Przedstawiciele:
Max Horkheimer,
Teodor Adorno,
Jűrgen Habermas,
Ivan Illich,
Paolo Freire.
Jurgen
Habermas
W teorii krytycznej można znaleźć cechy wspólne z
marksizmem a zwłaszcza neomarksizmem. Przeprowadzona
przez Marksa analiza walki klas o kontrolę nad środkami i
sposobami produkcji legła u podstaw teorii konfliktu, która
stanowi oś teorii krytycznej.
Przedstawiciele teorii krytycznej
zrywają z filozofią i ideologią marksistowską,
analizują społeczeństwo współczesne.
W teorii krytycznej można jednak znaleźć składniki marksizmu i
neomarksizmu:
analiza walki klas,
teoria konfliktu,
krytyka kolonializmu,
krytyka społeczeństwa konsumpcyjnego.
Ivan ILLICH (1926-2002)
(austriacki myśliciel,
anarchizujący)
„
Społeczeństwo bez szkoły”
(
Deschooling Society
)
(wyd. polskie 1971)
Illich przedstawia zacofanie
wielu społeczeństw Azji,
Ameryki Południowej i Afryki,
w których szkoła jest w nich
narzędziem polityki
neokolonialnej państw
Zachodu, przemocy i
grabieży.
Paolo Freire (1921-1997)
pedagogika polityki,
pedagogika emancypacyjna
„Pedagogia uciśnionych”
(
Pedagogy of the Opressed
)
Edukacja jest warunkiem wyzwolenia,
Trzeba edukować narody wyzyskiwane i
żyjące w nędzy.
Koniec lat sześćdziesiątych XX
bunt kulturowy i społeczny,
wpłynęły na społeczeństwo i
edukację.
Ruch na rzecz praw obywatelskich, ruch ekologiczny,
feministyczny, kontrkultura, ruch gejów i lesbijek oraz ruch
pacyfistyczny przyniosły krytykę amerykańskiej kultury,
społeczeństwa i edukacji.
Główne kwestie podnoszone przez uczestników kulturalnych
późnych lat sześćdziesiątych, takie jak dyskryminacja rasowa,
klasowa czy płciowa, stanowią ważne wątki teorii krytycznej.
Już na początku lat osiemdziesiątych utworzyła się opozycja
wobec tendencji kontestacyjnych (frakcja neokonserwatywna).
Neokonserwatyzm, będący połączeniem ekonomicznych teorii
właściwych klasycznemu liberalizmowi i religijnego
fundamentalizmu, domagała się wolnej konkurencji i
zniesienia mechanizmów regulacyjnych w gospodarce oraz
powrotu do fundamentalnych wartości i przywrócenia
edukacji elementarnej.
Teoria krytyczna koncentruje się na dwóch związanych ze
sobą elementach teorii edukacyjnej: krytyce i reformie.
Funkcja krytyczna polega na zbadaniu kto - jaka klasa
sprawuje kontrolę nad instytucjami oświatowymi i procesem
wychowawczym oraz na ustaleniu celów i priorytetów
edukacyjnych.
J
űrgen Habermas
Przedstawiciele teorii krytycznej zadają następujące pytania:
Kto sprawuje kontrolę nad szkołami?
Kto tworzy politykę oświatową?
Kto wytycza etyczne społeczne i ekonomiczne cele edukacji?
Kto opracowuje program nauczania?
Zwolennicy teorii krytycznej nie szukają odpowiedzi na te
pytania w sferze abstrakcji bądź metafizyki, jak to czynili
przedstawiciele tradycyjnych kierunków w filozofii
wychowania.
Dowodzą natomiast, że istotne problemy edukacyjne
wynikają z dążenia do zachowania władzy, która umożliwia
jednej zbiorowości sprawowanie kontroli nad drugą i
wymuszanie na niej posłuszeństwa.
Grupy mające ster rządów w społeczeństwie dążą do
narzucenia swoich poglądów oświatowych, programu i metod
nauczania tym, którzy są pozbawieni przywilejów
ekonomicznych i politycznych.
Przedstawiciele teorii krytycznej
twierdzą, że w skali globalnej można podzielić
narody na dwie kategorie zaliczając jedne do
korporacyjnych potęg, a inne do zacofanych
technologicznie i z tego względu wyzyskiwanych.
nie ograniczają się jednak tylko do krytyki, ale
opracowali również program edukacyjny i
oświatowy, którego realizacja umożliwi grupom
uciskanym przejęcie kontroli na swoim życiem i
przeznaczeniem.
Zwolennicy teorii krytycznej, podobnie jak marksiści, skupiają
się na dynamice konfliktów społecznoekonomicznych
występujących w polityce kulturze i edukacji.
Teoria konfliktu
głosi, że klasy dominujące wykorzystują
instytucje społeczne, takiej jak szkoły, po to, by
reprodukować stosunki społeczne oparte na wyzysku, które
ugruntowują ich uprzywilejowana pozycję.
Klasy podporządkowane
jeśli mają świadomość swej sytuacji
mogą podjąć walkę przeciwko ciemiężcom, którzy je
wykorzystują i pozbawiają władzy. Przedstawiciele teorii
krytycznej staja po stronie klas podporządkowanych,
uciskanych i zbiorowości. Są przekonani, że kształtując ich
świadomość daje się im do ręki broń, dzięki której mogą
walczyć o swoje prawa.
Aby uzyskać wyobrażenie na temat tego co oznacza termin
„postmodernizm”, należy wziąć pod uwagę zjawiska, które
wystąpiły u schyłku XX wieku i które mają wpływ na XXI
stulecie.
Należą do nich:
•
Przejście w państwach zachodnich do gospodarki opartej na
przemyśle ciężkim do gospodarki, w której główna rolę
odgrywają gałęzie związane z technologią informacją,
•
Likwidacja „żelaznej kurtyny” i zakończenie zimnej wojny
miedzy Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim,
•
Krytyka i odrzucenie dawnego stylu życia i tradycyjnych
wartości w krajach Zachodu oraz pojawienie się nowych stylów
życia i nowych systemów wartości,
•
Rozpad ustroju komunistycznego w Związku Radzieckim i w
Europie wschodniej,
•
Dojście do głosu fundamentalizmu religijnego w świecie
islamu, a także w społeczeństwach zachodnich,
•
Burzliwa debata na temat legitymizacji władzy, zwłaszcza w
kontekście edukacji i szkolnictwa.
Otwarte pozostaje pytanie, czy te zjawiska wyznaczają koniec
ery modernizmu i początek ery postmodernizmu, czy może
należą do okresu przejściowego, którego granic nie da się
jeszcze określić.
Jednak wielu wybitnych teoretyków jest zdania, że żyjemy w
zupełnie nowej rzeczywistości historycznej i optuje za tym,
by nazwać ją postmodernizmem.
Zwolennicy teorii krytycznej przeprowadzają
krytykę dwóch ideologii politycznych w USA
i na świecie:
konserwatyzmu,
liberalizmu
.
Rzecznicy teorii krytycznej występują
przeciwko
następującym postulatom neokonserwatywnej
polityki edukacyjnej:
uznania cywilizacji zachodniej za fundament
edukacji w USA,
realizowania programu nauczania obejmującego
edukację elementarną i kształcenie podstawowych
umiejętności,
przywrócenia kontroli nad szkolnictwem po to, by
zwiększyć efektywność rynkową.
Rzecznicy teorii krytycznej uważają, że:
szkoły stanowią instrument polityki kulturowej i
przyczyniają się do pogłębiania konfliktu
społecznego,
szkoły były kontrolowane i wykorzystywane przez
grupy, które osiągnęły dominację ekonomiczną,
społeczną i polityczną,
wiedza przekazywana dzieciom wywodzącym się z
klas dominującym służy do utrwalania ich
nadrzędnej pozycji społecznej, politycznej i
kulturowej.
młodym ludziom pochodzącym z warstw
nieuprzywilejowanych, z reguły upośledzonych ekonomicznie i
pozbawionych zaplecza politycznego, wmawia się, że żyją w
społeczeństwie, którego instytucje ekonomiczne, społeczne i
polityczne funkcjonują bez zarzutu.
Podręczniki i inne materiały do nauki, z których korzystają
uczniowie są konstruowane przez klasę dominującą.
Szkoły nie pełnią funkcji neutralnych instytucji akademickich,
ale stanowią Instrument walki politycznej, ponieważ jednych
wynoszą do władzy, a innym blokują do niej dostęp.
zwolennicy teorii krytycznej dążą do zreformowania oświaty, w
wyniku których szkoły staną się ośrodkami demokracji
publicznej.
W swoim projekcie reform rzecznicy stawiają przed
nauczycielami następujące zadania:
Działanie na rzecz reformy oświaty, która pozwoli
nauczycielom na sprawowanie kontroli nad edukacją,
Współpraca z innymi nauczycielami na rzecz poprawy jakości
nauczania,
Nawiązywanie kontaktów z rodzicami uczniów, czyli członkami
lokalnej społeczności,
Prowadzenie z uczniami dyskusji, polegających na krytycznej
analizie zagadnień politycznych, gospodarczych i kulturalnych
dotyczących społeczeństwa,
Działanie na rzecz podziału władzy w szkołach, czyli
doprowadzenie do zmniejszenia roli administratorów w
formułowaniu polityki edukacyjnej i przeniesienia części ich
uprawnień na nauczycieli, uczniów i członków społeczności,
Przekonywanie, że szkoła nie może ignorować takich
problemów, jak narkomania, ciąża nastolatek, analfabetyzm,
niedożywienie i nierówny dostęp do opieki zdrowotnej.
Zwolennicy teorii krytycznej
:
domagają się takiego wychowania, które pielęgnuje
różnorodność kulturową oraz uwzględnia rozmaite style
uczenia się.
Są zwolennikami edukacji wielokulturowej i podkreślają, że
uczniowie powinni zaczynać naukę od zbadania swoich
korzeni oraz zapoznania się z doświadczeniami ich rodzin i
społeczności.
lansują koncepcje zróżnicowania kulturowego, która jest
sprzeczna głoszonym przez neokonserwatystów postulatem
oparcia programu nauczania na dorobku cywilizacji zachodniej.
twierdzą, ze uwzględnienie w programie nauczania dorobku
różnorodnych kultur oraz rozmaitych stylów uczenia się
przyczyni się do wzbogacania procesu kształcenia.
Program kształcenia można rozpatrywać w dwóch aspektach:
jako jawny program nauczania, wyszczególniający umiejętności
i treści przedmiotowe,
jako ukryty program nauczania, który w sposób niewidoczny
kształtuje się podstawy etyczne, poglądy i zachowania.
Jawny program nauczania wykorzystywany przez dominującą
mniejszość do utrwalania jej przywileje narzuca on wszystkim
uczniom służebną wobec tej grupy konstrukcję wiedzy.
W programie jawnym priorytet mają:
poznawanie przez uczniów ich historii, języka i
kultury,
analiza mechanizmów trwale obecnych w życiu
społeczeństwa, a zwłaszcza tych, które jednych
wynoszą do władzy, a drugim ograniczają do niej
dostęp.
Teorię krytyczną, która rozwinęła się na gruncie edukacyjnym
stosunkowo niedawno, łączy bliskie pokrewieństwo z:
1. pragmatyzmem i neopragmatyzmem,
2. rekonstrukcjonizmem społecznym
.
Idąc śladem pragmatystów, takich jak Peirce czy Dewey,
zwolennicy teorii krytycznej odrzucają uniwersalizm i
metafizykę idealistów i realistów.
Teoria krytyczna ma wielu przeciwników
atakujących ją z
pozycji filozoficznych, ideologicznych i edukacyjnych.
Filozofowie idealistyczny i realistyczny, a także teoretycy
esencjalizmu i perenializmu zarzucają teorii krytycznej, że nie
jest ani krytyką, ani nawet teorią.
Do ideologicznych przeciwników teorii krytycznej należą
miedzy innymi konserwatyści i neokonserwatyści.
Oskarżają oni rzeczników teorii krytycznej o to, że:
odrzucają dorobek zachodniej cywilizacji,
odcinają młodych ludzi od ich kulturowych korzeni,
lekceważą umiejętności generatywne potrzebne do
efektywnego funkcjonowania w zbiorowości,
wychowują niekompetentne społeczeństwo.
Teoria krytyczna
miała i ma duży wpływ na współczesne teorie
wychowania i edukacji.
Zwolennicy tego kierunku:
analizują instytucje i sytuacje edukacyjne,
uważają szkoły, program kształcenia, nauczanie i uczenie się
za instytucje i aktywności, które odgrywają ważną rolę
polityczną, ekonomiczną, społeczną i edukacyjną.
Gutek G. L.,
Filozofia dla pedagogów
, Gdańsk 2007.
Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 2005.
