z pietruszki”! Zróbmy wszystko, aby nasi har-
cerze poczuli, iż to wszystko, co robili w trakcie roku i w co nie raz włożyli dużo pracy,
przydało im się na obozie. Dość morałów; teraz przejdźmy do szczegółów. ☺

Jaki obóz?

Już w sierpniu, kiedy tworzycie, szkieletowy plan pracy drużyny, musicie już wiedzieć,
jaki chcecie obóz, gdzie i w jakim terminie. Zacznijmy od końca:

Termin:

Do wyboru macie caaaaałe wakacje i tylko jeden dylemat: 4, 3 czy 2 tygodnie? Dwa, to
trochę mało czasu na realizacje wszystkich pomysłów; cztery, może przestraszyć tych,
co jadą pierwszy raz; trzy? Chyba optymalnie... Teraz wystarczy przypasować to do
kalendarza i sprawa załatwiona. Zerkając jednak w kalendarz, spróbujcie zrobić to tak,
aby obóz nie pokrywał się z imprezami waszego hufca czy chorągwi nie mówiąc już o
imprezach centralnych.

Wędrowny czy stacjonarny:

Jeśli chodzi o sam obóz to pytanie pierwsze: jaki? Wędrowny czy stacjonarny? Odpo-
wiedź zależy od charakteru waszej drużyny i przyjętego rocznego planu pracy. Dla dru-
żyny turystycznej obydwie formy będą atrakcyjne. Z pewnością zorganizować obóz sta-
cjonarny jest zdecydowanie łatwiej, lecz prostszy w prowadzeniu jest wędrowny.
Wszystko zatem ma swoje plusy i minusy.

Samodzielnie czy „na doczepkę”:

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

162

Dwa: jedziemy sami, zabieramy kogoś czy ktoś nas? Jeśli czujecie się na siłach podo-
łać organizacji tego przedsięwzięcia, to połowa sukcesu za wami. Potem już tylko pozo-
staje kompletować dokumentacje i wydeptywać ścieżki do urzędów i sponsorów. Jeśli
jednak nie macie dostatecznego doświadczenia, nie ryzykujcie – znajdźcie drużynę czy
szczep, który organizując swój samodzielny wyjazd z chęcią Was przygarnie. Jest to
bardzo dobre rozwiązanie dla młodych drużyn, mających ambicje jeździć na samodziel-
ne obozy pod namiotami. Ze wspólnego wyjazdu wiele można się nauczyć.

Pod namiot czy na bazę:

Krąg namiotów stojący gdzieś w leśnej głuszy z dala od osad ludzkich zawsze ideałem
harcerskiego lata. Jednakże z roku na rok maleje liczba miejsc w kraju gdzie taki obóz
można zorganizować. Nie wspominając nawet o skali trudności takiego przedsięwzię-
cia. To wy jesteście odpowiedzialni tam za wszystko od początku do końca. Jednak wy-
siłek włożony w przygotowanie takiego obozu daje ogromna satysfakcje z chwila jego
zakończenia.
Niemniej jednak, jeśli przerażają was stosy dokumentów lub nie macie, np. dostatecznej
ilości odpowiednio przeszkolonej kadry, jedźcie również pod namiot, ale na bazę. Bę-
dzie to nie mniej harcerski wyjazd a doświadczenie tam zdobyte wykorzystacie z pew-
nością w przyszłości. W bazie formalności ograniczycie do niezbędnego minimum a o
resztę martwić się będzie szefostwo ośrodka.

Program:

Planujemy.

Gdy wszelkie formalności obozowe są już w toku, wczesną wiosną czas pomy-

śleć o szczegółowym planie pracy obozu. Zbierzcie całą radę drużyny oraz zaproście
tych wszystkich, którzy mają jakiekolwiek pomysły. Metoda pracy: do wyboru. Najlepiej
sprawdza się typowa „burza mózgów”. Każdy rzuca pomysły, które natychmiast są za-
pisywane na płachcie papieru. Propozycje warto podzielić na typowo harcerskie, fabu-
larne i inne. Początkowe pomysły wcale nie musza być spójne i logiczne. Zapisujcie
wszystko, co komukolwiek przyjdzie do głowy – czasem z najgłupszych pomysłów po-
wstają fantastyczne imprezy. Gdy inwencja twórcza już się wyczerpie przeanalizujcie i
omówcie to, co wypisaliście wykreślając to, co rzeczywiście jest niemożliwe do realiza-
cji. Najważniejszym punktem jest przypisanie konkretnej osobie odpowiedzialności za
dana imprezę. Bez tego cały plan może lec w gruzach.....
Budując plan trzeba mieć na uwadze kilka okoliczności:

Na jakim terenie będzie stał obóz i jakie są tam okolice;

Wydawałoby się, że czynnik dość błahy, bo przecież bawić dobrze można się wszędzie.
Nic bardziej mylnego. Zupełnie inny charakter będzie miał obóz na mazurach i inny w
Górach Świętokrzyskich. Tu trzeba dodać, iż każde miejsce obozowe, na którym bę-
dziecie pierwszy raz, koniecznie musicie dokładnie obejrzeć. I to nie tylko pod kątem
gdzie, jaki namiot postawić czy też warunków sanitarnych bazy, ale przede wszystkim,
jak wykorzystać teren i okolice do planu pracy obozu. Walory geograficzne, przyrodni-
cze czy historyczne mogą być motywem przewodnim planu lub ciekawym uzupełnie-
niem obozowych zajęć.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

163

Obozowa kadra, czyli rozdzielamy obowiązki;

Jeśli wasz drużynowy ma odpowiednie uprawnienia to najlepszym rozwiązaniem jest,
aby to on był komendantem. Oprócz niego potrzebny będzie zastępca
ds.programowych – osoba, która dbać będzie o to, aby pogram przebiegał płynnie i bez
zbędnych „dziur”. Oboźny – obozowy postrach, postać latająca z gwizdkiem i pilnująca
obozowego zegara i dyscypliny. Zastępca ds.organizacyjnych – na którego barkach
ciąży odpowiedzialność za wszelkie sprawy dotyczące prawidłowego funkcjonowania
obozu (często ta osoba pełni również funkcję kwatermistrza). Jeśli robicie obóz u kogoś
w gościach lub na bazie, ta trójka w zupełności wystarczy (oczywiście należy pamiętać
o wymaganej w przepisach proporcji ilości wychowawców na ilość uczestników). Jed-
nak obóz samodzielny wymagać będzie jeszcze kilku dodatkowych osób. Z pewnością
niezbędny jest kwatermistrz a często przy dużych obozach również i księgowy. To z
nimi komendant ustala wydatki programowe i w trakcie obozu czuwają nad całą gospo-
darką zaopatrzeniowo-finansową. Pielęgniarka lub lekarz – obowiązkowo! Ratownik,
jeśli obóz jest nad wodą. Oraz kucharz – jeśli dobry, to najbardziej lubiana osoba na
obozie. Wszystkie te osoby można wykorzystać przy realizacji obozowego planu. Szko-
lenia z pierwszej pomocy, zajęcia z kucharzenia czy pokaz ratownictwa można z pew-
nością włączyć do planu pracy.

Uczestnicy: ilość, rozkład płci i wieku.

Koniec kwietnia to ostatni moment na rozprowadzenie wśród chętnych kart kwalifikacyj-
nych uczestnika obozu. Pamiętajcie, ze wyjazd trzeba zarejestrować w hufcu odpo-
wiednio wcześniej i jeśli skończycie zbierać karty w połowie czerwca to może być już za
późno. Tak więc lepiej zebrać całą dokumentację odpowiednio wcześniej i mieć spokoj-
ną głowę. Tak dla własnej wiadomości dobrze byłoby zrobić sobie drugą listę uczestni-
ków ułożonych kolejno datami urodzenia i kolejną z podziałem płci – jeśli macie drużynę
koedukacyjną. Budując plan musicie powyższe listy brać pod uwagę. Zupełnie inaczej
będzie wyglądał plan dla obozu dziewcząt czy chłopców, inaczej dla koedukacyjnego.
Inaczej bawić się też będą harcerze młodsi, a zupełnie inaczej wasze „starszaki”. Także
ilość uczestników mocno wpłynie na budowę planu. Obóz 20 osobowy a 60-cio musi
rządzić się trochę innymi prawami.

Fabuła, a może nie...?

Jeśli zdecydujecie się zrobić obóz fabularny, cały rok pracy musi być temu pod-
porządkowany. Wasi harcerze jadąc na obóz muszą wiedzieć, czego się po nim spo-
dziewać. A co najważniejsze: sami powinni twórczo uczestniczyć w projektowaniu i re-
alizacji obozowej fabuły. Fabuła z harcerzami starszymi może wydawać się trudna do
zrobienia. Nic bardziej mylnego. W pełni zaangażowani w przygotowywanie imprez
obozowych z pewnością odciążą w obowiązkach zastępcę ds.programowych. Jednakże
nie ma co wciskać na siłę fabuły w obóz, który i tak nie będzie mieć na to czasu. Jeżeli
będziecie na obozie wędrownym lub, np. stać w okolicy pełnej zabytków grzechem by-
łoby przedkładać fabułę nad poznawanie okolicznej historii. Prawdziwym majsterszty-
kiem byłby program łączący oba założenia. Pamiętajcie jednak, że nie można przechylić
szali w żadną ze stron. Równowaga imprez fabularnych, tych typowo harcerskich i tzw.
„dodatków” musi utrzymywać się przez cały czas trwania obozu.

Dyscyplina i obowiązki.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

164

Zanim jeszcze powstanie obozowy plan pracy należy: 1. zapoznać się ze wszel-

kimi regulaminami, które muszą obowiązywać na miejscu wypoczynku; 2. stworzyć re-
gulamin obozu. Plan pracy musi być tak stworzony, aby w ani jednym ze swych punk-
tów nie naruszał jakiegokolwiek z regulaminów. Postarajcie się również wygospodaro-
wać pierwszego dnia wyjazdu chwilę czasu, aby zapoznać wszystkich obozowiczów ze
szczegółami regulaminów. Osobą odpowiedzialną za porządek i bezpieczeństwo jest
oboźny i to właśnie on powinien zaakceptować plan pod tym kątem.

A właściwie, co robić ze „starszakami”?

Tak

naprawdę, to każda drużyna winna posiadać własny pomysł, myśl przewod-

nią swego istnienia. I właśnie owa myśl na obozie powinna rozkwitnąć pełnią barw. Sa-
mi dobrze wiecie, co wasze „starszaki” lubią robić, czym zajmowaliście się przez cały
rok i jak to rozwinąć na obozie. Wiele można by pisać o grach terenowych, harcach,
szkoleniach.... Jednak pamiętajcie, że praca z harcerzami starszymi powinna być już
służbą. Do realizacji służby idealnie nadaje się „Projekt”. Zadania „Projektu” również
można, a nawet należy wpleść w obozowy plan. Będą to niewielkie i krótkoterminowe
akcje. Jeśli uda się stworzyć kilka grup zadaniowych (nie muszą to być zastępy) dużą
część planu zajmie realizacja projektów. Dobrze przygotowane i przeprowadzone zada-
nia dają szansę wykazania się waszym harcerzom i realizacji w tym, co ich pasjonuje.

Realizacja:

Plan pracy obozu musi być zatwierdzony w Komendzie Hufca. Zróbcie to odpowiednio
wcześniej, gdyż w razie jakichkolwiek uwag będzie mało czasu na ewentualne popraw-
ki. Wyjeżdżając na obóz warto mieć kilka kopii planu w razie nieprzewidzianych okolicz-
ności. Oficjalny w dokumentacji, drugi roboczy dla programowca, kolejny do wglądu dla
kadry i kilka kopii rezerwowych. A poza tym....

program programem, ale....

Programowiec powinien wziąć z sobą na obóz gruby zeszyt gdzie rozpisze strona po
stronie, dzień po dniu cały program. Nigdy nie jest tak, że zrealizujecie plan w ten spo-
sób, jak to sobie ustaliliście na początku. Zawsze zdarzy się coś, co pokrzyżuje najlep-
sze plany. Upał czy gradobicie z pewnością mogą wam porządnie poprzestawiać okre-
ślone założenia. Warto wtedy, aby we wspomnianym zeszycie na bieżąco żonglować
obozowymi imprezami. Często również zdarza się, iż dopiero na miejscu wpadają do
głowy najlepsze pomysły natchnione chwilą czy odnaleziona okolicą. Wtedy zeszyt jest
niezastąpiony – inaczej można się zgubić w gąszczu dat i godzin.

Zapchajdziury:

Budując plan warto zrobić (najlepiej we wspomnianym zeszycie) dodatkową listę imprez
– harców, wyjść i innych dziwnych pomysłów, które potem mogą uratować niejedną sy-
tuację. W chwili, gdy zaplanowana impreza kończy się nieoczekiwanie o 45min. za
szybko, powstaje dziura programowa. Wtedy zajrzyjcie do swej listy i sprawa załatwiona
– półgodzinny harc ratuje obozowiczów przed nudą.

program A i program B:

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

165

Bywają takie wakacje, gdzie przez ¾ obozu leje. Wtedy wasz najlepszy plan chyli się ku
upadkowi – bo przecież każdy planuje, że pogoda będzie piękna i pod tym kątem wy-
myśla się imprezy... Wówczas przychodzi czas na tzw. obozowy plan „B”. Jest to lista
imprez, które można przeprowadzić z waszymi harcerzami na miejscu, nie ruszając się
z namiotów. Wyglądem powinna przypominać wasz podstawowy plan pracy, z podzia-
łem na imprezy poranne, popołudniowe i wieczorne, jednak bez rozpiski na poszcze-
gólne daty. W chwili, gdy zajdzie potrzeba, bierzecie pierwsze z brzegu zadanie odpo-
wiadające porze dnia i nikt już nie powie, ze w czasie deszczu trzeba się nudzić.

Trzy słowa na koniec

Przygotowanie i przeprowadzenie obozu to nie lada wyczyn. Praktycznie dziesięć mie-
sięcy przygotowań a potem ciężka obozowa praca. Ktoś by zapytał: „Po co tak się mę-
czyć?! Łatwiej pojechać z biurem podróży.” Pewnie łatwiej, ale nikt, kto widział łzy w
oczach harcerzy „bo obóz się kończy” nie zamieni tego na nic innego. Satysfakcja gwa-
rantowana. Obóz dobrze zaplanowany, ze zgraną kadrą i przeprowadzony bez zbęd-
nych zgrzytów musi być wspominany jako ten najlepszy. A za rok znów będzie podobny
i znów będzie najlepszy...

Pytania:

Jaką formą pracy oprócz dyskusji można się posłużyć u harcerzy starszych w pracy

z Prawem i Przyrzeczeniem?

Na czym powinien polegać zwiad w drużynie starszoharcerskiej? Określcie zasady.

Czego powinien dotyczyć? Jak powinien przebiegać? Na jakie potrzeby odpowia-
da?

Na jakie potrzeby odpowiada praca ze specjalnościami w drużynie starszoharcer-

skiej? Czym się różni od specjalności w drużynie wędrowniczej?

Co zrobić, aby formy dyskusyjne w drużynie starszoharerskiej były wyzwaniem i

aby były osadzone w realnym życiu? Co można osiągnąć za pomocą form dysku-
syjnych? Jakie są za i przeciw ich użyciu?

11.4.

O NAS, SKAUTACH

Związek Harcerstwa Polskiego należy do światowego ruchu skautowego. Hory-
zontem naszego działania pozostaje nie tylko Polska, lecz również światowy skauting.
Jako członek rodziny skautowej jesteśmy spadkobiercami jego dorobku i tradycji, ale
także współtworzymy dzisiejszy światowy skauting i realizujemy jego cele. Uczymy się
od siebie nawzajem, wspieramy w rozwoju, kształtujemy postawy wspólnej odpowie-
dzialności za cały ruch skautowy. Odpowiedzialności rozumianej także jako wywiązy-
wania się z obowiązków członkowskich, w tym z płacenia składek.
Ruch skautowy jest pełen życia. Ma w sobie pierwiastek stały, niezmienny – związany z
ideałami i wartościami zaczerpniętymi od naszego twórcy gen. Roberta Baden-Powella,
jednakże siłą naszego ruchu jest gotowość na zmianę, otwarcie na stały rozwój. To on
pozwolił przetrwać mu już prawie 100 lat. Przynależność do ogromnej światowej wspól-
noty umożliwia nam kształtowanie postawy otwartości i braterstwa

Uchwała XXXIII Zjazdu ZHP w sprawie Podstaw wychowawczych ZHP

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

166

Szczególną formą obozu drużyny starszoharcerskiej jest obóz zagraniczny.
Celem niniejszego rozdziału jest przybliżenie Ci, Druhno Drużynowa, Druhu Drużynowy,
kwestii zwianych ze skautingiem i guidingiem.

Jak to się wszystko zaczęło...

Od zarania skautingu, przez prawie 100 lat, na całym świecie, już blisko miliard młodych
ludzi przeżywało skautową przygodę.
Co stanowi o sile ruchu skautów i przewodniczek? Dlaczego poprzez kolejne dziesięcio-
lecia przewinęła się przez niego tak ogromna ilość młodych ludzi? Jaki są podstawowe
wartości i cele obu światowych organizacji?

Pierwszą ważną datą, od której można mówić o początku ruchu skautów i przewodni-
czek jest 22 lutego 1857 roku, kiedy to w Londynie, w rodzinie profesora Uniwersytetu w
Oxfordzie, narodził się Robert Stephenson Smyth Baden-Powell, później znany jako B-
P. Ten dość żywiołowy i utalentowany chłopiec, przywiązujący jednak więcej uwagi do
rozwijania swoich umiejętności niż nauki matematyki czy języków obcych postanowił
wstąpić do wojska, gdzie szybko awansował i zajął się szkoleniem młodych żołnierzy.
Już wtedy miał szansę wypróbować swoje metody szkolenia, w tym prace w małych
grupach.

Obecnie ruch skautów i przewodniczek działa na wszystkich kontynentach, w prawie
wszystkich krajach. Do Światowej Organizacji Ruchu Skautowego (WOSM) należy bli-
sko 28 milionów skautów z ponad dwustu krajów i terytoriów, natomiast do Światowe-
go Stowarzyszenia Skautek i Przewodniczek należy (WAGGGS) około 10 milionów
dziewcząt ze 144 organizacji.

Ruch skautowy nieobecny jest tylko w kilku krajach, głównie niedemokratycznych, np.
Chińska Republika Ludowa, Ludowo demokratyczna Republika Korei, Kuba.

Generalna próba jego metod szkoleniowych nastąpiła w trakcie trwającej 217 dni obro-
ny miasta Mafeking w wojnie burskiej, z której powrócił do Anglii jako bohater narodowy.

Gdy B-P służył w brytyjskiej armii, na świat, także 22 lutego, tyle że 1889 roku przyszła
Olave St. Clair Soames, przyszła żona Baden Powella i twórczyni żeńskiego skautingu.

Po powrocie do Wielkiej Brytanii, w 1907 roku B-P zgromadził na wyspie Brownsea 22
młodych chłopców, z którymi ćwiczył podstawowe skautowe techniki. Swoje obserwacje
i przemyślenia zawarł w książce Scouting for boys, którą wydał w 1908 roku. Od tego
momentu rozwój ruchu skautowego przebiegał bardzo żywiołowo. Początkowo pomy-
ślany dla chłopców w wieku 11-18 lat , szybko dostosował swoje metody także dla dzie-
ci młodszych.. W roku 1916 rozpoczęła pracę grupa wiekowa skautów młodszych Cub
scouts.

Aż do swojej śmierci w Afryce w 1941 roku, Baden Powell czynie wspierał rozwój skau-
tingu na całym świecie. W 1920 roku odbyło się pierwsze światowe Jamboree skautowe
w Olympia w Londynie (zobacz poniżej), oraz pierwsza światowa Konferencja skauto-
wa, na której reprezentowanych było już 33 krajowe organizacje skautowe. W tamtym

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

167

czasie, liczba skautów na świecie przekroczyła już milion osób a BP został okrzyknięty
Naczelnym Skautem Świata.

1. Z tego okresu pochodzi wiele skautowych zwyczajów, obrzędów i symboli, które do

dziś znane są wszystkim skautom na świecie. Jednym z nich jest skautowe po-
zdrowienie.

2. Jednym z nich jest skautowe pozdrowienie trzech palców.
3. Innym zwyczajem do dziś znanym i rozpoznawanym przez wszystkich skautów na

świecie jest zawiązywanie supełka na chuście , co symbolizuje wypełnienie dobre-
go uczynku. Przywróć ten zwyczaj w swojej drużynie.

4. Innym skautowym zwyczajem jest witanie się poprzez podanie lewej ręki. Rozpocz-

nij najbliższą zbiórkę takim powitaniem.

Podobnie rozkwitał ruch żeński. Początkowo skauting pomyślany był jako ruch męski,
jednak już w 1910 roku starsza siostra Baden Powella Agnes rozpoczęła organizację
drużyn żeńskich. W tym też roku powstał Związek Przewodniczek w Wielkiej Brytanii. W
1912 roku Baden Powell poznał swoją przyszłą żonę Olave, która tak jak mąż całe swo-
je dalsze życie poświęciła rozwojowi skautingu. W 1929 roku otrzymała ona tytuł Na-
czelnej Skautki Świata. Ruch żeński rozwijał się bardzo żywiołowo. Obok Wielkiej Bry-
tanii  żeńskie drużyny powstawały także w Australii, Danii, Finlandii, Kanadzie, Nowej
Zelandii, Republice Południowej Afryki, Polsce, Meksyku, Irlandii, Portugalii, Norwegii i
USA. W wielu krajach znalazło się wiele zapalonych kobiet, gotowych poświęcić swoje
życia dla idei skautowego braterstwa: Olga Małkowska w Polsce, pani Alapeus Lind-
holm w Finlandii, panna Duhamel we Francji i Evelyn Boutthier w Meksyku, Juliette Low
w USA to tylko niektóre przykłądy.

Pod koniec życia Baden Powell wraz z żoną przenieśli się do Kenii, gdzie Naczelny
Skaut Świata spędził swoje ostatnie lata. Przed śmiercią BP napisał listy do skautów i
skautek.

Drodzy Skauci!

... Pomyślcie sobie, że jest to moje ostatnie posłanie do was i weźcie je sobie do ser-
ca.
Moje życie było szczęśliwe i chciałbym jedynie życzyć wam, aby każdy z was żył
równie szczęśliwie.
Wierzę, że Bóg zesłał nas na ten świat, abyśmy byli na nim szczęśliwi i cieszyli się
życiem. Szczęście nie wynika z bogactwa czy sukcesu w pracy zawodowej, a tym
bardziej z pobłażania samemu sobie. Dążenie do szczęści polega na staraniach o to,
by być pożytecznym i móc radować się życiem, gdy już będziecie mężczyznami.
(…)
Starajcie się widzieć dobrą stronę każdej rzeczy.
Prawdziwe szczęście znajdziecie jednak w uszczęśliwianiu innych. Spróbujcie pozo-
stawi…ć świat troszkę lepszym, niż go zastaliście.
(…)
Wasz przyjaciel
      Baden-Powell of Gilwell

Drogie Skautki!

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

168

To jest mój list pożegnalny, a więc mówią do was po raz ostatni. Nie zapomnijcie,
proszę, gdy mnie już nie będzie, o waszym zadaniu życiowym: być szczęśliwą i
uszczęśliwiać. To takie proste! Uczynicie innych ludzi szczęśliwymi, czyniąc dobro. O
własnym szczęściu nie potrzebujecie już myśleć, gdyż wówczas przyjdzie ono samo.

(…)
Bóg z wami.
   Baden-Powell

Na podstawie Walter Hansen, Wilk, który nigdy nie śpi.

W liście tym będącym swego rodzaju testamentem dla skautów świata, autor zaznacza
przypomina co jest prawdziwym posłaniem i zadanie skautingu- czynić świat lepszym,
szczęśliwszym, pełniejszym braterstwa i pokoju.

Wartości te, ważne tak, bardzo na początku skautingu, aktualne są do dziś. Dzisiejszy
skauting i guiding to ruch promujący pokój i rozwoju na świecie, braterstwo i wzajemne
zrozumienie,  prawa i wolności człowieka, otwartość i tolerancję, miłość do przyrody i
drugiego człowieka. W różnych kręgach kulturowych znajduje to różny wyraz, jednak
podstawy są wciąż te same. Wszystkie te działania przyczyniają się do budowania i
utrwalania światowego pokoju.

Jak wspomniano, skauting jest ruchem światowym, obejmującym młodzież ze
wszystkich zakątków globu. Oznacza to, że problemy, które towarzyszą młodym lu-
dziom na całym świecie (takie jak ubóstwo, choroby, wojny i niepokoje dotykają także
członków organizacji skautowych.

Światowe braterstwo oznacza między innymi, że młodzi ludzie z całego świata próbu-
ją razem przezwyciężać trudności tak by budować bardziej pokojowy świat. To bu-
dowanie pokojowego świata przez skauting ma wiele wymiarów: polityczny (czyli po-
koju jako przeciwstawienie wojny), wewnętrzny (duchowy) każdego skauta, pokojowe
i pełne szacunku relacje z innymi; pokój między różnymi kulturami; pokój i rozwój
społeczny czy w końcu pokojowe współistnienie z przyrodą.

Na podstawie Scouting and Peace, World Scout Bureau 2002.

Związek Harcerstwa Polskiego na mapie skautingu światowego

Polskie harcerstwo, które rozwijało się wraz z rozwojem skautingu na świecie, od sa-
mego początku było ważnym elementem na skautowej mapie. ZHP współtworzył obie
organizacje skautowe i aktywnie w nich uczestniczył. Po II wojnie światowej sytuacja
polityczna zmusiła ZHP do opuszczenia struktur skautowych, ale polskie harcerki i har-
cerze, mimo przeciwności, wciąż czuli się częścią rodziny skautowej. Możliwość po-
nownego włączenia się w oficjalne struktury skautowe pojawiła się na początku lat 90,
zaraz po zmianach ustrojowych jakie nastąpiły w kraju. Ostatecznie ZHP został przyjęty
do WOSM i WAGGGS w roku 1996 zaś do ISGF w roku 1998. Od tego czasu na nowo
ożywiły się kontakty i współpraca skautów z polski i innych krajów.
Nasza organizacja należy do dużych organizacji. W Europejskim Regionie WAGGGS
tylko liczniejsza organizacja brytyjskich przewodniczek jest liczniejsza od ZHP zaś w

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

169

Europejskim Regionie Skautowym jesteśmy piątą co do wielkości organizacją (po Wiel-
kiej Brytanii, Niemcach, Włoszech i Belgii) (dane na rok 2003).

Możliwości skautowe

Przynależność do światowej rodziny skautów i przewodniczek to nie tylko uczestnictwo
w największym w obecnych czasach ruchu młodych ludzi, wyznających pokojowe war-
tości tolerancji i otwartości, i pielęgnujących spuściznę założyciela Baden-Powella.
Przynależność do skautingu daje także konkretne możliwości współpracy zagranicznej,
która może w sposób bardzo wydatny urozmaicić działalność programową drużyn i śro-
dowisk harcerskich.
Możliwości współpracy i wykorzystania możliwości jakie daje skauting, jest tak wiele, jak
wiele jest potrzeb i pomysłów chętnych. W tym miejscu skupimy się tylko na tych naj-
bardziej popularnych i najłatwiejszych do wprowadzenia w drużynie.

Partnerstwo ze środowiskiem z zagranicy
Ciekawą i bardzo rozwojową formą współpracy zagranicznej może być partnerstwo z
drużyną skautową z zagranicy. Partnerstwo takie można zapoczątkować zwykłą wy-
mianą listów, pozdrowień oraz informacji na temat swojej drużyny. Listy pisane mogą
być zarówno przez drużynowego, który samodzielnie będzie korespondował z liderem
zaprzyjaźnionej drużyny, jak i przez wybrany zastęp jak i całą drużynę. Warto pamiętać
o  świętach, uroczystościach i obchodach w danym kraju i wysłać kartkę z pozdrowie-
niami (np. Dzień Myśli Braterskiej, Dzień Świętego Jerzego, święta Bożego Narodzenia,
itp.).
Korespondencja może dotyczyć także pomysłów na gry, zabawy, pionierkę i wszystko
inne co was zainteresuje.
Kolejnym krokiem partnerstwa może być wspólny obóz lub wspólny wyjazd na zlot na-
rodowy. Oczywiście przygotowania do takiego przedsięwzięcia są nieco trudniejsze, ale
nie powinny przerastać możliwości i umiejętności średnio doświadczonego drużynowe-
go.
Jeżeli rozważacie możliwość zaproszenia skautów z zagranicy na wasz obóz, to prak-
tycznie nie będziecie ponosić żadnych szczególnych kosztów (chyba ze decydujecie na
nas formułę, że wy opłacacie im np. nocleg, oczekując tego samego w zamian w przy-
szłości, w trakcie rewizyty).
W trakcie wspólnego obozu możecie między innymi przeprowadzić mini kurs swoich
języków, zajęcia z historii i tradycji waszych krajów (regionów) itp. W trakcie wspólnego
obozu jest oczywiście nieskończenie wiele okazji do poznania nowych przyjaciół, nauki
języka obcego, kształtowania postawy tolerancji i otwartości na inność drugiego czło-
wieka. Te efekty wychowawcze warte są wysiłku.

Jak zapoczątkować?
Oczywiście pojawia się pytanie jak taką współpracę nawiązać. Przede wszystkim za-
stanówcie się co chcecie dzięki tej współpracy osiągnąć i jakie widzicie możliwości jej
rozwoju (korespondencja, wspólny obóz, a może coś jeszcze innego)?
Zastanówcie się także, jakie kraje (lub jakie języki preferujecie). Ze skautami z Europy
Zachodniej praktycznie zawsze można porozumieć się w języku angielskim, ale może
uda się także wzbogacić słownictwo w innym jezyku? Zastanówcie się też jakiej drużyny
szukacie (męska,  żeńska czy koedukacyjna, w jakim wieku, może o jakiś specjalnych
zainteresowaniach). Gdy ustalicie już te wszystkie niech drużynowy (za pośrednictwem
komendanta hufca) skontaktuje się z Pełnomocnikiem KCh do spraw zagranicznych,
który podpowie co dalej należy zrobić.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

170

Warto także pamiętać o możliwościach jakie daje partnerstwo miast. Dowiedzcie się
jakie są miasta partnerskie waszej miejscowości, i postarajcie się szukać skautów z
tych miejscowościach.
Pamiętajcie, że czasami te pierwsze etapy mogą trwać kilka tygodni. Dlatego, jeżeli
przykładowo chcielibyście zaprosić drużynę na wasz obóz, pomyślcie o tym odpowied-
nio wcześniej.

Zloty
Zloty skautowe to jedna z najciekawszych i najpiękniejszych skautowych tradycji. Każ-
dego roku, w samej tylko Europie odbywa się kilkanaście różnego rodzaju zlotów naro-
dowych, na które zapraszani są goście – skauci z innych krajów. Podobnie było na
przykład na Zlocie GNIEZNO 2000, na którym wśród 10000 obozowiczów znaleźć moż-
na było ponad 600 skautów z zagranicy. W trakcie takich zlotów możecie obozować z
partnerską drużyną lub zdać się na organizatora, który umieści was w najlepszym miej-
scu. Po zlotach zwykle istnieje możliwość skorzystania z programu dodatkowego, np.
pobytu w domu skautów.
Pamiętajcie, że na zlot jedziemy przede wszystkim po to by w nim uczestniczyć a nie
traktować jako tanie miejsce wypadowe do wycieczek po okolicy.
Informacji o zlotach można szukać w miesięczniku Czuwaj, na stronie internetowej Wy-
działu Zagranicznego, jak i na stronach narodowych organizacji skautowych.
Skautowa Skrzynka Pocztowa
Skautowa Skrzynka Pocztowa (w języku angielskim Post Box) to program realizowany
w wielu krajach, umożliwiający skautom nawiązanie indywidualnej korespondencji z ró-
wieśnikami z innych krajów. Ze Skautowej Skrzynki Pocztowej mogą korzystać wszyscy
członkowie ZHP, którzy znają język obcy (w stopniu umożliwiającym podstawową kore-
spondencję).
By przystąpić do programu należy wypełnić ankietę, która dostępna jest na stronie
www.skauting.zhp.org.pl a następnie przekazać ją do Pełnomocnika KCh do spraw za-
granicznych.
Korespondencja w ramach SSP daje szansę nie tylko na sprawdzenie swojej znajomo-
ści języka obcego, ale także poznanie nowych osób, krajów i organizacji skautowych.

Ośrodki skautowe
Większość organizacji skautowych posiada przynajmniej jeden (a niektóre kilka lub na-
wet kilkanaście) ośrodków skautowych. Mogą mieć one różny standard. Od pola namio-
towego po profesjonalne schronisko hotelowe, z zapleczem do prowadzenia zajęć no-
woczesnymi technikami audiowizualnymi. W Europejskim Regionie Skautowym Ośrodki
te skupione są w Programie Europa dla Ciebie.
Program ten składa się z trzech komponentów:
Gdzie zatrzymać się w Europie? (Where to stay in Europe)
Ta cześć programu skupia blisko 300 ośrodków z całej Europy. W Ośrodkach tych
można przenocować, poznać skautów z kraju lub zagranicy a także spędzić miło czas w
skautowej atmosferze.

Eurokroki (Eurosteps)
Eurokroki to sieć kilkudziesięciu ośrodków skautowych, które oferują nie tylko możli-
wość noclegu ale także program skautowy, prowadzony przez przeszkolonych wolonta-
riuszy (często spędzają oni w ten sposób wakacje). Wszystkie te ośrodki gwarantują
przyjemna skautową atmosferę i szansę na przeżycie niezapomnianej, bezpiecznej
skautowej przygody.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

171

Europejski Program Służby Wolontariackiej
To także sieć kilkudziesięciu ośrodków skautowych (często tych samych co w ramach
Eurokroków). W ośrodkach tych można pełnić służbę wolontariacką, polegającą na wy-
konywaniu przeróżnych czynności (sprzątanie, obsługa recepcji, obsługa kuchni, przy-
gotowywanie elementów programu itp.). Program ten skierowany jest najczęściej do
osób w wieku 18-30 lat, oraz posługujących się językiem obcym.

By skorzystać z wymienionych możliwości należy zapoznać się ze szczegółami pro-
gramu, które dostępne są na stronie

www.scout.org/europe

. Gdy znajdziesz już intere-

sującą Cię lub Twoją drużyn bazę lub ośrodek, sprawdź jakie są zasady ubiegania się o
miejsce w tym o ośrodku, oraz skontaktuj się z Pełnomocnikiem do spraw zagranicz-
nych.
Jamboree i mooty

Co kilka lat wszyscy skauci na świecie mają swoje szczególne święto – Światowe Jam-
boree Skautowe, czyli spotkanie młodych ludzi z całego świata ze skautowymi chustami
na szyi.

Pomysł światowych jamboree narodził się w głowie samego twórcy skautingu.

B-P żywił przekonanie, że wzajemne zrozumienie przedstawicieli różnych narodów i
różnych kręgów kulturowych sprzyja gotowości do zachowania pokoju. Zrozumienie
takie (…) można najlepiej osiągnąć przez kontakty młodzieży różnych krajów, ras i
wspólnot religijnych. Dlatego skauci powinni możliwie często wyruszać w podróże
zagraniczne – krucjaty pokoju, jak pisał B-P – i co cztery lata odbywać wielkie mię-
dzynarodowe spotkania (…) jamboree. Strona 172-173

Pierwsze światowe Jamboree miało się odbyć w roku 1917, w rocznicę dziesięciole-
cia skautingu, jednak z powodu trwającej I wojny światowej przełożone ono zostało
na termin późniejszy. Ostatecznie, pierwsze światowe Jamboree Skautowe odbyło
się w roku 1920 w Londynie w Wielkiej Brytanii. Każde kolejne gromadziło coraz
więcej uczestników, odzwierciedlając tym samym rozprzestrzenianie się skautingu na
świecie. Polscy harcerze od samego początku uczestniczyli w światowych jamboree.

Jamboree przeznaczone jest dla dziewcząt i chłopców w wieku harcerskim. Dla star-
szych członków ruchu skautowego przeznaczony jest MOOT, którego formuła podobna
do jamboree, odpowiada jednak na szczególne potrzeby młodzieży.

Udział w światowym Jamboree jest oczywiście dość kosztowny, ale pamiętać należy, że
jest to najważniejsze wydarzenie skautowe. Kolejne jamboree przypada na rok 2007,
rok 100-lecia skautingu.

JOTI, JOTA, JOTT

By dać skautom możliwość częstszego spotykania braci z innych krajów, wymyślono
światowe jamboree w eterze oraz w internecie. Te wirtualne spotkania odbywają się co
roku w październiku, gromadząc wiele tysięcy uczestników z całego świata.
Warto wraz ze swoją drużyną włączyć się w to przedsięwzięcie. Niewielkim kosztem
można spotkać i porozmawiać ze skautami z całego niemal świata.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

172

Podobny cel ma JOTT, który odbywa się zwykle w maju każdego roku. Jest to światowe
wędrowanie. Uczestniczące środowiska z całego świata pokonują w tym samym czasie
wędrówkę po okolicy.

Odwiedź strony
www.joti.org
www.scout.org/wse/jota
www.jott.org

Dorobek skautowy
Skauting, który powstał na początku XX wieku, w różnych krajach przybierał koloryt
charakterystyczny, dla kultury, w której był rozwijany. Mimo więc wspólnej bazy w po-
staci metody skautowej, prawa i przyrzeczenia skautowego, wspólnych zasad oraz war-
tości, skauting w różnych krajach może mieć pewne charakterystyczne formy, nieznane
nigdzie indziej. Przynależność do światowej rodziny skautowej, daje niezapomnianą
szansę poznawania i wykorzystywania ciekawostek z innych organizacji skautowych.
Obie organizacje skautowe przygotowują także światowe programy, które mogą wzbo-
gacić działalność programową.
WAGGGS podejmuje także inne tematy, próbując w ten sposób uwrażliwić na inne pro-
blemy, np. problemy ochrony środowiska naturalnego, narkotyków, edukacji, wyżywie-
nia, wychowania do życia w rodzinie itp.

Co roku obchodzone są dwa ważne święta, jednoczące wszystkie przewodniczki i
skautów.

Pierwszym z nich jest Dzień Myśli Braterskiej obchodzony 22 lutego każdego roku.
Dzień ten upamiętnia urodziny Naczelnej Skautki i Naczelnego Skauta Świata. W tym
dniu drużyny skautowe wysyłają sobie pozdrowienia i życzenia. Podobny charakter
ma Dzień Świętego Jerzego, obchodzony 23 kwietnia.

Możliwości i pomysły
Zaprezentowane możliwości mają bardzo różny charakter. Od dalekich wyjazdów, przez
długotrwałą korespondencję aż spotkanie wirtualne. Każdy drużynowy niezależnie od
zaprezentowanych możliwości powinien pamiętać, by w pracy swojej drużyny wplatać
tematykę skautową. Możliwych form jest bardzo wiele i zależą one oczywiście od po-
trzeb drużyny a także wyrobienia skautowego harcerzy. Jeżeli nie masz pomysłów na
początek to skorzystaj z jednego z poniższych pomysłów.

Przygotuj krzyżówkę dla swoich harcerzy z hasłami nawiązującymi do skautingu.
rzygotuj puzzle z symbolami WOSM I WAGGGS.
Na zbiórkę zaproście Założyciela Skautingu – Roberta Baden Powlla, niech opowie

wam o początkach skautingu.

Wraz z wędrownikami postaraj się odpowiedzieć na pytanie nawiązujące do słów

Andrzeja Małkowskiego - Czy harcerstwo to skauting plus niepodległość?

Zadaj harcerzom by w ramach zadania międzyzbiórkowego odnaleźli strony interne-

towe drużyny skautowej z innego kraju.

Na stronie internetowej swojej drużyny lub hufca (to zadanie dla harcerzy starszych)

stwórzcie specjalny dział w języku obcym, tak by mogli was odwiedzać także skauci
z zagranicy.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

174

12. DLA DRUŻYNOWEJ I DRUŻYNOWEGO – CZYLI O MOTYWACJI

Jeżeli czegoś bardzo chcesz, to znajdujesz na to czas, znajdujesz siły, pomysły na roz-
wiązanie problemów same przychodzą ci do głowy i problemy przestają nagle istnieć.
Tylko co zrobić, żeby ci się chciało? Co zrobić, żeby zapał, którym zarażasz innych na
początku służby instruktorskiej nie wygasł?
Poniżej znajdziesz kilka odpowiedzi na pytanie, co motywuje drużynowego do jego pra-
cy, a co motywuje harcerza do bycia w drużynie i pracy harcerskiej. Ten rozdział jednak
nie zmotywuje cię do pracy. Powie gdzie możesz szukać źródeł, ale nie napoi i nie na-
syci chęcią do pracy i zapałem. Znajdziesz na końcu listę gotowych pomysłów na to, jak
zmotywować każdego.

DRUŻYNOWY
Praca drużynowego starszoharcerskiego jest bardzo wymagająca.
Wymaga wiele czasu, zaangażowania, przygotowań, wiedzy. Angażuje emocje, ambi-
cje, wakacje. Służba w harcerstwie – rozumiana jeszcze szerzej wymaga jeszcze wię-
cej. Spotkania w hufcu, szkolenia, zbiórki, przygotowania do zbiórek, kursy, biwaki,
zbiórki szczepu, rajdy, odprawy, rady szczepu, rady hufca, rady, zbiórki, wyjazdy, rady,
rady...
Wszystkie te rzeczy drużynowy powinien robić najlepiej jak potrafi. Po harcersku, solid-
nie, z werwą i rozmachem. Powinien być przy tym dobrym synem, uczniem, pracowni-
kiem. Wszak praca harcerska nie powinna przesłaniać ani zastępować życia osobiste-
go.
Jak to zrobić, żeby drużynowy miał na to wszystko ochotę? Jak to zrobić, żeby jej nie
tracił?

Co motywuje drużynowego?

ZNAJOMI
Otoczenie, które składa się z ludzi takich jak on. Takich, którzy mają podobne problemy,
z którymi można się  śmiać, płakać,  śpiewać, wygłupiać. Jeżeli drużynowy ma wokół
siebie taką grupę rówieśników, przyjaciół, innych harcerzy na pewno łatwiej mu praco-
wać. Aż chce się coś robić!
Taką grupą powinno być namiestnictwo, drużyna drużynowych, środowisko – czy rozu-
miane jako szczep, czy jako związek drużyn, krąg instruktorski czy drużyna wędrowni-
cza. Wszędzie tam, gdzie młody człowiek dobrze się czuje, jest akceptowany, dobrze
się bawi. Wszędzie tam powinni się znaleźć ludzie, którzy, gdy jest dobrze pogratulują,
a gdy źle pomogą i poklepią po ramieniu mówiąc: będzie dobrze. To bardzo ważny
czynnik motywujący. W takiej grupie można znaleźć  żonę, męża, przyjaciela. To oni
powinni wspierać drużynowego po godzinach. To po części dla nich też on pracuje. Bo
póki pracuje jest z nimi i dobrze się bawi.
Jeżeli nie masz w hufcu podpory w postaci grupy przyjaciół, nie masz namiestnictwa
czy drużyny drużynowych, to stwórz. Zbierz ludzi wokół siebie, spakujcie plecaki i idźcie
przed siebie. Pomoże. Wrócicie jako przyjaciele.

INSTRUMENTY METODYCZNE
Drużynowy jest harcerzem. Truizm! I jak na każdego harcerza działają na niego takie
instrumenty jak stopnie, sprawności, stopnie instruktorskie, wyczyny. Drużynowy stawia
przed sobą coraz to śmielsze pomysły, cele. Coraz trudniejsze zadania. Chce zdobyć
kolejne stopnie, żeby udowodnić sobie i światu,  że zaszedł o kolejny krok wyżej. Ta
chęć rozwoju, ta ambicja robienia więcej i więcej, poszerzanie horyzontów harcerskich

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

175

umiejętności motywują drużynowego do pracy. Dzięki tym instrumentom podejmuje się
czasem zadań, których sam z siebie nie podjąłby. Składa na swoje barki coraz więcej
odpowiedzialności. Stara się sprostać zadaniom. Jako wędrownik pragnie wyczynów.
Chce badać granice swoich możliwości i umiejętności.
Jeżeli kiedyś poczujesz, że tkwisz w bezruchu, że nie zrobiłeś żadnego kroku w przód,
to wyrwij się i skocz po wyczyn. Zdobądź kolejny stopień, zrób jakiś wyczyn. Udowodnij
sobie, że jesteś o krok mądrzejszy, silniejszy. To działa.

POTRZEBA BYCIA POTRZEBNYM

Jedni nazwą to poczuciem misji, inni radością z pełnienia służby. Nazwij jak chcesz.
Gdy drużynowy staje przed swoją drużyną, patrzy na szczęśliwe buzie, gdy widzi, jak z
niezaradnych maluchów wyrastają dorośli ludzie, jak nastolatek przełamuje się kolejny
raz, gdy patrzy jak kształtuje swój nowy, młody system wartości biorąc za przykład i
wskazówkę swojego drużynowego, wtedy aż chce się pracować. Wtedy drużynowy do-
brze wie, że jego praca ma sens. Czuje się potrzebny. Czuje, że jest pożyteczny, że
robi coś dobrego.
Podjęcie służby instruktorskiej bardzo zmienia ludzi. Nakłada się na ich barki dużą od-
powiedzialność. Żeby temu podołali muszą mieć dużo motywacji już na samym począt-
ku. Gdy szybko dojrzą uroki służby nie porzucą jej pochopnie. To wdzięczna służba.

COŚ DLA SIEBIE
Wymiana ze skautami, spływ kajakowy, zarządzanie zespołem ludzi, odpoczynek na
łonie natury, udzielenie pierwszej pomocy, przygotowanie prezentacji, podnoszenie
sprawności fizycznej, zwiedzanie ciekawych miejsc, wyprawa górska, umiejętność
przemawiania do innych ludzi bez skrępowania, rozmowa w obcym języku, praca nad
sobą, umiejętność gry na gitarze.
Co robiłby drużynowy gdyby nie był harcerzem? Musimy pamiętać, że najczęściej jest
uczniem, studentem, który ma swoje zainteresowania, pomysły na życie i chce czasem
odpocząć. Gdy jest instruktorem harcerskim czasu ma trochę mniej. Ważne, żeby wie-
dział, że w harcerstwie tego czasu nie traci. Niech wie, że może tu się nauczyć bardzo
konkretnych rzeczy.
Powinieneś tak gospodarować swoim czasem i tak prowadzić ścieżkę harcerską, żebyś
pewnego dnia nie obudził się z myślą, że ostatnie 10 lat straciłeś w harcerstwie. Więk-
szość rzeczy, które chciałbyś w życiu robić, są rozwijające i cię fascynują możesz robić
w harcerstwie – sam lub razem z drużyną. Trzeba tylko chcieć i wziąć sprawy w swoje
ręce. Teatr, żeglarstwo, języki obce, góry, kajaki. Wszystko to możesz robić.

STRUKTURA
Przeskok między brązowym a zielonym sznurem, a później kolejny awans na granato-
wy.... Struktura naszej organizacji motywuje do działania. Przynajmniej na początku, na
dole struktury. Wraz z nową funkcją przybywa możliwości, władzy, kompetencji. Na
obozie zupełnie inną rolę pełni drużynowy i przyboczny, niż reszta obozu. Władza i pre-
stiż, które się z tym wiążą czasem motywują do pracy. Częściej są motywacją do tego,
żeby zdobyć to stanowisko, podjąć się tej funkcji.
Nie można zapomnieć, że gdy się już dostanie granatowy sznur, to na barki spływa
słodki ciężar odpowiedzialności. Jeżeli ten ciężar jest wystarczająco ciężki, ale nie po-
nad siły, to mobilizuje on do sprostania wymaganiom. Właśnie struktura, podział władzy
i kompetencji sprawia, że robisz coś, bo to twój obowiązek, bo jesteś drużynowym. Je-
steś odpowiedzialny, więc nie zaniedbujesz tego, o co zobowiązałeś się troszczyć. To
motywuje, to czasem spędza sen z powiek.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

176

Zastanów się, czy bardziej cieszysz się z przywilejów, prestiżu, czy z obowiązków, które
na tobie ciążą.

AUTORYTET
Jest ktoś wokół ciebie, kto jest dla ciebie wzorem, autorytetem. Poprzedni drużynowy,
szczepowy, namiestnik, komendant hufca? Pod jego czujnym okiem dorastałeś i dora-
stasz do roli instruktora. Rozwijasz się. Starasz się być wobec niego w porządku. Na
jego opinii i ocenie bardzo ci zależy. Nawet jeżeli ten człowiek sam nie motywuje cię do
działania, to w momentach zwątpienia, może słabości zastanawiasz się jak on by to
ocenił, jakbyś wypadł w jego oczach, co on by powiedział. I mobilizujesz siły do pracy.
Autorytetem jest często opiekun próby. On powinien być wsparciem w trudnych chwi-
lach, podporą, doradcą. On też powinien być pierwszym i najszczerszym krytykiem two-
ich postępowań. Taki KTOŚ jest bardzo potrzebny. Powinien być doświadczonym
przewodnikiem, starszym przyjacielem, którego zdanie przyjmiesz i uznasz za mądre.
A jeżeli nie ma autorytetów? No, jeżeli nie ma, to trzeba je znaleźć! Być może jesteś w
środowisku, w którym nie ma zbyt wielu ludzi, na których zdaniu, opinii i pomocy mógł-
byś polegać. Więc wychyl głowę z tego grona i poszukaj dalej. A może zweryfikuj jesz-
cze raz swoje opinie na temat otaczających cię instruktorów, bo prawie na pewno znaj-
dziesz wśród nich kogoś właściwego.

RYWALIZACJA
Nie powinna być głównym motorem działania drużynowego. Jednak czasem wspoma-
ga, zwłaszcza wykonywanie niektórych niewygodnych, a może właśnie najciekawszych
przedsięwzięć. Rywalizacja między drużynami, hufcowa, szczepowa, rywalizacja mię-
dzy drużynowymi, rywalizacja z samym sobą i swoimi słabościami. Wszystko jedno ja-
ka. Ważne, że napędza do działania i nie jest destrukcyjna.
Jeżeli motywują cię wszelkie punktacje i kategoryzacje, jeżeli aby się piąć musisz mieć
wyraźnie zarysowane szczeble na drabinie to rywalizacja może stać się dobrym moto-
rem dla twojego działania.

13. CO JEST MOTYWUJĄCE DLA HARCERZA STARSZEGO?

Właściwie mechanizmy motywacji są podobne. Tylko działają na niego z inną siłą niż na
drużynowego i na innym poziomie. Warto tu zauważyć, że nie są to recepty do zasto-
sowania grupowego, tylko opis mechanizmów, które działają indywidualnie. Aby wyko-
rzystać je dla całej drużyny, należy najpierw przemyśleć, czy ten sposób na pewno za-
działa i czy to ma sens. Lepiej zawsze indywidualnie.

Harcerz starszy jest pełen sprzeczności i wahań. Ciężki czas. Dla niego i dla jego oto-
czenia.
Jak go zmotywować do pracy w drużynie harcerskiej, do nauki, do zabawy. Jak go zmo-
tywować do poszukiwania właściwych ścieżek?

ZNAJOMI
Harcerz starszy jest konformistą. Lubi i chce być akceptowany przez towarzystwo. Chce
mieć grupę przyjaciół, z którą będzie spędzał czas, miał wspólne zainteresowania. Two-
rzy sobie drugą rodzinę. Chce żyć wśród ludzi o podobnych poglądach, spojrzeniu na
świat.
Jeżeli znajdzie tę grupę w swoim zastępie, w drużynie, to łatwiej będzie z nim praco-
wać. Dla tej grupy i z nią zrobi wszystko. Dla towarzystwa. Trzeba to bardzo doceniać,

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

177

nie rozdzielać grup, uważać, żeby dobrze się razem czuli, żeby w drużynie była dobra,
przyjacielska atmosfera.
Utrzymaniu dobrych kontaktów w drużynie sprzyjają wyjazdy, integracja, wspólne dzia-
łanie. To ważne, żeby przy najcięższej nawet robocie nie zabrakło czasu na rozrywkę,
albo choćby ducha dobrej zabawy. W programie trzeba ująć trochę czasu na nicniero-
bienie. Takiego czasu, który harcerze będą mogli poświęcić na kontakty prywatne, na
to, żeby pogadać, pośpiewać, pośmiać się. Oni potrafią już bawić się sami, więc teraz
drużynowy powinien dołączyć do nich i uważać, żeby obóz czy biwak nie były jednym
wielkim posiedzeniem z przerwami na gry terenowe.

INSTRUMENTY METODYCZNE
Dla harcerzy starszych także istnieją instrumenty metodyczne, które mobilizują ich do
pracy. Stopnie mobilizują do pracy nad sobą, sprawności do rozwijania siebie a projekt?
Projekt mobilizuje do pracy, do robienia czegoś z kimś i dla kogoś.
Żeby te instrumenty zadziałały trzeba ich sprawnie używać. To trudna sztuka. Harcerze
gdy chcą coś zrobić nie od razu myślą o tym, by przy okazji zdobyć sprawność czy zre-
alizować projekt. Należy im jak najczęściej przypominać o ich istnieniu i jak najjaśniej
określić zasady ich zdobywania i przyznawania. Wykorzystać też można odznaki tury-
styki kwalifikowanej, uprawnienia. Wszystko to, co można zdobywać i czym można
udowodnić sobie, że jest się o krok do przodu. Z posiadania stopni i sprawności płynie
prestiż w drużynie. To jest powód do dumy, do poczucia, że jest się lepszym od kogoś.
Belki i krokiewki to coś, czym można zaimponować rówieśnikom w drużynie.
Dla harcerza, który stoi w miejscu, nagle czuje, że się nie rozwija to może być recepta
do skutecznego działania. Wystarczy mu podsunąć wymagania na kolejny stopień i na-
kreślić obraz tego, jakim będzie człowiekiem gdy już go zdobędzie.

POTRZEBA BYCIA POTRZEBNYM
Jestem przekonana, że każdy człowiek lepiej się czuje gdy zrobi coś dobrego, niż gdy
zrobi coś złego. Jednym z założeń projektu jest zrobienie czegoś dla kogoś. Aby zachę-
cić harcerzy starszych do podjęcia jakiejś akcji na rzecz innych, można wykorzystać ten
argument. Pokazać im, że nie są tylko bezużytecznymi konsumentami rozrywek a mogą
zmienić kawałek  świata wokół siebie i komuś pomóc. Można dodatkowo zmotywować
ich wizją zrealizowania kolejnego projektu. Między innymi po to powstał.
Harcerstwo daje wiele możliwości robienia czegoś dla innych, niesienia pomocy i bycia
pożytecznym. To jedna z sił, które spajają nas jako organizację. Jedna z naszych idei i
ludzie w harcerskich drużynach także powinni czerpać z tego satysfakcję i motywację
do pracy dla innych i pracy nad sobą.

COŚ DLA SIEBIE
Nie powtórzę wyliczanki wszystkich rzeczy, których można nauczyć się w harcerstwie.
Dla harcerza starszego również ważne jest to, że z każdego spotkania i z bycia harce-
rzem ma konkretne profity dla siebie. On powinien być zaznajamiany z niektórymi cela-
mi, także wychowawczymi, przedsięwzięć, które wykonuje. A to, co robi powinno być
pożyteczne dla niego. Harcerstwo daje duże pole do popisu dla rozwoju takiego czło-
wieka. Można pokazać,  że języki obce naprawdę gdzieś się przydają,  że sprawność
fizyczna to coś, o co warto zadbać,  że przez modlitwę, czy pomoc innym stajemy się
lepszymi, bardziej wrażliwymi ludźmi. Równie ważne jest tworzenie wokół niego grupy
przyjaciół i to także jest jedna z korzyści wynoszonych z harcerstwa.
Rodzicom można pokazać, że ich dziecko nie traci czasu w harcerstwie, że dzięki nie-
mu solidniej i świadomiej podchodzi do nauki.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

178

Odpowiednio przedstawiając temat można harcerzy zmotywować do przeróżnych dzia-
łań podkreślając, że to co robią jest dla nich w pewnym sensie pożyteczne. Jednak,
jeżeli program będzie nudny, albo jałowy, nie niosący  żadnych treści i pożytków, to
trudno będzie zmotywować harcerzy na dłuższą metę.

STRUKTURA
Awans z szeregowego na zastępowego to olbrzymi krok. Udział w Radzie Drużyny, Za-
stęp Zastępowych, to są tajemnice, do których nagle jest się dopuszczonym. Więcej
odpowiedzialności i obowiązków. To naprawdę motywuje harcerzy. Motywuje do tego,
aby zakładać swoje zastępy, aby być coraz lepszym, żeby kiedyś awansować.
Dla zastępowych motywacją jest odpowiedzialność. Bo już zastępowy znacznie różni
się obowiązkami od innych harcerzy: przygotowuje i przeprowadza zbiórki zastępów,
gdy zastęp narozrabia, zastępowy najczęściej się tłumaczy, musi pamiętać o wielu rze-
czach, a przy okazji powinien być w tym zastępie najlepszy i świecić przykładem technik
harcerskich i porządku w namiocie. Warto zastosować tu system nagród dla zastępo-
wych, żeby oprócz obowiązków mieli także pewne przywileje. To bardzo motywuje.
Samo mianowanie człowieka na zastępowego, przybocznego jest świetnym sposobem
na zmotywowanie go do pracy. Ale musimy uważać,  żeby dobrze wyczuć sytuację.
Właśnie w wieku harcerzy starszych pojawiają się największe problemy z odpowiedzial-
nością i wypełnianiem swoich obowiązków. Gdy system wartości się wciąż zmienia i
kształtuje, może się okazać, że bycie dobrym zastępowym już nie jest jedną z ambicji.
Wówczas każdy niewykonany obowiązek, każda zawalona sprawa pogłębia tylko tego
zastępowego. Wówczas, trzeba to bardzo czujnie wyczuć, zamiast dokładać mu obo-
wiązków warto trochę z niego zdjąć i unikać takich sytuacji, kiedy mógłby nawalić. Wła-
śnie dlatego, żeby nie zniechęcił się do końca, żeby nie czuł się zupełnie pogrążony. To
trudna sytuacja, wymaga chyba zupełnie nowego podręcznika, ale spodziewam się, że
każdy drużynowy w drużynie starszoharcerskiej przejdzie przez to tyle razy, ilu ma har-
cerzy.

AUTORYTET
Tym razem mowa o drużynowym. W sposób naturalny drużynowy powinien być autory-
tetem dla swoich harcerzy. Ten autorytet powinien być wyznacznikiem większości war-
tości, powinien pomóc znaleźć odpowiedź na pytanie co jest dobre, a co złe, jakim być
człowiekiem, jaką ścieżkę w życiu wybrać. Harcerz nie musi iść ścieżką tuż za swoim
autorytetem, ale warto, żeby ten pokazał mu wiele ścieżek i ostrzegł co czeka na każdej
z nich. Na pewno autorytet musi być mądrzejszy, dojrzalszy i rozsądniejszy od swoich
podopiecznych. Musi też być prawdziwy w tym co robi. Jego deklaracje i czyny muszą
się zbiegać, w tym wieku to bardzo ważne. Wszelkie niespójności zostaną natychmiast
wychwycone.
W wieku 13-16 lat następuje przewartościowanie świata. Wartości dotychczas narzuco-
ne muszą zostać „przetrawione” przez nastolatka i odrzucone, bądź przyjęte jako wła-
sne. Teraz już trudno mu narzucić cokolwiek tylko dlatego, że tak. Zasady dyscypliny,
idee, prawo harcerskie – wszystko musi być przemyślane, zanim zostanie przyjęte. To
też okres, w którym „spadają  głowy”. Każdy dotychczasowy autorytet, każdy dorosły
człowiek, który liczył się w życiu traci swą moc. Jeżeli był prawdziwym autorytetem, to
po zweryfikowaniu wróci na swoje, a może na inne miejsce do grona liczących się auto-
rytetów. Jeżeli był tylko narzucony z góry, może nie odzyskać już swojej pozycji. Taki
moment przechodzi każdy nauczyciel, rodzic, drużynowy – dokładnie tyle razy ilu nasto-
latków ma wokół siebie. To czas, kiedy zdanie drużynowego przestaje się liczyć, a har-
cerz zauważa jego wady. Weryfikuje swoją opinie o drużynowym i decyduje, czy według

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

179

jego nowego systemu wartości to jest sensowny człowiek. Drużynowy musi bardzo
uważać na ten moment. To czas, kiedy z boga staje się człowiekiem.
Swoją osobą, przykładem, możesz mobilizować harcerzy do tego, aby cię naśladowali,
aby starali się być coraz lepsi. Musisz to robić z dużym wyczuciem. Pamiętaj też, żebyś
działał grupowo i indywidualnie. Im bardziej osobista jest rozmowa, tym rada głębiej
zostanie przyjęta. Im imponuje nawet to, że z nimi rozmawiasz, ale rozmawiaj jak z do-
rosłymi ludźmi. Jeszcze dwa lata temu poszliby za tobą w ogień. Teraz nie wszyscy.
Teraz musisz być prawdziwszy, uczciwszy, realniejszy. Potrzeba o wiele więcej chary-
zmy, żeby harcerz starszy poszedł za tobą wszędzie.

RYWALIZACJA
Kategoryzacja zastępów, zawody, konkursy. Przy ich pomocy można zmobilizować lu-
dzi do działania. Zarówno zespołowe jak i indywidualne konkurencje motywują do tego,
aby udowadniać sobie, że jest się coraz lepszym. Ten system motywacyjny działa chy-
ba mocniej na harcerzy starszych niż na drużynowych. Jest też istotnym źródłem po-
równań. Harcerze i harcerki porównują się między sobą. Rywalizacja organizowana
przez drużynowego pomaga im w tym. Tu też chyba niczym nie różnią się od zuchów.
Każdy chciałby być w czymś najlepszy. Ważne także, aby dokładnie znali zasady oceny
oraz całą tabelę punktacji. Najmniejsza nieuczciwość lub niesprawiedliwość w oblicze-
niach na pewno zostanie wykryta.
To narzędzie w sprawnych i rozsądnych rękach może świetnie rozruszać całą drużynę.
W niedbałych pewnie nie zadziała, albo nawet zniechęci.

Poniżej krótkie podsumowanie. Sprawdź co motywuje ciebie. Sprawdź co motywuje
twoich harcerzy. Których elementów mógłbyś spróbować?

znajomi – grupa rówieśnicza, przyja-

ciele, którzy wspomagają

znajomi – najważniejszy punkt odnie-

sienia, koledzy ze szkoły z ławki, kon-
formizm zmusza ich, żeby robili to
samo

potrzeba bycia potrzebnym – służba

dla swoich harcerzy, bardzo wdzięczna

potrzeba bycia potrzebnym – nie po-

dejmie stałej służby, ale ma ochotę
robić coś dobrego, czuć się dobrym
człowiekiem

instrumenty metodyczne – stopnie,

sprawności, stopnie instruktorskie, wy-
czyn, wkraczanie w dorosłość harcer-
ską i odpowiedzialność na barkach, a
przy tym wszystkim

instrumenty metodyczne – stopnie,

sprawności często na ilość, można
tym zaimponować, to krótkotrwałe ce-
le, które napędzają do działania, pro-
jekty, przywileje i duma, które płyną z
posiadania stopni.

coś dla siebie – konkretne, znane ko-

rzyści wypływające z harcerstwa –
uprawnienia państwowe, obycie z ję-
zykami obcymi, ale też odpoczynek,
relaks, rozwój sprawności fizycznej

Profity dla siebie – gdy widzi, że się

zmienił; inaczej patrzy na naukę, na-
gle nie jest nudna, jest w działaniu.
Gdy zauważa, że umiejętności wynie-
sione z harcerstwa przydają się w ży-
ciu pierwsza pomoc, żeglarstwo, ale
też umiejętność pakowania plecaka,
zaradność życiowa

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

180

chęć posiadania władzy – efekt działa-

nia naszej struktury. Mobilizuje na po-
czątku. Odpowiedzialność, która spada
na człowieka z każdym nowym zada-
niem.

Chęć posiadania władzy – być zastę-

powym, przybocznym, być dopusz-
czonym do tajemnicy, poczucie odpo-
wiedzialności za ludzi, chęć dowodze-
nia nimi.

Autorytet – inny instruktor, opiekun

próby, komendant, namiestnik, ktoś
charyzmatyczny, kogo rada, poparcie,
pozytywna opinia mogą mieć znacze-
nie.

Autorytet – to najskuteczniejszy spo-

sób, najsilniejszy as w ręku drużyno-
wego. Drużynowy jest jeden, harcerzy
wielu, jego uwaga, rada, każda chwila
są cenne. Tym skuteczniejsze im bar-
dziej osobiste. Zdanie drużynowego
może być ważniejsze, może ważyć
więcej niż zdanie wielu rówieśników
czy rodziców.

Rywalizacja - pomiędzy drużynowymi,

drużynami w środowisku.

Rywalizacja – w zastępie, między za-

stępami. Motywuje, czasem jednak
negatywnie.

A oto lista gotowych pomysłów na zmotywowanie siebie, kadry, harcerzy. Lista powsta-
ła w trakcie burzy mózgów na wyjeździe dla kadry hufca Otwock. Spisana i udostępnio-
na dla potrzeb podręcznika przez phm. Mirka Grodzkiego. Trochę tego dużo. Niektóre
rzeczy wyglądają jakby się powtarzały. Doceńcie to, bo oznacza tyle, że są bardzo
ważne. Z tych wpisów wynika jeszcze jeden czynnik motywujący.
ZA KAŻDĄ PRACĘ TRZEBA DZIĘKOWAĆ I CHWALIĆ!!!!
Nie zapominaj o tym!

Dla wprawy spróbuj dopasować niektóre z tych elementów do miejsc w tabelce, żeby
zobaczyć, jak to naprawdę działa.

14. JAK ZACZĄĆ?

– czyli opowieść o Pierwszym roku działania drużyny starszoharcerskiej

Kończy się rok harcerski coraz częściej po głowie przybocznego jednej z drużyn, świe-
żo upieczonego przewodnika, krążą myśli o założeniu swojej drużyny. Jest już pełnolet-
ni, pod jego Krzyżem Harcerskim znajduje się już granatowa podkładka, ukończył Kurs
Drużynowych, ma za sobą kilka obozów, wiele biwaków i rajdów, łatwo też udaje mu się
nawiązać kontakt z młodszymi od siebie. Jego drużynowy zachęca go do tego, aby
usamodzielnił się, deklaruje mu też swoją pomoc.
Trochę chciałby, lecz boi się…
No i od czego tu zacząć?

Krok 1: WIZYTA W KOMENDZIE HUFCA
Młody przewodnik podjął decyzję o założeniu drużyny starszoharcerskiej. W pobliżu
osiedla, na którym mieszka, znajduje się gimnazjum, chce wiec tam założyć drużynę.
Będzie miał blisko na zbiórki, zna też część dzieci uczęszczających do tej szkoły oraz
ich rodziców. Niektórzy z nich mieszkają nawet w jego bloku. Udał się do Komendy

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

181

Hufca, tam spotkał się z Komendantem Hufca i jego Zastępcą do spraw programowych.
Decyzja młodego przewodnika spotkała się z pełną akceptacją ze strony Komendy Huf-
ca. W Hufcu ucieszyli się, że chce założyć drużynę starszoharcerską w gimnazjum, w
którym dotąd nie działała jeszcze żadna drużyna. W Hufcu otrzymał zezwole-
nie/skierowanie do prowadzenia drużyny w proponowanym przez siebie gimnazjum.
Otrzymał też komplet materiałów metodycznych przydatnych w prowadzeniu drużyny
oraz umówili się wraz z Komendantem Hufca na wizytę u dyrektora gimnazjum. Określili
też wspólnie harmonogram (kolejność) działań. Wyszedł naładowany pozytywną ener-
gią i głową pełną pomysłów, na to, co będzie robił ze swoją przyszłą drużyną.

Krok 2: WIZYTA U DYREKTORA GIMNAZJUM
W umówionym dniu o umówionej godzinie razem z Komendantem Hufca przyszły dru-
żynowy spotyka się przed gimnazjum, w którym zamierza prowadzić drużynę. Obaj są
wzorcowo umundurowani. Razem już idą do gabinetu dyrektora na umówione wcześniej
spotkanie. Komendant Hufca przedstawia siebie i drużynowego (mocno podenerwowa-
nego), mówi o planowanym od września utworzeniu w tym gimnazjum drużyny starszo-
harcerskiej. Dyrektor początkowo trochę sceptycznie zapatruje się na harcerskie plany
związane z jego szkołą. Jednak odpowiednio dobrane argumenty oraz entuzjazm, z
jakim druhowie opowiadają o swoich planach, przekonują go i wydaje zgodę na to, aby
w jego szkole działała drużyna. Idą na wspólny, krótki spacer po szkole i określają za-
sady swojej współpracy: oddanie planu pracy drużyny najpóźniej do końca września,
listy członków ZHP – uczniów gimnazjum oraz terminów zbiórek. Stanowczo jednak
zastrzega sobie, żeby na każdej zbiórce była osoba pełnoletnia. Dyrektor obiecuje też
zastanowić się nad wygospodarowaniem miejsca na gazetkę – tablicę ogłoszeń – miej-
sca, w którym będzie można wywieszać harcerskie plakaty i ogłoszenia. Na początek
obiecał też udostępnić salę lekcyjna, w której będą mogły odbywać się zbiórki, a w za-
leżności od tego jak będzie wyglądała praca nowej drużyny może uda się wygospoda-
rować dla harcerzy jakieś odrębne pomieszczenie. Postara się też porozmawiać z jed-
nym ze swoich nauczycieli, o którym wie, że ma przeszłość harcerską, i przekonać go,
aby podjął się opieki nad nowopowstałą drużyną. Wspólnie umówili się na Akcję „Na-
bór” w pierwszym tygodniu września. Rozstali się, życząc sobie wzajemnie owocnej
współpracy. Przyszły drużynowy bardzo bał się tej rozmowy, dlatego po wyjściu z gim-
nazjum odetchnął z ulgą.

KROK 3: PLAN DZIAŁANIA
Przyszły drużynowy ma już za sobą wizytę w Komendzie Hufca i wizytę u dyrektora
gimnazjum, w którym chce założyć drużynę. Określił sobie tez sposób postępowania
podczas najbliższych kilku tygodni, tygodni, które dla niego na pewno nie będą łatwe.
Ale przecież na kursie były zajęcia o stawianiu sobie wyzwań. A to przecież jest wy-
zwanie i to nie byle jakie.
Na tej najbliższe tygodnie założył sobie:

przygotowanie Akcji „ Nabór” – bardzo atrakcyjnej tak, aby zachęcić jak najwięcej

uczniów do wstąpienia do nowej drużyny. O pomoc przy Akcji „Nabór” poprosi dru-
żynę, w której jest przybocznym. Oprócz rozwieszenia plakatów, krótkiego przed-
stawienia przygotowanego przez harcerzy (na akademii inaugurującej rok szkolny),
przejścia po klasach umundurowanych harcerzy podczas lekcji wychowawczych i
zachęcania do wstąpienia do ZHP, zbudują także obóz harcerski ( ustawią kilka na-
miotów, pokażą zrobione własnoręcznie urządzenia obozowe, totemy, tablicę ogło-
szeń, płot, itp.), zamontują most linowy, tak aby każdy chętny mógł po nim przejść,
zrobią pokaz samarytański i tor przeszkód oraz harcerski radiowęzeł.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

182

opracuje program szkolenia przyszłych zastępowych – o pomoc poprosi swojego

drużynowego.

przygotuje plan pracy swojej przyszłej drużyny- są wakacje może się do tego po-

rządnie przyłożyć, bo ma więcej czasu.

zastanowi się też nad tym gdzie będzie mógł wyjechać ze swoją przyszłą drużyną

na biwak, może zrobią biwak łączony z inną drużyną.

Ma pełną głowę pomysłów i nie może się już doczekać, aż będzie wrzesień i to wszyst-
ko o czym dotąd myślał , będzie mógł wprowadzić w życie, tylko czy o niczym nie za-
pomniał…

KROK 4: NADCHODZI WRZESIEŃ CZYLI KOLEJNA WIZYTA W HUFCU
Kończą się wakacje. Był dzisiaj w Komendzie Hufca podpisać zobowiązanie do prowa-
dzenia drużyny starszoharcerskiej. Odebrał też rozkaz z mianowaniem go na drużyno-
wego i otwarciem okresu próbnego jego przyszłej drużynie. Komendant Hufca zobaczył
napisany przez niego plan pracy i wprowadził kilka poprawek. To była taka pierwsza
próba – sprawdzian, czy to, czego nauczył się na kursie drużynowych będzie umiał
przełożyć na praktykę. Zobaczył tez plan szkolenia przyszłych zastępowych i obiecał
poprowadzić jedne z zajęć. Przyjął również zaproszenie na Akcję „Nabór”.

Zostało coraz mniej czasu …

KROK 5: AKCJA „NABÓR” - CZYLI CZAS WIELKIEJ PRÓBY
Nadszedł pierwszy dzień września, rozpoczął się rok szkolny. Nadszedł czas wielkiej
próby. Sprawdzianu umiejętności i skuteczności. Wszystko poszło jak „z płatka”, choć
zamieszania i pracy było dużo, dużo się działo… Byli uczniowie, rodzice i nauczyciele.
Wszystkim bardzo się podobała bardzo rozmaitość i atrakcyjność propozycji harcer-
skich. Drużyna, w której jest przybocznym mu pomogła, bardzo się napracowała ale
skutek przeszedł ich oczekiwania. Na pierwszą zbiórkę przyszło prawie 50 osób.

KROK 6: PIERWSZE ZBIÓRKI
Na pierwszych zbiórkach przyszli harcerze podzielili się na małe grupy, czyli zastępy,
na czele, których stanęli ich szefowie. Na razie ten podział był bardzo luźny, liderzy też
zmieniali się, a część z nich się wykruszyła. Póki za oknem była ładna, jesienna pogoda
dużo chodzili na gry i biegi terenowe, byli też na jednodniowej wycieczce, zawodach na
orientację, w Planetarium oraz na imprezie hufcowej. Zaczęli też przygotowywać impre-
zę Mikołajkową dla dzieci z Domu Dziecka. Pod koniec listopada planują wyjazd na bi-
wak. Z 50 osób zostało 30, ale Ci, którzy chodzą na zbiórki, zaczęli tworzyć zgrany ze-
spół. Brakuje jednak jeszcze kilku zgód rodziców na przynależność do drużyny – ko-
niecznie trzeba o tym pamiętać. Coraz rzadziej zmieniają się liderzy grup i ich składy.
Na biwaku planują rozpocząć tworzenie własnej obrzędowości (na razie poznali zwy-
czaje i obrzędy panujące w większości środowisk harcerskich). Późno się biorą do tej
obrzędowości. Bo przecież zastępy na samym początku powinny zająć się tworzeniem
swojej odrębności, wiec również i nazwy, proporca itd. A jak maja to zrobić, jak nie wie-
dza, czy będą w drużynie „leśnej”, „indiańskiej” „historycznej” itd. Przy pomocy swojej
poprzedniej drużyny, drużynowy planuje zorganizować obrzędowe przyjęcie do drużyny
i zdobywanie chust oraz zaprzysiężenie zastępowych i przybocznego. Jakoś mi to nie
pasuje, obca drużyna przyjmuje ich do własnej drużyny? Do tej, która stworzyli, opra-
cowali obrzędowość itd.? Zainaugurują też kurs zastępowych, w którym będą mogli
wziąć udział wszyscy chętni. Dokonają też pierwszego wpisu do swojej kroniki. Na bi-
waku zakończą też wybór nazwy drużyny – to bardzo trudny wybór, bo harcerze wymy-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

183

ślili bardzo dużo ciekawych nazw. Drużynowemu najbardziej podoba się nazwa
„PUSZCZA”, ale wybór powinien być demokratyczny, więc dopiero się okaże.
No i jeszcze długie następne trzy miesiące okresu próbnego drużyny.

KROK 7: DO DZIEŁA …
Okres próbny zamknięty i nowopowstała drużyna stała się pełnoprawną drużyną Związ-
ku Harcerstwa Polskiego. Posiada swoje barwy, nazwę i obrzędowość. Dyrektor gimna-
zjum dotrzymał słowa i wygospodarował pomieszczenie na harcówkę, jest niewielkie,
ale będą z niego korzystać tylko oni. Drużyna ma opłacone składki. Drużynowy prowa-
dzi Książkę Pracy Drużyny i Książkę Finansową. Konsekwentnie realizują przyjęty plan.
Wzięli udział w dwóch imprezach hufcowych: przekazaniu Betlejemskiego Światła Po-
koju oraz w Rajdzie Starszoharcerskim po górach Beskidu. Kończą też kurs zastępo-
wych, w którym wzięło udział 13 harcerzy i harcerek W drużynie pracuje 5 stałych za-
stępów, na których czele stoją zastępowi. Drużynowemu pomaga przyboczny. Harcerki
i harcerze mają rozpisane karty prób na stopnie, kto wie może pierwsze uda się przy-
znać już na obozie? No bo harcerze zaczęli się już przygotowywać się do wspólnego
wakacyjnego wyjazdu na obóz harcerski. W tym roku chyba pojadą na bazę hufcową
,ale w przyszłym to już na pewno na obóz samodzielny…

15. DRUŻYNA STARSZOHARCERSKA W SZCZEPIE

Najnaturalniejszym miejscem, gdzie może wspaniale działać i rozwijać się drużyna star-
szoharcerska jest szczep. Jednocześnie można dzisiaj z przekonaniem powiedzieć, że
dobry i normalnie działający szczep nie może się obejść bez takiej drużyny.

Szczep jest jednym z nielicznych lub może jedynym miejscem w naszej organizacji,
gdzie można spotkać się z funkcjonowaniem pełnego ciągu wychowawczego. Prawi-
dłowo wygląda to tak, że zuchy znajdują swoje miejsce w drużynach harcerskich. Har-
cerki i harcerze z chwilą ukończenia szkoły podstawowej idą do gimnazjum gdzie znaj-
dują ofertę działającej tam drużyny starszoharcerskiej. Najlepsi z nich zamiast wstępo-
wać do drużyny w gimnazjum zostają na funkcjach zastępowych czy też przybocznych
w swoich macierzystych drużynach harcerskich. Po ukończeniu gimnazjum, młodzi lu-
dzie najczęściej idą do liceum gdzie spotykają się z drużyna wędrowniczą.

W ten sposób mamy zachowany ciąg wychowawczy stwarzając młodemu człowiekowi
ofertę obcowania z harcerstwem od początku jego nauki aż do dorosłości a nawet dalej.
Taka sytuacja jest komfortowa, wzorowa oraz godna polecenia.

Niestety praktyka dnia powszedniego wskazuje na to, że wielu środowiskach działają
szczepy, w których brakuje tego jednego ważnego ogniwa, jakim jest drużyna starszo-
harcerska.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

184

Powszechnym zwyczajem jest przechowywanie w drużynach harcerskich, harcerek czy
harcerzy w wieku gimnazjalnym, bardzo często skupionych w całych zastępach star-
szoharcerskich.
Jakie zadanie może spełniać w szczepie drużyna starszoharcerska?

Dzisiaj po kilku latach obserwacji działania takich drużyn w szczepach można powie-
dzieć, że harcerze starsi będą musieli wziąć na siebie bardzo odpowiedzialne zadanie
jakim jest dostarczanie nowych kandydatów na instruktorów. Biorąc pod uwagę średnią
wieku drużynowych w związku musimy uznać że nowi drużynowi bardzo często pocho-
dzić będą z młodzieży w wieku gimnazjalnym, czyli naszych harcerzy starszych. Tym
samym drużyna starszoharcerska może stać się kuźnią kadr przyszłych instruktorów.
Ma to szczególne znaczenie w pracy szczepu. Drużyny w nim działające potrzebują
ciągłego napływu przybocznych. Szczególnie jest to ważne dla gromad zuchowych.
Wśród harcerek i harcerzy starszych, szczególnie w wieku 16 lat zawsze można znale-
żć ambitnych, którzy podejmą wyzwanie i zapragną zostać w przyszłości instruktorami.
Trzeba tylko umieć dać im szansę.
Drugim ważnym zadaniem, jakie spełnia w szczepie drużyna starszoharcerska jest za-
pewnienie stałego napływu nowych członków do drużyn wędrowniczych. Można zaryzy-
kować stwierdzenie, że bez tego dopływu, drużyny wędrownicze mogą mieć problemy z
normalnym funkcjonowaniem. Aby nie tracić członków drużyn przy ich przechodzeniu z
gimnazjum do liceum trzeba podjąć wiele działań o charakterze wręcz marketingowym.
Dobrym pomysłem na zachęcenie do przejścia, do drużyny wędrowniczej będą na pew-
no wspólne działania podejmowane przez drużyny, czy też pojedyncze zastępy star-
szoharcerskie i grupy zadaniowe wędrowników. Harcerz starszy po trzech latach dzia-
łania w swojej drużynie jest chodzącym skarbem dla drużynowego wędrowniczego.

Działania programowe dobrego szczepu są bardzo zróżnicowane i często wiążą ze so-
bą wiele drużyn przy okazji organizacji imprez typu rajd, festiwal, itp. Przygotowania do
organizacji takich przedsięwzięć wymagają wysiłku instruktorów oraz drużyn. Przed po-
wstaniem drużyn gimnazjalnych większość tego typu zadań brały na siebie drużyny
harcerskie oraz w mniejszym stopniu starszoharcerskie.
Dzisiaj to zadanie spadło w głównej mierze na „nowe” drużyny starszoharcerskie. Dru-
żyna harcerska nie posiada jeszcze takiego potencjału dysponując harcerkami i harce-
rzami z piątej czy szóstej klasy szkoły podstawowej. Drużyna starszoharcerska, szcze-
gólnie taka, w której przewagę stanowią uczniowie drugiej i trzeciej klasy gimnazjum, to
potęga! Jej drużynowy musi tylko to umiejętnie wykorzystać.
Ostatnim dużym zadaniem, na jakie należałoby zwrócić uwagę, jest udział drużyny star-
szoharcerskiej w obozie szczepu. Znów w tym miejscu należy podkreślić jak ważną rolę
będą pełnić na obozie jej członkowie. To na nich będzie spoczywał m.in. trud udziału w
organizacji obozu i jego przeprowadzeniu. Sprawne działanie obozu i jego służb ( war-
towniczej i zastępu służbowego) będzie w dużej mierze zależeć od ilości i jakości za-
stępów starszoharcerskich. Brak harcerzy starszych może wręcz uniemożliwić zorgani-
zowanie obozu szczepu.
Podsumowując, można zaryzykować stwierdzenie, że nie powinno być dobrze działają-
cego szczepu bez drużyn starszoharcerskich.

Ciąg wychowawczy
Zmiany metodyczne w ZHP (powołanie nowego – starszoharcerskiego - pionu meto-
dycznego) spowodowało, że większą uwagę powinniśmy zwrócić na ciąg wychowaw-
czy.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

185

Co to jest ciąg wychowawczy?
Jest to taka organizacja gromad i drużyn w danym środowisku, żeby zuch/harcerz po
przekroczeniu kolejnej granicy wiekowej mógł bez problemu znaleźć drużynę odpowia-
dającą swojej grupie metodycznej, do której środowisku będzie mógł przejść.
Czyli zuch po zakończeniu aktywności w gromadzie zuchowej będzie miał w swoim oto-
czeniu drużynę harcerską, harcerz po przejściu do gimnazjum będzie mógł przystąpić
do drużyny starszoharcerskiej, po skończeniu gimnazjum będzie grupa wędrowników
gotowa do jego przyjęcia.
Brak któregoś ogniwa jest zagrożeniem, że harcerz opuści szeregi ZHP, bo nie znajdzie
grupy wiekowej odpowiedniej dla jego wieku. Bardziej samodzielni i mobilni będą mogli
znaleźć sobie drużynę w dalszej okolicy, ale zapewnienie ciągu wychowawczego po-
winno polegać na tym, żeby takie poszukiwania nie były konieczne.

Z punktu widzenia, który nas najbardziej interesuje – czyli drużynowego starszoharcer-
skiego – należy nawiązać bliższą współprace z drużynami sąsiadującymi z naszym pio-
nem metodycznym: harcerską i wędrowniczą. Harcerze z drużyny harcerskiej trafią do
nas, a ci, którzy nas opuszczą – poślemy do drużyny wędrowniczej.

Ważniejszym zagadnieniem wydaje się ułożenie współpracy z drużyną wędrowniczą.

Dlaczego? Dlatego, że harcerze starsi w momencie przechodzenia do drużyny wę-
drowniczej są już dużo bardziej świadomi od harcerzy przechodzących do drużyny star-
szoharcerskiej.
Przez trzy lata bycia gimnazjalistami nauczyli się, że mogą w dużej mierze o sobie de-
cydować, dużo większą rolę odgrywają już znajomości, sympatie i antypatie. Niektórzy z
nich mają też świadomość, że drużyna wędrownicza pracuje trochę inaczej niż zdążyli
się do tego przez kilka lat bycia harcerzami i harcerzami starszymi przyzwyczaić. Mogą
odczuwać obawę przed taką zmianą, a nawet czuć do niej niechęć.
Fakt przejścia do drużyny wędrowniczej nie może być dla nich zaskoczeniem. Powinno
być to dla nich jasne od samego początku bycia harcerzem starszym. Wtedy łatwiej im
będzie się do takiej myśli przyzwyczaić.

Jak to już zostało wcześniej powiedziane dobrze jest nawiązać bliską współpracę z dru-
żyną wędrowniczą, do której nasi harcerze będą trafiali.
Szczegóły tej współpracy zależą oczywiście od specyfiki pracy obu drużyn, ale skutek
powinien być taki, że obie drużyny będą się znały i lubiły. Naturalne tu wydają się
wspólne zbiórki i wyjazdy co jakiś czas, bo nic tak nie integruje, jak wspólne spędzanie
czasu.

Najlepiej, gdy taka współpraca odbywa się w ramach Szczepu.

SZCZEP

Ułatwienie funkcjonowania drużyny wynikające z faktu działania w szczepie jest nie do
przecenienia. Poza opisanym wyżej aspektem zapewnienia ciągu wychowawczego
szczep może być pomocny w wielu innych rzeczach.
Szczep może być pomocny zwłaszcza dla mniej doświadczonych drużynowych lub w
przypadku drużyn, które są dopiero powoływane i potrzebne jest im wsparcie innych
drużyn, a zwłaszcza ich kadry. Wynika to z tego, że podstawową funkcja szczepu jest
właśnie bliska współpraca sąsiadujących ze sobą drużyn. Sąsiadujących przede

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

186

wszystkim w sensie pionów metodycznych (zuchy – harcerze – harcerze starsi – wę-
drownicy), ale też nie bez znaczenia jest bliskość terenu działania drużyn.
Działając w szczepie dużo łatwiej jest zorganizować akcję wykraczającą poza drużynę.
Chodzi nie tylko o większą sprawność organizacyjną szczepu, ale też o sprzęt (logisty-
kę), którego stan posiadania szczepu zwykle jest dużo większy niż drużyny.
Koronnym przykładem może być obóz, którego przygotowanie szczepowi nie sprawia
przeważnie trudności, a na który drużyny może nie być stać logistycznie.

Szczep jest też szansą na powołanie ciał, które przy drużynie powstać mają małe szan-
se, a sprawdzają się przy większych jednostkach organizacyjnych. Dotyczy to kapituł
stopni, zespołów kwatermistrzowskich, redakcji gazety i wielu innych, gdzie wymagane
są kwalifikacje wykraczające poza kwalifikacje kadry drużyny.
Korzyścią dla drużynowego jest to, że może się skupić na metodycznej pracy z druży-
ną, a pozostałe rzeczy zostawić do zapewnienia szczepowi. Ze szczególnym uwzględ-
nieniem finansów, które przeważnie są dla drużynowego dużym kłopotem.

Kiedy szczep może być dla drużyny zbędnym balastem, który nie wnosi żadnej wartości
a jest tylko powodem spięć kadry szczepu? Wtedy, kiedy nie ma bliskiej współpracy w
zapewnieniu ciągu wychowawczego a jedyną rzeczą, która łączy jednostki takiego
szczepu jest wspólny teren działania (np. ta sama gmina). Wtedy lepiej jest pomyśleć o
przekształceniu takiego szczepu w związek drużyn.

ZWIĄZEK DRUŻYN

Jest on zbiorem jednostek harcerskich, które są ze sobą luźniej związane niż jednostki
ze szczepu. Tym, co je łączy jest ten sam teren działania. Nie muszą ściśle współpra-
cować (np. przy zapewnieniu ciągu wychowawczego).
Związek drużyn sprawdza się tam, gdzie na terenie działania jednego hufca jest kilka
gmin, na terenie których są drużyny harcerskie. Wtedy to, na terenie gminy można po-
wołać związek drużyn, który będzie reprezentował interesy jednostek harcerskich wo-
bec „świata zewnętrznego”, głównie wobec władz lokalnych.

NAMIESTNICTWO STARSZOHARCERSKIE
Namiestnictwo jest powoływane przez komendanta hufca. Jego zadaniem jest udziela-
nie pomocy drużynowym starszoharcerskim działającym na terenie hufca.
W skład namiestnictwa wchodzą druzynowi i ew. funkcyjni drużyn starszoharcerskcih,
którzy wzajemnie sobie pomagają w pracy z harcerzami starszymi.
Dotyczyć to może również kadry drużyn wielopoziomowych, które mają w swoich sze-
regach harcerzy starszych (najlepiej zorganizowanych w osobne zastępy starszohar-
cerskie).

Działalność namiestnictwa ma odpowiadać na potrzeby jego członków. Badając te po-
trzeby powinno układać plan pracy namiestnictwa w taki sposób, żeby każdy z jego
członków mógł w spotkania namiestnictwa coś wnieść i coś z nich wynieść

Namiestnictwo powinno być miejscem, w którym będzie można korzystać z dotychcza-
sowego dorobku namiestnictwa i śmiało prosić je o pomoc w rozwiązywaniu trudności.
Działając według zasady "co dwie głowy, to nie jedna" na pewno się rozwiązać nie je-
den problem, z którym być może do tej pory każdy z drużynowych radził sobie (lub nie)
sam.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

187

Namiestnictwo to najwłaściwsze miejsce na realizację Twoich pomysłów wykraczają-
cych poza swoją drużynę, na dzielenie się sukcesami i problemami w pracy z drużyną,
na rozwiewanie wątpliwości, uzupełnianie braków oraz konsultowanie planów pracy
drużyny.

Tu też można realizować zadania na kolejne stopnie wędrownicze i instruktorskie.

Do zadań namiestnictwa (dla tych, którzy lubią w punktach) należą:

spoza hufca),

inspirowanie do podejmowania nowych działań,
wytwarzanie, gromadzenie i rozpowszechnianie dorobku programowo - metodycz-

nego dotyczącego harcerzy starszych,

stwarzanie warunków do zdobywania stopni wędrowniczych i instruktorskich przez

kadry drużyn starszoharcerskich,

podejmowanie wspólnych inicjatyw programowych dla środowiska harcerzy star-

szych,

zachęcanie drużyn starszoharcerskich do działania na forum hufca

16. SOJUSZNICY

WSPÓŁPRACA Z RODZICAMI I ŚRODOWISKIEM

Podstawowym środowiskiem działania drużyny jest szkoła i jej okolice. Drużyna włącza
się
w organizację lub samodzielnie organizuje przedsięwzięcia dla szkoły czy środowiska
lokalnego zgodnie ze swoimi możliwościami i potrzebą aktywnego działania oraz cią-
głego doskonalenia się harcerzy. Drużyna może nawiązać współpracę z parafią, na te-
renie której działa, a także z innymi stowarzyszeniami, których cele działania zgodne są
z celami harcerstwa.

Szczególnie ważny dla prawidłowego przebiegu procesu wychowawczego jest stały
kontakt drużynowego z rodzicami. Powinni oni być informowani o możliwościach, jakie
stwarza harcerstwo dla ich dzieci w zakresie kształtowania pozytywnych postaw zdo-
bywania wiedzy i wszechstronnego rozwoju zainteresowań. Dobrą okazją do podjęcia
współpracy z rodzicami jest zwłaszcza organizacja obozu drużyny. Drużyna dzięki rze-
telnemu i odpowiedzialnemu działaniu pracuje na zaufanie rodziców.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

188

17. SPECJALNOŚCI WŚRÓD HARCERZY STARSZYCH – SPOSÓB NA POSZUKI-

WANIE

Indywidualne zainteresowania powinny być uwzględniane w próbach na stopnie i za-
daniach podejmowanych przez zastęp lub drużynę i wpływać na program pracy druży-
ny. Harcerki i harcerze wyrażają je również przez zdobywanie sprawności. Po okresie
przyglądania się różnym dziedzinom zainteresowań, pojawia się coraz bardziej szcze-
gółowe i głębokie poszukiwanie konkretnej specjalności, choć nadal może to być zainte-
resowanie krótkotrwałe. Pojawiają się zainteresowania grupowe i dążenie do mistrzo-
stwa, na co odpowiedzią mogą być sprawności trzygwiazdkowe.

Czym jest „specjalność”? Specjalność to wybrana dziedzina harcerskiego programu
wychowawczego, którą w sposób szczególny i pogłębiony zajmują się harcerze zrze-
szeni w drużynach i klubach. Specjalność stwarza możliwości doskonalenia wiedzy i
umiejętności jej członków w konkretnej dziedzinie. Specjalność w końcu stanowi ele-
ment wyróżniający drużynę. Z wymienionych powyżej względów wymaga zaangażowa-
nia i konkretnych działań.

Specjalność nie jest czymś identycznym dla wszystkich członków ZHP – inaczej wyglą-
da udział programu specjalności w pracy zuchów, inaczej w pracy harcerzy, a zupełnie
inaczej w pracy harcerzy starszych, czy też wędrowników. Najmniejszy udział w pro-
gramie specjalnościowym mają zuchy - mogą się jedynie bawić w harcerskie specjalno-
ści nie koncentrując się zbyt długo na określonej specjalności zbyt długo. Stąd określa-
nie drużyny zuchowej określonym mianem specjalnościowym jest nieporozumieniem.
Większe możliwości program specjalnościowy oferuje harcerzom. Specjalności bowiem,
to przede wszystkim uczenie w działaniu (choć głównie na poziomie technik harcer-
skich), a wiele harcerskich specjalności stanowi wdzięczną pożywkę do gier fabular-
nych. Największe możliwości specjalności oferują harcerzom starszym i wędrownikom.

Wśród harcerzy starszych pojawia się ważny etap w pracy ze specjalnościami – zainte-
resowanie. Harcerze starsi w naturalny sposób poszukują wiedzy na temat wybranej
dziedziny, do której mają stosunek emocjonalny i to właśnie nazywamy zainteresowa-
niem. Tych dziedzin jest zazwyczaj kilka, a do tego często nie związanych ze sobą. Dla-
tego też specjalności na tym poziomie powinny umożliwić odkrywanie różnych pól dzia-
łania, jak też wszechstronne zastosowanie konkretnych umiejętności. Stąd dużym zain-
teresowaniem wśród harcerzy starszych cieszą się specjalności dające szerokie możli-
wości.

Specjalności w ZHP pełnią jak najbardziej służebną rolę - są stałą ofertą programową
naszej organizacji w zakresie szkoleń specjalistycznych, preorientacji zawodowej, roz-
woju fizycznego i umysłowego oraz służby społecznej kierowaną do harcerzy, harcerzy
starszych i wędrowników. Nie są one jednak tym samym dla każdej z grup, lecz zależą
od etapu rozwoju psychofizycznego naszych podopiecznych. W pracy z harcerzami
starszymi hasłem specjalności jest „rozwój zainteresowań”, co jednakże nie oddaje ca-
łości. Owszem, harcerze starsi w naturalny sposób poszukują wiedzy na temat wybra-
nej dziedziny, do której mają stosunek emocjonalny i to właśnie nazywamy zaintereso-
waniem. Ale tu uwaga - tych dziedzin jest zazwyczaj kilka, a do tego często nie są one
związane ze sobą. Stąd dużym zainteresowaniem wśród harcerzy starszych cieszą się
specjalności dające szerokie możliwości: turystyka (nizinna, górska, wysokogórska, ko-
larska, kajakowa), obronna (skoki spadochronowe, strzelanie, techniki przeprawowe,

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

189

działania specjalne, bytowanie), czy żeglarska (szeroki wachlarz sprawności i upraw-
nień związanych z żeglarstwem).

Według badań przeprowadzonych w 2000 roku, aż 98% badanych harcerzy starszych w
tym wieku chciałoby należeć do drużyny specjalnościowej, w tym do drużyny: turystycz-
nej – 72%, surwiwalowej – 66%, ratowniczo-medycznej – 63%, a wodnej – 61%. Jak z
tego widać specjalności są magnesem przyciągającym młodzież w wieku gimnazjalnym.
Ale jak wykazuje praktyka ich przynależność do konkretnej drużyny specjalnościowej
wynika z lokalnych warunków – przychodzą do tej, która akurat istnieje. Tu często przy-
chodzi rozczarowanie – okazuje się bowiem, że po kilku miesiącach zapału przestaje
ich fascynować radio, jazda konna, czy też ratownictwo medyczne. Zdarza się, że dru-
żynowi często w dobrej wierze dążą do ukształtowania specjalisty bez dania mu do
dyspozycji bogatej palety możliwości. Czy jednak można mówić o tym, że ci rozczaro-
wani harcerze starsi mieli więcej szczęścia od tych, którzy nie natrafili na żadną drużynę
specjalnościową, lub – co gorsza – tkwią w środowisku, w którym się nic nie dzieje?

Warto więc pokusić się na wędrówkę po specjalnościach, tak by Wasi harcerze starsi
mieli okazję do poznania własnych możliwości, zainteresowań i pól aktywności. Pierw-
szoplanową rolę zajmuje tu na pewno turystyka, która z jednej strony wymaga dużej
ilości przygotowań, z drugiej jednak w fazie wykonania jest najłatwiejsza do przeprowa-
dzenia, a różne jej formy (nizinna, górska, kajakowa, kolarska) zapewniają różnorod-
ność doznań oraz wielu możliwości sprawdzenia się. Ważną rolę odgrywa również
wodniactwo – dla tej grupy wiekowej dostępny jest szeroki wachlarz uprawnień możli-
wych do zdobycia. Kierowcą samochodu harcerz starszy nie może zostać – ale żegla-
rzem może być już wyśmienitym, podobnie jak pilotem paralotniowym. Zdobywane
uprawnienia wpływają na pewno na wzrost samooceny wśród harcerzy starszych, a w
tym wieku jest to bardzo ważne. Bardzo dostępny jest rozwój w oparciu o specjalność
obronną i ratowniczą, które nie wymagają zbyt wielu nakładów finansowych, a doświad-
czenia naszej organizacji oraz możliwości pozyskania wsparcia w tym zakresie z ze-
wnątrz są ogromne. Istotnym jest również fakt, iż harcerz starszy może starać się uzy-
skać – choć na pewno po poniesieniu pewnych kosztów - kartę wspinacza, kwalifikacje
płetwonurka na poziomie podstawowym (14 lat) i średnim (15 lat), a nawet uzyskać
uprawnienia pilota paralotniowego (15 lat).

Wszystkie te formy aktywności są dostępne. Ważne jednak, żeby nie krępować harce-
rzy starszych zmuszając ich do jednej formy aktywności. To jest właśnie czas, by po-
znać różne dziedziny aktywności, swoje predyspozycje, zainteresowania. Dlatego warto
wędrować po specjalnościach – w jednym roku wędrujemy po górach, w drugim uczymy
się żeglować, w trzecim zaś być może próbujemy swych sił w strzelectwie sportowym.
Program pracy drużyny starszoharcerskiej „powinien uwzględniać specyficzną dla tego
wieku potrzebę poznawania i poszukiwań, dobrze zbudowany program z jednej strony
pozwala na nieskrępowany rozwój własnych zainteresowań, z drugiej zakłada z góry
ich zmienność”.

Obecnie co czwarta drużyna starszoharcerska jest drużyną specjalnościową. Nie
świadczy to jednak o nadzwyczajnym zainteresowaniu specjalnościami wśród harcerzy
starszych. Tymczasem wiemy z przeprowadzonych badań sprzed kilku laty (na co
wskazałem powyżej), że niemal każdy harcerz w wieku gimnazjalnym chciałby realizo-
wać się w oparciu o specjalności! Dlaczego więc się nie realizuje?

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

190

kluczową kwestią jest sprawa możliwości i istniejących warunków. Harcerz starszy, bę-
dzie rozwijał swoje zainteresowania, pod warunkiem jednak, że będzie miał taką możli-
wość!

I tu zaczyna się ogromna rola drużynowego. Zacytujmy jeszcze raz opisy metodyk –
drużynowy w drużynie starszoharcerskiej jest „przewodnikiem w poszukiwaniach, w
istotny sposób wpływa na program drużyny i jej organizację”. Innymi słowy to drużyno-
wy powinien zaprezentować wszelkie możliwości aktywnego rozwoju swoich pod-
opiecznych, w tym w oparciu o specjalności, uwzględniając lokalne warunki i możliwości
członków drużyny. Rozsądny drużynowy wykorzysta obecność w najbliższym otoczeniu
jednostki wojskowej, teatru, aeroklubu, lub szkółki jeździeckiej; skorzysta z dobrych
kontaktów z komendantem straży pożarnej, policji lub dyrektorem domu kultury; nawią-
że współpracę z pogotowiem ratunkowym lub strażą graniczną. Wykorzysta wszelkich
znajomych fachowców w dziedzinie łączności, jeździectwa, strzelectwa, aktorstwa,
wspinaczki. Bez takiego wsparcia, bez takiego działania nie ma mowy ani o poznawa-
niu, poszukiwaniu i rozwoju zainteresowań w drużynie starszoharcerskiej, ani też póź-
niej o specjalnościach, specjalizacjach i mistrzostwie w drużynie wędrowniczej...

17.1.

TRADYCJE I ZWYCZAJE

Gdy już wszystkie druhny i druhowie zgodnie podparli okoliczne drzewa, a ich sennie
zwieszone głowy jednoznacznie świadczyły o temacie ogniska, w krąg śpiących wkro-
czyła spowita mgłą ... tradycja...

Straszne nieprawdaż?! Nie chciałbym być na miejscu prowadzącego takie (tu jakże
barwnie opisane) ognisko. Czy tradycja jest nudna? Nie? Ale co to jest tak właściwie?
W telegraficznym skrócie, czerpiąc z dostępnych źródeł wiedzy, mogę napisać tak: tra-
dycja to przekazywane w danej grupie, z pokolenia na pokolenie, postawy, sposób my-
ślenia, zasady działania, i obyczaje uznane przez daną społeczność jako istotne, dające
możliwość kształtowania jej teraźniejszości i przyszłości. Tradycja to także sam proces
przekazywania tych treści w danej grupie.
Uff... ciężko było. Ale nie o encyklopedyczną definicję nam chodzi.

Tradycja niesie treści określające naszą świadomość specyfiki ruchu skautowego
i harcerskiego. Treści te – mam tu na myśli wartości takie jak ideały harcerskie, pewien
kodeks postępowania i styl życia, oprawione w charakterystyczną formę, przyciągają
młodych ludzi od lat. Dzięki nim właśnie stajemy się dojrzali, rzec można „współcześni”
duchowo i fizycznie. Tak jak kiedyś tradycja dodawała ducha patriotyzmu Szaroszere-
gowcom, tak i teraz kształtuje nasze charaktery będąc przewodnikiem i doradcą, kieru-
jąc nasze kroki ku integracji europejskiej.

No chyba się trochę zapędziłem. Europa, integracja – jak najbardziej! Ale teraz trochę
na bliższym gruncie. Tradycja to przecież swoisty element harcerskiego działania. W

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

191

duchu tradycji wychowują się kolejne pokolenie, przyjmując harcerskie postawy i ideały,
które w obecnej rzeczywistości, bez odpowiedniej formy, mogą wydawać się lekko za-
kurzone, wręcz staroświeckie. A zdaje się, że harcerstwo zawsze było nowoczesne dla
swoich współczesnych – i teraz również takie powinno być.

Niekiedy mówi się, że harcerskie imprezy mają swoisty „klimat”, „ducha”. Dzieje się
tak z powodu tradycji właśnie. Ale co zrobić, aby można było wzbogacać nasze
zbiórki klimatem tradycji? Nie ma złotego środka ale ...
...rozpoczął się nowy rok harcerski. Nowe zadania, nowe problemy. Na pewno część z
Was, wraz z radą drużyny, zastanawia się kogo z Waszych podopiecznych uhonorować
– kto jest gotów ponieść brzemię Harcerskiego Krzyża. Część z Was planuje jesienny
biwak. I właśnie tu chciałbym Wam zaproponować, teraz praktyczną, możliwość wzbo-
gacenia tradycji Waszych środowisk, związanych z niepowtarzalną atmosferą Harcer-
skiego Przyrzeczenia.

Na początek - krótki podział. Chcąc skonkretyzować nasze działania, podzielmy je na
trzy kategorie:

KTO I DLACZEGO?

Przede wszystkim – pamiętajcie, że do złożenia Przyrzeczenia powinien być dopusz-
czony harcerz, który swą postawą daje przykład postępowania zgodnie z Prawem
Harcerskim przez co zasługuje na ten zaszczyt. Dajcie swym podopiecznym czas na
wykształcenie swojego „ja”. Decyzję o dopuszczeniu do złożenia Przyrzeczenia podej-
mijcie w konsultacji z radą drużyny, a o konkretnych kandydatach dyskutujcie z ich
zastępowymi (to oni znają ich najlepiej i powinni wysunąć ich „kandydaturę”). Dbajcie o
to, by dyskusja na ten temat prowadzona była tylko i wyłącznie w zamkniętym gronie
rady drużyny (tak by kandydat i druhowie z jego zastępu nie rozmawiali o tym dwa ty-
godnie wcześniej).

Do Przyrzeczenia Harcerskiego może zostać dopuszczona osoba, która ukończyła
próbę na stopień Mło-dzika/Ochotniczki (od 11 lat). Zamknięcie (zaliczenie) próby
ogłasza drużynowy w rozkazie.

KIEDY?

To już zależy od Was. Najlepszym terminem jest podsumowanie roku harcerskiego –
obóz drużyny. Dobrymi są również, jak już wcześniej wspomniałem, wszelkie wyjazdy
drużyny – biwaki, zimowiska, rajdy. Pamiętajcie, że Przyrzeczenie w lesie sąsiadują-
cym z Waszym osiedlem albo w sali hufca ma trochę... inny „klimat”. Na termin powinna
wpłynąć również dyspozycyjność członków drużyny – to przecież najbliżsi przyjaciele – i
oni powinni się cieszyć wraz z „bohaterem” tej uroczystości. Kiedy? W nocy? – to chyba
element, który nadaje zdarzeniu aurę tajemniczości – sam pamiętam jedno z Przyrze-
czeń w naszej drużynie, zimowa noc ... śnieżyca ... szliśmy trzymając się za ramiona –
inaczej się nie dało. No i na sam koniec – kiedy? – wtedy, gdy Wasz kandydat będzie
gotowy – a o tym to już wiecie – było troszkę wcześniej.

JAK?

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

192

Zakładając optymistyczny scenariusz – jesteśmy, zgodnie z porą roku, na biwaku je-
siennym drużyny (choć i na inny wyjazd może się przydać poniższy scenariusz). Ta
część jest najważniejsza.

Trzeba stopniowo budować odpowiednią atmosferę. Postarajcie się aby dzień poprze-
dzający Przyrzeczenie (przynajmniej popołudnie) obfitowały w elementy programowe
bezpośrednio łączące się tematycznie z historią i patronem Waszej drużyny, a przede
wszystkim z Prawem Harcerskim. Warto również przypomnieć życiorysy twórców har-
cerstwa.

1) Nie zdradźcie się niedyskretną rozmową na temat przed gronem młodszych har-

cerzy i harcerek – to zburzy tajemniczość. Najważniejszy jest właśnie element
zaskoczenia towarzyszący zarówno kandydatowi, jak i pozostałym uczestnikom.
To się pamięta zawsze!

2) Ostateczną decyzję podejmijcie z radą drużyny tuż przed zakończeniem dnia.

Kandydata poinformujcie zaraz po wieczornym kręgu, w sposób, który wyda
się Wam i kandydatowi najbardziej uroczysty. Najlepiej poprosić go do grona
instruktorów drużyny i tam, po krótkiej gawędzie, przedstawić mu zaszczyt do ja-
kiego został dopuszczony. Możecie przygotować dla niego napisaną np. na ka-
wałku kory brzozowej rotę Przyrzeczenia, którą otrzyma po wyrażeniu chęci przy-
stąpienia do Przyrzeczenia. Przy okazji warto zwrócić uwagę, aby każdy z kan-
dydatów pamiętał swoje Przyrzeczenia możliwie indywidualnie – co wcale nie
przekreśla zorganizowania go dla kilku osób, jednak nie zbyt wielu, aby składają-
cy Przyrzeczenie nie zginął w tłumie, ale aby czuł się szczególnie wyróżniony.

3) Gdy przyjdzie odpowiednia pora, pozwólcie umundurowanemu kandydatowi do-

trzeć na miejsce Przyrzeczenia w sposób niepowtarzalny. Może to mieć
kształt rozwiązania zadania zwiadowczego, podążenia ścieżką tradycji urealnio-
ną w postaci duchów poszczególnych punktów Prawa Harcerskiego, z których
każdy mówi kandydatowi kilka słów o wartościach, jakie niesie ze sobą Prawo.

4) Miejscem złożenia Przyrzeczenia może być ustronna polana w lesie, brzeg rzeki

lub jeziora, czy ruiny. Warto, aby kandydat na miejscu sam rozpalił ognisko, przy
którym składać będzie Przyrzeczenie. Drużynę zbudźcie wtedy, gdy będziecie
pewni, że kandydat jest gotowy na wyznaczonym miejscu. Pamiętajcie, że ogra-
niczanie uczestniczących członków drużyny np. tylko do osób starszych (bo
młodsi rozmawiają, śmieją się, a może będą niewyspanie) daje odwrotne do za-
mierzonych efekty. Pierwsze Przyrzeczenie w jakim uczestniczyłem w mojej dru-
żynie.... pamiętam... na początku pojawiła się pierwsza myśl – „Po co oni mnie w
nocy budzą”, jednak szybko znikła zastąpiona niezwykłą ciekawością – przecież
nigdy nikt nie był taki poważny. Potem już wszystko się wyjaśniło. Wtedy zaczą-
łem inaczej patrzeć na Harcerstwo - a już niedługo później sam złożyłem Przy-
rzeczenie. Kształtujcie waszych podopiecznych już od najmłodszych lat – rano
można zrobić pobudkę pół godziny później. Dotarcie na miejsce powinno odby-
wać się w ciszy – to dodaje uroku.

5) Sam moment Przyrzeczenia powinien odpowiadać już istniejącym tradycjom

Waszej drużyny, pracy z bohaterem drużyny itp. Jeżeli sami organizujecie Przy-
rzeczenie pierwszy raz – postarajcie się, aby wasi następcy byli dumni z efektów
Waszej pracy – tradycji jaką kultywują. Na miejscu przyrzeczenia powinny się
znajdować symbole Waszej drużyny (np. chusta), Związku (Krzyż Harcerski
dla kandydata, naszywka WOSM lub WAGGGS), Państwowe (np. flaga) i te
związane z bohaterem (np. jego postać). Wśród przedmiotów „uczestniczących”
w uroczystości mogą się znaleźć również saperka i toporek – symbole pracy.
Proporce zastępów mogą tworzyć szpaler, przez który kroczyć będzie do przy-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

193

rzeczenia kandydat. Niezwykle ważna jest gawęda drużynowego i odpowiednie
piosenki, które poprowadzą myśli uczestników ku ideałom. Możliwości podnie-
sienia ważności tej chwili jest wiele - jednak jest coś najważniejszego – nie prze-
sadźcie! Zbyt patetyczne przedstawienie sytuacji może naprawdę popsuć Wam
szyki. Po odczytaniu rozkazu dopuszczającego do Przyrzeczenia, kandydat po-
winien zostać wywołany – „Do Przyrzeczenia” – i pojawić się w takim miejscu,
aby czuł powagę sytuacji oraz ciepło otaczających go przyjaciół. Tu wybiera in-
struktora, przed którym złoży Przyrzeczenie. (tylko instruktorzy mogą przyjmo-
wać Przyrzeczenie Harcerskie). Za składającym Przyrzeczenie stoi jego zastę-
powy, który może go wesprzeć – jak wiadomo, w chwili wieolkiego wzruszenia
niejednemu zdarza się zapomnieć słów. Po wygłoszonej na baczność rocie Przy-
rzeczenia watro, aby drużyna potwierdziła Przyrzeczenie – „Na słowie harcerza
polegaj jak na Zawiszy!”

6) Już po całej uroczystości warto wprowadzić element mniej formalny, gdzie „bo-

hater” wieczoru będzie mógł wysłuchać zaśpiewanej przez uczestników a na je-
go życzenie piosenki, będzie można złożyć mu gratulacje. Po całej uroczystości,
do miejsca spoczynku warto powrócić również w ciszy, aby nie zburzyć chwil
zadumy, jakie towarzyszyły ostatnim godzinom.

Na pewno coś pominąłem, na pewno można zrobić jeszcze więcej, To tylko jedna z
propozycji na praktyczne rozwinięcie i pielęgnowanie tradycji w drużynie... Mam nadzie-
ję, że to moje rozważanie na temat tradycji, formy i ich stosowania sprowokuje Was do
własnych brzemiennych w efekty przemyśleń i zmotywuje do rozwijania tradycji tak, aby
była ona BARWNA i godna kontynuowania.

Czym jest tradycja w ZHP?

Tradycja - to przechowywanie i ustne przekazywanie wiadomości, przekonań, zwycza-
jów, zasad, sposobów myślenia, odczuwania wydarzeń z przeszłości, umiejętności z
pokolenia na pokolenie.
Na tradycje harcerską składają się:
Obrzęd - zbiór określonych czynności, słów i gestów wykonywanych według trybu usta-
lonego przez tradycję i stanowiące zarazem całościową zewnętrzną oprawę wszelkiego
rodzaju ważnych wydarzeń, sytuacji i rocznic występujących w życiu publicznym i pry-
watnym.
Ceremoniał – skonwencjonalizowany obrzęd
Znak - jednak nie kryje żadnej tajemnicy. Jest to poziom najprostszy, jak w przypadku
znaku drogowego, to „zewnętrzna”, praktyczna wskazówka, która uosabia znaną nam
rzecz lub informacje o niej.

„Ceremoniał harcerski jest zbiorem zasad i form określających zespołowe i indywidu-
alne zachowanie się harcerek, harcerzy instruktorek, instruktorów uczestniczących w
uroczystościach państwowych, patriotyczno - religijnych i harcerskich.”„Ceremoniał har-
cerski jest istotnym elementem obrzędowości harcerskiej, nawiązującej do wychowania
w duchu tradycji i poszanowania Ojczyzny.”
Opis ceremoniału ZHP znajdujemy w Zasadach musztry i ceremoniału harcerskiego.

Znaczek zucha – widnieje tam biały orzeł, który dla zucha oznacza odwagę, bohater-
skość, nieustraszoność. Słońce wychodzące zza białego orła głosi radość, którą zuch
powinien promieniować, a siedem jego promyków oznacza sześć Prawo Zucha i

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

194

Obietnicę Zucha. W dolnej części znaczka widniej napis „Zuch”, przypominający dziec-
ku kim jest i do czego jest zobowiązany. Niebieskie tło, na którym znajdują się opisane
powyżej elementy symbolizuje niebo.

Symbol - jest natomiast wyrazem czegoś bardziej tajemniczego, czego istnienie, choć
nadal poza możnością rozumowego uchwycenia, może być odczuwane w sposób zara-
zem odległy jak i bliski, „wewnętrzny”.

Krzyża harcerskiego – jego kształt jest dawny. Takiego użyto do naszego orderu „Vir-
tuti Militari” przyznawanego za szczególne męstwo i dzielność w służbie dla Ojczyzny,
dla Państwa Polskiego. Dewizą Krzyża jest łacińska maksyma: ad astra per aspera, co
znaczy „ku gwiazdom przez trudy”. Po środku Krzyża znajduje się kółko – symbol do-
skonałości, bo dopiero taka ciężka droga, wierna służba Ojczyźnie i walka z własnymi
słabościami zbliża człowieka do doskonałości. Lilia, która wpisana jest w Krzyż posiada
dwie gwiazdki, oznaczające, że właśnie Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie są światłami
przewodnimi harcerza. Promienie rozchodzące się od lilijki, oznaczają, że harcerstwo
stara się objąć swym oddziaływaniem jak najszersze kręgi społeczne, jak największą
liczbę dzieci i młodzieży. Wianek z dębu i wawrzynu (liść laurowy) oznacza cele do
zdobycia: siłę, umiejętności, sprawności i wiedzę. Dąb jednocześnie symbolizuje mę-
stwo, a laur zwycięstwo. Bo harcerz musi wykazać się męstwem w trudnej pracy nad
sobą, w zdobywaniu wiedzy, sprawności, umiejętności dla siebie i innych, musi być silny
w dążeniu do doskonałości, w służbie Ojczyźnie. Winien odnieść zwycięstwo w swej
pracy, zwycięstwo nad sobą, nad własnym egoizmem.

„Czuwaj” na Krzyżu to pobudka, ostrzeżenie: oznacza gotowość harcerza do nie-
ustannej służby. Kropki na Krzyżu symbolizują ziarenka piasku, których jest tyle ilu jest
harcerzy na całym świecie.
Młody instruktor tak pisał w marcu 1919 r. „Krzyż nasz harcerski musi stać się święty i
nietykalny, chłopiec, który go dostał musi być prawdziwie czysty i przejęty nasza ideą –
wtedy każdy mu zaufa i każdy uszanuje harcerstwo. Chłopcy, dla których krzyż jest tyl-
ko „blaszką”, niechaj tę blaszkę oddadzą, bo oni już nie są harcerzami. Krzyż musi stać
się symbolem piękna wewnętrznego i musi być dla harcerzy tak drogi i święty, jak drogi
i  święty był dla naszych pradziadków podobny do naszego krzyż „Virtuti Militari”.(...)
Tamten był nagrodą za zwycięstwo nad wrogiem, nasz jest oznaką że chłopiec, który go
nosi, zwyciężył sam siebie”

Lilijka - harcerka wywodzi się z symboliki skautowej, jest tradycyjną odznaką harcer-
ską. Noszą ją harcerze (srebrną) i instruktorzy (złotą) na nakryciu głowy, a członkowie
drużyn harcerskich przygotowujący się do złożenia Przyrzeczenia Harcerskiego na
mundurze (w miejscu krzyża). Lilijka harcerska wzorowana jest na igle magnetycznej
kompasu – mówi, że harcerz zawsze wybiera słuszną drogę, kieruje się szczytnymi ide-
ałami. W 1927 r. na lilijce umieszczono skrót hasła filaretów – ONC –Ojczyzna, Nauka,
Cnota. Na zwieńczeniu znajduje się napis: ZHP.

Lilijka  The Word Organization of The Scout Movement  Światowa Organizacja Ru-
chu Skautowego). Lilijka wzorowana jest na rysunku zakończenia igły magnetycznej w
dawnych busolach. Symbolizuje podążanie skautów zawsze w dobrym kierunku, zgod-
nie z ideałami Prawa i Przyrzeczenia. Trzy części znaku symbolizują trzy zasady ruchu
skautowego – służbę Bogu, służbę innym i służbę samemu sobie. Pięcioramienne
gwiazdki to Prawo  i Przyrzeczenie. Otaczający znak sznur związany jest węzłem pła-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

195

skim symbolem jedności, braterstwa i trwałości. Kolory nawiązują do heraldyki: biel
oznacza czystość, królewska purpura – przywództwo i pomaganie innym.

Koniczynka Word Association of Girl Guides and Girl Scouts (Światowe Stowarzy-
szenie Przewodniczek i Skautek) jest na niebieskim tle. Trójramienna koniczynka jest
symbolem potrójnej służby – Bogu, bliźnim i samej sobie. Gwiazdki oznaczają Prawa i
Przyrzeczenie, które harcerki zawsze mają pod oczami. Pionowa kreska to igła kompa-
su, wskazująca właściwy kierunek, a podstawa łodyżki wyraża płomień miłości bliźnie-
go. Kolory przypominają złote słońce, które świeci z nieba nad wszystkimi ludźmi świa-
ta.

Mundur harcerski „jest symbolem pięknej tradycji, służby tego zrzeszenia dla narodu w
okresie wojny i pokoju, jest symbolem ufności, gwarancji i szlachetności, gotowości do
czynów godnych i ofiarnych. Mundur harcerski jest więc wyrazem wysokich cnót patrio-
tycznych, honoru narodowego, a także prawości, odwagi, szlachetności. Specyficzny
zwrot „splamić mundur” to tyle, co nie przestrzegać norm i zasad harcerskich.” Szcze-
gółowe zasady umundurowania Regulamin mundurów zuchów, harcerek, harcerzy, in-
struktorek i instruktorów ZHP.

Na zwyczaje i obrzędy drużyny starszoharcerskiej składać się może bardzo wiele
elementów, których ilość i charakter zależy od harcerzy i ich drużynowego.

Najczęściej występujące to:

Nazwa drużyny harcerskiej starszoharcerskiej powinna odzwierciedlać specjalność
zespołu, zainteresowania i oczekiwania młodzieży. Z nazwy bowiem wywodzą się po-
tem obrzędy drużyny, ustawienia i szyki, zwyczaje, oprzędowe piosenki i normy postę-
powania.

Bohater w drużynach harcerskich pełni rolę przykładu, do którego wszyscy członko-
wie danego zespołu dążą. Łatwiej jest coś ogarnąć, jeśli ma się „przykład”.
Wachlarz postaci, wśród których można poszukiwać owego wzoru, jest ogromny. Są
postacie harcerskie – najbardziej bliskie harcerzom (Andrzej Małkowski, Robert Baden
– Powell, Olga Małkowska, Kazimierz Lutosławski, Andrzej Kamiński), bohaterowie na-
rodowi, słynne Polki i słynni Polacy, w końcu królowe i królowie.

Barwy drużyny to kolor beretów, chust, naramienników, gertów, wywijek, plakietki dru-
żyny może być związany z nazwą drużyny (np. kolorem drużyny o nazwie „Dąbrowa”
jest zieleń, harcerze i harcerki tej drużyny noszą zielone chusty, zielone wywijki).

Drużyna harcerska może posiadać sztandar, lub proporzec, które towarzyszą harce-
rzom w ważnych chwilach. Zdarza się, że drużyny harcerskie, posiadają piosenki cha-
rakteryzujące ich grupę.

Godło drużyny, wyraża w symboliczny sposób nazwę i również sprzyja identyfikacji z
drużyną. Rolę godła drużyny może pełnić totem, który wykonany jest z korzeni obumar-
łych drzew, znalezionych na przykład w czasie zwiadu drużyny.

Kronika drużyny to miejsce, gdzie zapisywane są najważniejsze wydarzenia drużyny.
Kronika może być urozmaicana zdjęciami lub innymi charakterystycznymi elementami

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

196

dla danego wydarzenia (np. bilet z wyjścia do muzeum, lub znaleziony w czasie wę-
drówki liść).

Drużyna starszoharcerska tworzy specyficzne obrzędy związane z różnymi wydarze-
niami drużyny. Tradycja drużyny starszoharcerskiej jest wypracowywana przez samych
harcerzy i aby się przyjęła w pewne zwyczaje i obrzędy należy włożyć wiele wysiłku i
pracy. Przede wszystkim każdy obrzęd najlepiej zapisać w księdze obrzędów.
Mogą to być obrzędowe:

przyjęcie do drużyny, czyli nadanie chusty (barw drużyny)
  złożenie Przyrzeczenia harcerskiego specyficzne tylko dla danej drużyny
  nadanie stopnia starszoharcerskiego
przyznanie patentów zastępowych
rozpoczęcie i zakończenie zbiórki
  urodziny bohatera drużyny

Dzięki tradycji harcerskiej:

  uczymy przez uczestnictwo patriotyzmu i poszanowania tradycji narodowych
  odpowiadamy na potrzeby miłości, bezpieczeństwa i uznania
  tworzymy poczucie jedności organizacyjnej
utrwalamy ciągłość historyczną
  wyrabiamy system wartości zgodny z Harcerskimi ideałami
wspólnie przeżywamy szczególne uroczystości
integrujemy drużynę
mamy okazję do wspólnego spędzania czasu

POWODZENIA!

17.2.

NASTOLATKI (14,15,16 LAT- PRZED NAMI SIÓDME NIEBO...)

Czas dojrzewania to czas wielkich przeżyć, emocji i innych doznań fizycznych i psy-
chicznych. To czas kiedy poza kształtowaniem się naszych ciał kształtujemy naszego

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

197

„ducha”, co w końcowym rezultacie daje nam człowieka o określonej osobowości. Bo to
już nie harcerz przed nami stoi na zbiórce drużyny, a harcerz starszy, harcerka starsza.
Obserwując rozwój człowieka, należy zwrócić uwagę na określenie przedziałów po-
szczególnych etapów, które w zależności od osoby mogą pojawiać się wcześniej lub
później.

Uczniowie gimnazjum są w wieku życia 13 – 16 lat. Znajdują się zatem w okresie dora-
stania, który obejmuje lata od 12 – 13. do 17 – 18.
W tym okresie następują zasadnicze przeobrażenia biologiczne i psychiczne. Wcze-
śniejsze okresy rozwojowe charakteryzują się głównie wzrastaniem.

Te ważne przeobrażenia powodują różnorodne zmiany w psychice nastolatków, które
mają swoje główne źródło w nierównomiernym rozwoju biologicznym i psychicznym. Za
szybkim tempem dojrzewania biologicznego nie nadąża dojrzewanie psychiczne. Dora-
stający, przestając być dziećmi, nie osiągają automatycznie statusu osób dorosłych.
Dotyczy to dorastających oby płci. Dodatkowym obciążeniem chłopców jest ich później-
sze około dwóch lat niż dziewcząt dojrzewanie płciowe.

Od pomyślnego, konstruktywnego uporania się dorastających z niełatwymi problemami
własnego dojrzewania zależy ich dalsze funkcjonowanie psychiczne i społeczne, ich
rozwój osobowy i moralny, ich osobista autonomia.

ROZWÓJ FIZYCZNY
Między 11. a 13. rokiem życia dziewczynki są wyższe od chłopców. Gwałtowny rozwój
chłopców dokonuje się po 15. roku życia.
Ostateczny wzrost kobiet stabilizuje się po 17. roku życia, a wzrost mężczyzn o kilka lat
później.
Ciężar ciała po 11. roku życia wzrasta przeciętnie od 4,5 do 5,5 kilograma rocznie. U
chłopców wzrasta masa mięśni, a u kobiet zwiększa się tkanka tłuszczowa.
Pojawia się owłosienie łonowe; u chłopców pojawia się zarost twarzy.

Zwiększa się wydzielina gruczołów potowych i wyraźnie zmienia się głos chłopców.
U dziewcząt, w okresie dorastania, bardzo szybko rozwijają się wewnętrzne narządy
płciowe. Pojawia się pierwsza menstruacja - zwykle między 13. a 14. rokiem życia.
Miesiączka może być zjawiskiem kłopotliwym i rodzić lęk u dziewcząt nieprzygotowa-
nych na jej wystąpienie. Wczesne cykle menstruacyjne następują nieregularnie i często
są bolesne. Rozwijają się piersi.
Większość dorastających chłopców i dziewcząt wykazuje stały wzrost siły, szybkości
reakcji i zdolności koordynacji ruchów.

Chłopcy przewyższają dziewczęta ogólnym rozwojem motorycznym. Mają większe mię-
śnie i dysponują większą siłą przypadającą na gram tkanki mięśniowej. Reakcje i kon-
trola ciała są szybsze u chłopców niż u dziewcząt, co jest demonstrowane w biegach,
rzutach i innych wykonywanych zadaniach ruchowych wymagających zróżnicowanego
stopnia fizycznej wytrzymałości. U chłopców większa jest także siła i sprawność manu-
alna.

Mowa i myślenie
Dwunastolatki operują 7200 słowami, czternastolatki – 9000, a szesnastolatki – 11 700
słowami. Wraz z rozwojem słownika postępuje opanowywanie gramatycznej struktury
ojczystego języka.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

198

W wieku dorastania wzrasta wyrazistość mowy. Młodzież w świadomy sposób wyraża
emocjonalny podtekst tego, co pragnie wypowiedzieć werbalnie lub pisemnie. Próbuje
swoich sił w twórczości literackiej, pisze wiersze i opowiadania, prowadzi dzienniczki.
W okresie dorastania dokonuje się przejście od myślenia konkretnego i obrazowego do
myślenia abstrakcyjnego. Coraz wyższy poziom osiągają operacje wnioskowania,
uogólniania, dowodzenia, klasyfikacji. Dorastający przekraczają w swym rozumowaniu
ramy aktualnych obserwacji. Odrywają się od tego, co jest i zastanawiają się nad tym,
co mogłoby być.
Dorastający przejawiają aktywność badawczą. Nie tylko obserwują, mierzą, ważą, liczą,
szeregują i klasyfikują, ale także opisują coraz bardziej ogólnymi pojęciami. Starają się
wykryć zależności między badanymi zjawiskami i sprawdzają ich stałość, kilkakrotnie
powtarzają to samo doświadczenie, zmieniając odpowiednio układ stosunków i konfron-
tując różne wyniki celem wykluczenia wszelkiej innej hipotezy. Piętnastolatki próbują
zbadać wpływ wszystkich hipotetycznych czynników za pomocą metody jedynej różnicy.
Dokonują neutralizacji wpływu jednego z czynników w celu wykazania roli innych. Sto-
sując w pełni odwracalne systemy operacyjne rozwiązują zadania wymagające zrozu-
mienia współzależności między dwoma systemami odniesień (np. powiązania ruchu
przedmiotu w danym kierunku i jego odwrotności – ruchu przedmiotu w przeciwnym
kierunku – oraz kompensującego wpływu ruchu podstawy).
Dopiero młodzież w wieku życia powyżej 15. lat potrafi prawidłowo przeprowadzić ro-
zumowanie stosując system operacji odwracalnych w trakcie rozwiązywania proble-
mów, w których występują złożone wzajemne powiązania między elementami. Zasta-
nawia się także nad własnymi myślami. Stara się je systematyzować i na tej podstawie
dochodzi do coraz bardziej ogólnych teorii. Odczuwa potrzebę wprowadzania swych
poglądów filozoficznych i społecznych w życie. Przejawia zatem podstawy reformator-
skie lub wręcz rewolucyjne.
Zdolność myślenia analitycznego nasila krytycyzm gimnazjalistów w stosunku do bliż-
szego i dalszego otoczenia, a w szczególności do osób dorosłych. Łatwo wychwytują
oni sprzeczność między postępowaniem ludzi i głoszonymi zasadami, między progra-
mami politycznymi a praktyką społeczną, między nauką a religią.
W okresie dorastania poszerza się orientacja młodzieży na różne dziedziny kultury i
nauki. Budzą się określone zainteresowania.
Dorastający mogą myśleć o swojej tożsamości i własnej przyszłości, o swych aktualnie
pełnionych i przyszłych rolach zawodowych i społecznych oraz eksperymentować z ni-
mi. Operacje formalne pozwalają dojrzewającym na formułowanie wartości i tworzenie
nowych idei dotyczących własnej osoby i życia w ogólności, rozprawiać o różnorodnych
zagadnieniach moralnych i politycznych w wielu różnych punktów widzenia.
Mimo szerokich horyzontów, myślenie dorastających nie jest wolne od egocentryzmu.
Koncentrują się oni nadmiernie na tym, co inni myślą o nich i na własnych myślach,
czego następstwem jest podwyższenie poziomu samoświadomości.
Przejawem egocentryzmu myślenia jest koncypowanie przez dorastających wyimagi-
nowanych słuchaczy oraz złudzenie, że ich zachowaniem i wyglądem są zainteresowa-
ni inni ludzie. Dorastający mniemają, że są w centrum powszechnej uwagi – przysło-
wiowym „pępkiem świata”. To wydaje się warunkować charakterystyczne dla tego okre-
su popisywanie się, hałaśliwość i ekstrawagancję w ubieraniu się.
Mimo tego, że dorastający często przejawiają samokrytycyzm, to jednak również czę-
sto bywają także nadmiernie samouwielbiający. Wielu z nich sądzi, że koledzy zwracają
uwagę na ich zachowanie i je oceniają. Uwagi i komentarze ze strony wyimaginowane-
go audytorium powodują wzrost szacunku dla własnej osoby lub jego obniżenie i utratę
wiary w siebie.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

199

W wieku życia 12 – 15 lat wykształca się społeczny i konwencjonalny system przyjmo-
wania ról. Dorastający nabywają umiejętność refleksji nad sobą z perspektywy innych
osób i w tej szerokiej perspektywie kształtuje się ich poczucie ja. Uczą się regulować
samoocenę na podstawie źródeł nie tylko zewnętrznych, ale i wewnętrznych. Dorasta-
jący odkrywa wewnętrznie swoje ja, istotne elementy własnej indywidualności. W na-
stępstwie egocentrycznego fantazjowania na własny temat dorastający przepełnia się
narcyzmem, czuje się wyjątkowy, niezwyciężony i wszechobecny.
Uczucia i wola
Dokonujące się w wieku dorastania przemiany fizjologiczne, związane z dojrzewaniem
płciowym, pociągają za sobą niezrównoważenie emocjonalne, które jest intensyfikowa-
ne zasadniczą odmiennością życiowej sytuacji, jaką stanowi zmiana typu szkoły. Innym
ważnym źródłem zaburzeń emocjonalnych są tzw. niepokoje epoki – w przypadku pol-
skiej młodzieży wiążą się one z transformacją ustrojową, brakiem perspektyw zatrud-
nienia itp.
W okresie dorastania następuje szybki rozwój uczuć moralnych, społecznych i este-
tycznych. Z konkretnych przedmiotów i osób uczucia przenoszą się na idee, tracą cha-
rakter osobisty i subiektywny. Wraz z rozszerzaniem się zainteresowań uczucia ogar-
niają świat idei i myśli.
Zmiany następują nie tylko w treści, ale także w formie (przebiegu, intensywności i dy-
namice) przeżyć emocjonalnych. Zmiany te są uwarunkowane zarówno przemianami w
funkcjach hormonalnych, jak i rozleglejszymi doświadczeniami społecznymi dorastają-
cych.
Wiek dorastania charakteryzuje się znaczną labilnością (chwiejnością) emocjonalną, co
przejawia się biegunowo przeciwstawnymi skłonnościami i upodobaniami. Ruchliwość
przejawia się nietrwałością i łatwym przechodzeniem od jednych stanów uczuciowych
do innych.
Bezprzedmiotowość uczuć dorastających oznacza doznawanie uczuć radości i smutku
bez dostrzegalnego związku z określonym bodźcem. Smutek jest przeżywany jako tra-
gedia.
Zmiany hormonalne początkowo ujemnie zabarwiają przeżycia dorastających. Osiąga-
na w późniejszym okresie równowaga hormonalna warunkuje zmiany uczuć na pozy-
tywne.
W wieku dorastania w dalszym ciągu postępuje różnicowanie się i opanowywanie reak-
cji emocjonalnych, obejmowanie ich kontrolą intelektu oraz kształtowanie się uczuć
wyższych. Dorastający przyswajają sobie ze zrozumieniem, a więc bardziej świadomie i
krytycznie, wzorce i normy kulturowe, co stanowi ważne źródło różnorakich przeżyć
emocjonalnych. Kształtuje się ich hierarchia wartości i norm, stanowiąca podłoże no-
wych jakości uczuciowych, któremu jest podporządkowany obraz świata i siebie same-
go. Rozwój uczuć społecznych stymulują rozszerzające się interakcje i uczestnictwo
dorastających w różnych dziedzinach życia społecznego.
Dorastający przejawiają tendencję do maskowania swoich uczuć i do ukrywania istot-
nych przeżyć, co wyrażają przybieraniem wobec dorosłych sztucznej pozy nonszalancji
czy fanfaronady i szpanowania.
Młodzież w wieku dorastania charakteryzuje wzmożona skłonność do przeżywania stra-
chu, lęku i niepokoju. Lęki społeczne, manifestujące się zakłopotaniem i nieśmiałością,
nasilają się u chłopców około 15. roku życia w związku z hamowaniem ich potrzeby ak-
tywności przez nasilającą się samokontrolę. U dziewcząt nasila się obawa przed kon-
kretnymi osobami i grupami ludzi, a zmniejszają się obawy przed zwierzętami.
Niedoznawanie aprobaty społecznej wyzwala agresję bądź ucieczkę. Wiele niepokojów
i lęków dotyczy sytuacji antycypowanych lub wyimaginowanych.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

200

Niepokój trwa dłużej od strachu, a wywołują go nie tylko dziejące się wydarzenia, ale
także zdarzenia antycypowane w przyszłości przez jednostkę usilnie dążącą do sukce-
su. Niepokoje bardzo często dotyczą wyglądu zewnętrznego.
Gniew jest najczęstszą reakcją na frustrację. Rozładowują go zaś takie zachowania do-
rastających, jak: krytykowanie, ponure milczenie, sarkazm i przekleństwa. Typowe
przyczyny gniewu u chłopców stanowią: poczucie własnej nieudolności lub nieumiejęt-
ności, brak sukcesów w podejmowanych działaniach, porażki.
Zmiany planów życiowych pod presją osób dorosłych wywołują zły humor. Natomiast
zdolności i możliwości jednostki dostosowane do sytuacji, w jakich ona egzystuje, ko-
miczność sytuacji, sytuacje rozładowujące nagromadzoną energię emocjonalną i sytu-
acje dostarczające poczucia wyższości, to główne powody do radości i zadowolenia
dorastających. Radości i zadowolenia mogą dostarczać również: aktywność i sport, wa-
kacje, wyjazdy i podróże, podarunki i posiadanie rozmaitych przedmiotów na czele z
komputerem, kamerą filmową, rowerem, sprzętem odtwarzającym nagrania muzyczne.
Ważne źródła zadowolenia i radości, przynajmniej dla pewnej części dorastających,
stanowią osiągnięcia w nauce oraz poczucie oparcia, doznawanie miłości i czułości,
poczucie bezpieczeństwa.

Intensywny wzrost dojrzałości emocjonalnej dziewcząt przypada na wiek życia 13 – 15
lat, a chłopców – na wiek 15 – 17 lat.
Normalny rozwój emocjonalny dorastających jest uwarunkowany: dostosowanym do ich
dojrzałości uczestnictwem w życiu społecznym, właściwym kierownictwem, przyjaźnią i
pełnym zrozumieniem dla ich właściwości.
W wieku dorastania zwiększa się wrażliwość na piękno przyrody i upodobanie do litera-
tury pięknej, poezji i sztuki (rzeźby, malarstwa, architektury). Wzrastają zainteresowania
muzyką i chęć uczestniczenia w zespołach instrumentalnych, wokalnych, dramatycz-
nych, choreograficznych i innych.
Do uczestnictwa w zorganizowanych formach życia zespołowego skłaniają dorastają-
cych następujące motywy:

-  silna potrzeba przynależności do grupy rówieśniczej;
-  potrzeba odgrywania określonej roli w społeczeństwie;
-  potrzeba zabawy i rozrywki;
-  zainteresowania problemami społecznymi i politycznymi;
-  pragnienie szybkiego uzyskania autonomii i samodzielności;
- potrzeba

aktywności społecznej;

- potrzeby

poznawcze;

- zainteresowania

hobbystyczne;

- potrzeba

służenia określonym ideałom społecznym, religijnym;

- poszukiwanie

sensu

życia.

W wieku życia 15 – 16 lat zaznacza się wzajemne zainteresowanie sobą dziewcząt i
chłopców. Tworzą się pary. Chłopcy popisują się przed dziewczętami siłą, zręcznością,
odwagą i dowcipem. Dziewczęta akcentują swoją kobiecość za pomocą fryzury i ubioru.
Zarówno chłopcy jak i dziewczęta dbają o swój wygląd zewnętrzny. Na każdym kroku
akcentują dojrzałość przez palenie papierosów, nonszalancję, fanfaronadę, szpanowa-
nie. Przybierają różne pozy, zachowują się sztucznie. Dziewczęta prowokują, są wynio-
słe i niedostępne lub wstydliwe, naśladują gwiazdy filmowe. Stosunki interpersonalne
stabilizują się w przypadku dziewcząt po 16. roku życia, a w przypadku chłopców rok
później.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

201

Między 14. a 16. rokiem życia dążenie do nawiązywania kontaktu zmysłowego między
chłopcami i dziewczętami realizuje się we flirtach, które stanowią główną formę zalotów.
Dzieje się to ze szkodą dla wartości duchowych.
Przyjaźń przeważnie łączy osoby tej samej płci. Gdy zawiązuje się między dziewczyną i
chłopcem, to stanowi wysublimowaną formę zaspokojenia potrzeb erotycznych.
Szczególnym rodzajem sympatii, uwielbienia i kultu wybranej osoby tej samej płci jest
adoracja. Najczęściej doświadczają jej dorastający w wieku życia 12 – 17 lat. Częściej
doświadczają tego uczucia dziewczęta niż chłopcy. Obiektami adoracji bywają starsi
koledzy i koleżanki, nauczyciele, gwiazdy filmowe, sportowcy.
Po okresie adoracji między partnerami w tym samym wieku zawiązują się miłości zwa-
ne szczenięcymi. Dziewczęta i chłopcy są zakochani w swojej miłości. Swoje zaintere-
sowania kierują na każdego znajdującego się w pobliżu osobnika przeciwnej płci. Miłość
szczenięca często bywa hałaśliwa, pretensjonalna, krótkotrwała i pełna nieporozumień.

Miłość romantyczną znamionuje przewaga pierwiastka duchowego nad zmysłowym.
Charakteryzuje ją całkowite oddanie się, z gotowością do poświęcenia się obiektowi
miłości, idealizacja miłowanej osoby i samego uczucia jako wartości absolutnej.
Dojrzałą postacią miłości jest miłość seksualna. Godzi ona pierwiastek duchowy z
pierwiastkiem zmysłowym.

Około 12. roku życia pojawia się kryzys zaufania do rodziców, który nasila się w wieku
życia 15 – 16 lat, a następne stopniowo słabnie. Kryzys zapoczątkowuje ambiwalencja
do rodziców. Dorastający próbują oderwać się od rodziców, dążą do samodzielności, a
równocześnie przeżywają silne poczucie autorytetu rodziców i szukają w nich pomocy,
rady i uczuciowego oparcia. Zaciekle walczą o przyznanie im praw, o możliwość reali-
zowania swoich potrzeb i swobodnego podejmowania decyzji. Napotykając jednak na
opór ze strony osób dorosłych, szukają oparcia w grupie rówieśniczej, a odwracają się
od rodziców i innych dorosłych. Subiektywne doznania, związane z dokonującymi się
przeobrażeniami fizjologicznymi, usposabiają do skrytości wobec dorosłych. Konflikty
miedzy rodzicami wypędzają dorastających z domu.

Dorastający działają coraz bardziej świadomie. Celowo dążą do wykonania bądź po-
wstrzymywania się od działań. Na nieokazywanie im szacunku i nieuznawanie ich doj-
rzałości oraz na inne przejawy niewłaściwego stosunku dorosłych i rówieśników reagują
przekorą. Przekora i upór nie świadczą o silnej woli lecz o jej słabości, co dorastający
pragną zamaskować ślepym i bezkrytycznym trzymaniem się pewnej myśli. Przeżywa-
nie buntu przeciwko autorytetom dostarcza niekiedy tak dużej satysfakcji, iż stymuluje
eskalację buntu do krańcowych jego form.

Bardzo silna potrzeba wyczynu niejednokrotnie wykracza poza granice przyjętych form
zachowania. Dokonywanie różnych wybryków i niezwykłych aktów rozładowuje energię,
służy wykazaniu się przez dorastających odwagą, dzielnością i bohaterstwem. Potrzeba
dokonywania nieprzeciętnych czynów stanowi konsekwencję wzrastającej aktywności,
którą z kolei warunkuje napięcie emocjonalne domagające się silnych wrażeń i moc-
nych przeżyć. Przejawiany zapał do wszelkich odmian przygody sprawia, że dorastają-
cy nader często lekceważą drobne obowiązki codzienne.

Kształtowanie się osobowości
Na tworzenie wiedzy na swój temat istotny wpływ wywierają relacje młodzieży z jej oto-
czeniem społecznym. Wpływ ten jest szczególnie znaczący w przypadku dorastających
dziewcząt. Starsze dziewczęta wiedzę na swój temat często tworzą na podstawie in-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

202

formacji o sobie otrzymujących od osób, z którymi pozostają w dobrych stosunkach.
Starsi chłopcy natomiast własną tożsamość częściej kreują na podstawie rozwijanych
przez siebie umiejętności i własnych kompetencji w różnych dziedzinach.

Dorastające dziewczęta w porównaniu z dorastającymi chłopcami charakteryzuje mniej-
sza nadzieja na osiąganie powodzenia w uczeniu się i mniejsze zaufanie do własnych
zdolności. Dorastający chłopcy przyczyn sukcesu częściej doszukują się w zdolno-
ściach, a brakiem należytego wysiłku tłumaczą ponoszone porażki. Dziewczęta nato-
miast sukcesy częściej przypisują szczęściu lub wysiłkowi, a przyczyn porażek dopatru-
ją się w niedostatecznych zdolnościach.

Zrębem osobowości, rozumianej jako centralny system integracji i regulacji zachowania
człowieka, jest „obraz ja” lub „pojęcie ja”. Struktura ta stanowi całościową organizację
informacji dotyczących własnej osoby, czyli tego, jak jednostka spostrzega siebie samą.
Obraz siebie jest wielopoziomowy (wielopłaszczyznowy), obejmuje wiele obszarów ta-
kich jak: zdrowie, rozwój fizyczny i wygląd zewnętrzny, zdolności, umiejętności, funkcjo-
nowanie intra – i interpersonalne. Szczególną rolę w obrazie siebie pełni samoocena,
obejmująca sądy wartościujące jednostki na temat siebie i własnych zachowań.

Obraz siebie zaczyna się kształtować dość wcześnie, bo już w wieku przedszkolnym.
Na początku odzwierciedla on sądy najbliższego otoczenia dziecka, a specyficznego
kolorytu nabiera w wieku szkolnym, w miarę nabywania przez dzieci statusów ucznia,
kolegi, członka organizacji itp. Pod koniec młodszego wieku szkolnego i na początku
wieku dorastania obraz ja ulega pogorszeniu, co jest spowodowane opanowywaniem
pozytywnego lub negatywnego spostrzegania siebie poprzez asymilowanie doświad-
czeń życiowych, związanych ze znaczącymi osobami, a w szczególności z rodzicami,
rówieśnikami i nauczycielami.

Szczególnie ścisły związek istnieje między obrazem siebie a obrazem własnego ciała i
rozwojem somatycznym oraz własnymi osiągnięciami, przysparzającymi uznania spo-
łecznego.

Na kształtowanie się obrazu siebie może wprawdzie wpływać przeglądanie się w lu-
strze, ale w znacznie większym stopniu wpływają nań zarówno reakcje innych dotyczą-
ce zewnętrznego wyglądu i budowy ciała, jak i sukcesy odnoszone w działaniach, które
są uzależnione od tężyzny i sprawności fizycznej oraz proporcji ciała. Nierealistyczne
poglądy dorastających na temat budowy ciała wzmacniają czasopisma, filmy i telewizja.

Oceny własnych umiejętności przez uczniów dokonywane są głównie na podstawie po-
ziomu wykonywania zadań szkolnych. Nauczyciele mogą zatem wzmacniać adekwatną
samoocenę uczniów dobierając cele nauczania odpowiednie do ich zdolności.

Wyraźnie obniża się samoocena uczennic najmłodszej klasy gimnazjum. Nowe środo-
wisko szkolne ogranicza ich towarzyskość i eksponowanie swego wyglądu zewnętrzne-
go, które to cechy warunkowały dotąd popularność. Mniejszy jest również dopływ infor-
macji z otoczenia na temat własnej osoby, a zdanie innych odgrywa istotną rolę w okre-
ślaniu przez dziewczęta samooceny i swej pozycji w grupie rówieśniczej.

„Podstawowym celem dorastającej jednostki jest – piszą autorzy współczesnego zarysu
psychologii rozwojowej – osiągnięcie dającej poczucie bezpieczeństwa oraz stabilnej

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

203

tożsamości >>ja<< oraz świadomości siebie. Tożsamość >>ja<< ma trzy istotne skład-
niki:

1. Poczucie jedności, czyli zgodność obrazu >>ja<<.
2. Poczucie ciągłości w czasie obrazu >>ja<<.
3. Poczucie wzajemności między własnym obrazem >>ja<< a sposobem, w jaki jest

się spostrzeganym przez innych” (A. Birch i T. Malim, 1995, s. 122).

Dorastający kształtują poczucie swej tożsamości poprzez wypróbowanie rozmaitych ról.
Początkowo czynią to bez większego zaangażowania. Tą drogą postępuje kształtowa-
nie się trwałych postaw i wartości oraz dokonują się wybory zawodu, rodzinne i życio-
we. Dość łatwo dochodzi jednakże do rozproszenia ról, co znajduje odzwierciedlenie w
poczuciu dezorientacji co do tego, czym lub kim dorastający jest. W krańcowych przy-
padkach może to doprowadzić do negatywnej tożsamości, przekonania dorastającego o
tym, że nie jest on w stanie podołać wymaganiom stawianym przez rodziców, do buntu i
zachowania się niemożliwego do zaakceptowania przez rodziców (np. akces córki bar-
dzo religijnych rodziców katolickich do sekty).

E. Erikson wyróżnia osiem kryzysów psychospołecznych w cyklu ludzkiego życia. Każ-
dy z tych kryzysów stanowi ważny punkt zwrotny, a jego rozwiązanie wprowadza jed-
nostkę w nowy wymiar tożsamości. Sposób rozwiązywania rozwojowych dylematów na
następnych kolejnych poziomach zależy od tego, w jaki sposób są one rozwiązywane
na aktualnym poziomie. Minione doświadczenia wpływają na to, jak dylematy rozwojo-
we są rozwiązywane obecnie.

W wieku dorastania dokonuje się kształtowanie tożsamości lub jej rozmywanie się. Mło-
dzież otrzymuje czas psychospołecznego moratorium. Jednostkom nie będącym w sta-
nie sprostać obowiązkom gwarantuje się prawo do zwłoki. Takie psychospołeczne mo-
ratorium oznacza pobłażanie społeczeństwa dla dorastających, przyzwolenie na wypró-
bowanie przez nich różnych tożsamości i ponoszenie porażek, chroniąc ich jednocze-
śnie przed wieloma konsekwencjami własnych czynów. Okres moratorium mogą wypeł-
niać przygody, studia, wędrówki, różnorakie akcje społeczne lub wybryki.

Dojrzewający uświadamiają sobie opinie i idee innych oraz zwracają szczególną uwagę
na rozbieżności między tym, jak sami siebie spostrzegają, a jak są spostrzegani przez
innych. Stawiają sobie pytania: Kim jestem? Jaki jest cel mego życia?, które wskazują
na rozproszenie ego, zwłaszcza w trakcie prób integrowania różnych ról i doświadczeń.
Dorastający rozważają role, z którymi chcieliby się zidentyfikować. Starają się odpowie-
dzieć sobie na takie pytania, jak: czy być szorstkim i męskim jak jeden z kuzynów?, czy
wesołym i pełnym humoru jak starszy brat?, ciepłym i gotowym do niesienia pomocy,
jak ojciec?
Proces kształtowania się tożsamości obejmuje oczyszczanie i integrowanie własnego ja
w odrębną, autonomiczną osobę. Dorastający dokonują rozumowego sprawdzania sta-
rych i nowych wartości i postaw. Poszukiwaniom własnej tożsamości zdecydowanie
przeszkadzają intensywne przeobrażenia społeczeństwa w okresie dokonującej się
transformacji ustrojowej i gospodarczej oraz związane z nimi trudności, jakich doświad-
cza znaczna część polskich rodzin.
Około 12. – 13. roku życia następuje odkrywanie świata psychicznego. Zdolność intro-
spekcji wyzwala zainteresowania dorastających własnymi przeżyciami i światem we-
wnętrznych doznań, co w dalszej konsekwencji uruchamia proces wyodrębniania wła-
snej indywidualności na tle społecznego otoczenia i doprowadza do odkrycia jaźni. Naj-
pierw dorastający oceniają innych, a potem dopiero oceniają siebie. Ocen tych zazwy-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

204

czaj dokonują uwzględniając jedynie niektóre tylko cechy, a więc oceniają np. całego
człowieka na podstawie zewnętrznej strony jego działania.
Samoocena dorastających zależy od ich nastroju i rozmaitych okoliczności. Dorastający
często przeceniają bądź nie doceniają siebie i swoich możliwości. W następstwie po-
równywania siebie z innymi osobami szybko wzrasta zainteresowanie własną osobowo-
ścią i własnymi możliwościami oraz ich oceną. Niemożliwość sprostania własnym aspi-
racjom obniża samoocenę dorastających i wywołuje przykre przeżycia emocjonalne.
Poczucie dorosłości mają chłopcy i dziewczęta spostrzegani i oceniani przez otoczenie
jako dorośli.
Negatywny obraz siebie manifestuje się niepokojem, lękiem i objawami nieprzystoso-
wania. Pozytywny obraz daje natomiast poczucie pewności siebie i równowagę emo-
cjonalną, przychylnie usposabia do innych ludzi, co warunkuje lepsze, bardziej harmo-
nijne interakcje społeczne. W parze z samoakceptacją idzie tolerancja innych oraz
sympatia i życzliwość dla innych.
Samoocena i samoakceptacja kształtują się na podstawie dwóch kryteriów. Jedno kry-
terium stanowią standardy zawarte w ja idealnym, czyli całość wyobrażeń jednostki do-
tyczących tego jaką pragnie być. Samoocena i samoakceptacja generowane w oparciu
o to kryterium wyrażają zbieżność standardów z rzeczywistym obrazem siebie czyli z
tym, jak jednostka siebie spostrzega. Drugie kryterium samooceny i samoakceptacji
stanowi porównywanie siebie z innymi.
Dorastający stosują oba kryteria. Chcą dorównać uznanym i podziwianym przez siebie
bohaterom, zbliżyć się do obranego ideału, kształtować swój charakter. Konstruują,
więc swoje ja idealne i z nim porównują swoje dokonania. Jednocześnie porównują sie-
bie ze swymi rówieśnikami i osobami dorosłymi zajmującymi określone pozycje spo-
łeczne.
Dorastający przejawiają potrzebę ekspresji nurtujących ich doznań i przeżyć, rozma-
wiania na interesujące ich tematy, zwierzania się ze swoich przeżyć. Swoje myśli i na-
stroje część młodzieży opisuje w pamiętnikach. Pamiętniki zaczynają pisać dziewczęta
14. letnie i czynią to przeciętnie przez trzy lata, a chłopcy zaczynają prowadzić pamięt-
niki w wieku życia 16 – 18 lat i czynią to przez rok.
Wiek dorastania charakteryzuje młodzieńczy idealizm, który przejawia się tworzeniem
doskonałej rzeczywistości, w pełni zaspokajającej potrzeby uczuciowe młodzieży i jej
pragnienie postępowania moralnego.

Młodzieńczy romantyzm wyraża się w dążeniach do przeżywania, w rzeczywistości
lub choćby w marzeniach, sytuacji niezwykłych, interesujących przygód i bohaterskich
dokonań.

W początkowej fazie wieku dorastania, myśl moralna na konwencjonalnym poziomie
rozumowania (do 15. roku życia) zdominowana jest troską o dobro rodziny, społeczeń-
stwa i wartości patriotyczne. Starsi gimnazjaliści rozumują moralnie na poziomie post-
konwencjonalnym (zasad moralnych). Swe sądy moralne opierają na wskazówkach
własnego sumienia. Daje im to poczucie autonomii.

Dorastający dość intensywnie zastanawiają się nad sensem swego życia. Potrzeba
sensu życia należy do najważniejszych potrzeb człowieka. Skłania ona, a niekiedy
wręcz zmusza dorastających do konstruowania programów własnego życia, ustalania
hierarchii dążeń (wartości) i planów na przyszłość. Programy takie i plany dorastających
stają się źródłem wewnętrznej dyscypliny woli i ważnym drogowskazem dla współdzia-
łania z innymi ludźmi.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

205

Ukształtowanie się pełnej osobowości nie jest możliwe bez wypracowania indywidualnej
koncepcji (filozofii) życia, obejmującej najbardziej odległe (graniczące z ideałami ogól-
noludzkimi), lecz zarazem dostosowane do całokształtu możliwości jednostki, daleko-
siężne cele. Tylko realizowanie takiej koncepcji może stanowić stabilną podstawę po-
czucia autonomii i odrębności. Posiadanie własnych wartości, planów i celów życiowych
oraz bliskie interakcje społeczne pozwalają jednostce na znalezienie własnego miejsca
w społeczeństwie.

Rozwój fizyczny dziewcząt

pod pachami i w okolicy łonowej pojawiają się włosy i zaczynają rosnąć
pojawia się pierwsze miesiączkowanie, które charakteryzuje się dużą nieregularno-

ścią

włosy na rękach i nogach stają się grubsze. Czasem szczególnie u brunetek o śnia-

dej cerze, delikatny puszek pokrywający boczną powierzchnię twarzy i górną wargę
staje się bardziej widoczny. Nie oznacza że brunetki są mniej kobiece niż blondynki
u których owłosienie jest mniej widoczne

proporcje ciała ulegają zakłóceniu przez co ciało nastolatka jest nieproporcjonalne
piersi dziewczyny powiększają się, znajdujące się w nich gruczoły mleczne ulegają

rozrostowi. W tym wieku zaczyna się nosić biustonosz i wykazuje większe zaintere-
sowanie strojem

powiększają się narządy płciowe
na skórze pojawią się objawy trądziku młodzieńczego
zaokrąglają się biodra co nadaje bardziej kobiecego wyglądu
głos dziewcząt także ulega zmianie, jednak zmiana ta postępuje mniej gwałtownie

niż u chłopców i jest ledwo co dostrzegalna

w tym okresie występuje obfite pocenie się
mogą wystąpić zaburzenia krążenia co w skutkach objawia się zawrotami głowy i

omdleniami

Rozwój fizyczny chłopców

zaczyna pojawiać się zarost na twarzy
zaczyna pojawiać się owłosienie na nogach pod pachami w okolicy łonowej i cza-

sami na piersi

pojawiają się pierwsze polucje
na skórze pojawią się objawy trądziku młodzieńczego
proporcje ciała ulegają zakłóceniu, przez co ciało nastolatka jest nieproporcjonalne
barki stają się szersze
następuje rozwój mięśni
pojawienie się uwypuklenia na szyi tzw. „jabłka Adama”
z powodu rozrostu krtani głos staje się wysoki czasem ostry, aż do momentu kiedy

nabierze dojrzałego męskiego brzmienia

występuje obfite pocenie się
mogą wystąpić zaburzenia krążenia co w skutkach objawia się zawrotami głowy i

omdleniami

Rozwój społeczny.

wzrasta świadomość wzajemnej odrębności

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

206

pojawia się doświadczenie niepewności co do własnych praw i zależności od rodzi-

ców

młodzież umawia się na spotkania, zaczyna interesować się literaturą, techniką czy

sportem, stara się podkreślić własną indywidualność

dziecko staje się krnąbrne, przekorne, obojętne w stosunku do najbliższych, czasem

nawet złośliwe i okrutne

w tym wieku zawarte związki przyjaźni są najtrwalsze – bo wtedy jest największa

potrzeba

budzi się ciekawość płcią przeciwną połączona początkowo z dużą nieśmiałością i

wstydliwością

nastolatek staje się nieformalnym członkiem grup kibiców, czy zwolennikiem okre-

ślonego nurtu w muzyce młodzieżowej

Rozwój psychiczny

nastolatki zaczynają interesować się swoim ubraniem i wyglądem; chłopak zaczyna

dbać o swoją fryzurę i tępić pierwsze, nikłe jeszcze objawy zarostu, dziewczyna wię-
cej czasu spędza przed lustrem, zwraca uwagę na swój strój i nieśmiało próbuje
używać pomadki do ust

dominującą pozycję zajmuje życie uczuciowe
nastolatki przechodzą łatwo z jednej skrajności w drugą – od zachwytu do pogardy,

od zapału do zniechęcenia. Nieokreśloność nastrojów i życzeń najczęściej jest ob-
jawem rozpoczynającego się, lecz jeszcze nie uświadomionego popędu płciowego

nastolatki zaczynają posługiwać się pojęciami ogólnymi, abstrakcyjnymi, takimi jak

wolność, sprawiedliwość, prawda

uzyskują zdolność rozumowania i analizowania
dyskusja między młodzieżą a dorosłymi bywa trudna, gdyż argumenty dorosłych nie

trafiają do jej przekonania, opartych na motywach uczuciowych i sprzecznych z logi-
ką

nastolatkowi wydaje mu się że jest znacznie lepszy i wartościowszy od innych, że

dokona w życiu rzeczy niezwykłych. Z tego rodzi się uczucie wyższości i lekceważe-
nia w stosunku do innych, szczególnie dorosłych. Nastawiony jest buntowniczo do
wszystkich zasad

Początek dojrzałości

Będąc drużynowym poza postrzeganiem harcerki starszej i harcerza starszego jako
nastolatka o bardzo niezdyscyplinowanym i krnąbrnym, pełnym buntowniczości uspo-
sobieniu, warto dostrzec i propagować zachowania młodego człowiek bedące przeja-
wem dorosłości.

Początek dojrzałości objawia się:

zdolnością do współpracy z innymi
unikanie takich uczuć jak zazdrość i nienawiść
poczucie odpowiedzialności za członków rodziny
podejmowanie obowiązków społecznych
odwagą cywilną
przyjmowaniem przykrości i radości w sposób opanowany
panowaniem nad złością i gniewem
umiejętnością kierowania się w życiu sercem umysłem i rozsądkiem

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

207

przyjmowaniem przeciwności losu z pewnym nastawieniem filozoficznym, ale nie

bierne im się poddawanie

umiejętnością krytycznego spojrzenia na siebie
umiejętnością obiektywnej samooceny

Wśród problemów i konfliktów

Dojrzewanie nie jest łatwym okresem dla nastolatka jak i dla jego najbliższego otocze-
nia. Dlatego drużynowy powinien być gotowy na wszystko, a w szczególności na zabu-
rzenia jakie mogą wystąpić w tym okresie.
Do najczęstszych zaliczamy: niską samoocenę, impulsywność, negatywne postawy
wobec szkoły czy drużyny, niski rozwój poznawczy, niskie aspiracje w zakresie poziomu
wykształcenia. Zaburzenia te powodują: łamanie regulaminów i przyjętych zasad (Pra-
wa i Przyrzeczenia Harcerskiego), pojawienie się zachowań przestępczych i aspołecz-
nych, używanie środków odurzających (poczynając od tytoniu i alkoholu).

Gdy już wiemy jakich zachowań możemy się spodziewać zastanówmy się co zrobić aby
w ogóle się nie pojawiły.
Kilka rad, gdy pracujemy z harcerzami starszymi:

okazujmy harcerzom starszym więcej szacunku, albowiem potrzebują oni tego, aby

ich traktować jako osoby zdolne do uczestnictwa w podejmowaniu decyzji

okazujmy harcerzom starszym więcej zaangażowania i zainteresowania, co polegać

ma na konstruktywnej współpracy i tworzeniu warunków do rozwijania dojrzałej nie-
zależności

twórzmy harcerzom starszym warunki do rozwijania kompetencji społecznych, gdzie

będą mogli nabyć umiejętności współżycia z innymi ludźmi, dostarczania im wspar-
cia i opieki, pomagania w trudnych chwilach

zapewnijmy harcerzom starszym możliwość korzystania z pomocy specjalistów, po-

przez organizowanie zbiórek, warsztatów z pedagogiem lub psychologiem, czyli
osobą pracującą z młodzieżą, która okazuje im należyty szacunek i zainteresowanie

stwórzmy harcerzom starszym więcej okazji do rozwoju moralnego, poprzez organi-

zowanie ognisk, kominków, wieczornic dotyczących „harcerskich ideałów”, gdyż
wymagania społeczeństwa w tym zakresie są olbrzymie

udzielajmy harcerzom starszym pomocy w odnajdywaniu sensu życia, promując

twórcze szukanie odpowiedzi na pytania o istotę życia i cele życiowe

Drużynowy jest jak brat czy siostra można zwrócić się do niego z największym proble-
mem. Nastolatki jak już wiemy w tym okresie mają bardzo dużo problemów. Zazwyczaj
problemy te związane są z zawodami osobistymi, rozczarowaniami i nieszczęściami.

KOMENTARZ DO PRZYRZECZENIA I PRAWA HARCERSKIEGO Druha Stefana
Mirowskiego

Pełniejszemu zrozumieniu, o jakich postawach mówi Prawo Harcerskie i na jakie warto-
ści zwraca uwagę, służy komentarz do Prawa Harcerskiego. Do czasu przygotowania
i zatwierdzenia nowego komentarza do Prawa Harcerskiego obowiązującym jest ko-
mentarz hm. Stefana Mirowskiego.

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

208

PRZYRZECZENIE HARCERSKIE

MAM SZCZERĄ WOLĘ, to znaczy dobrowolnie, bez niczyjego nakazu, bez żadnego
przymusu, CAŁYM ŻYCIEM, ze wszystkich sił mego ducha, z całego serca, wykorzy-
stując wszystkie dane mi możliwości PEŁNIĆ SŁUŻBĘ BOGU, który stanowi uosobie-
nie najwyższych ideałów, takich jak miłość, prawda, dobro, sprawiedliwość, wolność,
piękno, przyjaźń i braterstwo, wiara, nadzieja. Ideały te łączą wszystkich ludzi dobrej
woli, niezależnie od pochodzenia, narodowości, wyznania, wywodzą się z norm moral-
nych opartych na uniwersalnych, etycznych i kulturowych tradycjach chrześcijaństwa.
Wyznawany przeze mnie system wartości kształtuję samodzielnie podążając w kierunku
wskazanym przez Prawo Harcerskie.

Pragnę służyć POLSCE, ojczyźnie moich przodków, o której honor, niepodległy byt,
tradycje i kulturę walczyli czynem i słowem, którą otrzymałem w spadku jako bezcenną
wartość mego pokolenia, którą
z całym jej bogactwem duchowym i materialnym mam przekazać moim następcom. Sta-
le poszerzam świat mych myśli i uczuć, wierny zasadzie, że więcej wiedzieć, to głębiej
pokochać. Szanuję prawa innych państw i narodów.
Chcę NIEŚĆ CHĘTNĄ POMOC BLIŹNIM nie tylko wtedy, gdy o pomoc proszą, ale
zawsze wtedy, gdy czujnym okiem dostrzegę, że na drodze mego życia stanął ktoś, kto
potrzebuje pomocy, opieki, wsparcia, pocieszenia.
Mam BYĆ POSŁUSZNYM PRAWU HARCERSKIEMU, chcę, by Ono było zawsze
wskazówką mego postępowania, by ono decydowało zawsze o zgodności moich myśli,
słów i uczynków.

Moje Przyrzeczenie nie jest przysięgą ani ślubowaniem. Przestrzeganie Prawo Harcer-
skiego jest sprawą mego honoru i źródłem radości, "wędrówką ku szczęściu". Za wy-
pełnienie Przyrzeczenia odpowiadam przed własnym sumieniem.

PRAWO HARCERSKIE

1. HARCERZ SUMIENNIE SPEŁNIA SWOJE OBOWIĄZKI WYNIKAJĄCE Z
PRZYRZECZENIA HARCERSKIEGO, wrażliwym okiem spogląda na otaczający go
świat, na potrzeby ludzi, na potrzeby środowiska, w którym żyje. Jest dobrym uczniem i
pracuje rzetelnie. Jest gotów zawsze pełnić służbę innym, dawać z siebie wszystko, co
dobre, nie żądając w zamian nic, za jedyną nagrodę uważa radość płynącą z dobrze
spełnionych obowiązków. Obcy mu jest egoizm, postawa konsumpcyjna, wyznaje pry-
mat wartości duchowych nad materialnymi.

2. NA SŁOWIE HARCERZA POLEGAJ JAK NA ZAWISZY – to nakaz prawdomówno-
ści, wierności, zgodności słów i czynów z nakazami własnego sumienia, swym słowem i
czynem harcerz zasługuje na zaufanie, dotrzymuje słowa, przywraca wiarę w solidność,
rzetelność, spolegliwość, mówi, co myśli, robi, co mówi. Postawą i zachowaniem daje
świadectwo o wartościach, jakie wnosi harcerstwo w życie młodzieży i całego społe-
czeństwa. Harcerz jest punktualny.

3. HARCERZ JEST POŻYTECZNY, jego czyny zawsze służą społeczności, w której
żyje. Naukę traktuje jako podstawę przyszłej służby Ojczyźnie i ludzkości. Praca zawo-
dowa jest nie tylko źródłem jego utrzymania, ale przede wszystkim formą realizacji
służby społecznej. Harcerz NIESIE POMOC BLIŹNIM chętnie i ofiarnie, nie czeka aż go

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

209

ktoś o pomoc i opiekę poprosi, lecz sam szuka okazji, by być pomocnym każdemu
człowiekowi i każdej społeczności, którą spotyka na swej drodze.

4. HARCERZ W KAŻDYM WIDZI BLIŹNIEGO, każdemu służy pracą, pomocą, ujmuje
się za każdym pokrzywdzonym, obca mu jest znieczulica i oziębłość w stosunkach mię-
dzy ludźmi. Przezwycięża urazy i waśnie między ludźmi i między narodami, swą posta-
wą daje wyraz uznania naturalnych praw człowieka. Sprzeciwia się przejawom nienawi-
ści, nie poniża nikogo. Harcerz ZA BRATA UWAŻA KAŻDEGO INNEGO HARCERZA,
każdego skauta na całym świecie, każdego wiernego tym samym ideałom. Takie wi-
dzenie świata i ludzi prowadzi do poszanowania cudzych przekonań, do demokracji
i tolerancji.

5. HARCERZ POSTĘPUJE PO RYCERSKU, traktuje życie jak wielką grę, w której
ważna jest nie tylko wygrana, ale ważne jest przede wszystkim to, jak się gra. Harcer-
stwo to czysta gra. Harcerz mimo negatywnych doświadczeń wierzy, że inni też grają
czysto. Czysta, uczciwa, rycerska gra obowiązuje przede wszystkim wobec przeciwni-
ków. Harcerz wyciąga rękę do zgody. Harcerz jest dzielny, walczy
z chamstwem, nietolerancją, przejawami brutalności. Jest uprzejmy i kulturalny, potrafi
się odpowiednio zachować w każdej sytuacji. Harcerz dba o swój wygląd.

6. HARCERZ MIŁUJE PRZYRODĘ, nie niszczy jej, przeciwdziała jej dewastacji, I
STARA SIĘ JĄ POZNAĆ, uczy się czytać „świętą księgę przyrody”, odczuwa silną więź
z całą przyrodą. Ma świadomość, że jest jej cząstką, zgłębia jej tajemnice, w niej szuka i
odnajduje równowagę ducha. Przeciwdziała zagrożeniom środowiska, których źródłem
jest nie tylko cywilizacja przemysłowa, ale także bezmyślność, lenistwo, brak wyobraźni,
nieświadomość skutków naszych działań i zaniedbań. Dba o bogactwa naturalne, o
piękno krajobrazu.

7. HARCERZ JEST KARNY, karnością opartą na rozumnym posłuszeństwie, wynikają-
cą z dobrowolnego wyboru drogi i celu, wyboru dającego poczucie wolności. Harcerz
jest POSŁUSZNY RODZICOM, wierny rodzinnej tradycji, która współtworzy tradycję
Ojczyzny. Jest posłuszny WSZYSTKIM SWOIM PRZEŁOŻONYM, którzy prowadzą go
do wspólnie realizowanego celu – przez służbę Bogu, Polsce i bliźnim. Karność staje
się źródłem poszukiwania i uznawania autorytetów w życiu społecznym.

8. HARCERZ JEST ZAWSZE POGODNY, idzie między ludzi z otwartym spojrzeniem
płynącym
z pogody ducha. Harcerz panuje nad swoimi emocjami i nerwami. Jest optymistą, ma
poczucie humoru. Pomaga innym przezwyciężyć apatię, smutek, zniechęcenie, obojęt-
ność. Cieszy się radością innych.

9. HARCERZ JEST OSZCZĘDNY, nie skąpy, ale gospodarny, nie marnuje czasu, nie
marnuje życia, pracuje skutecznie. Harcerz jest OFIARNY w niesieniu pomocy innym,
hojny w uczynności. Przywiązuje szczególne znaczenie do bezinteresownej działalności
społecznej. Przezwycięża marnotrawstwo materiałów i darów przyrody, pieniędzy i pra-
cy.

10. HARCERZ JEST CZYSTY W MYŚLI, MOWIE I UCZYNKACH, najpierw myśli, po-
tem mówi, dba
o czystość i piękno języka. Sprawy płci traktuje poważnie i odpowiedzialnie. Harcerz
dba o zdrowie, NIE PALI TYTONIU I NIE PIJE NAPOJÓW ALKOHOLOWYCH, nie

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

210

ulega żadnym nałogom, nie próbuje używania narkotyków, pomaga innym w zwalczaniu
nałogów. Abstynencję traktuje jako ważny element troski o zdrowie, o hart ducha, o
opanowanie słabości własnego charakteru.

hm. Stefan Mirowski
styczeń 1996 r.

18. DODATKI

Legenda do obrazków

Legenda czyli co jest co?

Elementy metody harcerskiej

Instrumenty metodyczne

Pozostałe słowa-klucze metodyki starszoharcerskiej

Inne ważne pojęcia charakteryzujące metodykę
starszoharcerską

Oznaczono wskazówki charakteryzujące dane
pojęcie metodyczne

Projekt sth

Prawo i

Przyrzeczenie

Harcerskie

Stale

doskonalony

i stymulujący

program

Poszukiwanie

Potrzeby

rozwojowe

Osadzone w

realnym życiu

Moje potrzeby

Wyzwania

Uczenie przez

działanie

Rola
drużynowego

System
małych grup

Legenda obrazkowo

Oznaczono

wskazówki

charakteryzujące

dane pojęcie

metodyczne

Działanie
drużyny

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

215

• Czy plany pracy zastępów mają wspływ na plan pracy drużyny?

• Gdzie jest zapisany program pracy drużyny? Jak się go ustala?

• Jak

osadzić program w realnym życiu?

Stopnie

harcerskie

• Jak

wpisać poszukiwanie zainteresowań, w tym pól działań i

służby w stopnie starszoharcerskie?

• Po co harcerzom starszym zdobywanie stopni?

• Jak

połączyć stopnie starszoharcerskie z potrzebą poszukiwania

• Na jakie potrzeby harcerzy starszych odpowiadają stopnie star-

szoharcerskie?

• Jak

połączyć zdobywanie stopni przez harcerzy starszych z pro-

gramem realizowanym przez drużynę? a z planami pracy zastę-
pów?

Sprawności

• Jak

wpisać poszukiwanie zainteresowań, w tym pól działań i

służby w sprawności?

• Po co harcerzom starszym zdobywanie sprawności?

• Na jakie potrzeby harcerzy starszych odpowiadają sprawności?

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

216

• Jak

połączyć zdobywanie sprawności przez harcerzy starszych z

programem realizowanym przez drużynę? A z planami pracy za-
stępów?

Projekt star-

szoharcerski

• Kiedy projekt starszoharcerski wpisuje się w program pracy dru-

żyny? Kiedy wynika z programu? Kiedy wpływa na program pracy
drużyny?

• Jaka

jest

różnica w projektach realizowanych przez 13- letnich

harcerzy a 15- letnich harcerzy?

• Na jakie potrzeby harcerzy starszych odpowiada projekt starszo-

harcerski?

• Jak

nauczyć harcerzy starszych realizować projekty starszohar-

cerskie? Jaka jest rola drużynowego?

Próba harcer-

ki/harcerza

• Jak

wpisać próbę harcerki – harcerza starszego w program pracy

drużyny? A w plany pracy zastępów?

• Czego

można wymagać od osoby, która realizuje harcerki – har-

cerza starszego?

• Jak „kandydaci” na harcerki i harcerzy starszych rozumieją Prawo

i Przyrzeczenie Harcerskie? Jak z nimi pracować, aby przyjęli za-
sady płynące z Prawa i Przyrzeczenia?

• Ja jakie potrzeby harcerzy i harcerek starszych odpowiada próba

harcerki/ harcerza starszego?

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

217

Uczenie w

działaniu

• Na czym polega uczenie w działaniu w drużynie

starszoharcerskiej?

• Czym się różni od uczenia w działaniu w drużynie harcerskiej i

wędrowniczej?

• Czy uczenie w działaniu w drużynie starszoharcerskiej można

realizować w ramach sprawności? W jaki sposób?

• Jak

wzmocnić poszukiwanie zainteresowań, pól działania - w tym

pól służby w drużynie starszoharcerskiej?

• Jak osadzić program w drużynie starszoharcerskiej w realnym

życiu?

Charaktery-

styczne formy

pracy

• Jaką formą pracy oprócz dyskusji można się posłużyć u harcerzy

starszych w pracy z Prawem i Przyrzeczeniem?

• Na czym powinien polegać zwiad w drużynie starszoharcerskiej?

Określcie zasady. Czego powinien dotyczyć? Jak powinien
przebiegać? Na jakie potrzeby odpowiada?

• Na jakie potrzeby odpowiada praca ze specjalnościami w druży-

nie starszoharcerskiej? Czym się różni od specjalności w druży-

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

219

• Drużynowy, przyboczni, zastępowi – kto ich wybiera?

Drużynowy

• Drużynowy starszoharcerski umie radzić sobie z buntem - w tym

z buntem przeciw sobie. Jak się do tego przygotować?

• Kto decyduje o podziale obowiązków między radę drużyny a dru-

żynowego?

• Czy

drużynowy jest autorytetem dla harcerzy starszych?

• Jak

drużynowy harcerski ma radzić sobie z buntem nastolatków?

Grupa

rówieśnicza

• Dlaczego

członkowie zastępu powinni być w podobnym wieku?

• Harcerze starsi chcą być w grupie. Które elementy metodyki

starszoharcerskiej pozwalają odpowiedzieć na tę potrzebę?

• Harcerze starsi chcą mieć poczucie wspólnoty. Jakie działania

drużynowego mogą odpowiedzieć na tę potrzebę?

• Czym

się różni grupa rówieśników – harcerzy starszych od takiej

grupy u wędrowników i harcerzy?

System małych

grup

• Jakie

małe grupy oprócz zastępów działają w drużynie starszo-

harcerskiej?

• Czym

się różni grupa 13 - latków od grupy 15 - latków?

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

220

• Czym

się różni zastęp – harcerzy starszych od takiej grupy u wę-

drowników i harcerzy?

• Co to znaczy, że zastęp starszoharcerski jest samodzielny?

Zastępy

• Czy plany pracy zastępów mają wspływ na plan pracy drużyny?

• Jak

pracują zastępy starszoharcerskie?

• Czym

się różni zastęp 13 - latków od zastępu 15 - latków?

• Dlaczego

zastępy starszoharcerskie powinny być monopłciowe?

• Co to znaczy, że zastępy starszoharcerskie są samodzielne?

Czego dotyczy samodzielność?

• Zastępowy może być wybierany przez zastęp i akceptowany

przez drużynowego. Czy są inne możliwości?

Planowanie

pracy

• Czy plany pracy zastępów mają wpływ na plan pracy drużyny?

• Jak powinno się planować pracę drużyny starszoharcerskiej? Jak

odpowiedzieć dobrym planem pracy na bunt młodzieńczy
harcerzy starszych? Które elementy i cechy metodyki
starszoharcerskiej będą pomocne?

• Jakie potrzeby nastolatków powinny być brane pod uwagę przy

planowaniu pracy, tak, aby drużyna była atrakcyjna dla chłopców

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

221

- harcerzy starszych?

• Jakie potrzeby nastolatków powinny być brane pod uwagę przy

planowaniu pracy, tak, aby drużyna była atrakcyjna dla dziewcząt
- harcerzy starszych?

Wyzwanie

• Wyzwanie

musi

towarzyszyć rozwojowi harcerzy starszych. Wy-

zwanie musi być adekwatne do możliwości i nie należy go utoż-
samiać z wysiłkiem fizycznym. Jak je wykorzystać w pracy druży-
ny starszoharcerskiej?

• Czy

drużynowy jest autorytetem dla harcerzy starszych?

• Jak

wykorzystać instrumenty metodyczne w pracy drużyny star-

dzoharcerskiej?

• Jaka jest relacja między wyzwaniem, osadzenie w realnym życiu,

ciekawym programem w drużynie starszoharcerskiej? Jak te
czynniki na siebie wpływają? Czym wyzwanie dla harcerza star-
szego różni się od wyczynu wędrowniczego?

Prawo i

Przyrzeczenie

Harcerskie

• Harcerze starsi burzliwie krytykują wartości. Z czego to wynika?

• Działania drużyny powinny odbywać się zgodnie z wartościami

Prawa i Przyrzeczenia. Podajcie 3 przykłady, w jaki może się to
przejawić.

• Co to jest duch harcerski? Jak można go wzmocnić w drużynie

starszoharcerskiej?

• Dla harcerzy starszych bardzo ważne jest osadzenie w realnym

życiu. Jak przejść od poznawania Prawa Harcerskiego w wieku

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

222

harcerskim do stosowania go przez harcerzy starszych w
realnym życiu?

Profil drużynowego drużyny starszoharcerskiej

Profil osoby na funkcję.....drużynowego drużyny starszoharcerskiej

umiejętności i predys-

pozycje

umiejętność pracy z ludźmi
dobra kondycja fizyczna
otwarty
kompromisowy
ambitny
nowatorski
dojrzały
kreatywny

wymagania formalne

18 lat
pwd
najlepiej ze zdaną maturą
stopień HO lub wyższy, może być otwarty
staż w organizacji (najlepiej także na funkcji przyboczne-

go)

szkolenia

kurs drużynowych
szkolenie państwowe z jakiejś specjalności (np. kurs skał-

kowy, patent żeglarski)

Organizacja:

ZHP

Funkcja:

drużynowy

Stopień, imię i nazwisko:

pwd. Jan Kowalski

Misja:

powiększenie stanu liczebnego drużyny wraz z wy-

chowaniem swojego następcy oraz godne prowadze-
nie drużyny wraz z wytycznymi jak ta drużyna ma wy-
glądać

Kadencja (czas trwania funk-

cji):

3 lata, chyba że wcześniej

wychowa swojego na-
stępcę

Zakres obowiązków:

Prawo do podejmowania decy-
zji: wraz z radą drużyny

Kryteria oceny:

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

223

Decyduje samodzielnie i osta-

tecznie:

o uczestnictwie w impre-

zach pozaszczepowych

na co przeznaczyć pienią-

dze drużyny

forma pracy drużyny

.oddanie planu pra-

cy do namiestnika w
hufcu (w terminie)

wychowanie następ-

zapewnienie atrak-

cyjnego programu

prowadzenie ks.

finansowej drużyny

motywowanie harce-

rzy do realizacji
stopni

inne obowiązki

zgodnie z porozu-
mieniem obu stron

Opiniuje w sposób wiążący:

.wszystkie decyzje podej-

mowane przez radę

kto powinien zostać wysłany

na szkolenie finansowe

czy został napisany i od-

dany w terminie plan pra-
cy

czy plan został zrealizo-

wany w 80 %

(mierzalność celów)
ilość zrealizowanych prób

harcerskich

ilość osób w drużynie
weryfikacja: po każdym

półroczu

Przełożony:

komendant szczepu,

rada szczepu

Podwładni:

przyboczni oraz

członkowie drużyny

Wsparcie:

wyjazdy na szkolenia o po-

ziomie ponadszczepowym

50% wsparcie finansowe

przy opłacaniu szkoleń har-
cerskich

spotkanie z kom. szczepu

raz w miesiącu

informowanie o wszelkich

imprezach

Wymagany czas:

zbiórka min. 2h 2x w mie-

siącu pod warunkiem
uczestnictwa w jakimś wy-
jeździe

spotkanie z przełożonym

2 x w miesiącu

udział w imprezach 2-

dniowych w pełnym wy-
miarze czasu

3 tyg. obozu w lesie
do dyspozycji namiestnic-

twa – spotkania z na-
miestnikiem po każdym
okresie czasu pracy 3h

Szczegóły

Odpowiedzialny za:

Odpowiedzialny przed:

HS-IDĄ SWOJĄ DROGĄ – WERSJA ROBOCZA
RED. EWA GĄSIOROWSKA

224

komendantem szcze-

komendantem hufca
namiestnikiem mę-

skim

kwatermistrzem i pro-

gramowcem szczepu

Warunki do działania:

Minimalny budżet,
dostęp do pomiesz-
czeń, środków tech-
nicznych itp.

Możliwość szkolenia:

obowiązkowe
fakultatywne

Inne:

Powierzam funkcję na okres 4 lat do
zwyczajnego zjazdu hufca jesienią 2007
roku.

Akceptuję powyższy opis funkcji i dekla-

ruję solidne wywiązywanie się z obo-
wiązków.

......................................
.......................................................
data
podpis przełożonego

......................................
.......................................................

data

podpis przyjmującego funkcję

19. BIBLIOGRAFIA

Jan Szałański: „Charakterystyka psychologiczna uczniów gimnazjum”
Andrzej Kamiński: „Akcja pod Aresenałem”
  Władysław Broniewski „Całym życiem”
  Barbara Wachowicz: „Druhno Oleńko, Druhu Andrzeju!”
  Broszurki „Barw Przyszłości”
Harcerskie ideały
  METODA HARCERSKA DLA INSTRUKTORÓW - Materiał został opracowany przez

Ruch Programowo – Metodyczny „Całym życiem”, 1999

Zbigniew B. Gaś, „Pomoc psychologiczna młodzieży”, WSiP, Warszawa 1995r

Document Outline