Technik_pszczelarz_321[04].Z3.02

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Mirosław Worobik

Rozpoznawanie stanów biologicznych rodziny pszczelej
321[04].Z3.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Rodzina pszczela i jej gniazdo

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Postacie pszczół i ich funkcje w rodzinie

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Porozumiewanie się pszczół

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. śycie rodziny pszczelej w ciągu roku

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć ucznia

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o rodzinie pszczelej i jej

gnieździe, postaciach pszczół i ich funkcjach w rodzinie pszczelej, porozumiewaniu się
pszczół oraz Ŝyciu rodziny pszczelej w ciągu roku.

W poradniku znajdziesz:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia załoŜonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści,

−

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

321[04].Z3.02

Rozpoznawanie stanów

biologicznych rodziny pszczelej

321[04].Z3.03

Organizowanie wychowu matek

pszczelich

321[04].Z3.04

Prowadzenie prac związanych

z hodowlą pszczół

321[04].Z3.05

Identyfikowanie i zwalczanie

chorób pszczół

321[04].Z3

Chów i hodowla pszczół

321[04].Z3.01

Prowadzenie chowu pszczół

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z róŜnych źródeł informacji,

−

określać cechy gatunków i ras pszczół,

−

stosować poszczególne jednostki taksonomiczne,

−

rozróŜniać poszczególne osobniki pszczół,

−

określać topografię waŜniejszych narządów u pszczół,

−

charakteryzować rolę poszczególnych narządów zmysłu,

−

określać czynniki wpływające na rozwój pszczół,

−

analizować geograficzne rozmieszczenie pszczół,

−

stosować zasady postępowania w przypadku uŜądlenia przez pszczołę,

−

stosować zasady zachowania się pszczelarza przy pszczołach,

−

dostrzegać zagroŜenia związane z wykonywaną pracą,

−

zastosować zasady ochrony środowiska,

−

dobierać i zastosować odzieŜ ochronną oraz środki ochrony osobistej do określonych
prac,

−

charakteryzować warunki decydujące o atrakcyjności roślin dla pszczół,

−

określać wartość roślin pyłkodajnych,

−

określać przystosowanie kwiatów do wabienia owadów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określić właściwości rodziny pszczelej,

−

scharakteryzować polimorfizm i zmienność u pszczół,

−

określić znaczenie poszczególnych komórek pszczelich,

−

określić układ zapasów i czerwiu w gnieździe pszczelim,

−

rozpoznać stan bezmateczności i osierocenia rodziny pszczelej,

−

określić okoliczności pojawiania się nowej matki w rodzinie pszczelej,

−

określić wartość uŜytkową poszczególnych rodzajów matek pszczelich,

−

scharakteryzować lot godowy matki pszczelej,

−

scharakteryzować proces składania jaj przez matki pszczele w róŜnym wieku,

−

wyjaśnić rolę substancji matecznej w Ŝyciu rodziny pszczelej,

−

określić warunki rozwoju i dojrzewania trutni,

−

scharakteryzować warunki dokonywania lotów przez trutnie,

−

scharakteryzować róŜne postacie pszczół i rodzaje wykonywanej pracy,

−

określić funkcje i warunki rozwoju pszczół robotnic,

−

scharakteryzować miejsca przebywania pszczół w gnieździe,

−

rozróŜnić tańce pszczół,

−

określić warunki dobrego zimowania rodzin pszczelich,

−

scharakteryzować przebieg rozwoju rodziny pszczelej w okresie przedwiośnia i wiosny,

−

określić znaczenie wymiany pszczół zimujących na wiosnę,

−

określić wpływ dojrzałości biologicznej rodziny pszczelej na produkcję miodu,

−

określić przyczyny nastroju rojowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Rodzina pszczela i jej gniazdo

4.1.1. Materiał nauczania

Pszczoły miodne naleŜą do owadów Ŝyjących społecznie. U większości owadów

społecznych  (osy,  trzmiele,  mrówki)  pojedyncze  samice  opuszczają  na  zawsze  społeczność
macierzystą, a  po  unasiennieniu  przystępują w  pojedynkę  do  zakładania  nowych  rodzin.
Wychowują one samodzielnie nieduŜą ilość samic, które pozostają przy matce i przyjmują na
siebie  prace  związane z  wychowem  następnych  pokoleń.  Karmią  one  i otaczają  opieką
równieŜ matkę, która po ich wychowaniu ogranicza się juŜ wyłącznie do składania jaj. Samice
troszczące się o matkę i potomstwo nie są zdolne do rozmnaŜania, gdyŜ ich narządy rozrodcze
są  uwstecznione.  Na  początku  formowania  się  gromady  nie  wychowuje  ona  samic
pełnowartościowych  pod  względem  płciowym  oraz  samców.  Staje  się  to  moŜliwe  dopiero
wówczas,  gdy  liczba  osobników w  gromadzie  znacznie  wzrośnie,  gdy  zbudują  one
odpowiednio duŜe gniazdo i zapewnią obfity dopływ poŜywienia.

Samice os, trzmieli czy mrówek w początkowym okresie swojego Ŝycia są zdolne do

pracy związanej z wychowem potomstwa, nie potrafią jednak zapewnić samodzielnie
przetrwania gatunku. Okres samodzielnego Ŝycia samicy jest pozostałością czasów, gdy
przodkowie owadów obecnie gromadnych Ŝyli samotnie.

Rodzina pszczela pod pewnymi względami stoi niŜej niŜ rodzina społecznych mrówek.

Pszczoły  jednak o  tyle  wyprzedziły  w  procesie  ewolucji  inne  owady  Ŝyjące  społecznie,  nie
występuje u nich krótki okres samodzielnego Ŝycia samicy. śaden osobnik rodziny pszczelej
nie  moŜe  Ŝyć  w  oderwaniu  od  społeczności.  Pszczoła,  która  straci  łączność  ze  swoją
rodziną, a  nie  przyłączy  się  do  innej,  zaprzestaje  pracy i  ginie.  ToteŜ  rozmnaŜanie  rodzin
odbywa  się u  pszczół  w  sposób  odmienny  niŜ  u pozostałych  gatunków  owadów  Ŝyjących
społecznie, a mianowicie przez podział rodziny, zwany rójką.

ycie społeczne owadów wiąŜe się z daleko idącym podziałem pracy pomiędzy

osobnikami wchodzącymi w skład rodziny. W ślad za tym idzie zróŜnicowanie budowy ciała
osobników przystosowanych do róŜnych prac. Oprócz dwóch postaci, jakie zwykle występują
u  owadów  Ŝyjących  samotnie,  samic  i  samców,  u  owadów  społecznych  pojawia  się  jeszcze
inna postać. W skład rodziny pszczelej wchodzą trzy postaci pszczół: samica (matka), samiec
(truteń)  i  robotnica  (rys.  1).  Pszczoły  robotnice  są  to  samice  o  uwstecznionych  narządach
rozrodczych,  które  tylko  w  wyjątkowych  okolicznościach  składają  jaja,  wyłącznie  tylko
niezaplemnione, gdyŜ budowa ich ciała wyklucza kopulację.

Ciało robotnicy jest wyposaŜone w liczne narządy, których brak osobnikom zdolnym do

rozrodu;  są  to:  gruczoły  woskowe,  gruczoły  wytwarzające  mleczko  (gardzielowe),  narządy,
które  słuŜą  do  zbierania  i  przenoszenia  pyłku,  ostrogi  do  wyrzucania  obnóŜy  z  koszyczków
itp. Poza tym niektóre narządy, właściwe zarówno matkom jak i robotnicom, są wykształcone
w  innym  stopniu  i  w  sposób  odmienny.  Pszczoły  robotnice  mają  Ŝuwaczki  bez  wcięcia,
dłuŜszy języczek, Ŝądło wyposaŜone w liczne zadziory.

Pomiędzy osobnikami wchodzącymi w skład rodziny pszczelej, które pochodzą od tej

samej matki, występują drobne róŜnice. Niektóre z tych róŜnic uwarunkowane są genetycznie
(mieszańce  róŜnych  ras,  linii,  populacji). Szczególnie duŜe odchylenia występują w długości
języczka,  uŜyłkowaniu  skrzydeł  i  liczbie  haczyków  na  tylnych  skrzydłach.  Innego  rodzaju
wahania  występują  na  skutek  odmiennych  warunków,  w  jakich  wychowywały  się  pszczoły.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rednie rozmiary i masa ciała robotnic oraz trutni wychowanych w róŜnych porach roku

wykazują pewne odchylenia. Jest to zmienność sezonowa.

Rys. 1. Postacie pszczół: a) matka pszczela, b) pszczoła robotnica, c) truteń [wg Le Conte]

Szczególnie duŜe róŜnice zaznaczają się jednak między matkami. Przyczyniają się do

tego  przede  wszystkim:  siła  (liczebność)  rodziny  wychowującej  matkę,  jej  skład  (ilość
młodych  pszczół  karmicielek),  stan  pogody,  obfitość  poŜytków  (zwłaszcza  pyłkowego),
liczba  mateczników  załoŜonych  przez  rodzinęm,  itp.  Gdy  wychów  matki  odbywa  się  w  tak
zwanych  matecznikach  ratunkowych,  szczególnie  duŜe  znaczenie  ma  wiek  larwy.  Ten
właśnie  czynnik  najczęściej  bywa  przyczyną  pojawiania  się  źle  rozwiniętych  matek.  Im
bardziej  matka  podobna  jest  do  robotnicy,  tym  więcej  ma  ona  cech  właściwych  robotnicom.
Tak  na  przykład  matki  mogą  być  wyposaŜone  w  koszyczki  do  zbioru  pyłku,  w  gruczoły
woskowe,  mogą  mieć  większą  niŜ  normalnie  liczbę  zadziorów  na  Ŝądle,  itp.  NajwaŜniejsze
jednak  jest  to,  Ŝe  zmianom  ulegają  równieŜ  rozmiary  jajników  a  więc  i  wartość  uŜytkowa
takich niedorozwiniętych matek jest znacznie mniejsza.

Wśród trutni występują niekiedy osobniki karłowate, zwane przez pszczelarzy

półtrutniami. Trutnie takie wychowują się w rodzinach z matkami trutowymi; rozwijają się
one w komórkach pszczelich i karmione są pokarmem nieodpowiednim, przeznaczonym dla
robotnic.

Zmiany sezonowe w wielkości pszczół robotnic są przyczyną tego, Ŝe plastry budowane

w róŜnych porach roku mają nieco mniejsze lub większe komórki.

Warunkiem trwałego istnienia rodziny pszczelej jest zbudowanie przez nią

odpowiedniego gniazda. Zdarzają się niekiedy wypadki, Ŝe roje zakładają gniazda na wolnym
powietrzu,  wśród  gałęzi  i  liści,  z  reguły  jednak  pszczoły  wyszukują  w  celu  zbudowania
gniazda  pomieszczenia  osłonięte,  zwłaszcza  z  góry  i  z  boku.  W  warunkach  naturalnych
pszczoły  osiedlają  się  w  dziuplach  drzew,  a  w  regionach  bezleśnych  we  wnękach  między
kamieniami.

U gatunków cerana, dorsata i mellifera budowę plastrów pszczoły zaczynają od pionowej

ciany środkowej. Plaster mocowany jest do szerokiej, poziomej powierzchni (gruba gałąź,

wystająca skała, deska czy listewka), gdzie pierwsze komórki słuŜą do przymocowania plastra
(rys.  2a).  Typ  konstrukcyji  plastra  pszczoły  karłowatej  i  buszu  jest  zupełnie  odmienny,  niŜ
u innych  gatunków  pszczół.  Pszczoła  karłowata  zakłada  gniazdo  na  gałązkach  krzewu  lub
niewielkiego  drzewa.  Plaster  otacza  całkowicie  gałązkę  (rys.  2b).  Rój  rozpoczyna  budowę
plastra  poprzez  obudowę  gałązki  sześciokątnymi  komórkami  promieniście  ku  górze,  ku
dołowi  i  na  boki.  Pod  gałązką  (pod  czapą)  budowane  są  komórki  poziome,  a  nie  jak
u pszczoły  miodnej  lekko  ku  górze.  U  pszczoły  buszu  architektura  gniazda  jest  niemal
identyczna  jak  u  pszczoły  karłowatej,  z  tą  róŜnicą,  Ŝe  komórki  w  górnej  części  plastra
budowane są poziomo, lub nawet skierowane lekko do dołu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 2. Gniazdo pszczoły: a) olbrzymiej lub skalistej, b) karłowatej, c) miodnej lub wschodniej [wg Rutnera]

Do budowy nowych plastrów rodzina przystępuje tym chętniej, im więcej jest w niej

młodych,  aktywnych  pszczół,  w  których  organizmie  znajduje  się  nadmiar  substancji
odŜywczych  nie  wykorzystywanych  przy  karmieniu  czerwiu.  PowaŜnym  bodźcem
skłaniającym  pszczoły  do  budowania  jest  pusta  przestrzeń  w  zajmowanym  przez  nie
pomieszczeniu.  DuŜe  jednak  znaczenie  ma  połoŜenie  tej  przestrzeni  w  stosunku  do  całości
gniazda. Najsłabszy wpływ wywiera wolne miejsce w dolnej części gniazda, silniejszy wolna
przestrzeń  z  boku  gniazda  a  najsilniejszy  bodziec  do  budowy  to  nie  wypełnione  miejsce
wewnątrz  gniazda,  w  obrębie  plastrów  z  czerwiem.  Momentem  sprzyjającym  budowie  jest
dość obfity poŜytek nektarowy i pyłkowy. Im mniejsza jest powierzchnia plastrów o wolnych
komórkach,  tym  większe  jest  dąŜenie  pszczół  do  budowy  nowych  plastrów.  Brak  matki
prawie zupełnie hamuje wytworzenie wosku, obniŜa go teŜ rozwijający się nastrój rojowy.

Rozpoczęcie produkcji wosku przez rodzinę przejawia się tzw. pobielaniem plastrów.

JeŜeli  w  tym  czasie  rodziny  pszczele  nie  mają  miejsca  na  budowę  nowych  plastrów
magazynują  część  wydzielonego  wosku  w  postaci  grubościennych  zaczątków  komórek  na
beleczkach  ramek  lub  grubych  mostków  woskowych  pomiędzy  nimi.  Część  jednak
samorzutnie  wydzielanego  przez  pszczoły  wosku  w  tych  wypadkach  zawsze  moŜna  znaleźć
na dnie ula, w postaci nie przerobionych łuseczek woskowych.

Pszczoły przystępujące do budowy skupiają się w wolnej przestrzeni gniazda w tzw. kłąb

budujący.  W  kłębie  budującym  znajdują  się  pszczoły  przewaŜnie  w  wieku  10–15  dni,  które
niedawno  zakończyły  czynność  karmienia  larw.  W  porze  późniejszej,  gdy  moŜliwości  pod
względem  produkcji  mleczka  przewyŜszają  znacznie  zapotrzebowanie  rodziny,  do  kłębu
budującego  dołącza  się  coraz  więcej  pszczół  w  róŜnym  wieku,  od  2–3  do  40  dni.  Młodsze
z tych pszczół są to robotnice, które nie będą produkowały mleczka, lecz od razu przystępują
do produkcji wosku, starsze zaś to pszczoły, które po wyjściu z komórek nie pełniły Ŝadnych
z tych czynności, lecz gromadziły substancje odŜywcze w ciele tłuszczowym.

Pszczoły w kłębie budującym sczepiają się w rodzaj łańcuszków zwisających festonami

od powały gniazda. Łączą się one w łańcuszki zahaczając się pazurkami przednich nóŜek za
pazurki tylnych nóŜek sąsiadek. Wytwarzanie wosku odbywa się kosztem substancji
odŜywczych poprzednio juŜ nagromadzonych w organizmie pszczoły oraz dzięki trwającemu
nadal obfitemu odŜywianiu. Dlatego teŜ w kłębie budującym prócz wiszących nieruchomo
pszczół produkujących wosk znajdują się zawsze inne jeszcze robotnice, których rola polega
na dostarczeniu poŜywienia.

Wytwarzanie jednej serii łuseczek woskowych trwa około 38 godzin. Robotnica

z gotowymi  łuseczkami  tkwiącymi  w  kieszonkach  woskowych  odrywa  się  od  łańcuszka,
skierowuje się na miejsce, gdzie odbywa się budowa plastra i bierze w niej udział. Wyjmuje
ona  po  kolei  łuseczki  z  kieszonek  na  odwłoku,  posługując  się  tylnymi  nogami.  Wbija  ona
szczecinki  szczoteczki  znajdującej  się  na  wewnętrznej  stronie  pięty  w wystający  z kieszonki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

brzeg łuseczki, wyciąga ją i podaje do Ŝuwaczek (rys. 3a, b). Po ugnieceniu łuseczki
Ŝ

uwaczkami przykleja grudkę woskową w odpowiednim miejscu budowanego plastra,

a następnie  –  równieŜ  za  pomocą  Ŝuwaczek  –  nadaje  ściance  komórki  właściwy  kształt
i odpowiednią  grubość.  Po  zuŜyciu  całego  kompletu  (4  pary łuseczek) robotnica powraca do
kłębu i znów zawisa w bezruchu.

Rys. 3. Pszczoła ugniatająca Ŝuwaczkami: a) łuseczkę woskową wyjętą z kieszonki na brzusznej stronie

odwłoka, b) noga trzeciej pary z łuseczką woskową na szczoteczce [wg Casteela]

Proces wydzielania wosku przez pszczołę moŜe powtarzać się w miarę potrzeby kilka

razy, po zaprzestaniu wytwarzania wosku gruczoły woskowe uwsteczniają się i po raz drugi
nie mogą juŜ pełnić tych czynności.

Budując plastry pszczoły uŜywają niekiedy prócz świeŜo wydzielonego wosku równieŜ

i tego,  który  zastał  zmagazynowany  w  gnieździe  w  postaci  mostków,  nadbudówek  itp.  Poza
tym  uŜywają  one  częściowo  równieŜ  wosku  zbieranego  z  krawędzi  komórek  sąsiednich
plastrów. Dlatego teŜ plaster budowany pomiędzy dwoma starymi, ciemnymi plastrami nigdy
nie  jest  tak  biały  jak  budowany  przez  rój  w  nowym  pomieszczeniu.  Woskm  z  którego  są
zbudowane brzegi komórek, na skutek zgniatania i stałego naprawiania ich stale przenoszony
jest z miejsca na miejsce.

Nowy plaster budują pszczoły poczynając od góry, wydłuŜając go ku dołowi

i rozszerzając  na  boki.  (rys.  2c),  Plaster  pszczeli  składa  się  ze  środkowej  ścianki
i umieszczonych na niej obustronnie sześciokątnych, poziomo połoŜonych komórek. Wklęsłe
dno  kaŜdej  komórki  ma  kształt  trójkątnej  piramidy,  utworzonej  przez  trzy  romby.  Romby  te
wchodzą  w  skład  denek  trzech  komórek  przeciwległych,  znajdujących  się  po  drugiej  stronie
plastra.  KaŜdy  romb  stanowi

denka przeciwległych komórek. KaŜda z sześciu bocznych

cianek komórki stanowi jednocześnie ściankę jednej z przylegających do niej komórek.

Normalnie w plastrach pszczelich sześciokątne komórki są ustawione tak, Ŝe jedna para
równoległych ścianek ustawiona jest pionowo (rys. 4a, b, c).

Komórki plastrów leŜą niezupełnie poziomo. Otwory ich w stosunku do dna są

przesunięte ku górze, co zapobiega wyciekaniu z nich niedojrzałego miodu, zgromadzenie
znacznych zapasów na małej przestrzeni a zarazem zwiększa wytrzymałość plastra (rys. 4a).
CięŜar miodu obciąŜa nie tylko ściany komórek, ale ich denka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 4. Budowa plastra pszczelego: a) przekrój podłuŜny, b) przekrój poprzeczny, c) dna [wg B. Mickiewicz]

Odległość między środkowymi ściankami zbudowanych obok siebie plastrów wynosi

35–38  mm.  Grubość  plastra  w  miejscach  przeznaczonych  do  wychowu  czerwiu  waha  się
w granicach  23–25  mm.  Grubość  plastrów,  w  których  magazynowany  jest  miód  waha  się
w granicach  od  35–50  a  nawet  60  mm.  Wolne  przestrzenie  pomiędzy  plastrami,  tak  zwane
uliczki  mają  szerokość  12  mm.  W  górnej  części  plastrów  komórki  zapełniane  miodem  są
wydłuŜane tak, Ŝe szerokość uliczki zwęŜa się do 6 mm.

Na plastrach moŜna rozróŜnić komórki mniejsze o średnicy 5,2–5,7 mm i wysokości 10–13 mm

zwane pszczelimi oraz większe o średnicy 6,6–7,06 mm i wysokości 14–15 mm tzw. trutowe.
Komórki robocze słuŜą do wychowu robotnic, magazynowania miodu i pyłku – pierzgi, trutowe
zaś do wychowu trutni i gromadzenia miodu, bardzo rzadko pyłku. W jednym decymetrze
kwadratowym mieści się czterysta komórek pszczelich.

W pewnych okresach pszczoły dobudowują do plastrów trzeci rodzaj komórek – mateczniki.

Przeznaczone są one do wychowu matek pszczelich. Zaczątek matecznika stanowi skierowana
otworem ku dołowi miseczka o średnicy 9 mm. W miarę wzrostu larwy, pszczoły wydłuŜają jej
ś

ciany do 20–25 mm, po czym zasklepiają matecznik. W przypadku straty matki zakładają tzw.

mateczniki ratunkowe, pszczoły przerabiają niektóre komórki z młodymi larwami robotnic na
tak  zwane  mateczniki  ratunkowe.  Zgryzają  one  przy  tym  częściowo  sąsiednie  komórki,
a ścianki  komórki  przeznaczonej  na  matecznik  nadbudowują,  skierowując  jej  otwór  ku
dołowi.  Charakterystyczną  cechą,  którą  matecznik  ratunkowy  róŜni  się  od  zwykłego  jest  to,
Ŝ

e dno jego stanowi denko zwykłej komórki i Ŝe ma on kształt zakrzywiony. Przed rójką, czyli

naturalnym  sposobem  rozmnaŜania  się  pszczół,  budują  z  reguły  na  bocznych  oraz  dolnych
krawędziach  plastrów  miseczki  matecznikowe,  po  zaczerwieniu  przez  matkę  noszą  one  nazwę
mateczników  rojowych.  W  specyficznych  warunkach  pszczoły  mogą  budować  mateczniki  cichej
wymiany.

Pszczoły zagospodarowują gniazdo według określonego porządku. Środkowe plastry

przeznaczają  do  wychowu  potomstwa.  Powierzchnia  zajęta  na  plastrach  przez  czerw  zbliŜona  jest
kształtem  do  elipsy  (w  układzie  przestrzennym  tworzy  on  kulę).  Od  góry  otoczony  jest
wianuszkiem pierzgi a nad nią jak równieŜ po bokach i poniŜej czerwiu pszczoły gromadzą miód.
DąŜność  pszczół  do  gromadzenia  zapasów  miodowych  powyŜej  czerwiu  oraz  na  skrajnych
plastrach,  wykorzystuje  się  w  gospodarce  pasiecznej  stosując  nadstawki  lub  tworząc  po  bokach
bądź z tyłu gniazda tzw. miodnie.

Oprócz wosku pszczoły uŜywają jeszcze innego materiału budowlanego – kitu

pszczelego  (propolis).  Pszczoły  uŜywają  kitu  przede  wszystkim  do  powlekania  ścian
zajmowanego przez nich pomieszczenia i zapełniania wszystkich wąskich szczelin, które nie
mogą  słuŜyć  im  jako  wejścia.  Niekiedy  pszczoły  posługują  się  kitem  w  celu  zwęŜania  zbyt
obszernych  otworów  wylotowych.  Kitem  pszczoły  powlekają  równieŜ  trupy  drobnych
zwierząt,  które  przypadkowo  dostały  się  do  ula  i  zostały  tu  zabite,  np.:  duŜe  owady,  myszy,
jaszczurki, ptaszki itp. Zapobiega to ich dalszemu rozkładowi i zatruwaniu powietrza w ulu.
Zupełnie  inny  charakter  ma  uŜycie  kitu  do  powlekania  komórek  plastrów  przy  czyszczeniu
i polerowaniu ich przez pszczoły.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Czym pszczoły róŜnią się od innych owadów?
2.  Jakie jest przeznaczenie plastrów pszczelich a jakie trutowych?
3.  Co to jest matecznik?
4.  Jaka jest róŜnica między matecznikiem ratunkowym, rojowym a z cichej wymiany?
5.  Jak pszczoły zagospodarowują gniazdo?
6.  Jak ułoŜony jest na plastrze czerw, pierzga i miód?
7.  Ile komórek pszczelich a ile trutowych znajduje się na 1 dm² plastra (z obu stron)?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznawanie gniazd róŜnych gatunków pszczół.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  obejrzeć foliogramy, rysunki i przeźrocza gniazd róŜnych gatunków pszczół,
2)  narysować gniazda poszczególnych gatunków pszczół,
3)  określić  dla  kaŜdego  gatunku  pszczół  charakterystyczne  cechy  w  budowie,  które  naleŜy

wpisać w tabeli,

Lp.

Gatunek pszczoły

Liczba plastrów

Miejsce zakładania

gniazd

Sposób mocowania plastra

Pszczoła miodna

Pszczoła wschodnia

Pszczoła olbrzymia

Pszczoła skalista

Pszczoła karłowata

Pszczoła buszu

4) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

foliogramy,

−

rysunki i przeźrocza gniazd róŜnych gatunków pszczół,

−

rzutnik.

Ćwiczenie 2

Rozpoznawanie komórek pszczelich.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć plastry pszczele z komórkami dla robotnic oraz plastry trutowe, mateczniki,

zwracając uwagę na kształt dna komórki,

2) zmierzyć wielkość 10 komórek kolejno na plastrze trutowym i na plastrze pszczelim

i obliczyć średni wymiar 1 komórki (średnicy). Uzyskane dane zapisać,

3) narysować dno komórki,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4) policzyć komórki przypadające na 1 dm² plastra pszczelego i na 1 dm² plastra trutowego,

wyniki zapisać,

5) obejrzeć i narysować mateczniki ratunkowe, mateczniki rojowe oraz mateczniki z cichej

wymiany z uwzględnieniem ich usytuowania na plastrze oraz zwrócić uwagę na ich
liczbę,

6)  obejrzeć i narysować matecznik: niewygryziony, wygryziony oraz zgryziony,
7)  obejrzeć i krótko opisać wygląd plastra dziewiczego, brązowego i ciemnego starego,
8)  zmierzyć średnicę komórki w plastrze pszczelim dziewiczym i plastrze starym ciemnym

(średnia z 5 komórek na kaŜdym plastrze), wyniki zapisać,

9) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

wycinek (o powierzchni minimum 1 dm²) plastra pszczelego, trutowego i węzy,

−

plaster dziewiczy, jasnobrązowy i ciemny o nieprześwitujących dnach komórek,
z matecznikami rojowymi, ratunkowymi i miseczką matecznikową,

−

mateczniki przed wygryzieniem,

−

mateczniki wygryzione i zgryzione,

−

igły preparacyjne,

−

linijka,

−

suwmiarka.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) rozpoznać gniazdo pszczoły olbrzymiej?

2) określić charakterystyczne cechy w budowie gniazd poszczególnych

gatunków?

3) rozróŜnić komórki trutowe i pszczele?

4) określić do czego słuŜą komórki plastrów pszczelich i trutowych?

5) odróŜnić matecznik zgryziony od wygryzionego?

6) określić ilość komórek pszczelich w 1 dm

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Postacie pszczół i ich funkcje w rodzinie

4.2.1. Materiał nauczania

Owady prowadzące społeczny tryb Ŝycia, do których naleŜą pszczoły cechuje

wielopostaciowość  (poliformizm)  będąca  wyrazem  przystosowań  osobników  wchodzących
w ich  skład  do  spełniania  określonych  zadań.  U  pszczół  poza  pełnosprawną  samicą,  czyli
matką  i  samcem,  czyli  trutniem, występuje samica o uwstecznionych narządach rozrodczych
zwana  robotnicą.  Rola  i  funkcje  tych  trzech  postaci  w  społeczności  (rodzinie)  pszczelej  są
ś

ciśle określone, uwarunkowane róŜnicami anatomicznymi i fizjologicznymi.

Matka

Matka pszczela (rys. 1a) jest największym osobnikiem w rodzinie pszczelej (długość

ciała – 20–25 mm, masa – 180–280 mg). Jej budowę zewnętrzną cechuje: stosunkowo krótki
języczek, bardzo wyraźne przewęŜenie między tułowiem a odwłokiem, który jest długi i ostro
zakończony,  krótkie  skrzydła,  na  nogach  brak  przystosowań  do  zbioru  i  przenoszenia  pyłku.
Część  kłująca  Ŝądła  jest  łukowato  wygięta  i  ma  mniejszą  liczbę  zadziorów  (3  pary)  niŜ
u robotnic. Najlepiej rozwiniętymi gruczołami u matki są gruczoły Ŝuwaczkowe produkujące
substancję  mateczną,  zaś  nie  ma  gruczołów  woskowych  oraz  gruczołu  zapachowego
(Nasonowa).

Podstawowym zadaniem matki jest zapewnienie ciągłości gatunku. Składa jaja, z których

mogą rozwijać się trzy postacie pszczół. W pełni sezonu dobowa nieśność matek waha
sięw granicach od 1300 do 3000 jaj, średnio – 2000 jaj w okresie intensywnego czerwienia.

W pewnych okolicznościach w gnieździe rodziny pszczelej mogą pojawić się matki

pszczele:

−

rojowe – wychowywana jest w mateczniku rojowym. Są dorodne i duŜe, a liczba rurek
jajnikowych w obu ich jajnikach moŜe nawet przekraczać 350,

−

ratunkowe – wychowywana jest w mateczniku ratunkowym. Nie dorównują wartością
fizyczną matkom rojowym i matkom z cichej wymiany,

−

z  cichej  wymiany  –  wychowywana  jest  w  mateczniku  z  cichej  wymiany.  Podobnie  jak
matki  rojowe  są  dorodne  i  duŜe,  a  liczba  rurek  jajnikowych  w  obu  ich  jajnikach  moŜe
nawet przekraczać 350.
Prawidłowe  funkcjonowanie  rodziny  pszczelej  uwarunkowane  jest  związkami

zapachowymi  zawartymi  w  substancji  matecznej  oraz  prawdopodobnie  emitowanymi  przez
gruczoły  podskórne  odwłoka  matki,  wydzieliny  te  zwane  są  feromonami.  Dotychczas
zidentyfikowano  dwa  feromony:  Feromon  I  zwany  KOD  i  Feromon  II  nazywany  KHD.
Wpływają one na skupianie się pszczół wokół matki, mobilizują je do pracy. Przeciwdziałają
zakładaniu  mateczników  i  rozwojowi  jajników  u  robotnic.  Ponadto  u młodych
nieunasienionych  matek  przyciągają  trutnie  w  czasie  lotów  godowych  oraz  wpływają  na
formowanie  się  grona  rojowego.  Główne  składniki  substancji  matecznej  to  10  węglowe
kwasy  tłuszczowe:  9-oxedoc-2doc-enowy  [9-ODA],  9-hydroksy-2doc-enowy  [9-HDA],
10-hydroksy-(E)-dec-2-enowy  [10-HDA]  będące  w  proporcji  32:15:37.  Trzy  wymienione
kwasy  to  nielotne  składniki  substancji  matecznej.  W  substancji  matecznej  występują  takŜe
alkohol  homwanilinowy  [HVA]  i  p-hydroksybenzoesan-metylu  [HOB].  Są  one  wydzielane
w duŜych  ilościach  tylko  przez  unasienione,  czerwiące  matki,  a  wiadomo,  Ŝe  takie  matki  są
atrakcyjne  dla  pszczół,  co  ułatwia  ich  poddawanie.  Mieszanina  ww.  pięciu  substancji  jest
w USA  produkowana  jako  syntetyczny  hormon  mateczny  [9-ODA,  9-HDA,  10-HDA,  HVA,
HOB]. Ponadto substancja mateczna zawiera aromaty – razem 50 substancji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Robotnice opiekujące się matką zlizują substancję mateczną z powierzchni jej ciała

i przekazują dalej przez dotykanie się czułkami, tak Ŝe feromony docierają do wszystkich
pszczół robotnic.

Matka jest najdłuŜej Ŝyjącym osobnikiem w rodzinie pszczelej, przeciętnie Ŝyje 3 lata,

a niekiedy nawet 5 lat.

Truteń

Truteń (rys. 1c) jest przysadzisty, długość jego ciała wynosi 15–17 mm, waŜy

200–300 mg. Charakterystycznymi cechami budowy trutnia są: duŜe oczy złoŜone, słabo
rozwinięty aparat gębowy, długie skrzydła, brak narządów do zbioru i przenoszenia pyłku
oraz aparatu Ŝądłowego. Nie posiada gruczołów gardzielowych, woskowych ani zapachowego
(Nasonowa), zaś gruczoły ślinowe i Ŝuwaczkowe ma słabo rozwinięte.

Rola trutni ogranicza się do unasiennienia młodych matek (po kopulacji giną). Podobnie

jak matka nie są zdolne do samodzielnego zdobywania pokarmu.

Trutnie nie są stałymi mieszkańcami ula. Pojawiają się w rodzinie w końcu kwietnia

i moŜna spotkać je do końca sierpnia. Liczba ich w rodzinach waha się w szerokich granicach
od 650 do 4000. Liczba trutni w rodzinach zaleŜy od liczby komórek trutowych w ulu, wieku
matki  i  siły  rodziny.  Przeciętnie  Ŝyją  54  dni.  Po  ustaniu  obfitego  poŜytku,  co  ma  zwykle
miejsce  w  drugiej  połowie  lipca,  pszczoły  nie  dopuszczają  samców  do  plastrów  z  miodem,
a następnie  wyganiają  je  z  gniazda.  Jedynie  w  rodzinach,  które  nie  mają  matek  mogą  one
pozostać na zimę, lecz większość z nich ginie.

Loty godowe i unasienianie matki

Młoda matka jak równieŜ trutnie przez pierwsze dni Ŝycia nie wylatują z gniazda. Samce

przesiadują w najcieplejszej części gniazda, pszczoły podają im prawdopodobnie mieszaninę
nektaru  i  pyłku,  którą  równieŜ  karmią  matkę.  Robotnice  w  stosunku  do  niej  zachowują  się
z pozoru  nieprzychylnie,  potrącają  ją,  szarpią  jej  nóŜki i skrzydełka – takie traktowanie przy
jednoczesnym  obfitym  odŜywianiu  przysposabia  ją  do  lotów,  wpływa  na  przebieg  procesu
dojrzewania matki.

Pierwszym lotem matki oraz trutni jest lot orientacyjny, wówczas zapoznają się

z połoŜeniem  i otoczeniem  gniazda.  Matka  wykonuje  go  w  wieku  5–6  dni,  trutnie  odbywają
ich  kilka  między  4 a 14  dniem  Ŝycia.  Z  reguły  w  2–3  dni  po  locie  orientacyjnym  samica
osiąga  dojrzałość  płciową  i odbywa  właściwy  lot  godowy,  czyli  weselny  w trakcie,  którego
kopuluje  z  samcem  w  powietrzu  (rys.  5).  JeŜeli  w  czasie  pierwszego  lotu  jajowody  jej
wypełnione  zostaną  zbyt  małą  ilością  nasienia  to  w  tym  samym  dniu  lub  w następnych
wylatuje w drugi a czasem i trzeci lot godowy. Przeciętnie kopulacja z 10 trutniami pozwala
jej  na  zgromadzenie  odpowiedniej  ilości  nasienia,  przy  czym  tylko  10%  spermy  przechodzi
do zbiorniczka nasiennego.

Trutnie po uzyskaniu dojrzałości płciowej, którą osiągają w wieku 12–16 dni, przystępują

do lotów w poszukiwaniu młodych matek. Zasięg ich dochodzi do 10–12 km a trwają one do
60  minut.  Osobniki  zdolne  do  unasiennienia  matek  zlatują  się  i  krąŜą  w  określonych
miejscach.  Nie  ustalono  dotąd,  czym  się  kierują  przy  wyborze  punktów  gromadzenia  się,
które  mogą  być  stałe  przez  jeden  a  nawet  kilka  sezonów.  Przypuszcza  się,  Ŝe  miejsca  te  jak
równieŜ drogi prowadzące do nich naznaczają feromonem, którego woń jego przyciąga matki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 5. Lot godowy matki pszczelej: a) kopulacja matki z trutniem, b) oderwanie narządów rozrodczych,

c) odlatująca matka pszczela ze znamieniem [wg Le Conte]

Gdy matka zbliŜa się do miejsca gromadzenia się trutni te wyczuwają jej feromony nawet

z odległości 100 m.

Unasienianie matek odbywa się w obrębie miejsca gromadzenia się trutni. Badania

wykazały, Ŝe trutnie przestają się interesować matkami, które wylatują poza miejsce
gromadzenia.

Młode matki i trutnie odbywają loty przy ładnej, słonecznej pogodzie. JeŜeli matka

w czasie 3–4 tygodni po opuszczeniu matecznika nie zostanie unasienniona z powodu: braku
trutni, czy teŜ lot nie odbędzie się z uwagi na złą pogodę lub wadę skrzydeł, staje się
niezdolna do odbycia lotu godowego. Samica taka moŜe rozpocząć czerwienie, lecz składa
tylko jaja niezapłodnione, matki takie określa się trutowymi. Stara matka, u której wyczerpał
się zapas plemników w zbiorniczku nasiennym staje się matką strutniałą.

W rodzinie pszczelej jest z reguły jedna tylko unasienniona matka. Jednak od czasu do

czasu  w  niektórych  rodzinach  moŜna  spotkać  dwie  matki;  prawie  zawsze  jest  to  matka
i córka.  Gdy  pszczoły  zmieniają  starzejącą  się  matkę,  przy  tak  zwanej  „cichej  wymianie
matki" odciągają jeden, dwa mateczniki z cichej wymiany. Po wyjściu młodej matki pszczoły
nie  zawsze  od  razu  usuwają  starą  lub  młoda  nie  zwracając  uwagi  na  jej  obecność  dokonuje
lotów godowych, zostaje unasieniona i rozpoczyna składanie jaj. Stan taki moŜe trwać przez
parę miesięcy, po czym stara matka ginie.

Czerwienie

Matka rozpoczyna składanie jaj (czerwienie) zazwyczaj na drugi, trzeci dzień po

zakończeniu lotów godowych. Składanie jaj odbywa się w sposób następujący: matka zagląda
do  komórki  a  po  stwierdzeniu,  Ŝe  nadaje  się  ona  do  złoŜenia  jaja,  wsuwa  do  niej  koniec
odwłoka i cofając się na szeroko rozstawionych nogach opuszcza odwłok w głąb komórki, aŜ
do  zetknięcia  się  z  jej  dnem  (rys.  6).  Intensywność  czerwienia  matek  w  róŜnych  porach
sezonu zaleŜna jest od obfitości pokarmu o duŜej zawartości białka, a więc od ilości mleczka
podawanego matce przez otaczające ją pszczoły karmicielki (świta matki). W okresach, kiedy
czerwienie  jest  dla  rodziny  pszczelej  niepotrzebne,  matka  odŜywia  się  samym  miodem.  Tak
więc ilość składanych przez matkę jaj regulują robotnice przez zmiany w jej odŜywianiu. Przy
zaczerwianiu plastra matka omija komórki o rozmiarach przejściowych (pomiędzy pszczelimi
a  trutowymi),  zbyt  płytkie,  zbyt  głębokie,  nieprawidłowego  kształtu, zanieczyszczone, zajęte
przez  czerw,  pierzgę  i  miód.  Zdarza  się  jednak,  Ŝe  matka  składa  po  dwa  jaja  do  jednej
komórki;  nie  jest  to  objawem  wadliwości  matki,  lecz  raczej  jej  duŜej  płodności  i zbyt małej
powierzchni plastrów do zaczerwienia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 6. Matka czerwiąca: a) składa jajo, b) ogląda komórkę [wg A. Demianowicz]

Na dobrych plastrach, nie zajętych częściowo przez pierzgę, jeŜeli pszczoły mają gdzie

przenieść miód, młode matki czerwią bardzo regularnie, posuwając się na plastrze po spirali
i  nie  omijając  prawie  Ŝadnej  komórki.  JeŜeli  w  sprzyjających  warunkach  czerw  jest
nieregularny,  jeśli  pomiędzy  czerwiem  o zbliŜonym  wieku  znajdują  się  komórki  puste  lub
z czerwiem  w  innym  wieku,  jest  to  dowodem  wadliwości  matki.  Przyczyną  moŜe  być
kalectwo  matki,  na  przykład  uszkodzenie  stopy,  czasem  nawet  tylko  pazurka,  uszkodzenie
czułków, itp.

Przyczyną rozstrzelenia czerwiu jest wiek matki. U matek starych pewien procent jaj jest

niezapłodniony ze względu na wyczerpujący się zapas plemników. PoniewaŜ jednak składają
one  do  komórek  pszczelich  jaja  niezapłodnione,  rozwijają  się  z  nich  wyłącznie  trutnie.
Pszczoły  odŜywiają  te  larwy  pokarmem  właściwym  dla  czerwiu  robotnic  i  z  tego  powodu
duŜy  procent  larw  ginie.  PoniewaŜ  komórki  pszczele  są  dla  czerwiu  trutowego  nie  dość
obszerne,  te  larwy,  które  pozostają  przy  Ŝyciu,  po  wyrośnięciu  nie  mieszczą  się  juŜ
w komórkach, toteŜ pszczoły nadbudowują ich brzegi i zasklepiają następnie komórki bardzo
wypukłym wieczkiem. Czerw taki nosi nazwę czerwiu garbatego, trutnie zaś, które się z niego
wylęgają są znacznie mniejsze niŜ normalne, nazywane są półtrutniami.

Pszczoły robotnice

Robotnice (rys. 1b) są najmniejszymi osobnikami w rodzinie pszczelej (długość ciała

14-15 mm,  masa  około  l00  mg).  Wykonują  one  wszystkie  prace  związane  z  egzystencją
rodziny  a  więc  budują  i  bronią  gniazda,  gromadzą  pokarm,  zajmują  się  wychowem  czerwiu
oraz  kierują  działalnością  matki.  Aby  mogły  spełniać  te  funkcje  mają:  długie  języczki,
urządzenia  do  zbioru  i przenoszenia  pyłku,  w  pełni  wykształcone  gruczoły  wargi  dolnej
(ślinowe), gardzielowe, woskowe i zapachowe.

Długość Ŝycia oraz liczebność robotnic w rodzinie na przestrzeni roku jest zróŜnicowana.

Wiosną i latem pszczoły Ŝyją przeciętnie 35 dni, zaś wygryzające się jesienią od 6 do 8
miesięcy, czyli do wiosny następnego roku. Najwięcej pszczół jest w rodzinie na początku
lata 40–50 tysięcy, w okresie jesienno-zimowym liczba ich spada do 15–20 tysięcy.

Czynności, jakie muszą być wykonywane w celu podtrzymania bytu rodziny i wydania

nowych  rodzin  są  bardzo  liczne  i  róŜnorodne  a  ilość  robotnic  potrzebna  do  wykonania
poszczególnych  prac  bardzo  róŜna.  W  zasadzie  kaŜda  robotnica  jest  zdolna  do  wykonania
kaŜdej  pracy  z  tym  jednak  zastrzeŜeniem,  Ŝe  podjęcie  niektórych  z  tych  prac  wymaga
osiągnięcia przez nie pewnego wieku lub określonego stanu fizjologicznego.

Praca pszczół robotnic

W początkowym okresie Ŝycia przez pierwsze 2–3 tygodnie młode robotnice wykonują

prace wewnątrz gniazda a zatem są pszczołami ulowymi (nielotnymi), dopiero po tym czasie
przystępują do prac w polu, czyli stają się pszczołami lotnymi (zbieraczkami).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Praca pszczół ulowych

Po wyjściu z komórki młode pszczoły oczyszczają całe ciało i w ciągu pierwszych trzech

dni  przystępują  do  czyszczenia  i  polerowania  komórek.  Następną  ich pracą jest dostarczanie
starszym  larwom  mieszaniny  miodu  lub  nektaru  z  pyłkiem  tzw.  papki.  Same  równieŜ
spoŜywają  znaczne  ilości  tego  pokarmu,  który  powoduje  (zwłaszcza  pyłek)  rozwój  ich
gruczołów gardzielowych.

Począwszy od około 6 dnia Ŝycia, kiedy zaczynają funkcjonować ich gruczoły

gardzielowe  pełnią  rolę  karmicielek,  karmią  młode  larwy  mleczkiem.  KaŜde  złoŜenie  porcji
mleczka do komórki z larwą poprzedza dokładne jej badanie (czułkami). Ilość dostarczonego
larwom  mleczka  zaleŜy  od  liczby  karmicielek  w  rodzinie,  im  jest  ich  więcej  tym  obficiej
larwy  karmione  są  mleczkiem.  Podobnie  długość  okresu  pełnienia  funkcji  karmicielki  przez
robotnice  uzaleŜniony  jest  od  ich  liczby  w  stosunku  do  ilości  wychowywanego  czerwiu
w rodzinie. Wiosną, kiedy matka tempem czerwienia wyprzedza liczbę karmicielek (na jedną
karmicielkę przypada około 5 larw), funkcję tę pełnią do 25 dnia Ŝycia. W miarę wzrostu ich
liczby w rodzinie czynność ta ulega skróceniu, latem karmicielkami są do 13 dnia Ŝycia.

Zadaniem młodych pszczół poza dostarczaniem pokarmu larwom, jest utrzymanie

właściwej temperatury w gnieździe, koniecznej dla prawidłowego rozwoju czerwiu.
NajwyŜszą i najbardziej stałą temperaturę 34–35°C utrzymują w części gniazda zajętej przez
czerw otwarty, a w zajętej przez czerw zasklepiony o 3–4°C niŜszą.

W 9–10 dniu pszczoła po raz pierwszy opuszcza ul i wychodzi na pierwszy oblot tzw.

przegrę  młodej  pszczoły.  Pozbywa  się  wtedy  kału  nagromadzonego  w  jelicie  prostym.
W czasie  pierwszego  lotu  młoda  pszczoła  lata  przez  pewien  czas  zwrócona  stale  głową
w kierunku  przedniej  ściany  ula,  zataczając  coraz  szersze  półkola.  Młoda  pszczoła
zapamiętuje przy tym wygląd i połoŜenie ula.

Po ukończeniu prac związanych z karmieniem młodszych larw pszczoły zajmują się

wydzielaniem wosku, budową plastrów, ubijaniem pyłku, przyjmowaniem od pszczół lotnych
przynoszonego przez nie nektaru, mieszaniem go śliną, zasklepianiem komórek z miodem
i czerwiem, czyszczeniem denek komórek itp.

W miejscu budowy plastra tworzą grono w skład, którego poza woszczarkami wchodzą

pszczoły  w  wieku  od  2  do  30  dni,  młodsze  dostarczają  pokarm  woszczarkom,  zaś  starsze
budują  plaster.  Wypacanie  wosku  odbywa  się  w  temperaturze  32–34°C.  Wypływa  on  przez
kanaliki gruczołów i zastyga na powierzchni lusterek w postaci łuseczek. Proces wydzielania
jednej  serii  łuseczek  woskowych  trwa  od  24  do  36  godzin,  i  powtarza  się  kilka  razy.
U pszczół w wieku około 18 dni gruczoły woskowe zanikają.

Rozwój jak równieŜ funkcjonowanie gruczołów woskowych uwarunkowane jest obfitym

odŜywianiem się robotnic zarówno miodem jak i pyłkiem. Na wyprodukowanie 1 kg wosku
pszczoły zuŜywają około 3,6 kg miodu.

Te z robotnic, które nie uczestniczą przy budowie plastrów, zasklepiają komórki

z czerwiem, usuwają odpadki z gniazda, czyszczą jego ściany. W czasie upałów oraz duŜego
dopływu nektaru do gniazda wentylują je przez intensywne poruszanie skrzydełkami.

Pod koniec trzeciego tygodnia Ŝycia robotnice stają się straŜniczkami, bronią dostępu do

gniazda.  Liczba  oraz  czujność  straŜniczek  uzaleŜniona  jest  od  intensywności  dopływu
pokarmu.  Podczas  obfitego  poŜytku  wszystkie  pszczoły  przynoszące  nektar  bądź  pyłek  są
wpuszczane  do  gniazda.  Przy  słabym  poŜytku  lub  jego  braku  pszczoły  przed  wejściem  do
gniazda są poddawane kontroli. StraŜniczki dotykają je czułkami, obce rozpoznają po zapachu
i charakterystycznym  zachowaniu  –  kluczące  loty  przed  wylotem.  StraŜniczki  w  pobliŜu
gniazda  wykonują  krótkie  loty,  są  one  najbardziej  skłonne  do  Ŝądlenia,  ich  agresywność
związana  jest  z  pełnioną  funkcją.  śądląc,  cały  aparat  Ŝądłowy  pozostawiają  w  ciele  ofiary,
wydziela on feromon alarmowy, który pobudza inne pszczoły do ataku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Praca pszczół lotnych

Zadaniem pszczół lotnych jest dostarczanie do ula pokarmu a więc nektaru lub spadzi,

pyłku,  wody  oraz  substancji  smolistych  i  Ŝywicznych  wchodzących  w  skład  kitu,  czyli
propolisu.  Zasięg  lotu  zbieraczek  uzaleŜniony  jest  od  atrakcyjności  wziątku,  warunków
pogodowych  i potrzeb  rodziny,  moŜe  on  dochodzić  nawet  do  7  km.  Natomiast  liczba
wykonywanych lotów zaleŜy od odległości poŜytku od gniazda i jego obfitości, przeciętnie w
ciągu  dnia  odbywają  od 7 do  13  lotów,  maksymalnie  27.  Dzięki  dobrze  rozwiniętemu
zmysłowi  czasu  zbieraczki,  wylatują  po  wziątek  w  godzinach  intensywnego  nektarowania
bądź  pylenia  roślin,  przy  czym  cechuje  je  przywiązanie  do  kwitnącej  rośliny  (wierność
kwiatowa).

Zbieraczki wylatujące po pyłek gromadzą zapas pokarmu miodu w wolu, który

wykorzystują pracując w polu oraz uŜywają go do zlepiania ziaren pyłku w trakcie
formowania obnóŜa. Masa i wielkość przynoszonych przez zbieraczki obnóŜy zaleŜy od
rozmiarów ziaren pyłku i jego obfitości (zasobności). Przeciętnie para obnóŜy waŜy od 12 do
20 mg, a na ich zbiór pszczoła poświęca od kilkunastu do kilkudziesięciu minut.

Zbierany nektar lub spadź pszczoły gromadzą w wolu miodowym. Wielkość

dostarczanych przez nie ładunków płynnego pokarmu uzaleŜniona jest od obfitości poŜytku
oraz jego odległości od gniazda, Przy dobrym wziątku masa przynoszonego ładunku (nektaru)
wynosi 20–40 mg. Maksymalnie wole robotnicy moŜe pomieścić 70 mg nektaru. Liczba
lotów zbieraczek uzaleŜniona jest głównie od odległości do źródła poŜytku.

Wodę do ula dostarczają pszczoły lotne w róŜnym wieku. Największe zapotrzebowanie

na wodę rodzina wykazuje wczesną wiosną. Pszczoły zuŜywają ją do rozrzedzania
podawanego larwom miodu z pierzgą. Latem wykorzystywana jest do obniŜania temperatury
w gnieździe. Robotnice przynoszą po 25–50 mg wody, nie składają jej do komórek, lecz
przetrzymują w wolu, jest ona stopniowo odbierana od nich przez pszczoły ulowe.

Zbiorem substancji smolistych i Ŝywicznych z roślin zajmuje się grupa najstarszych

robotnic. Podobnie jak pyłek przynoszą je w koszyczkach.

Zaprezentowany rodzaj prac wykonywanych przez robotnice w zaleŜności od ich wieku

ulega  zakłóceniu  w  rodzinach  o  zachwianym  stosunku  pszczół  ulowych  do  lotnych.  JeŜeli
rodzina  składa  się  głównie  z  młodych  robotnic  czas  wykonywania  następujących  po  sobie
czynności  ulega  skróceniu,  tak  Ŝe  w  wieku  1–2  tygodni  przystępują  do  pracy  w  terenie.
Natomiast  w rodzinach  złoŜonych  ze  starszych  pszczół  okres  pełnienia  kolejnych  funkcji
ulega znacznemu wydłuŜeniu, w wieku ponad 4 tygodni mogą być karmicielkami larw.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jaki jest skład osobniczy rodziny pszczelej?
2.  Co to jest polimorfizm i jak wygląda on u pszczoły miodnej?
3.  Jaką rolę pełni matka pszczela i truteń w rodzinie pszczelej?
4.  W jakim wieku osiągają dojrzałość matki a w jakim trutnie?
5.  W jakich warunkach następuje unasienienie matki pszczelej i jak przebiega czerwienie?
6.  Jakie są właściwości substancji matecznej i jakie są drogi jej oddziaływania?
7.  Od czego zaleŜy liczba trutni w rodzinie pszczelej?
8.  Dlaczego pszczoły nie przetrzymują trutni w ciągu całego roku?
9.  Jakie prace wykonują pszczoły ulowe?
10.  Kiedy pszczoła staje się zbieraczką?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

RozróŜnianie postaci pszczół.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  umieścić na wspólnej płytce woskowej trzy postacie pszczół (matkę, robotnicę, trutnia),
2)  przebić szpilkami tułowia owadów od strony grzbietowej,
3)  ustawić  płytkę  wraz  z  pszczołami  na  stoliku  mikroskopu  stereoskopowego  i  oglądać

w świetle odbitym pod małym powiększeniem mikroskopu,

4) porównać wielkość, proporcję długości do szerokości ciała oraz długość skrzydeł matki,

robotnicy i trutnia,

5) narysować trzy postacie pszczół, zachowując na rysunku proporcje długości i szerokości

ciała oraz rozmiary skrzydeł,

6) nanieść obok rysunku skalę wielkości,
7) objaśnić rysunek.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

zakonserwowane lub świeŜe trzy postacie pszczół (robotnica, truteń, matka pszczela),

−

mikroskop stereoskopowy,

−

szpilki entomologiczne,

−

płytka woskowa.

Ćwiczenie 2

Porównanie wyglądu zewnętrznego matki pszczelej, robotnicy i trutnia na podstawie

głowy i odnóŜy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ułoŜyć oderwane głowy (matki, robotnicy i trutnia) na szkiełku przedmiotowym,
2) obserwować za pomocą małego powiększenia mikroskopu stereoskopowego w świetle

odbitym,

3) narysować głowy: matki, robotnicy i trutnia, zaznaczając zaobserwowane szczegóły

budowy (wielkość oczu złoŜonych, połoŜenie przyoczek, umiejscowienie czułków oraz
narządy gębowe),

4)  oderwać z jednej strony ciała odnóŜa matce, robotnicy i trutniowi,
5)  ułoŜyć oddzielnie na szkiełku przedmiotowym,
6)  opisać szkiełka z odnóŜami ułoŜonymi w kolejności wypreparowania, od I do III (matka,

robotnica, truteń),

7)  zwrócić szczególną uwagę na odnóŜa robotnicy,
8)  porównać nogi I, II i III pary robotnicy z nogami matki i trutnia,
9)  narysować fragmenty nóg wyróŜniające się odmiennością budowy (aparat do czyszczenia

czułków, ostroga, koszyczek, szczoteczki),

10) opisać rysunek,
11) objaśnić rysunki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

zakonserwowane lub świeŜe trzy postacie pszczół (robotnica, truteń, matka pszczela),

−

mikroskop stereoskopowy,

−

szkiełka przedmiotowe,

−

pęsety.

Ćwiczenie 3

Rozpoznawanie pszczół karmicielek, straŜniczek i zbieraczek

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) otworzyć ulik obserwacyjny ustawiony na pasieczysku,
2) obserwować zachowanie matki przez okres 20 minut. Policzyć pszczoły tworzące świtę

matki,

3) narysować matkę pszczelą wraz ze świtą,
4) obserwować jedną komórkę z odkrytym czerwiem przez 30 minut, zaznaczając jej

połoŜenie ołówkiem woskowym na szybie ulika obserwacyjnego,

5) policzyć ile razy larwa będzie odwiedzana przez pszczoły karmicielki,
6) obserwować oczko i mostek wylotowy ula przez okres 10 minut. Zwróć uwagę na

kontakt pszczół powracających do ula z pszczołami przebywającymi na mostku lub
oczku ula,

7) obserwować pszczoły na kwiatach i poidle. Zwróć uwagę jak wygląda praca pszczół

zbierających nektar, wodę a jak pyłek,

8) przedstawić spostrzeŜenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

ulik obserwacyjny z rodziną pszczelą umieszczony na pasieczysku,

–

ołówek woskowy,

–

poidło,

–

poletka z roślinami miododajnymi i pyłkodajnymi.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) rozpoznać postacie pszczół?

2) podać róŜnice między trzema postaciami pszczół na podstawie

budowy morfologicznej?

3) określić rolę matki pszczelej?

4) scharakteryzować warunki unasieniania matek pszczelich?

5) wymienić właściwości substancji matecznej?

6) rozpoznać karmicielki i straŜniczki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Porozumiewanie się pszczół

4.3.1. Materiał nauczania

Przepływ informacji w rodzinie pszczelej odbywa się za pomocą specjalnych sygnałów.

Motorem podejmowanych działań są podniety: zapachowe, dźwiękowe, dotykowe oraz
wzrokowe. Jednym ze sposobów porozumiewania się pszczół są tzw. tańce. Źródłem
bodźców w tańcach są pszczoły poruszające się w charakterystyczny sposób na plastrze.

Pszczoły zbieraczki do pracy w polu wzywane są przez pszczoły zwiadowczynie

wykonujące  tańce  werbunkowe.  Pszczoła  zwiadowczyni,  która  natrafiła  na  obfite  źródło
nektaru  lub  pyłku,  po  powrocie  do  ula  informuje  o  tym  w  specjalny  sposób  pszczoły
znajdujące  się  w  ulu.  We  wszystkich  wypadkach  informacje  o  tym,  na  jaką  roślinę  naleŜy
lecieć,  pszczoły  werbowane  uzyskują  przez  obwąchiwanie  tancerki,  której  owłosione  ciało
jest  przesiąknięte  aromatem  kwiatów,  na  jakich  przebywała  przed  chwilą.  Jeśli  chodzi
o werbowanie  pszczół  do  zbioru  nektaru,  większe  jeszcze  znaczenie  ma  to,  Ŝe  przed
rozpoczęciem tańca pszczoła rozdaje otaczającym ją pszczołom przyniesiony z pola nektar.

JeŜeli źródło poŜytku leŜy w bezpośredniej bliskości ula, pszczoła werbowniczka

wykonuje  tak  zwany  taniec  okręcany  (rys.  7a).  Biegnie  ona  po  nieduŜej  przestrzeni  plastra
naokoło jednej komórki, zataczając krąg albo dwa w prawo lub lewo; w pewnym momencie
obraca  się  i  biegnie  w  przeciwnym  kierunku.  Cechą  charakterystyczną  tego  tańca  jest  to,  iŜ
pszczoła  zatacza  przynajmniej  jedno  zamknięte  koło.  Taniec  ten  powiadamia  pszczoły,  Ŝe
ź

ródło poŜytku znajduje się w odległości nie większej niŜ 20–30 m od ula. Taniec okręcany

nie informuje o tym, w jakim kierunku naleŜy szukać poŜytku. JeŜeli poŜytek leŜy nieco dalej
zachowanie się pszczoły jest inne, taniec przybiera charakter sierpowatego. Brak jest w nim
elementu koła a przebiegany przez pszczołę tor ma kształt wygiętej ósemki. Oś ósemki
wskazuje kierunek, w którym zwerbowane pszczoły mają szukać źródła poŜytku.

Rys. 7. Tańce pszczół: a) okręŜny, b) wywijany [wg Frisch]

W przypadku, gdy odległość od ula do roślin poŜytkowych przekracza 50 m,

werbowniczka  przebiegając  po  torach  wewnętrznych  wykonuje  charakterystyczne  ruchy
(wywijanie)  odwłokiem  (rys.  7b).  W  miarę  zwiększania  się  odległości  częstotliwość  ruchów
odwłoka wzrasta, a jednocześnie wewnętrzne ramiona pętli ósemkowatego toru coraz bardziej
zbliŜają  się  do  siebie.  JeŜeli  odległość  między  ulem  a  źródłem  poŜytku  wynosi  około
100 m i więcej,  to  ramiona  pętli  ósemkowatego  toru  pokrywają  się  zupełnie.  Taniec  taki
określa  się  jako  taniec  „wywijany".  Werbowniczka  biegając  po  plastrze  zatacza  półkole
w jedną  stronę,  następnie  po  linii  prostej  wraca  do  punktu  wyjścia,  wywijając  przy  tym
odwłokiem,  wykonuje  półkole  w  przeciwną  stronę,  znów  przebiega  tor  prosty  itd.  Tempo
tańca informuje o odległości, w jakiej znajduje się źródło poŜytku. Tak, np.: gdy znajduje się
ono  w  odległości  około  100  m,  tancerka  przebiega  po  prostej  potrząsając  odwłokiem  około
10 razy  w  ciągu  15 sekund.  Przy  odległości  około  3  km  powtarza  ten  bieg  tylko  2  razy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w ciągu 15 sekund. Kąt między osią tańca a pionem odpowiada kątowi między linią kierunku
lotu na poŜytek a linią przeprowadzoną od ula do połoŜenia słońca. Światło odbijające się od
bezchmurnego nieba jest spolaryzowane, a oko złoŜone pszczoły ma zdolność rozróŜniania
stopnia spolaryzowania światła. ToteŜ, jeŜeli część nieba jest wolna od chmur, informacja co
do kierunku lotu nie traci swego znaczenia nawet wówczas gdy słońce jest przysłonięte
chmurami.

Innym tańcem werbunkowym jest taniec alarmowy, wykonywany przez pszczoły

straŜniczki. Taniec ten mobilizuje inne pszczoły do pilnowania wylotu lub atakowania wroga.
Tańcząca pszczoła straŜniczka biega szybko po plastrze, potrącając napotkane pszczoły głową
i czułkami. W tańcu tym pszczoły poruszają się na plastrach po torach zygzakowatych,
węŜowatych lub spiralnych.

Zanim rodzina wyda rój, grupa pszczół zwanych wywiadowczyniami poszukuje w terenie

miejsc nadających się do załoŜenia nowego gniazda. O lokalizacji tych miejsc powiadamiają
pszczoły  w  gnieździe  tańcami  wywijanymi,  które  wykonują  przez kilka godzin a nawet parę
dni.  TuŜ  przed  wyjściem  roju  wywiadowczynie  tańczą  taniec  furkoczący  –  kierując  się  do
wylotu  poruszają  intensywnie  skrzydełkami,  które  wydają  charakterystyczny  furkot.  Tańczą
go  do  czasu  opuszczenia  macierzaka  przez  rój.  Ponownie  wykonują  taniec  furkoczący  po
przybyciu do nowej siedziby.

Taniec czyszczący i masaŜowy jest specyficznym zachowaniem się pszczół, pobudzają

inne do czyszczenia lub masowania ciała Ŝuwaczkami lub języczkiem.

W tańcu radości (grzbietowo-brzuszna wibracja odwłoka) robotnice w charakterystyczny

sposób potrząsają odwłokami. Towarzyszą one: wygryzaniu się młodej matki z matecznika,
składaniu jaj przez matkę do miseczek matecznikowych, przygotowywaniu młodej matki do
lotu godowego.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Co to jest mowa pszczół i jakie spełnia ona zadania w rodzinie pszczelej?
2.  W jaki sposób pszczoły porozumiewają się?
3.  Jakie czynniki decydują o orientacji pszczół?
4.  W  jaki  sposób  pszczoły  zwiadowczynie  informują  zbieraczki  o  miejscu  występowania

poŜytku nektarowego, pyłkowego i wody?

5. Jakie znasz rodzaje tańców i w jaki sposób one są wykonywane?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznawanie tańców wykonywanych przez pszczoły w zaleŜności od połoŜenia

słońca.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  sporządzić syrop z 0,5 kg cukru i 1 l wody,
2)  ustawić przed ulikiem obserwacyjnym w odległości 10 metrów talerz z syropem,
3)  oznakować o godzinie 8.00 pszczoły pobierające syrop czerwonym markerem,
4)  obserwować  mostek  wylotowy  ulika  obserwacyjnego  do  momentu  pojawienia  się

pierwszej oznaczonej pszczoły,

5) śledzić drogę oznaczonej pszczoły na plaster,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6) obserwować zachowanie oznaczonej pszczoły na plastrze oraz pszczół w jej sąsiedztwie,
7) sporządzić rysunek przedstawiający zachowanie oznaczonej pszczoły względem komórek

i zachowaniu się pszczół w sąsiedztwie,

8)  oznakować o godzinie 14.00 pszczoły pobierające syrop markerem Ŝółtym,
9)  wykonać polecenia od punktu 4 do 7,
10)  objaśnić rysunek.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

produkty do sporządzenia syropu (0,5 kg cukru i 1 l wody),

−

ulik obserwacyjny z rodziną pszczelą na pasieczysku,

−

talerzyk deserowy,

−

czerwony i Ŝółty marker (bezwonny).

Ćwiczenie 2

Rozpoznawanie tańców wykonywanych przez pszczoły w zaleŜności od oddalenia

poŜytku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  sporządzić syrop z 0,5 kg cukru i 1 l wody,
2)  ustawić za ulikiem obserwacyjnym w odległościach 20 i 300 metrów talerzyki z syropem,
3)  oznakować  pszczoły  pobierające  syrop  z  talerzyka  oddalonego  20  m  białym  markerem

oraz czerwonym markerem pszczoły na talerzyku oddalonym 300 m,

4) obserwować mostek wylotowy ulika obserwacyjnego do momentu pojawienia się

pierwszych oznaczonych pszczół,

5)  śledzić drogę oznaczonych pszczół na plaster,
6)  obserwować zachowanie oznaczonych pszczół na plastrze oraz pszczół w ich sąsiedztwie,
7)  sporządzić  rysunek  przedstawiający  zachowanie  oznaczonych  pszczół  względem

komórek i zachowanie się pszczół w sąsiedztwie,

8) objaśnić rysunek.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

produkty do sporządzenia syropu (0,5 kg cukru i 1 l wody),

–

ulik obserwacyjny z rodziną pszczelą na pasieczysku,

–

talerzyki deserowe,

–

biały i czerwony marker (bezwonny).

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować taniec werbunkowy?

2) wymienić tańce wykonywane przez pszczoły?

3) rozpoznać taniec wywijany, okręŜny i sierpowaty?

4) narysować na plastrze linię ul – słońce?

5) określić na podstawie rodzaju tańca odległość źródła poŜytku od ula?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. śycie rodziny pszczelej w ciągu roku

4.4.1. Materiał nauczania

Aktywność pszczół na przestrzeni roku podporządkowana jest długości dnia oraz

warunkom klimatyczno-poŜytkowym głównie temperaturze powietrza i okresowi kwitnienia
roślin poŜytkowych. Poczynając od przedwiośnia w Ŝyciu rodziny moŜna wyróŜnić
następujące okresy.

−

odnawiania się składu,

−

wzrastania siły i rójki,

−

poŜytku głównego,

−

zmniejszania się siły i odnawiania jej składu,

−

przygotowania do zimowli i zimowli.

Okres odnawiania się składu rodziny

Rozpoczyna się w momencie dokonania przez rodzinę właściwego oblotu wiosennego

w czasie,  którego  pszczoły  wydalają  nagromadzony  kał  w  jelicie  grubym  i  zapoznają  się
z połoŜeniem gniazda. Ma to miejsce na przedwiośniu, gdy temperatura powietrza utrzymuje
się  w granicach  10–12°C.  Po  oblocie  oczyszczającym  temperatura  w  centrum  gniazda  ustala
się  na  poziomie  34–35°C  i  matka  rozpoczyna  systematyczne  składanie  jaj.  W  ciepłe  dni
pszczoły  wylatują  po  wodę,  z  początkiem  kwitnienia  pierwszych  roślin  poŜytkowych,
przystępują  do  zbioru  pyłku  i  nektaru.  W  okresie  tym  następuje  wymiana  pszczół,  zimujące
stopniowo giną a ich miejsce zajmują młode. Odmładzanie się składu rodziny uwarunkowane
jest:

−

zasobnością

gniazda

pokarm,

zwłaszcza

pyłkowy

gwarantujący

rozwój

i funkcjonowanie gruczołów gardzielowych karmicielek młodych larw,

−

dopływem wody koniecznej do sporządzania papki miodowo-pyłkowej podawanej
starszym larwom,

−

odpowiednią wielkością gniazda, tak dostosowaną do siły rodziny by pszczoły mogły
ogrzać wychowywany czerw.

Wiosną jest przewaga pszczół ulowych nawet 80%, potem rodzina dochodzi do stadium

roboczego 65% lotnych pszczół. Sterowanie proporcją lotnych do ulowych to jedno
z najwaŜniejszych zadań pszczelarza.

Okres wzrastania siły i rójka

Pod wpływem wydłuŜania się dnia i dopływu pokarmu do gniazda intensywność

czerwienia matki wzrasta, z czasem przybywa pszczół w rodzinie. Na przełomie maja
i czerwca rodziny osiągają dojrzałość biologiczną, wykazując pęd do rójki to jest naturalnego
sposobu rozmnaŜania się pszczół.

Rójka jest następstwem:

−

nadmiaru mleczka pszczelego w rodzinie spowodowanego nadwyŜką karmicielek
w stosunku do liczby młodych larw,

−

pojawienia się w rodzinie trutówek anatomicznych czyli młodych pszczół, u których pod
wpływem obfitego odŜywiania się mleczkiem pszczelim nastąpił częściowy rozwój
jajników. Ich bezczynne przesiadywanie na plastrach utrudnia wentylację w gnieździe,
a w konsekwencji wzrasta stęŜenie CO

oddziaływujące ujemnie na aktywność pszczół,

−

zakłócenia przepływu substancji matecznej wywołanego zbyt duŜą liczbą pszczół
w rodzinie, bezczynnością trutówek, bądź jej niedoborem z uwagi na stary wiek matki,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

ciasnoty w gnieździe zwłaszcza w okresach upałów, stanowiącej obronę rodziny przed
przegrzaniem czerwiu,

−

niekorzystnego układu warunków przyrodniczo-poŜytkowych, np. lata o dobrym poŜytku
rozwojowym po którym występuje słaby wziątek czy teŜ w czasie głównego poŜytku
panują warunki niesprzyjające nektarowaniu roślin,

−

zbyt duŜego zagęszczenia rodzin na danym obszarze,

−

uwarunkowań genetycznych np. pszczoła kraińska odznacza się większą rojliwością
w porównaniu z pszczołą kaukaską.
Pierwszymi objawem świadczącymi o zbliŜającym się nastroju rojowy jest przystąpienie

pszczół do budowy komórek trutowych i wychowywania trutni.

Za początek nastroju rojowego przyjmuje się pojawienie w rodzinie zaczerwionych

miseczek  matecznikowych.  Pszczoły  zmuszają  matkę  do  ich  zaczerwienia,  po  czym poddają
ją  „kuracji  odchudzającej”  i  swoistego  rodzaju  treningowi  w  celu  przygotowania  jej  do  lotu
rojowego  (przerwanie  karmienia  matki  mleczkiem  powoduje  zmniejszenie  jajników
i przerwanie  ich  funkcjonowania,  co  wpływa  na  zmniejszenie  masy  ciała  matki
i przywróceniu jej zdolności do lotu).

Na siedem dni przed wygryzieniem się młodej matki, czyli po zasklepieniu pierwszego

matecznika, macierzak opuszcza pierwszy rój zwany pierwakiem. W skład jego wchodzą
młode pszczoły między innymi trutówki anatomiczne oraz stara matka, która wylatuje
w momencie gdy gniazdo opuszcza największa liczba pszczół,

W macierzaku, pierwsza wygryziona matka dąŜy do zaŜądlenia pozostałych matek

w mateczniku. JeŜeli rodzina jest w silnym nastroju rojowym i są dobre warunki pogodowe,
pszczoły nie dopuszczają do zniszczenia pozostałych mateczników, wówczas około 9 dnia po
wyjściu pierwaka macierzak opuszcza drugi rój (druŜak), po 3 dniach trzeci (trzeciak)
a w następnych dniach 4 (czwartak) i 5 (piątak).

PrzewaŜnie rodziny roją się między godziną 9 a 13 z tym, Ŝe roje z matkami

unasienionymi wychodzą w godzinach przedpołudniowych, zaś z nieunasienionymi około
południa. W skład rojów z matkami nieunasienionymi (których moŜe być kilka w roju) a więc
druŜaków i następnych wchodzą równieŜ trutnie.

Okres poŜytku głównego

Jest to czas kwitnienia najwaŜniejszych roślin miododajnych. W przeciętnych warunkach

poŜytkowych  Polski  rozpoczyna  się  15–25  czerwca  a  kończy  10–15  lipca.  Na  obszarach
zasobnych  w  późniejsze  atrakcyjne  poŜytki  początek  poŜytku  głównego  poprzedza  zwykle
okres  rójek.  Ilość  pszczół  lotnych  wylatujących  do  pracy  w  pole  jest  najwaŜniejszym
z czynników  związanych  bezpośrednio  z  wpływem  na  zbiór  rodziny  pszczelej.  DuŜa  ilość
pszczół  lotnych  ma  największe  znaczenie  w  okresie  poŜytku,  toteŜ  rodziny  pszczele,  które
wyhodują  na  ten  okres  moŜliwie  duŜą  ilość  zbieraczek  oraz  zapewnią  taką  ilość  czerwiu
i pszczół nielotnych w gnieździe, aby uzupełniały w największych rozmiarach ubytek pszczół
lotnych w czasie głównego poŜytku.

Okres ten charakteryzuje wzmoŜony dopływ nektaru do gniazda, spadek czerwienia

matki,  przemijanie  nastrojów  rojowych,  wzmoŜona  wentylacja  gniazda,  spadek  zawartości
dwutlenku  węgla  w  gnieździe.  Wskutek  wytęŜonej  pracy  ilość  pszczół  lotnych
wymierających  w  ciągu  dnia  znacznie  przewyŜsza  ilość  młodych  wygryzających  się
z komórek, toteŜ w okresie głównego poŜytku rodziny pszczele stopniowo słabną.

Czas poŜytku głównego odznacza się intensywną pracą pszczół – budują plastry, znoszą

nektar i pyłek. DąŜą do zgromadzenia jak największych ilości pokarmu, zwłaszcza miodu.
Rodziny dziko Ŝyjące zbierają go z przeznaczeniem na zimowe zapasy a zatem w naturalnych
warunkach, jest to czas przygotowania się pszczół do nadchodzącej zimy. Nastawienie rodzin

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

na gromadzenie poŜywienia prowadzi do ograniczenia matki w czerwieniu, poniewaŜ
większość plastrów pszczoły zalewają nakropem.

Okres zmniejszania się siły i odnawiania składu rodziny

Po poŜytku głównym następuje spadek siły rodziny, bowiem wytęŜona praca pszczół

w czasie  jego  trwania  wpływa  na  skracanie  długości  Ŝycia  pokolenia  uczestniczącego
w zbiorach  miodu,  zaś  młodych  pszczół  przybywa  niewiele  z  uwagi  na  ograniczone
czerwienie  matki  w  poprzednim  okresie.  W  rodzinie  ubywa  równieŜ  trutni,  które  po  ustaniu
obfitego wziątku są stopniowo wypędzane z gniazda przez pszczoły.

Pojawienie się w tym czasie choćby niewielkiego poŜytku pobudza matkę do

intensywniejszego  składania  jaj.  Pszczoły  z  nich  wygryzające  się  zajmą  miejsce  tych,  które
uczestniczyły  w  zbiorach  miodu.  Ich  znaczny  procent,  zwłaszcza  pszczół  z jaj  złoŜonych
w okresie od połowy lipca do końca sierpnia wejdzie w skład zimującej rodziny. Pszczoły te
spoŜywają  znaczne  ilości  pierzgi,  jednak  ich  gruczoły  gardzielowe  ani  woskowe  nie
podejmują funkcji wydzielniczych, a niewykorzystane substancje odŜywcze gromadzą w ciele
tłuszczowym.  Małe  zaangaŜowanie  do  prac  w  gnieździe jak i poza nim czyni je pokoleniem
długowiecznym, Ŝyjącym aŜ do wiosny przyszłego sezonu.

Rys. 8. UłoŜenie kłębu zimowego [wg W. Ostrowska]

Długowieczność pszczół w duŜym stopniu uzaleŜniona jest od ich zaangaŜowania

w procesie karmienia larw. Im mniejsza liczba larw przypada na jedną pszczołę tym okres
Ŝ

ycia jest dłuŜszy.

Zapewnienie rodzinom w okresie odmładzania się jej składu umiarkowanego wziątku

nektarowego i pyłkowego wzmaga czerwienie matki, a w konsekwencji gwarantuje duŜą siłę
i prawidłowy skład zimującej rodzinie.

Okres przygotowania i przebieg zimowli

Przed nastaniem jesiennych chłodów, pszczoły uszczelniają gniazdo kitem. Na początku

września matka z reguły przerywa czerwienie. Z chwilą wygryzienia się ostatnich młodych
pszczół temperatura w gnieździe obniŜa się do około 20°C. Loty pszczół stopniowo ustają,
jedynie w ciepłe, słoneczne dni wylatują by wydalić kał.

Po dokonaniu ostatniego oblotu jesiennego nastaje okres spoczynku zimowego pszczół.

Stopniowy  spadek  temperatury  na  zewnątrz  gniazda  wywołuje  skupianie  się  pszczół,  a przy
temperaturze  6–8°C  zawiązują  kłąb  zimowy.  Ma  on  kształt  nieregularnie  kulisty  i  z  reguły
usytuowany jest w dolnej części gniazda na przeciw wylotu (rys. 8). Nie stanowi on jednolitej
masy, lecz poprzecinany jest plastrami. PoniewaŜ dolne partie plastrów przy wylocie są puste
–  bez  pokarmu,  pszczoły  w  części  kłębu  uformowanej  na  nich  skupiają  się  w uliczkach  jak
równieŜ wchodzą do pustych komórek.

W górnej części kłębu połoŜonej na wypełnionych zapasami plastrach pszczoły gromadzą

się w uliczkach. Wewnątrz kłębu, w jego centrum przebywa matka z najmłodszymi
pszczołami obsiadającymi stosunkowo luźno plastry, panuje tu najwyŜsza temperatura,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w okresie  bezczerwiowym  rzędu  20–30°C,  zaś  w  czasie  wychowania  czerwiu  wzrasta  do
29–36°C.  Powierzchnię  kłębu  –  jego  otoczkę  grubości  od  2,5  do  7,0  cm  tworzą  najstarsze
silnie stłoczone pszczoły. Utrzymują one temperaturę w otoczce na poziomie 10–15°C. JeŜeli
na  powierzchni  kłębu  ciepłota  pszczół  obniŜa  się  do  około  10°C  przechodzą  one  do  środka
a ich  miejsce  zajmują  inne.  Między  centrum  a  otoczką  kłębu  przebywa  najwięcej  pszczół,
w przestrzeni  tej  temperatura  oscyluje  w  granicach  od  20  do  25°C.  Układ  temperatury
w kłębie uzaleŜniony jest od warunków termicznych panujących na zewnątrz gniazda (ryc. 9).

Rys. 9. Układ temperatur wewnątrz ula i w kłębie pszczół zimujących przy róŜnych temperaturach

zewnętrznych powietrza [wg A. Bildela]

Silna koncentracja pszczół w kłębie utrudnia wymianę powietrza co prowadzi do wzrostu

stęŜenia CO

do 4–5% kosztem tlenu, którego zawartość obniŜa się do 17–18%. Podniesiony

poziom CO

przyczynia się do ograniczenia aktywności Ŝyciowej pszczół. Zapotrzebowanie

na  pokarm  w  rodzinie  spada  do  minimum  koniecznego  do  wytworzenia  odpowiedniej  ilości
energii  cieplnej.  Jak  podaje  literatura  w  miarę  zuŜywania  się  zapasów  kłąb  przesuwa  się
stopniowo  do  góry  a  następnie  ku  tyłowi  gniazda.  Korzystając  z  korzystnych  zmian
temperatury  otoczenia  kłąb  poszerza  swoje  pierwotne  terytorium  w  proporcjach
odpowiadających  zmianom  temperatury  otoczenia.  WaŜne  jest  zatem  odpowiednie
rozmieszczenie pokarmu na plastrach (rys. 10a, b).

Rys. 10. Prawidłowy układ zapasów w gnieździe o: a) przy zabudowie ciepłej, b).przy zabudowie zimnej

[wg W. Ostrowska]

Przedzielenie zapasów pustymi plastrami moŜe doprowadzić do podziału kłębu jak

równieŜ spowodować osypywanie się pszczół z głodu zwłaszcza w okresach silnych mrozów.
Zimujące  pszczoły  nie  wydalają  kału.  Gromadzi  się  on  w  jelicie  prostym,  które  dzięki
znacznej  rozciągliwości  moŜe  pomieścić  do  40  mg  kału.  Powiększanie  się  mas  kałowych
w jelitach  pod  koniec  zimowli  przyczynia  się  do  wzrostu  temperatury  w  centrum  kłębu  do
trzydziestu paru stopni.

Wysoka temperatura, wydłuŜanie się dnia i podawanie matce mleczka pobudza ją do

wznowienia składania jaj. Początkowo czerwi bardzo ostroŜnie, składa jaja na niewielkiej
powierzchni (1–2 dm

), po czym odczekuje do czasu wygryzienia się młodych pszczół

i zaczerwia nową powierzchnię. Zapewnienie odpowiedniej temperatury i Ŝywienie larw
znacznie zwiększa zuŜycie pokarmu w rodzinie. Odsklepiony miód wchłania parę wodną

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wydzielaną przez organizmy pszczół a tym samym nadaje się do sporządzania papki
miodowo-pyłkowej dla larw. Z chwilą dokonania pierwszego oblotu wiosennego kończy się
okres zimowli pszczół.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie okresy moŜna wyróŜnić w Ŝyciu rodziny pszczelej?
2.  Jakie warunki wpływają na odmładzanie się składu rodziny pszczelej?
3.  Jaka jest róŜnica między nastrojem rojowym a rójką?
4.  Jakie czynniki sprzyjają powstawaniu nastroju rojowemu w rodzinie pszczelej?
5.  Kiedy pierwszy rój opuszcza gniazdo?
6.  Jaka jest struktura rodziny pszczelej w okresie kończącego się głównego poŜytku?
7.  Jakie warunki decydują o dobrej zimowli rodzin pszczelich?
8.  Jakie  warstwy  wyróŜniamy  w  kłębie  zimującej  rodziny  i  w  której  przebywa  matka

pszczela?

9. Dlaczego w okresie zimy pszczoły przejawiają małą aktywność Ŝyciową?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Ocenianie stanu rodziny pszczelej po zimowli.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeprowadzić przegląd gdy temperatura otoczenia wynosi 10–12

C a pszczoły dokonują

oblotu,

2) rozpalić podkurzacz i wprowadzić przez wylot 4 kłęby dymu,
3) określić i zanotować warunki pogodowe podczas przeglądu: zachmurzenie, temperatura

powietrza,

4) określić intensywność lotów pszczół, licząc pszczoły powracające do ula w ciągu

1 minuty,

5) wyjąć kolejno plastry z gniazda rodziny pszczelej, zwracając szczególną uwagę na:

a)  powierzchnię pokarmu (dm²),
b)  powierzchnię czerwiu (dm²),
c)  obecność jaj,
d)  ocenę plastrów (czyste czy zabrudzone kałem),

6) dokonać oględzin dna ula:

a)  ocenić liczbę pszczół padłych,
b)  określić po odsklepach na dennicy miejsce usytuowania kłębu,
c)  zwrócić uwagę na ślady kału na dnie, szczególnie w okolicy otworu wylotowego,

7)  narysować usytuowanie kłębu zimujących rodzin,
8)  zanotować zdobyte informacje,
9)  opisać stan rodziny pszczelej po zimowli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

rodzina pszczela,

–

dłuto pasieczne,

–

podkurzacz,

–

strój pasieczny,

–

termometr,

–

szczoteczka.

Ćwiczenie 2

Rozpoznawanie nastroju rojowego w rodzinie pszczelej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) rozpalić podkurzacz i wprowadzić przez wylot 4 kłęby dymu,
2) wyjąć kolejno plastry z gniazda rodziny pszczelej, zwracając szczególną uwagę na:

a)  obecność mateczników rojowych,
b)  powierzchnię czerwiu krytego i otwartego,
c)  obecność i jakość matki,
d)  ilość i miejsce przebywania trutni,

3)  narysować usytuowanie mateczników rojowych na plastrze,
4)  zanotować zdobyte informacje,
5)  scharakteryzować rodzinę w nastroju rojowym.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

rodzina pszczela w nastroju rojowym,

–

dłuto pasieczne,

–

podkurzacz,

–

strój pasieczny,

–

szczoteczka.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wskazać miejsce zakładania mateczników rojowych na plastrze?

2) zdefiniować pojęcia nastroju rojowego i rójki?

3) określić ilość zakładanych mateczników ratunkowych?

4) rozpoznać objawy pobielania plastrów?

6) określić obecność matki pszczelej w rodzinie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.  Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.
2.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
3.  Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
4.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
5.  Test  zawiera  20  zadań.  Do  kaŜdego  zadania  dołączone  są  4  moŜliwości  odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 30 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Działające przez dłuŜszy czas nie sprzyjające warunki środowiska są powodem wyjścia

roju
a)  pierwaka.
b)  śpiewaka.
c)  nędzaka.
d)  zbiorowego.

2. Rysunek przedstawia

a)  matkę pszczelą.
b)  trutnia.
c)  pszczołę robotnicę.
d)  trutówkę.

3. Czerwiem określamy

a)  wszystkie stadia rozwoju pszczół, łącznie z jajami.
b)  wszystkie stadia rozwoju pszczół bez jaj.
c)  niezasklepione stadia rozwojowe pszczół.
d)  zasklepione stadia rozwojowe pszczół.

4. Nowa młoda matka nie pojawi się, gdy

a)  pszczoły chcą się roić
b)  zginie stara matka.
c)  pszczoły chcą wymienić matkę.
d)  strutnieje stara matka.

5. Czerw pszczeli zwarty i równomiernie koliście rozłoŜony na plastrze jest dowodem, Ŝe

w rodzinie jest
a)  matka trutowa.
b)  ułomna matka pszczela.
c)  znajdują się trutówki anatomiczne.
d)  znajduje się normalna, zdrowa matka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. W stanie osierocenia rodziny pszczelej pojawią się

a)  trutówki fizjologiczne.
b)  matka trutowa.
c)  matka ratunkowa.
d)  matka z cichej wymiany.

7. Pierwszy lot matki pszczelej jest lotem orientacyjnym. Matka wylatuje na niewielką

odległość, lata dookoła i zapoznaje się z połoŜeniem ula. Loty orientacyjne trwają
a)  5–15 minut.
b)  20–30 minut.
c)  35–45 minut.
d)  50–70 minut.

8. Matka nieunasieniona zatraca pobudliwość płciową i zaczyna składać jaja niezapłodnione

po
a)  2 tygodniach.
b)  4 tygodniach.
c)  6 tygodniach.
d)  8 tygodniach.

9. Matka oznaczona literą b zajmuje się

a)  sprawdzeniem komórki.
b)  szlifowaniem komórki.
c)  pobieraniem miodu.
d)  składaniem jaja.

10. U matki powyŜej 3 lat ilość substancji matecznej jej maleje do

a)  88%.
b)  75%.
c)  65%.
d)  55%.

11. Liczba trutni w rodzinach zaleŜy od

a)  liczby komórek trutowych.
b)  tegorocznych matek pszczelich.
c)  słabych rodzin pszczelich.
d)  ilości zapasu pokarmu.

12. Po jakim czasie od wygryzienia trutnie po raz pierwszy opuszczają gniazdo

a)  po 5 dniach.
b)  po tygodniu.
c)  po 10 dniach.
d)  po dwóch tygodniach.

13. Karmicielki karmią mleczkiem pszczelim larwy

a)  3 dniowe.
b)  4 dniowe
c)  5 dniowe.
d)  6 dniowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14. Przegra to

a)  pierwszy lot w Ŝyciu pszczoły.
b)  pierwszy wiosenny oblot pszczół.
c)  pierwszy lot trutnia.
d)  lot orientacyjny matki pszczelej.

15. Ostatnią pracą pszczoły ulowej jest

a)  przynoszenie kitu.
b)  zbiór pyłku.
c)  obrona gniazda.
d)  budowa plastrów.

16. Pszczoła na rysunku obok wykonuje taniec

a)  okręŜny.
b)  sierpowaty.
c)  rojowy.
d)  alarmowy.

17. Na rysunku przedstawiono gniazdo pszczoły

a)  miodnej.
b)  wschodniej.
c)  olbrzymiej.
d)  karłowatej.

18. Pojawienie się wiosną czerwiu trutowego jest pierwszym przejawem

a)  nastroju do wypacania wosku.
b)  dojrzałości biologicznej rodziny pszczelej.
c)  pobielania plastrów.
d)  pojawienia się trutówek.

19. Pień, z którego wyszedł rój, nazywa się

a)  pierwakiem.
b)  macierzakiem.
c)  druŜakiem.
d)  pierwakiem śpiewakiem.

20. Charakterystycznym objawem okresu bezpoŜytkowego jest

a)  rabunek.
b)  przegra.
c)  rójka.
d)  budowa plastrów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Rozpoznawanie stanów biologicznych rodziny pszczelej

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem: