plik

SPIS TREŚCI

WSTĘP ...................................................................................................... 5

PODSTAWY TEORETYCZNE GOSPODARKI
PRZESTRZENNEJ

...................................................................... 7

POJĘCIE PRZESTRZENI ....................................................................... 7

GOSPODARKA PRZESTRZENNA JAKO DZIAŁALNOŚĆ
PRAKTYCZNA ...................................................................................... 10

Rys historyczny ............................................................................... 10

Interdyscyplinarny charakter gospodarki przestrzennej ................... 15

Praktyczny wymiar gospodarki przestrzennej .................................. 19

GOSPODARKA PRZESTRZENNA
JAKO DYSCYPLINA NAUKOWA ....................................................... 23

Przestrzeń w teorii ekonomii ........................................................... 23

Rozwój teorii gospodarki przestrzennej ........................................... 25

Regionalistyka ................................................................................ 31

KOMPONENTY PRZESTRZENI

................................... 34

DZIEDZICTWO PRZYRODNICZE I KULTUROWE ........................ 34

Środowisko przyrodnicze ................................................................ 34

Dziedzictwo kulturowe .................................................................... 46

Krajobraz ....................................................................................... 54

PROCESY ROZWOJU PRZESTRZENNEGO ..................................... 58

Cechy przestrzeni ........................................................................... 58

Struktura przestrzeni....................................................................... 61

Mechanizmy rozwoju przestrzennego .............................................. 65

WSPÓŁCZESNY PARADYGMAT
GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ

.............................. 70

CYWILIZACJA INFORMACYJNA...................................................... 71

Globalizacja ................................................................................... 72

Polaryzacja .................................................................................... 74

Decentralizacja .............................................................................. 76

ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY ............................................................ 79

Geneza koncepcji ............................................................................ 80

Przesłanki wdrażania...................................................................... 84

Wymiar praktyczny ......................................................................... 86

BIBLIOGRAFIA ..................................................................................... 91

WSTĘP

Gospodarka i polityka przestrzenna są dziedzinami, które dotyczą bezpo-

średnio każdego człowieka, co nie znaczy, że każdy zdaje sobie z tego sprawę.
Poszczególni  ludzie,  gospodarstwa  domowe,  podmioty  gospodarcze,  organy
władzy  publicznej  różnych  szczebli, a także  część  organizacji  międzynarodo-
wych – każdy z tych podmiotów  w jakimś zakresie, mniej lub bardziej świa-
domie, gospodaruje w przestrzeni.

Każdy z tych podmiotów stara się dla swej działalności znaleźć właściwe

miejsce  w  przestrzeni  i  przystosować  je  do  własnych  celów.  Jednocześnie
jednak,  czyniąc  to,  wpływa  na  warunki,  w  których  żyją  i  funkcjonują  inni.
Mogą  to  być  oddziaływania  pozytywne,  jak  np.  oferowanie  pewnych  usług,
lub oddziaływania negatywne, np. szkodliwy wpływ tej działalności na środo-
wisko.

Z drugiej strony wynika z tego, że każdy człowiek czy podmiot gospoda-

rujący – jest pod wpływem oddziaływania innych podmiotów. Przy mnogości
podmiotów  gospodarczych  i  ograniczonej  dostępności  przestrzeni,  oddziały-
wania te kumulują się, tworząc tło dla działań poszczególnych jednostek. Cza-
sami  wynik  tej  kumulacji  jest  korzystny,  czasem  niekorzystny.  W  interesie
każdej  jednostki  leży,  aby  mogła  ona  funkcjonować  w  otoczeniu  jak  najbar-
dziej  korzystnym.  Społeczności  dążą  zatem  do  tego,  aby  wpływać  na  to,  by
warunki funkcjonowania różnorodnych podmiotów były możliwie najlepsze w
każdym  miejscu  w  przestrzeni.  Niekontrolowana  kumulacja  niekorzystnych
oddziaływań  może  prowadzić  bowiem  do  niesprawności  funkcjonowania  go-
spodarki i do pogorszenia warunków życia ludności.

Gospodarując na danym terenie każdy podmiot oddziałuje na przestrzeń

ale też znajduje się pod  wpływem oddziaływania innych podmiotów. Jest też
pod  wpływem  polityki  przestrzennej,  prowadzonej  przez  władze  publiczne.
Polityka przestrzenna władz i podejmowane w jej ramach decyzje mogą sprzy-
jać  prowadzeniu  jego  działalności  bądź mu tę  działalność  utrudniać.  Polityka
przestrzenna władz wpływa jednak nie tylko na skuteczność działania podmio-
tów  gospodarczych.  Jej  skutki  w  znaczącym  stopniu  kształtują  tę  przestrzeń,
m.in. wpływając na stan środowiska naturalnego. Zatem polityka przestrzenna
w  dwojaki  sposób  oddziałuje  na  jakość  życia:  poprzez  wpływ  na  kształt  śro-
dowiska geograficznego, oraz poprzez ukierunkowywanie przebiegu procesów
społeczno-gospodarczych.

Jednym z narzędzi polityki przestrzennej jest planowanie przestrzenne.

Opiera  się  ono  na  podstawach  teoretycznych  dostarczanych  przez  rozmaite
dyscypliny  nauki.  Jest  więc  działaniem  wielodyscyplinarnym,  przygotowują-
cym  podstawy  do  realizacji  zadań  określonych  przez  podmioty  prowadzące
politykę przestrzenną. Planowanie przestrzenne jest na ogół zaliczane do nauk

technicznych, ale ze względu na swój wielodyscyplinarny charakter może być
jednocześnie zaliczone do nauk społecznych.

Gospodarka przestrzenna należy do pojęć, które są różnie definiowane.

Przede wszystkim jest ona dziedziną praktycznego działania, polegającego na
kształtowaniu, użytkowaniu i przekształcaniu środowiska przestrzennego przez
człowieka.  Jest  też  dyscypliną  ekonomii,  rozwijającą  jej  teorię.  W  niniejszej
prezentacji  problematyki  przedmiotu,  omówione  zostaną  oba  te  aspekty,  z
naciskiem na  zagadnienia  praktyczne,  w  tym  na  przedstawienie  podstaw  pla-
nowania przestrzennego. Z jednej strony będzie mowa o skutkach gospodaro-
wania w przestrzeni – o wpływie działalności wielu podmiotów gospodarczych
na jej kształt. Z drugiej strony omówione będą możliwości wpływu na warunki
działania i zachowania tych podmiotów, poprzez bezpośrednie przekształcanie
przestrzeni, w której one działają.

Ze względu na obszerność omawianej problematyki skrypt podzielony zo-

stał  na  dwie  części.  Pierwsza  dotyczy  ogólnych  zagadnień  gospodarki  prze-
strzennej, a druga zajmuje się głównie praktycznym  wymiarem polityki prze-
strzennej.  Na  końcu  każdego  rozdziału  umieszczono  pytania  kontrolne  –
wskazujące na zagadnienia, które warto zapamiętać. Na końcu pierwszej czę-
ści skryptu zestawiono wszystkie zawarte w niej pytania kontrolne. Na końcu
drugiej części zestawiono pytania kontrolne z obu części skryptu, co powinno
ułatwić  Czytelnikowi  sprawdzenie,  czy  potrafi  sprawnie  poruszać  się  w  pro-
blematyce omawianych zagadnień.

PODSTAWY TEORETYCZNE

GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ

POJĘCIE PRZESTRZENI

Czas i przestrzeń są dobrami, które człowiek otrzymuje w ściśle określo-

nej  wielkości,  a  możliwości  ich  pomnożenia  są  bardzo  ograniczone.  Od  wie-
ków  człowiek  obciążony  jest  faktem,  że  jego  ograniczony  i  przemijający  byt
stanowi mały wycinek nieograniczonej – jak mu się wydaje – czasoprzestrzeni.
Pytanie o istotę przestrzeni, podobnie jak też czasu, od wieków więc zaprząta
umysł człowieka.

Ta podstawowa sprzeczność pobudza do nieustającej refleksji, usiłującej

pogodzić myślenie abstrakcyjne z doświadczeniem praktycznym. Dla potrzeb
wyjaśnienia problematyki gospodarki przestrzennej nie potrzeba rozwijać tych
wątków  filozoficznych,  ponieważ  przestrzeń  rozumieć  można  tu  w  sposób
prostszy,  doświadczalnie  sprawdzalny,  jak  czyni  to  geografia  fizyczna  lub
geometria.

Objaśnienia pojęcia przestrzeń można ograniczyć w tym przypadku do

najważniejszych jej typów. Klasami przestrzeni, z którymi ma do czynienia
gospodarka przestrzenna, są: przestrzeń geodezyjna, przestrzeń geograficzna i
duża, odrębna klasa przestrzeni społeczno-ekonomicznych.

Można zdefiniować pojęcie przestrzeni następująco: jest to obszar nie-

określony,  mieszczący  wszystkie  byty  przestrzenne.  Definicja  ta  nawiązuje
więc  do  pojęcia  przestrzeni  absolutnej  (newtonowskiej)  –  nieskończonego  i
niepoznawalnego  pojemnika,  mieszczącego  wszystkie  byty  czy  przedmioty
materialne. Dla celów praktycznych pojęcie pojemnika może być geometrycz-
nie skonkretyzowane, przez nadanie mu trzech wymiarów. Toteż w słowniku
języka  polskiego  znajdujemy  określenie  przestrzeni,  jako  "nieskończony  i
nieograniczony obszar trójwymiarowy".

Przestrzeń staje się poznawalna za pośrednictwem tkwiących w niej

przedmiotów i zachodzących między nimi relacji (związków). W umyśle
człowieka istnieje ona jako przestrzeń subiektywna, na podstawie określonych
spostrzeżeń i wyobrażeń. Jeżeli rzeczywisty (fizyczny) trójwymiarowy obraz
przestrzeni, odniesiemy do kuli ziemskiej, to powstaje pojęcie przestrzeni geo-
dezyjnej. W rozumieniu filozoficznym nie może jednak istnieć przestrzeń bez
istnienia materii, gdyż przestrzeń jest podstawową obok czasu – formą istnie-
nia materii.

Należy zaznaczyć, że jest to ograniczone rozumienie przestrzeni. W abs-

trakcyjnej wyobraźni matematyków funkcjonuje „przestrzeń absolutna”, trój- i
więcej wymiarowa, pozbawiona doświadczalnie poznawalnych, materialnych
przedmiotów odniesienia. Także w dyscyplinach filozoficznych trwa odwiecz-
ny spór o byt i charakter przestrzeni. Toczy się on między zwolennikami kon-
cepcji przestrzeni jako atrybutu, a poglądami traktującymi przestrzeń jako
samoistny, choć fikcyjny, byt.

W polityce przestrzennej posługiwać się będziemy empirycznym, subiek-

tywnym, obrazem przestrzeni trójwymiarowej, opartej na postrzeganiu przed-
miotów, nie wgłębiając się w filozoficzne spory o jego obiektywny byt. Warto
jednak już na wstępie rozgraniczyć tak ujęte pojęcie przestrzeń od pojęcia
środowisko, z którym często potocznie bywa utożsamiane.

W poniższej tabeli

) przedstawiono w trzech kolumnach: składniki środo-

wiska  człowieka  (począwszy  od  przestrzeni  geodezyjnej),  czynniki  tworzące
poszczególne  składniki  oraz  uwarunkowania  występujące  w  kolejnych  ogni-
wach.

składniki i rodzaje środowiska

czynniki tworzące

uwarunkowania

przestrzeń geodezyjna

kula ziemska jako baza
odniesienia

prawa geometrii

+ fizyczne

kształt (zasób)

przyroda

prawa przyrody

+ biotyczne
+ antropogeniczne

człowiek

potrzeby i wartości

= środowisko geograficzne

równowaga ekologiczna

+ społeczno-
ekonomiczne

procesy (funkcjo-
nowanie)

społeczeństwo

funkcjonalno-
techniczne
i ekonomiczne

+ kulturowe

mentalne, ustrojowo-
polityczne itd.

= środowisko człowieka

kształt i funkcjonowanie
(zasoby i procesy)

prawa społeczne

Pojęciem wyjściowym jest przestrzeń geodezyjna, odniesiona do kuli

ziemskiej.  Na  środowisko  geograficzne  składają  się  składniki  fizyczne  i  bio-
tyczne stworzone przez naturę oraz składniki antropogeniczne, czyli tworzone
lub  przekształcone  przez  człowieka.  Suma  tych  składników  stanowi  zasób
elementów  materialnych  nadających  środowisku  jego  kształt  przestrzenny.
Zasób ten (dóbr i wartości środowiska geograficznego) tworzy podstawę pro-
cesów jego użytkowania. Tak więc na środowisko człowieka składają się:


zasoby stworzone przez przyrodę,



zasoby przekształcane lub tworzone przez człowieka,



wszelkie procesy użytkowania powyższych zasobów (środowiska geogra-
ficznego).

) źródło tabeli – [ 8 ]

Zaprezentowana terminologia różni się od używanej przez geografów, choć

jest z nią zbieżna. Można bowiem stosować podział na przestrzeń geograficzną i
społeczno-ekonomiczną, z których ostatnia w powyższym schemacie zastąpiona
jest pojęciem procesów funkcjonowania środowiska przestrzennego.

Należy dodać, że taka definicja przestrzeni bywa często zawężana. Na

przykład  planowanie  przestrzenne,  które  stanowi  narzędzie  polityki  prze-
strzennej,  odnosi  pojęcie  przestrzeni  głównie  do  jej  fizycznego  aspektu.  Zaj-
muje się ono określonymi częściami przestrzeni ziemi, jak również problema-
mi związanymi z ich zasiedleniem, uzdatnianiem i kształtowaniem. W plano-
waniu  pojęcie  przestrzeń  oznacza  zasiedloną  lub  będącą  pod  wpływem  czło-
wieka  przestrzeń  życiową.  Jest  to  więc  część  powierzchni  ziemi,  łącznie  z
leżącymi  pod  nią  warstwami  oraz  z  rozciągającą  się  ponad  nią  powłoką  po-
wietrzną. Ta przestrzeń życiowa człowieka, określona treścią praw przyrodni-
czych,  znajduje  się  ustawicznie  pod  wpływem  samego  człowieka  i  jest  przez
niego zmieniana.

Sferę problematyki, którą w naukach społecznych nazywa się przestrzenią

społeczno-ekonomiczną, a która w przedstawionym schemacie przedstawiona
jest  pod  pojęciem  procesów  funkcjonowania  środowiska  przestrzennego  –  w
polityce przestrzennej określa się terminem programowania, a nie planowania
przestrzennego.  Podział  w  tym  zakresie  jest  jednak  dość  płynny,  a  ostatnio
wydaje  się,  że  planowanie  przestrzenne  ewoluuje  w  kierunku  objęcia  swym
działaniem także sfery programowania.

Rozpatrywanie przestrzeni w kategoriach dobra rzadkiego jest niezbęd-

nym dziś wzbogaceniem tradycyjnej interpretacji przestrzeni jako jednego z
czynników produkcji. Daje podstawę do pokazania wielu współczesnych reguł
i wymogów w zakresie gospodarowania przestrzenią. Traktowanie przestrzeni
jako dobra rzadkiego stanowi konsekwencję ogólnych procesów rozwojowych
zachodzących w świecie.

W szczególnych, chociaż dość częstych przypadkach przestrzeń jest rów-

nież dobrem wyraźnie zagrożonym. Wiąże się to, jak wiadomo, z nadmierną
koncentracją działalności gospodarczej na pewnych obszarach, z nieprzestrze-
ganiem reguł postępowania wobec przestrzeni jako dobra niepomnażalnego. W
aktualnych warunkach rozwoju naszej cywilizacji zagrożeniu przestrzeni nale-
ży poświęcić szczególnie dużo uwagi. Składa się na to kilka przyczyn.

Ograniczoność przestrzeni rodzi konkurencję i konflikty w procesie jej

wykorzystywania.  Jest  to  zjawisko  powszechne  w  gospodarce  rynkowej.  W
poszczególnych  krajach  wypracowano  jednak  systemy  zabezpieczające  prze-
strzeń  jako  dobro  wyższe.  Służą  temu  kompleksowe  przepisy  prawne,  odpo-
wiednie  instytucje,  właściwe  mechanizmy  gospodarowania przestrzenią i  for-
muły  planowania  przestrzennego.  W  niektórych  rozwiązaniach  systemowych
gospodarka  rynkowa  jest  nawet  wyraźnie  zdeterminowana  zasadą  ładu  prze-
strzennego  i  ochrony  środowiska  jako  podstawowego  kryterium  decyzji  go-

spodarczych.  W  Polsce,  w  okresie  transformacji  ustrojowej  kraju  w  kierunku
systemu  rynkowego  –  szczególnie  ostro  ujawniły  się  przeciwieństwa  między
tym,  co  mogłoby  być  uznane  za  optymalne  gospodarowanie  przestrzenią  –  a
dążeniem  do  szybkiego  wzrostu  aktywności  gospodarczej,  wyzwalaniem  in-
dywidualnej  przedsiębiorczości  itd.  Rozwiązaniu  powyższych  przeciwieństw
w  imię  ochrony  przestrzeni  nie  sprzyja  słaba  kondycja  budżetowa  państwa  i
samorządów terytorialnych.

W tej sytuacji niezbędne jest wyeksponowanie w świadomości społecznej

problemu  przestrzeni  jako  dobra  wspólnego  o  szczególnej  wartości,  także  w
kontekście międzynarodowym. Wiele zasad gospodarki przestrzennej, respek-
towanych  przez  społeczności  międzynarodowe,  będzie  obowiązywać  również
w  Polsce.  Udział,  w  otwartej  gospodarce  światowej,  nałoży  na nas  określone
standardy w zakresie zagadnień przestrzennych, zwłaszcza w zakresie ochrony
środowiska. Ważne jest  więc zarówno przekazywanie wiedzy teoretycznej na
ten temat, jak i wyrabianie praktycznych umiejętności właściwego postępowa-
nia.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakie jest znaczenie terminu „przestrzeń” w gospodarce przestrzennej oraz
jakie są różnice pomiędzy pojęciami „środowiska geograficznego” a „śro-
dowiska człowieka”?



Z czego wynikają zasadnicze konflikty występujące w procesie wykorzy-
stania przestrzeni?

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

JAKO DZIAŁALNOŚĆ PRAKTYCZNA

Rys historyczny
Gospodarka przestrzenna, jako dziedzina praktycznego działania, sięga

początków  naszej  cywilizacji.  Proste  formy  gospodarowania  przestrzenią,  a
zwłaszcza  ziemią,  stosowano  już  w  pierwotnym  gospodarstwie  rolnym.  Ów-
czesny  gospodarz  musiał  przede  wszystkim  swój  teren  jakoś  wyznaczyć,
uzdatnić  do  uprawy  i  chronić.  Musiał  oddzielić  go  od  lasu  i  od  wód,  a  po-
szczególne fragmenty pól przeznaczyć na różne uprawy. Musiał też w wybra-
nym miejscu tego gospodarstwa zbudować zagrodę.

Potrzeba świadomego gospodarowania przestrzenią narastała w miarę

wzrostu liczby ludności i rozwoju cywilizacji. Najsilniej występowała w sku-
piskach miejskich. Tam też najwcześniej rozwinęły się formy planowania i

organizacji  rozwoju  przestrzeni.  O  ile  gospodarowanie  w  obrębie  jednego
gospodarstwa rolnego  było  indywidualną  sprawą  właściciela,  o  tyle  w  skupi-
skach ludności – na wsi, a przede wszystkim w miastach, ukształtowały się co
najmniej dwa szczeble gospodarowania przestrzenią:


gospodarowanie w obrębie indywidualnej działki,



gospodarowanie w obrębie społeczności zamieszkującej obszar tego sku-
piska.

Ten drugi poziom obejmował zarówno gospodarowanie na gruntach

wspólnych i budowę  wspólnych urządzeń (najczęściej obronnych i wynikają-
cych  z  zaopatrzenia  w  wodę),  jak  też  ustalał  zasady  gospodarowania  przez
indywidualnych  właścicieli  –  dla  zapewnienia  realizacji  interesów  całej
wspólnoty.

Już w bardzo odległych czasach powstawały też budowle i urządzenia in-

żynierskie obejmujące wielkie obszary, często obszary całych państw.

) Mimo,

że często są one pozostałością nieistniejących już cywilizacji, do dziś wyraźnie
widać, że dzieła te musiały powstać w wyniku świadomej decyzji:


System  nawadniający  rozległe  tereny  uprawne  nad  Nilem  istniał  już  w
czwartym  tysiącleciu  p.n.e.  Prawdopodobnie  tę  umiejętność  Egipcjanie
zawdzięczali  Babilończykom,  a  ci  z  kolei  przejęli  ją  z  kultury  sumeryj-
skiej  Mezopotamii.  Kraj  ten  już  prawdopodobnie  przed  V  tysiącleciem
p.n.e. podzielony był siecią kanałów nawadniających, które rozprowadza-
ły wody Tygrysu i Eufratu.



Sławny mur chiński budowany od III w. p.n.e., mający 2500 km długości,
od 4 do 16 m wysokości i od 4 do 8 m szerokości, wzniesiony został w
bardzo trudnych warunkach terenowych, łącząc grzbiety i szczyty górskie.
Zadaniem jego było ułatwienie obrony cesarstwa przed wrogami ze-
wnętrznymi.



Rzymianie w czasach podboju Europy, od połowy I w. p.n.e. do połowy II
w.n.e. zakładali obozy warowne na podbitych ziemiach Galii i Bretanii i
łączyli je systemem dróg komunikacyjnych.



Na kontynencie amerykańskim Majowie, których kultura rozwijała się
przez dziesięć stuleci począwszy od V w. n.e., otaczali swoje wspaniałe i
bogate miasta uprawnymi polami. Wielkość tych terenów była proporcjo-
nalna do zaludnienia miast.

Świadome gospodarowanie w przestrzeni o szerokim zasięgu występuje

zarówno w czasach dawno wymarłych kultur, jak i w obrębie naszej kultury –
aż do czasów nam współczesnych.

Średniowieczna sieć osadnicza miejska na terenach Europy Środkowej

wykazuje znaczną regularność. Miasta rozmieszczone są w regularnych odle-
głościach od siebie, mierzonych czasem dziennego lub półdziennego przejazdu

) Szerzej o tym w [ 3 ]

wozów ładownych. Tereny uprawne otaczające miasto stanowią naturalną,
funkcjonalnie logiczną strefę bezpośredniego oddziaływania miasta.

Historyczne systemy obronne, zachowane w różnym stanie do dziś, skła-

dały  się  z  grodów  czy  miast  obronnych,  zamków,  fortec  i  fortów  świadomie
rozmieszczanych na terenach nadgranicznych. Rozmieszczenie punktów obro-
ny wynikało ze stosowanego systemu walki i obrony. Inny był system obrony
Imperium  Rzymskiego,  inny  średniowiecznych  państw  Europy  Środkowej,
inny  strzegący  wschodnich  granic  państwa  polskiego  w  XVII  w.,  a  inny  np.
system  obronny  zachodnich  obszarów  Imperium  Rosyjskiego  po  rozbiorach
Polski. Zawsze jednak były to systemy obronne rozwinięte w sposób skoordy-
nowany  na  znacznych  obszarach,  z  uwzględnieniem  potrzeb  i  możliwości
militarnych, politycznych i gospodarczych. Uwzględniano przy tym znajomość
warunków  terenowych,  zasobów  przyrodniczych,  rozmieszczenia  ludności  i
ośrodków władzy oraz przebiegu szlaków komunikacyjnych.

Jednym z przejawów świadomej gospodarki przestrzenią było za-

gospodarowywanie wielkich posiadłości magnackich. W Polsce wieku XVII i
XVIII  zakładane  były  miasta  stanowiące  własność  wielkich  rodów,  tworzone
były „klucze” czyli zespoły majątków ziemskich o kilkustopniowej organizacji
hierarchicznej, lokalizowane wsie i zespoły budynków mieszkalnych dla chło-
pów  i  pracowników  folwarcznych,  wytyczany  i  realizowany  był  układ  dróg,
wyznaczane  obszary  do  wyrębu  i  karczowania  lasów,  typowane  obszary  pod
określoną  uprawę  rolną,  obszary  pastwisk  i  nieużytków,  budowane  zespoły
stawów rybnych itd. Obszary takie posiadały często wielkość obecnych powia-
tów czy nawet województw. Przykładem rozwoju tego typu miast jest Zamość,
którego  budowę  rozpoczął  w  1581  roku  kanclerz  koronny  Jan  Zamoyski  –
wznosząc  go  jako  ośrodek  swoich  olbrzymich  dóbr.  Zamość  był  jednym  z
pierwszych w Polsce  wielkich założeń latyfundialnych, w rodzaju Nieświeża,
Brodów i Stanisławowa.

W okresie Renesansu, na skutek ożywionego rozwoju rzemiosła, górnictwa,

hutnictwa, produkcji włókienniczej, a także oświaty i kultury znacznie rozwinęły
się istniejące miasta i zaczęły powstawać nowe. Wzrost rynków lokalnych oraz
handlu  wpłynęły na rozwój  sieci komunikacyjnej  – drogowej  i  wodnej.  Miasta
leżące  w  punktach  węzłowych  tej  sieci  miały  szczególnie  korzystne  warunki
rozwoju. Np. wzdłuż Wisły rozwinęły się takie miasta jak Kraków, Sandomierz,
Warszawa,  Zakroczym.  Na  drogach  wschód-zachód rozwinęły  się miasta  wiel-
kich jarmarków: Lublin, Łowicz, Poznań, Wrocław. Rozkwitły miasta górnicze i
kamieniołomy  –  Pińczów,  Wieliczka,  Chęciny,  Olkusz  oraz  miasta  zjazdów
szlacheckich i sejmików, np. Lublin i Piotrków Trybunalski.

W drugim przełomowym okresie – w czasach Oświecenia – na obszarze

Polski działalność prowadzona przez wybitnych przedstawicieli epoki, wpły-
nęła na dalszy rozwój osadnictwa i układu komunikacyjnego. Przyczyniły się
do tego cztery zasadnicze czynniki: powstanie manufaktur, rozwój umiejętno-

ści wykorzystania bogactw naturalnych, szeroko zakrojona akcja porządkowa-
nia i rozwoju istniejących miast oraz tworzenie prywatnych osiedli rezyden-
cjonalnych.

Manufaktury – wczesne przedsiębiorstwa przemysłowe – zakładane były

w licznych przypadkach jednocześnie z osiedlami, mającymi zapewnić napływ
ludności niezbędnej dla utrzymania produkcji. Wspaniałym przykładem jest tu
założenie okręgu przemysłowego (manufakturowego) w okolicy Grodna przez
Antoniego Tyzenhausa działającego z upoważnienia króla Stanisława Augusta
Poniatowskiego. Zrealizował on całą sieć osad z manufakturami produkujący-
mi przeważnie towary  luksusowe:  jedwab,  galanterię,  koronki,  karty  do  gry  i
inne.  Zakładał  młyny  i  garbarnie.  Osiedla  łączył  siecią  dróg.  Nowe  miasta  i
osady  przemysłowe  z  manufakturami  zakładali  też  przedstawiciele  możnych
rodów magnackich, jak: Poniatowscy (np. Stanisław – bratanek króla), Potoc-
cy, Braniccy, Czartoryscy.

Wybitny przedstawiciel okresu Oświecenia – Stanisław Staszic, wycho-

dząc  z  własnych  badań  zasobów  naturalnych,  przyczynił  się  do  planowego
rozwoju kopalń, hut i fabryk, głównie w tzw. zagłębiu staropolskim, w rejonie
Kielc  i  Radomia.  W  okresie  tym  założono  również  około  80-ciu  prywatnych
miast rezydencjonalnych – bądź jako nowe jednostki osadnicze, bądź w wyni-
ku przebudowy istniejących miast lub osad.

Działały również Komisje Dobrego Porządku, których celem był rozwój

miast.  Komisje  te  powstały  w  1765  r.,  a  swoją  działalnością  przygotowały
społeczeństwo  polskie  do  reform  przeprowadzonych  na  Sejmie  Czteroletnim
(1788-1792), który m. in. nadał specjalne prawa miastom królewskim i uchwa-
lił Zasady prawa o miastach.

Ważnym osiągnięciem Oświecenia w Polsce był świadomie realizowany

rozwój  sieci  komunikacji  drogowej  i  wodnej,  umożliwiającej  handlowe  kon-
takty  Polski z zagranicą i wymianę towarową wewnątrz kraju. Powołana Ko-
misja Skarbowa miała za zadanie m.in. budowę i utrzymanie traktów handlo-
wych. Trakty te łączyły wschodnie obszary kraju z zachodnimi oraz południo-
we  z  północnymi,  a  więc  utrwalały  i  wzmacniały  tradycyjne  kierunki  tran-
zytowe.  Również  ważne  znaczenie  o  zasięgu  regionalnym  miało  zbudowanie
nowych dróg na terenach słabo zaludnionych w  celu pobudzenia ich rozwoju
gospodarczego  i  osadnictwa.  Do  takich  dróg  należały  m.in.  droga  pińsko-
słonimska i pińsko-wołyńska.

W okresie tym nastąpił znaczący rozwój dróg wodnych. W połowie XVIII

wieku hetman Michał Ogiński buduje na własny koszt Kanał Ogińskiego, długo-
ści 56 km, łączący Niemen z Dnieprem, czyli w praktyce umożliwiający trans-
port pomiędzy Morzem Czarnym a Bałtykiem. Nieco później zbudowano tzw.
kanał Królewski, długości 80 km, między Muchawcem, dopływem Bugu, a Piną
– dopływem Prypeci. Kanał Bydgoski, długości 27 km, połączył Wisłę z Odrą
przez Brdę i Noteć. Zbudował go rząd pruski po pierwszym rozbiorze Polski.

Od tysiącleci zatem człowiek świadomie przekształcał otaczającą go prze-

strzeń. W miarę wzrostu liczby ludności, wzrostu urbanizacji, rozwoju techni-
ki,  zachodzących  przemian  gospodarczych,  społecznych  i  politycznych  inge-
rencja ta intensyfikowała się, powodując występowanie zarówno dodatnich jak
i  ujemnych  skutków.  Czasem  efekty  tej  działalności  bywały  drastyczne,  do-
prowadzając  do  dewastacji  wartości  naturalnych.  Zjawiska  takie  zaczęły  wy-
stępować  równolegle  ze  wzrostem  uprzemysłowienia.  Nie  opanowany  wyrąb
lasów powodował wyjałowienie gleb i zachwianie równowagi bilansu wodne-
go. Uprzemysłowienie powodowało zatruwanie gleby, powietrza i wody szko-
dliwymi  odpadami  produkcji.  Wzrost  zaludnienia  i  zagęszczenie  przemysłu
prowadziły do trudności komunikacyjnych w przewozie ludzi i towarów. Na-
stępowało  postępujące  pogorszenie  warunków  zdrowotnych  w  miastach,  osa-
dach,  a  nawet  na  terenach  wiejskich.  Wystąpiło  też  wiele  innych  ujemnych
zjawisk, stanowiących poważne zagrożenie dla człowieka.

W okresie nasilenia procesów urbanizacji, zwłaszcza związanych z rozwo-

jem górnictwa i przemysłu, powstała potrzeba objęcia świadomym gospoda-
rowaniem  szerszej  przestrzeni,  niż  pojedyncze  miasto  lub  wieś.  Starano  się
świadomie wpływać na rozwój całych regionów. Często silny rozwój jednego
miasta powodował przyśpieszenie rozwoju osad położonych w jego otoczeniu.
Były też  obszary, na których ludność wzrastała gwałtownie, a tereny zainwe-
stowania poszczególnych miast i osad zaczynały stykać się ze sobą, konkuru-
jąc o wolną, niezagospodarowaną przestrzeń. Przy tych formach rozwoju prze-
strzennego powstawała konieczność świadomego jego kształtowania na trzech
szczeblach:


na poziomie indywidualnej działki,



w obrębie miast i osad,



na obszarze całego regionu.

W pierwszej połowie XX wieku, w miarę rozbudowy środków komunika-

cji, potrzeba świadomej gospodarki przestrzennej rozciągnęła się na obszar ca-
łych krajów. W ten sposób pojawił się czwarty szczebel zarządzania przestrze-
nią, na szczeblu państwa (rządu). Pod koniec XX wieku powstały przesłanki do
skoordynowanej  gospodarki  przestrzennej  na  poziomie  wyższym  niż  krajowy.
W  wyniku  procesów  integracyjnych  podjęto  działania  na  rzecz  koordynacji
zarządzania przestrzenią w skali wykraczającej poza granice państw. Dotyczyło
to np. obszaru Unii Europejskiej, której państwa członkowskie prowadzą współ-
pracę  i  przyjmują  wspólne  zasady  gospodarowania  przestrzenią.  Jest  to  piąty
szczebel zarządzania przestrzenią, na szczeblu ponadnarodowym.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Z czego wynika potrzeba świadomego gospodarowania przestrzenią?



Na jakich szczeblach gospodarowania istnieje konieczność świadomego
kształtowania przestrzeni?

Interdyscyplinarny charakter gospodarki przestrzennej
Jak widać, sposób organizacji i wykorzystania przestrzeni jest dziedziną

powszechnej i wielostronnej działalności praktycznej. Jak każde świadome
działanie wymaga on podbudowy ze strony nauki. Rozległość i skomplikowa-
nie problematyki w tej dziedzinie sprawia jednak, że gospodarka przestrzenna
jako nauka i praktyka korzystać musi z dorobku wielu dyscyplin naukowych.

Niektórzy badacze

) wskazują, że na teorię gospodarki przestrzennej skła-

dają się cztery zasadnicze teorie cząstkowe:


teoria rozmieszczenia sił wytwórczych (zasobów naturalnych, zasobów
pracy i zasobów majątku trwałego);



teoria lokalizacji (ogólnej i szczegółowej);



teoria osadnictwa (rozmieszczenia siedzib ludzkich);



teoria rozmieszczenia infrastruktury.

Niezależnie od tego podziału, zauważyć trzeba, iż wiele gałęzi nauki wno-

si istotny wkład do dyscypliny gospodarki przestrzennej.

) Należy tu wymienić

przede wszystkim grupę nauk o Ziemi, a wśród nich zwłaszcza następujące
dyscypliny:


geodezja  i  kartografia:    nauki  o  geometrii  i  dynamice  Ziemi,  stanowią
podstawę dla odwzorowań jej powierzchni. Tym samym dostarczają nie-
zbędnych  danych  dla  racjonalnego  gospodarowania  jej  zasobami.  „Języ-
kiem” tych nauk jest mapa. Na mapach w różnej skali i o różnej tematyce
przedstawiane są zarówno zjawiska fizyczne, przyrodnicze, jak i związane
z  działalnością  człowieka  (antropogeniczne),  np.  z  zakresu  demografii,
gospodarki, kultury i polityki;



fizyka Ziemi: nauka o złożonych procesach geofizycznych zachodzących
w układach wnętrza Ziemi, dająca podstawy do badań stosowanych, na-
stawionych głównie na poszukiwanie surowców mineralnych;



fizyka  atmosfery  (meteorologia):  zajmująca  się  poznaniem  skompliko-
wanych procesów zachodzących w atmosferze. Na tej podstawie rozwijają
się  różne  działy  meteorologii,  związane  ze  specyfiką  poszczególnych
działów  gospodarki,  a  zwłaszcza  rolnictwa,  komunikacji  lądowej,  po-
wietrznej  i  wodnej,  gospodarki  wodnej,  turystyki,  a  także  przemysłu  (ze
względu na przemieszczanie się zanieczyszczeń powietrza) ;



fizyka zewnętrznych warstw Ziemi i badania przestrzeni kosmicznej:
są    podstawą  wielu  metod  i technik  ważnych  dla łączności,  satelitarnych
obserwacji  powierzchni  Ziemi,  w  tym  dla  poszukiwania  surowców,  roz-
przestrzeniania  się  zanieczyszczeń  oraz  dla  obserwacji  zjawisk  meteoro-
logicznych;

) podział wg [ 23 ]

) podział wg [ 14 ]



oceanologia: nauka poznawcza, zajmująca się wielostronnym badaniem
przyrodniczych właściwości morza i jego dna. W powiązaniu z badaniami
technologicznymi stwarza ona podstawy do racjonalnego gospodarowania
zasobami żywymi morza, eksploatacji surowców mineralnych z jego dna i
brzegów, technicznej zabudowy akwenów morskich i ujść rzecznych oraz
wykorzystania mórz na potrzeby żeglugi, przemysłu okrętowego, energe-
tyki i gospodarki komunalnej;



geologia:  zespół  nauk  o  minerałach,  tektonice,  stratygrafii,  geochemii  i
petrografii,  badających  budowę  skorupy  ziemskiej,  procesy,  którym  ona
podlega oraz jej historię. Na tej podstawie  oparte są badania aplikacyjne,
służące głównie poszukiwaniom surowców mineralnych;



geografia:  wiąże  się  ona  z  naukami  przyrodniczymi  i  społeczno-
ekonomicznymi (geografia gospodarcza). Dzięki takiej pozycji może  ona
badać współoddziaływania człowieka i jego środowiska. Dlatego geogra-
fia otwiera szerokie pole badań stosowanych, stanowiących podstawę go-
spodarki człowieka w przestrzeni geograficznej. Szczególnie bliskie rela-
cje  wiążą  geografię  z  planowaniem  przestrzennym  i  z  ekonomiką  regio-
nalną.  Niektóre  jej  specjalizowane  działy,  jak  geografia  osadnictwa,
przemysłu, rolnictwa i komunikacji, stanowią bezpośrednią podstawę dla
planowania rozwoju przestrzennego, zwłaszcza w skali regionu i kraju.

W gospodarowaniu przestrzenią niezwykle istotna jest również rola nauk

biologicznych, a wśród nich głównie ekologii. Zajmuje się ona zagadnieniami
kształtowania  stosunków  przyrodniczych  w  środowisku.  Przedmiotem  jej
badań  są  w  szczególności  ekosystemy  –  stosunkowo  jednorodne  obszary,  w
których na określonym podłożu  fizycznym  współżyją ze sobą elementy przy-
rody ożywionej (rośliny i zwierzęta), utrzymując określoną równowagę biolo-
giczną.  Ingerencja  człowieka,  naruszająca  te  współoddziaływania,  prowadzić
może do zaniku zdolności odtwarzania się ekosystemu, a w konsekwencji do
jego  zniszczenia.  Byłoby  to  równoznaczne  z  degradacją,  często  bezpowrotną
środowiska, w którym człowiek żyje. Tym samym nauka ta daje podstawy do
ochrony i racjonalnego kształtowania środowiska, co jest jednym z podstawo-
wych zadań gospodarowania w przestrzeni.

Gospodarka przestrzenna opiera się też na wkładzie nauk społeczno-

ekonomicznych. Poza ekonomią, należy tu zwłaszcza wymienić następujące
nauki:


demografia: nauka o strukturze ludności i jej dynamice – ruchu natural-
nym, migracjach i rozmieszczeniu. Obejmuje też statystykę ludności, da-
jąc podstawy do wielu analiz i badań stosowanych. Dla zadań gospodarki
przestrzennej szczególne znaczenie mają prognozy przyrostu ludności w
różnych przedziałach wieku i według płci. Stanowią one z kolei podstawę
do programowania przyrostu siły roboczej, rozwoju miast, budownictwa
mieszkaniowego i rozbudowy sieci usług;



socjologia:  zajmująca  się  poznaniem  praw  rządzących  rozwojem  społe-
czeństwa, badająca zjawiska i procesy społeczne oraz prawa rządzące in-
stytucjami  społecznymi  i  społeczną  działalnością  człowieka.  Szczególne
znaczenie dla gospodarki przestrzennej ma gałąź socjologii zwana „ekolo-
gią  społeczną”.  Zajmuje  się  ona  przestrzennymi  aspektami  współżycia
jednostek, grup społecznych i instytucji. Badania z tego zakresu mają na
celu  wykrycie prawidłowości  w zmiennych wzorach rozmieszczenia lud-
ności oraz instytucji. Badania w tej dyscyplinie skierowane są głównie na
związki między  ludźmi,  wynikające  z  warunków  środowiska  geograficz-
nego.  Badana  jest  również  struktura  tego  środowiska,  a  na  tym  tle  roz-
mieszczenie w przestrzeni różnych form działalności człowieka (funkcji) i
związanych z tym zależności;



nauki prawne: mają podstawowe znaczenie jako podbudowa polityki
przestrzennej dla realizacji jej celów. Znajomość regulacji prawnej w za-
kresie gospodarki przestrzennej, a także umiejętność tworzenia przepisów
prawnych dla realizacji celów społecznych, jest warunkiem praworządne-
go gospodarowania przestrzenią i jej zasobami.

Wśród dyscyplin naukowych, które składają się na teoretyczną podbudo-

wę gospodarki przestrzennej nie można pominąć podstawowego wkładu nauk
technicznych. Wszystko bowiem, co człowiek tworzy w celu zagospodarowa-
nia określonego obszaru jest ostatecznie dziełem techniki. Spośród dziedzin
techniki najbliżej związanych z planowaniem przestrzennym wyliczyć należy
następujące:


architektura i urbanistyka: z istoty swej stoją one na pograniczu nauki i
sztuki  w  zakresie  organizacji  przestrzeni  na  potrzeby  człowieka.  Przed-
miotem  architektury  są  poszczególne  budynki  i  ich  zespoły,  służące  za-
zwyczaj  jednej  funkcji,  jak  np.  osiedla  mieszkaniowe,  zakłady  przemy-
słowe, ośrodki usługowe i handlowe,  wyższe uczelnie, zespoły sportowe.
Przedmiotem  urbanistyki  zaś  są  w  zasadzie  jednostki  osadnicze,  przede
wszystkim miasta oraz zespoły miast i osad tworzących aglomeracje miej-
skie. Są to wszystko elementy struktury przestrzennej regionu bądź kraju,
wyznaczające ogniska najbardziej intensywnego użytkowania przestrzeni.
Dlatego też architektura i urbanistyka w istotnym stopniu decydują o tym
jak wygląda i funkcjonuje środowisko człowieka, w którym upływa nasze
życie;



gospodarka wodna: jest złożoną dziedziną techniki, która wykorzystując
prawa hydrauliki pozwala przystosować naturalny układ zasobów wod-
nych do potrzeb człowieka. Są to potrzeby różnorodne, począwszy od za-
opatrzenia w wodę oraz odprowadzania ścieków na potrzeby bytowe lud-
ności, poprzez wodę potrzebną rolnictwu, leśnictwu, przemysłowi i tury-
styce, aż do potrzeb komunikacji wodnej i energetyki opartej na zasobach
wodnych, a także ochrony przeciwpowodziowej. W celu zaspokojenia

tych wszystkich potrzeb tworzy się odpowiednie systemy wodne, które
pokrywają całą powierzchnię kraju. Tak więc inżynieria wodna jest jed-
nym z podstawowych czynników organizacji przestrzeni;



inżynieria  ruchu:  to  dziedzina  techniki  komunikacyjnej,  zajmującą  się
szeroko  pojętymi  przemieszczeniami  osób  i  towarów.  Zależnie  od  środ-
ków  transportu  wyróżnić  można  specjalizowane  działy  inżynierii  ruchu:
transport kolejowy, drogowy, wodny i powietrzny. Każdemu z tych rodza-
jów  transportu  odpowiada  właściwa  mu  sieć.  Wszystkie  te  sieci,  uzupeł-
niając się wzajemnie, tworzą w sumie system transportu, który przesądza
o dostępności poszczególnych obszarów i miejscowości, a w konsekwen-
cji o funkcjach społeczno-gospodarczych, jakie w nich mogą być spełnia-
ne;



łączność: jest dziedziną techniki zajmującą się przekazywaniem informa-
cji. Dziedzina ta dzieli się na łączność przewodową i bezprzewodową oraz
obsługę pocztową. Urządzenia tych trzech rodzajów składają się w sumie
na sieć łączności, która jest warunkiem rozwoju naszej cywilizacji. Jest to
trzeci podstawowy czynnik organizacji przestrzeni, którego rola ostatnio
gwałtownie wzrasta. Zaobserwowano bowiem, że rozwój łączności we
współczesnej cywilizacji obniża zapotrzebowanie na usługi transportowe,
w wielu sferach może nawet zastąpić transport. Łączność i transport okre-
śla się wspólnie pojęciem komunikacja;



inżynieria środowiska: jest młodą dziedziną techniki, która powstała na
tle  ustawicznych  zagrożeń  środowiska  naturalnego  przez  gospodarczą
działalność człowieka. Ekologia, o której była już mowa, mówi o tym, ja-
kie jest i powinno być środowisko, jako  warunek naszego istnienia i roz-
woju. Stwierdza też stopień zagrożenia i degradacji tego środowiska. Nie
zajmuje się natomiast technicznymi sposobami, za pomocą których można
środowisko  naturalne  chronić  i  regenerować.  To  jest  domeną  inżynierii
środowiska. Ta, jako nauka techniczna, opiera się z jednej strony na wyni-
kach nauk przyrodniczych, zwłaszcza ekologii, z drugiej zaś na technolo-
gii produkcji przemysłowej i rolniczej oraz technologii transportu i innych
działów działalności ludzkiej powodujących zagrożenia środowiska.



sozologia i sozotechnika: są trochę zapomnianymi dziś pojęciami, stano-
wiącymi  polski  wkład  w  rozwój  nauki  i  praktyki  ochrony  środowiska
przyrodniczego. Pojęcia te sformułował w latach 60-tych XX wieku Wale-
ry  Goetel.  Jego  idee,  rewolucyjne  jak  na tamte  czasy,  nie  zostały  jednak
szeroko  rozpowszechnione.  Sozologia  zajmuje  się  oceną  jakości  geogra-
ficznego środowiska człowieka, rodzajami i przyczynami jego degradacji
oraz sposobami poprawy. Pojęcie sozotechniki dotyczy prowadzonych  w
szerokim zakresie zabiegów technicznych w zakresie poprawy środowiska
w oparciu o podstawy naukowe.

Ta długa lista dyscyplin naukowych, składających się na podbudowę na-

ukową  gospodarki przestrzennej  uświadamia,  jak  bardzo  złożona  jest  jej  pro-
blematyka.  Gospodarowanie  w  przestrzeni  jest  więc  dziedziną  wymagającą
syntezy i ścisłej  współpracy interdyscyplinarnej. Często jest to bardzo trudne,
stąd  osiąga  się  w  praktyce  co  najwyżej  współpracę  wielodyscyplinarną.  Spe-
cjaliści różnych dziedzin wiedzy, składających się na ujęcie syntetyczne, pra-
cują  obok  siebie  na  zasadzie  połączenia  równoległego.  Ideałem  jest  jednak
połączenie ich wysiłków we wspólny proces.

Jednym z działań, w których uczestniczą przedstawiciele wielu różnych

dyscyplin jest praca nad konkretnym planem zagospodarowania przestrzenne-
go. Daje ona sposobność do wzajemnego porozumienia się, wymaga przezwy-
ciężenia jednostronności spojrzenia na przedmiot planu. Dobre tradycje prak-
tyki planowania przestrzennego w Polsce w znacznej mierze opierały się na
takiej partnerskiej współpracy.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakie gałęzie nauki wniosły istotny wkład do dyscypliny gospodarki prze-
strzennej?



Czym zajmuje się ekologia?

Praktyczny wymiar gospodarki przestrzennej
Funkcjonowanie gospodarki przestrzennej wygodnie jest wyjaśniać, jako

system, złożony z niezmiernie wielu elementów, które podzielić można na
bierne i czynne.

)

SYSTEM GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ

elementy bierne:

elementy czynne:

stacjonarne (działki)

podmioty gospodarki przestrzennej

wiążące (infrastruktura techniczna)

system regulacji

Pod pojęciem elementów biernych tego systemu należy rozumieć ele-

menty  stacjonarne – to jest tereny (obszary, działki) o zróżnicowanym użyt-
kowaniu,  oraz  elementy  wiążące  te  działki między  sobą  –  czyli  urządzenia  i
sieci infrastruktury technicznej. Na sieci infrastruktury technicznej składają się
wszelkie  szlaki  komunikacyjne,  sieci  wodociągu  i  kanalizacji,  linie  energe-
tyczne, rurociągi.

Elementy stacjonarne, czyli działki terenu, zależnie od sposobu użytko-

wania  mogą  mieć  rozmiary  bardzo  zróżnicowane:  od  rzędu  tysięcy  hektarów
(np.  w  leśnictwie)  lub  setek  hektarów  (np.  w  rolnictwie)  do  rzędu  kilkuset
metrów  kwadratowych  (w  przypadku  urządzeń  usługowych  i  budownictwa

) wg [ 14 ]

mieszkaniowego).  W  powszechnej  ewidencji  gruntów,  jako  główne  rodzaje
użytkowania stacjonarnego traktuje się: użytki rolne, powierzchnie leśne, wo-
dy,  tereny  mieszkaniowe,  tereny  przemysłu  i  górnictwa,  tereny  rekreacyjne
oraz  pozostałe  (np. nieużytki).  Rzecz  jasna,  każda  z tych  kategorii  może  być
dalej dzielona według bardziej szczegółowych kryteriów. Na przykład: użytki
rolne  na  pola  uprawne,  łąki  i  pastwiska,  sady  itp.;  tereny  przemysłowe  wg
rodzaju  lub  uciążliwości  prowadzonej  tam  działalności;  tereny  mieszkaniowe
na strefy zależnie od rodzaju i sposobu zabudowy.

Elementy wiążące (infrastruktura techniczna) także występują w ewiden-

cji  gruntów.  Ujmowane  są  tam  jako  "tereny  komunikacyjne".  Zajmują  one
bowiem fizycznie pewien teren, co nie odbiera im  cech urządzeń sieciowych.
Z punktu widzenia sposobu użytkowania terenu można je również dzielić. W
zakresie infrastruktury komunikacyjnej na tereny kolejowe, drogi i ulice, lotni-
ska  itp.;  w  dziedzinie  gospodarki  wodnej  na tereny  źródliskowe  (poboru  wo-
dy), filtry, oczyszczalnie ścieków itp. i analogicznie w innych działach infra-
struktury  technicznej. Inna  sytuacja  powstaje  przy  liczeniu powierzchni  prze-
wodów podziemnych (sieć wodociągowa i kanalizacyjna) i nadziemnych (linie
energetyczne  i  łączność  przewodowa),  które  przechodzić  mogą  pod  lub  nad
terenami stacjonarnymi. Liczy się wówczas szerokość pasa terenu niezbędnego
do  wydzielenia  ze  względu  na  bezpieczeństwo  i  oddziaływanie  przewodów.
Najmniej  na  zagospodarowanie  przestrzenne  wpływają  urządzenia  łączności
bezprzewodowej,  które  wymagają  jedynie  terenu  na  usytuowanie  urządzeń
przekaźnikowych.

W tym kontekście warto podkreślić wzajemne związki, jakie zachodzą

między elementami stacjonarnymi i elementami wiążącymi. Te ostatnie, czyli
cała infrastruktura techniczna, warunkują prawidłowe funkcjonowanie elemen-
tów  stacjonarnych.  Jednocześnie  zaś nasilanie  się  działalności  gospodarczej  i
wzrastająca intensywność użytkowania terenów zmuszają do inwestowania w
rozbudowę  urządzeń  i  sieci  infrastruktury  technicznej.  Z  powiązania  tego,
które  ma  charakter  sprzężenia  zwrotnego  (wzajemnej  zależności),  wynikają
istotne implikacje dla gospodarki przestrzennej.

Na pojęcie elementów czynnych składają się podmioty gospodarcze, tj.

właściciele i dysponenci przypisanych im działek terenu, oraz system regula-
cji rozwoju przestrzennego, będący w ręku władz odpowiedzialnych za funk-
cjonowanie gospodarki przestrzennej w poszczególnych miejscowościach,
regionach lub krajach.

Podmioty gospodarcze są jednocześnie podmiotami gospodarki prze-

strzennej na swoim terenie. Oznacza to, że (w granicach określonych prawem)
mogą one swobodnie użytkować teren na swoje cele. Pod tym względem nie
ma między nimi istotnych różnic, aczkolwiek pod względem skali swej dzia-
łalności, środków i siły oddziaływania na przestrzeń są one oczywiście bardzo
zróżnicowane.

Pomiędzy wszystkimi elementami systemu gospodarki przestrzennej, jak

w  każdym  systemie,  zachodzą  rozmaite  współoddziaływania.  Z  punktu  wi-
dzenia  omawianego  w  tym  podrozdziale  tematu  należy  rozpatrzyć  przede
wszystkim  oddziaływania,  jakie  zachodzą  między  podmiotami  gospodarki
przestrzennej  a  fragmentami  terenu  (działkami)  będącymi  w  ich  władaniu.
Można w tym względzie wyróżnić następujące rodzaje podstawowych oddzia-
ływań:


Podmioty  gospodarcze  –  wykonując  swe  zamierzenia, zainteresowane  są
w  uzyskaniu  potrzebnego  im  terenu.  Uzyskując  ten  teren  (najczęściej
kupując go) i zmieniając sposób jego użytkowania – zmieniają także pro-
porcje między różnymi sposobami użytkowania terenów w skali większe-
go obszaru, np. miasta. W wyniku masowości takich zdarzeń – struktura
sposobu  użytkowania  terenu  na  danym  obszarze  ulega  ciągłym  prze-
kształceniom.  Zjawisko  to  może  się  kształtować  korzystnie  bądź  nieko-
rzystnie  z  punktu  widzenia  interesu  poszczególnych  uczestników  tego
procesu jak i z punktu widzenia interesu publicznego (społecznego). Pod
pojęciem  struktury  korzystnej  rozumieć  należy  taką  strukturę,  w  której
proporcje w sposobie użytkowania terenów zachowują odpowiednią rów-
nowagę,  zapewniając  realizację  wszystkich  potrzeb  społecznych.  Istotne
jest też, aby każdy teren wykorzystywany był  w sposób  właściwy  w sto-
sunku do jego potencjalnych możliwości (tzw. bonitacji).



Poszczególne  podmioty  gospodarcze,  kierując  się  swym  własnym  intere-
sem  (cząstkową  racjonalnością  ekonomiczną),  dążą  do  zajęcia  możliwie
najkorzystniejszego  terenu  dla  swoich  celów.  Na  terenie  tym  przeprowa-
dzają  niezbędne  inwestycje,  a  następnie  prowadzą  działalność  gospodar-
czą lub – w przypadku budownictwa mieszkaniowego – po prostu użytku-
ją teren (działkę). Działalność gospodarcza jednakże, poza zamierzonymi
skutkami  dla  danego  podmiotu  gospodarczego,  z  reguły  niesie  ze  sobą
skutki wtórne (pozytywne bądź negatywne) dla otoczenia, to jest dla są-
siednich podmiotów gospodarczych i mieszkańców. Często skutki te mo-
gą być istotne dla całej społeczności lokalnej, regionalnej, a czasem nawet
dla całego kraju. Skutki negatywne naruszają interesy innych podmiotów,
między innymi mogą przyczyniać się do zagrożenia i degradacji środowi-
ska,  w  którym  dana  społeczność  żyje.  Powstaje  na  tym  tle  zagadnienie
prawidłowej  lokalizacji  obiektów  różnych  użytkowników,  nie  tylko  z
punktu widzenia ich korzyści, ale także racjonalności ogólnospołecznej.

W praktyce lokalizacyjnej można obserwować wiele błędów, powsta-

łych zarówno na tle niekompetentnych decyzji lub samowoli inwestorów.
Mogą to być przypadki lokalizacji przemysłu na wartościowych gruntach
rolnych lub w terenach leśnych. Szkodliwość takiej lokalizacji – w przy-
padku przemysłu uciążliwego dla otoczenia – polega nie tylko na bezpow-
rotnej stracie gruntu rolnego lub leśnego, ale przede wszystkim na zagro-

żeniu środowiska naturalnego w otoczeniu zakładu w postaci zniszczenia
drzewostanu, zatrucia  powietrza  i  gleby.  Błędy  lokalizacyjne  mogą  pro-
wadzić  do  zablokowania  możliwości  rozwoju  miasta  w  najkorzystniej-
szych  kierunkach  i  zagrożenia  jakości  życia  w  dzielnicach  mieszkanio-
wych. Nawet w drobnej, lokalnej skali błędy te mogą być bardzo uciążli-
we. Wystarczy dla przykładu wymienić dokuczliwe dla mieszkańców od-
działywanie  źle  zlokalizowanego  zakładu  produkcyjnego,  lub  niszczenie
krajobrazu przez samowolnie realizacje różnego typu budowli o charakte-
rze trwałej prowizorki.



Tereny  w  dyspozycji  poszczególnych  podmiotów  gospodarczych  mogą
być w trakcie ich działalności wykorzystywane właściwie lub niewłaści-
wie  (nadmiernie  bądź  niewystarczająco).  Niedostateczne  wykorzystanie
terenu  może  działać  na  szkodę  podmiotu  gospodarczego  (np.  w  rolnic-
twie), a wykorzystanie nadmierne (np. w postaci zbyt zagęszczonej zabu-
dowy) na jego niezasłużoną korzyść.

Ale w obu przypadkach straty ponosi społeczeństwo i gospodarka ja-

ko całość. W pierwszym przypadku straty przejawiają się w formie niedo-
statecznej efektywności gospodarowania, a w drugim – w pogorszeniu się
warunków życia i funkcjonowania gospodarki miasta, regionu czy całego
kraju. Na tym tle powstaje zagadnienie kontroli nad sposobem użytko-
wania terenu przez poszczególne podmioty gospodarcze.



Do  oddziaływań  między  podmiotami  gospodarczymi  a  ich  terenem  zali-
czyć  należy  też  stosunek  do  istniejącego  majątku  trwałego,  to  jest  do
zagospodarowania przestrzennego poszczególnych działek. Stosunek pra-
widłowy polega na konserwacji i utrzymywaniu istniejących budynków i
urządzeń.  Stosunek  nieprawidłowy  prowadzi  do  dekapitalizacji  majątku
trwałego  i  dopuszczaniu  do  jego  ruiny.  Jest  to  niegospodarność,  prowa-
dząca do oczywistych strat, nie tylko  właściciela terenu, ale i gospodarki
jako całości. Powstaje na tym tle potrzeba stałego nadzoru nad stanem, w
jakim utrzymywane są obiekty majątku trwałego.

Często właściciele zapominają, że stan, w jakim utrzymują posiadane

obiekty, jest nie tylko świadectwem ich własnej kultury, ale wpływa też
na atrakcyjność przestrzeni w szerszym sensie, wykraczającym poza gra-
nice ich działki. Działki sąsiednie tracą bowiem na atrakcyjności, co obni-
ża potencjalne korzyści, jakie z ich użytkowania mogłyby wyciągnąć inne
podmioty. Traci więc gospodarka jako całość.

W związku z tym w systemie gospodarki przestrzennej musi istnieć jesz-

cze jedna grupa elementów czynnych, pełniących funkcję regulatorów syste-
mu.  Działalność  podmiotów  gospodarczych  pozostawionych  samym  sobie,
bynajmniej nie gwarantuje racjonalnego działania – z punktu widzenia intere-
sów  społeczeństwa  –  ani  wykorzystania  przestrzeni  geograficznej,  ani  tzw.
ładu  przestrzennego.  Aby  system  gospodarki  przestrzennej  był  kompletny

potrzebne są władze odpowiedzialne za przestrzeń w imieniu społeczeństwa.
Prowadzą one politykę przestrzenną, wykorzystując w tym celu instrumenty
przewidziane w systemie prawnym danego kraju.

Podsumowując, można powiedzieć, że gospodarka przestrzenna w

swym wymiarze praktycznym jest to całokształt działalności w zakresie prze-
strzennego zagospodarowania i użytkowania gruntów. Na gospodarkę prze-
strzenną składają się następujące rodzaje działalności:


inwestycyjna, prowadzona przez podmioty gospodarcze prywatne, samo-
rządowe i państwowe – dla realizacji ich własnych celów i zadań;



koordynacyjno-regulacyjna, pełniona przez administrację rządową lub
samorządową, poprzez decyzje przestrzenne w sprawach przeznaczania,
sposobu użytkowania i zagospodarowania gruntów;



kontrolna, prowadzona w trybie nadzoru przez administrację publiczną –
z punktu widzenia zgodności z prawem.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co należy rozumieć pod pojęciem elementów biernych systemu gospo-
darki przestrzennej, a co pod pojęciem elementów czynnych?



Co oznacza gospodarka przestrzenna w wymiarze praktycznym oraz jakie
rodzaje działalności się na nią składają?

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

JAKO DYSCYPLINA NAUKOWA

Przestrzeń w teorii ekonomii
Ale gospodarka przestrzenna jest nie tylko dziedziną praktycznego działa-

nia – jest też dyscypliną ekonomii. Powstała jako rozwinięcie teorii ekonomii,
która  do  pewnego  czasu  wyjaśniała  zjawiska  i  procesy  nie  uwzględniając
czynnika  przestrzeni.  Przed  dostrzeżeniem  problematyki  przestrzeni  –  w  teo-
riach  wszystkich  głównych  szkół  ekonomicznych  gospodarka  nie  była  prze-
strzennie  zróżnicowana.  Można  powiedzieć,  że  miała  charakter  jednopunkto-
wy.  Nie  uwzględniano  problemów  wynikających  z  umieszczenia  zjawisk  i
procesów  ekonomicznych na pewnym  obszarze i różnego rozłożenia wynika-
jących  stąd  problemów  w  przestrzeni.  W  ten  sposób  rozważano  produkcję,
konsumpcję, zatrudnienie, inwestycje, wzrost gospodarczy, politykę gospodar-
czą.  Elementy  przestrzenne  w  ograniczonym  zakresie  występowały  w  teorii
renty  gruntowej,  obszarów  rynkowych,  mobilności  czynników  produkcji  i
handlu międzynarodowego.

Ekonomia klasyczna rozwijała się jako nauka o indywidualnym i społecz-

nym gospodarowaniu nastawionym na zysk. Paradygmatem tej nauki było

założenie, że człowiek w swym postępowaniu kieruje się zyskiem. Mniejszą
wagę przywiązywano natomiast do innych motywacji działania, wynikających
z systemu wartości moralnych, poczucia sprawiedliwości, potrzeby ładu i
piękna itp. Tymczasem wydaje się, że te tzw. czynniki pozaekonomiczne na-
bierają obecnie coraz większego znaczenia w kształtowaniu rzeczywistości.

Drugą cechą klasycznej ekonomii jest eksponowanie czynnika czasu.

Przykładem  jest  choćby  stopa  procentowa  –  miara  zysku.  Zupełnie  jednak
pomijano czynnik przestrzeni. Zakładano, że procesy gospodarcze teoretycznie
przebiegają w  jednym punkcie. Było to poniekąd uzasadnione, dopóki opero-
wano niewielkim zestawem celów, na które składały się: rozsądnie wyważony
wzrost gospodarczy, pełne zatrudnienie i względna stabilność cen.

Rzeczywistość okazała się jednak bardziej złożona. W zarządzaniu rozwo-

jem  większych  terytoriów  –  często  teorie  i  prognozy  ignorujące  aspekt  prze-
strzenny nie sprawdzały się. Zaczęto więc dostrzegać konieczność wprowadze-
nia do  ekonomii  czynnika przestrzeni.  Zamiast traktować  procesy  gospodarcze
jako  odbywające  się  teoretycznie  w  jednym  punkcie,  trzeba  było  rozpatrywać
obszar  jako  całość  składającą  się  z  wielu  podobszarów,  regionów,  a  w  nich  z
kolei wyodrębniać ich części składowe, w tym np. miasta i obszary wiejskie.

W kształtowaniu polityki społeczno-gospodarczej kraju, początkowo jed-

norodnie sformułowane cele, trzeba było rozdzielać i precyzować, uwzględnia-
jąc różne – często sprzeczne ze sobą interesy, zarówno poszczególnych dzia-
łów i gałęzi gospodarki narodowej, jak i społeczności regionalnych i lokal-
nych. Osiągnięcie ogólnych celów gospodarczych, przy jednoczesnym zaspo-
kojeniu potrzeb i aspiracji różnych grup ludności, okazało się zadaniem nie-
zwykle skomplikowanym, wymagającym wielu kompromisów.

Wprowadzenie czynnika przestrzeni do rozważań ekonomicznych wyma-

gało  uwzględnienia tzw.  oporu  przestrzeni.  Wiąże  się  to  z  zagadnieniem  do-
stępności, która jest podstawowym  warunkiem użytkowania przestrzeni przez
człowieka.  W  ten  sposób  jednak  problematyka  ekonomiczna  znacznie  się
skomplikowała.

Ponadto, wprowadzając do rozważań ekonomicznych konkretną prze-

strzeń geograficzną, należało uwzględnić jej zróżnicowanie pod względem
cech, zarówno naturalnych, jak i stworzonych przez człowieka. W związku z
tym trzeba było do ekonomii wprowadzić bogatą problematykę środowiska
naturalnego i jego przekształceń, także degradacji, spowodowanych gospodar-
czą działalnością człowieka.

Takie istotne skomplikowanie problematyki sprawiło, że konieczne stało

się żmudne budowanie od podstaw ekonomii, uwzględniającej nie tylko czyn-
nik czasu, ale i przestrzeni. Nie było bowiem usystematyzowanej teorii, która
uogólniałaby funkcjonowanie i rozwój gospodarki w jej zmienności prze-
strzennej. Teorii, która rozpatrywałaby gospodarkę, jako system miejsc i ob-
szarów, powiązanych siecią oddziaływań.

Twierdzenia teorii ekonomii pomijające wymiary przestrzenne są niepełne

i przedstawiają rzeczywistość w zbytnim uproszczeniu. Twierdzenia dotyczące
np. wytwarzania i podziału dochodów w społeczeństwie nie opisują rzeczywi-
stości, jeśli pomijają procesy kumulacyjne i powstawanie regionów bogatych i
biednych.  Twierdzenia  dotyczące  innowacji  i  ich  roli  we  wzroście  gospodar-
czym mają ograniczoną moc wyjaśniającą, jeśli pomijają regionalne zróżnico-
wanie wynalazczości oraz mechanizmy przepływu (dyfuzji) innowacji i zdol-
ności do ich wchłaniania. Twierdzenia dotyczące efektywności inwestycji dają
niepełne  wyjaśnienie,  jeśli  nie  uwzględniają  korzyści  koncentracji,  przy  ich
umiejscawianiu  w  przestrzeni.  Twierdzenia  dotyczące  zmian  w  gałęziowej
strukturze gospodarki są niepełne bez określenia wpływu profilu gospodarcze-
go obszaru, na którym te zmiany się odbywają – czy jest to obszar o tradycyj-
nej, mało elastycznej strukturze, czy też obszar nowej generacji, z innowacyj-
nymi  i  dynamicznymi  gałęziami  gospodarki.  Twierdzenia  dotyczące  wahań
gospodarczych,  aby  osiągnąć  wyższy  stopień  prawdopodobieństwa,  muszą
obejmować skutki przenoszenia wahań z regionu do regionu.

Tak więc współzależności gospodarcze ujmowane we wczesnej teorii eko-

nomii  najpierw  zdynamizowano  przez  wprowadzenie  czynnika  czasu.  Po
przejściu  od  statyki  do  dynamiki  systemów  gospodarczych  przyszła  kolej  na
następny  krok  w  rozwoju  teorii  ekonomii  –  uwzględnienie  wymiarów  prze-
strzennych.  Następowało  to  jednak  powoli.  Koncepcje  przestrzenne  były  ra-
czej dodawane do istniejącego zasobu wiedzy i przez długi okres nie powodo-
wały przestrzennego przemodelowania teorii ekonomii. Ważnymi krokami na
tej drodze były teorie lokalizacyjne Johanna Heinricha von Thünena i Alfreda
Webera  oraz  geograficzna  teoria  ośrodków  centralnych  Waltera  Christallera.
Proces  formowania  się  usystematyzowanej  przestrzennej  teorii  gospodarki
uwieńczyło pod koniec lat 30-tych XX wieku, dzieło Augusta Löscha.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Na czym polega „jednopunktowy” charakter przestrzeni w teoriach nie-
których szkół ekonomicznych?



Z czego wynika konieczność uwzględniania w ekonomii czynnika prze-
strzeni?

Rozwój teorii gospodarki przestrzennej
Między przestrzennymi wymiarami gospodarki ustalają się rozliczne po-

wiązania. Są one przez badaczy opisywane i wyjaśniane. Zauważone przy tym
prawidłowości stanowią punkt wyjścia w konstruowaniu teorii gospodarki
przestrzennej. Poniżej zostaną przedstawione w zarysie teorie, które odegrały
główną rolę w rozwoju myśli przestrzenno-gospodarczej.

)

) wg [ 4 ]

W początkach XIX wieku poszukiwano racjonalnego pod względem eko-

nomicznym, układu stref rolniczych wokół miast będących rynkiem zbytu dla
produktów  rolnych.  Pionierskie  prace  w  tym  względzie  prowadził  Johann
Heinrich von Thünen (1826). Jego zdaniem prawidłowy układ, powstaje, gdy
każdy  kawałek  ziemi  jest  użytkowany  w  sposób  dający  największą  rentę,  tj.
różnicę  między  przychodami  ze  sprzedaży  i  kosztami  transportu.  Koncepcja
Thünena  opierała  się  na  uproszczonych  założeniach,  które  przedstawiały  się
następująco:


przestrzeń rolnicza nie jest zróżnicowana pod względem urodzajności gle-
b;



istnieje jeden ośrodek konsumpcji produktów rolniczych z obszaru otacza-
jącego i nie ma on powiązań z innymi ośrodkami i obszarami (jest on izo-
lowany);



koszty transportu są funkcją odległości i masy ładunków;



ceny sprzedaży wszystkich produktów jednego rodzaju są jednolite.

W pierwotnym modelu Thünena zasada, która określa jakie miejsce zaj-

muje  dany  rodzaj  użytkowania  w  koncentrycznie  kształtujących  się  strefach
użytków,  była  prosta:  produkcja  rolnicza,  która  daje  największą  produkcję  z
hektara,  ponosi  najwyższe  koszty  transportu  a  więc  lokalizuje  się  najbliżej
rynku  zbytu.  Inne  rodzaje  produkcji  układają  się  w  kolejności  zależnej  od
wielkości produkcji z hektara. Każdy rodzaj użytkowania zajmuje więc strefę,
w której może dać wyższą rentę niż jakiekolwiek inne użytkowanie. Strefy te
układają  się  w  kształcie  pierścieni  wokół  ośrodka  centralnego  –  miasta.  Ze
względu  na  ten  charakterystyczny  kształt,  zasadę  odkrytą  przez  Thünena  na-
zywa się często „teorią pierścieni Thünena”.

Sytuacja komplikuje się przy bardziej realistycznych założeniach, np. gdy

uwzględni  się,  że  intensywność  użytkowania  ziemi  i  produkcja  z  hektara
zmienia się w obrębie jednego rodzaju produkcji i jednej strefy lub że produk-
ty  różnego  rodzaju  są  przewożone  przy  różnych  kosztach  transportu.  W  bar-
dziej realistycznych modelach w pobliżu miast lokalizują się np. uprawy  wa-
rzyw i owoców nie znoszące długiego transportu.

Znaczącym impulsem w rozwoju teorii i praktyki gospodarki przestrzennej

dała teoria lokalizacji przedsiębiorstwa przemysłowego sformułowana przez
Alfreda Webera z początków XX wieku (1909). Teoria ta oparta była na na-
stępujących założeniach:


jej przedmiotem była lokalizacja pojedynczego przedsiębiorstwa wytwa-
rzającego jeden produkt w określonej ilości;



określona była lokalizacja miejsc konsumpcji i źródeł surowców;



koszty transportu za tonokilometr przyjmowano jako jednolite;



techniczne wskaźniki produkcji przyjmowano jako stałe;



lokalizacja uznawano za optymalną, gdy minimalizowała koszty transpor-
tu.

Weber rozwiązał problem optymalnej lokalizacji przy pomocy przyrządu,

odwzorowującego  fizyczną  przestrzeń.  Znając  punkt  będący  ośrodkiem  kon-
sumpcji  oraz  dwa  dalsze  punkty,  będące  źródłami  zaopatrzenia  w  surowce,
wykonywał sztywną płytkę, odwzorowującą mapę. W punktach odbioru towa-
rów  i  zaopatrzenia  w  surowce  nawiercał  otwory  i  przeprowadzał  przez  nie
nitki. Do ich końców przywiązywał odważniki, których wielkość odpowiadała
iloczynowi  wagi  ładunków  nabywanych  lub  odbieranych  w  danym  punkcie
przez  jednostkowe  koszty  transportu  (koszty  tonokilometra).  Po  związaniu
nitek ze sobą  ciężarki swobodnie opadają. W tych warunkach węzeł usytuuje
się  w  punkcie  równowagi  sił,  który  jednocześnie  jest  punktem  optymalnej
lokalizacji  przedsiębiorstwa  przemysłowego,  jeśli  za  kryterium  optymalności
przyjmujemy  minimalne  koszty  transportu.  Rozwijając  eksperyment,  można
było powiększyć liczbę źródeł zaopatrzenia i rynków zbytu pod warunkiem, że
wykreślony wielobok był zawsze wypukły.

Po określeniu punktu minimalnych kosztów transportu Weber analizował

wpływ  płac  na  lokalizację  przedsiębiorstwa  przemysłowego.  Zakładał  przy
tym, że płace są przestrzennie zmienne i mogą wpływać na zmianę lokalizacji
przedsiębiorstwa w stosunku do wyznaczonego przedtem punktu minimalnych
kosztów  transportu.  Jeśli  celem  przedsiębiorstwa  jest  minimalizacja  łącznych
kosztów  (transportu  i  pracy),  przestrzenne  zróżnicowanie  kosztów  pracy  sta-
wało się dodatkowym wyznacznikiem optymalnej lokalizacji.

W celu znalezienia punktu minimalnych kosztów i optymalnej lokalizacji

przedsiębiorstwa  Weber  stosował  technikę  izodapan  –  linii  wyznaczających
jednakowe  koszty  transportu..  Wstępnie  ustalał  optymalną  lokalizację  ze
względu  na  minimalizację  kosztów  transportu,  a  następnie  przystępował  do
wyznaczania  pierwszej  z  izodapan.  Była  ona  linią  łączącą  wszystkie  punkty
wokół  punktu  początkowego,  dla  których  koszty  transportu  spowodowane
odchyleniem  od  minimum  wzrastają  o  jednostkę.  Druga  izodapana  łączyła
punkty, dla których koszty transportu wzrastają o dwie jednostki itd.

Wzrost kosztów transportu porównywany był następnie z poziomem kosz-

tów pracy, które mogły się obniżać wraz z odległością od punktu minimalnych
kosztów transportu. Linia łącząca punkty, w których wzrost kosztów transpor-
tu  był  równy  spadkowi  kosztów  pracy,  Weber  nazwał  izodapaną  krytyczną.
Jest  to  krzywa,  na  której  koszty  lokalizacji  w  każdym  z  punktów  są  równe
kosztom w punkcie początkowym. Weber starał się swoją metodą uwzględnić
także korzyści aglomeracji, które mogły pokrywać z nawiązką wzrost kosztów
transportu  i  pracy.  Metoda  graficzna  wyznaczanie  optymalnej  lokalizacji  za
pomocą izodapan – przy uwzględnianiu dużej liczby czynników – była jednak
złożona i mało przejrzysta.

Wielką popularność wśród geografów i ekonomistów zyskała koncepcja

systemu osadniczego Waltera Christallera (1933). Mówiła ona o prawidło-
wościach rozmieszczenia osiedli (miast i wsi) oraz o ich hierarchii. Była to

pierwsza  próba  sformułowania  ogólnej  teorii  wyjaśniającej  genezę  i  rozwój
sieci osadniczej jako systemu, w którym znajdują odbicie prawa ekonomiczne
i społeczne, niezależnie od miejsca i czasu. W ciągu kilku lat teoria ta zrobiła
światową karierę. Przede wszystkim zainteresowali się nią geografowie  osad-
nictwa, ekonomiści i urbaniści.

Christaller oparł swoją teorię na kilku tezach, m. in. na tym, że każdy

ośrodek (wieś, osiedle i miasto) jest ściśle powiązany z otaczającym go obsza-
rem. Ponadto ośrodek i otaczający go  obszar wzajemnie na siebie  oddziałują.
Drugą  tezą  było  występowanie  naturalnej  hierarchii  ośrodków.  Poszukując
praw wyjaśniających formowanie się systemu osadniczego, starał się wyjaśnić
zależności między liczbą, wielkością i rozmieszczeniem miast. Założenia teo-
retyczne  weryfikował  przez  porównanie  z  rzeczywistym  systemem  osadni-
czym, który ukształtował się w południowych Niemczech.

Christaller uznał miasto za centrum społeczności regionalnej i ośrodek po-

średniczący w handlowej obsłudze tej społeczności. W jego terminologii mia-
sto  było ośrodkiem centralnym. Ośrodki centralne różnią się  wielkością a ich
liczebność jest odwrotnie proporcjonalna do wielkości (dużych ośrodków  jest
mniej, a małych  więcej).  Ośrodki  większe  (wyższego  rzędu  w  hierarchii)  od-
działują na większe obszary i spełniają więcej funkcji centralnych – ich poziom
centralności jest wyższy. Ośrodki położone niżej w hierarchii (ośrodki niższe-
go  rzędu)  oferują  dobra  i  usługi  niższego  rzędu,  natomiast  ośrodki  położone
wyżej  w  hierarchii  (ośrodki  wyższego  rzędu)  oferują  dobra  i  usługi  zarówno
niższego, jak i wyższego rzędu.

Ranga dóbr i usług jest określana poprzez przestrzenny zasięg ich sprzeda-

ży. Istnieją charakterystyczne, typowe zasięgi dla poszczególnych dóbr i usług.
Zasięg  ten  jest  wyznaczany  przez  maksymalną  odległość,  którą  rozproszona
ludność  gotowa  jest  pokonywać,  aby  je  nabyć.  Odległość  rozumiana  jest  w
sensie  ekonomicznym,  tj.  w  kategoriach  czasu  i  kosztu.  Ranga  ośrodka  jest
funkcją trzech cech:


rozległością obsługiwanego obszaru,



liczbą ludności zamieszkującej obszar,



wysokością dochodów netto tej ludności.

W teorii Christallera obszary rynkowe poszczególnych dóbr i usług mają

kształt sześcioboków. Obszary  wyższego rzędu są wielokrotnością obszarów
niższego  rzędu.  System  obszarów  ma  więc  układ  hierarchiczny.  Podobnie
ośrodkom  wyższego rzędu są podporządkowane ośrodki niższego rzędu. Sieć
ośrodków ma również układ heksagonalny i hierarchiczny. Christaller założył,
że  relacja  między  liczebnością  ośrodków  należących  do  poszczególnych
szczebli  hierarchii  wynosi  3.  Główny  ośrodek  centralny  jest  jeden,  ośrodków
niższego szczebla jest trzy, kolejnego szczebla dziewięć, itd. W praktyce układ
ośrodków centralnych ulega modyfikacji, gdy uwzględni się dodatkowo czyn-
niki komunikacyjne i administracyjne.

Pierwsza ogólna teoria gospodarki przestrzennej jest dziełem Augusta

Löscha.

) Jego dzieło, opublikowane w roku 1940, stanowi wyraźną cezurę w

rozwoju myśli przestrzenno-gospodarczej. Zamknęło ono długi okres kształ-
towania się teoretycznego systemu gospodarki przestrzennej, a zarazem pobu-
dziło do wielu pytań, które inspirowały badaczy w następnych latach.

Lösch rozwinął teorię lokalizacji. Za kryterium optymalnej lokalizacji

przyjął maksymalizację zysku, w odróżnieniu od Webera, który poszukiwał
punktu minimalnych kosztów. Ta różnica przesłanek ma konsekwencje lokali-
zacyjne. Jeśli popyt na wyroby przemysłu nie jest wielkością stałą i wykazuje
zmienność (elastyczność) względem cen i dochodów, wówczas produkcja i jej
lokalizacja kształtują się odmiennie przy założeniu minimalizacji kosztów oraz
maksymalizacji zysków.

W koncepcji Löscha działalność przedsiębiorstw konkurujących jest

współzależna. Przy założeniu wolnej konkurencji liczba konkurentów na rynku
będzie wzrastała – rezultatem wolnej konkurencji jest tendencja do maksyma-
lizacji  liczby  podmiotów  gospodarczych.  Lokalizacja  przedsiębiorstw  jest
wypadkową  dwóch  przeciwstawnych  sił:  maksymalizacji  indywidualnych
zysków  i  maksymalizacji  liczby  podmiotów  gospodarczych.  Decyzje  moty-
wowane  tymi  dążeniami  prowadzą  do  przestrzennej  równowagi  działalności
gospodarczej.  Lösch  sformułował  tę  współzależność,  nie  doszedł  jednak  do
rozwiązania praktycznego.

Lösch uwzględniał korzyści aglomeracji (koncentracji) zarówno w sferze

produkcji, jak i w sferze konsumpcji. Za pomocą tego pojęcia wiązał problem
lokalizacji jednostek gospodarczych z problemem lokalizacji osiedli ludzkich.
Sednem dzieła Löscha jest pojęcie i teoria regionu ekonomicznego. Teorię tę
wyprowadził  z  przesłanek  czysto  ekonomicznych,  abstrahując  od  administra-
cyjnych i politycznych implikacji pojęcia regionu, widocznych  w teorii Chri-
stallera. Przesłanki teorii Löscha były następujące:


istnieje  rozległa  jednorodna równina z równomiernie rozmieszczoną  lud-
nością rolniczą i jednakowymi  warunkami transportu we  wszystkich kie-
runkach;



występują korzyści skali w produkcji oraz korzyści aglomeracji (koncen-
tracji);



przemieszczanie produktów pociąga za sobą koszty transportu;



gusty i preferencje ludności są jednakowe, natomiast popyt jest elastycz-
ny;



stosowany jest system cen loco magazyn wytwórcy;



przedsiębiorstwa dążą do maksymalizacji zysków;



prawidłowa organizacja systemu przestrzennego oznacza minimalizację
kosztów transportu.

) [ 13 ]

W procesie produkcji pojawiają się korzyści skali, które umożliwiają pod-

noszenie  jednostkowego  zysku.  Jednak  zbyt  powiększonej  produkcji  w  odda-
lonych  osadach  pociąga  za  sobą  dodatkowe  koszty  związane  z  transportem.
Wskutek  tego  przestrzenny  rozkład  produkcji  jest  rezultatem  wzajemnego
oddziaływania  korzyści  skali  produkcji,  związanej  z  koncentracją  (aglomera-
cją)  oraz  kosztów  transportu.  Przy  systemie  cen  loco  magazyn  wytwórcy  i
elastyczności  popytu,  całkowity  popyt  na  produkcję  będzie  malał  wraz  ze
zwiększaniem odległości od miejsca produkcji.

Stąd nasuwa się obserwacja, że dobra spożywane powszechnie – produ-

kowane są w dużej liczbie miejsc, bowiem ich rynki zbytu są małe. Dobra
nabywane rzadko –produkowane są w małej liczbie miejsc, bo ich rynki zbytu
są rozleglejsze.

W obrazie graficznym teoria Löscha przypomina wcześniejszą koncepcję

systemu  osadniczego  W.  Christallera.  I  tu  za  idealny  ekonomicznie  kształt
obszaru  rynkowego  uznano  sześciobok  foremny.  Sieć  takich  sześcioboków
pokrywa  w  sposób  ciągły  (bez  „pustych”  miejsc)  rozważaną  równinę  –  w
rysunku przypominając plaster miodu. Poza tym – ze wszystkich wieloboków
foremnych  sześciobok  najmniej  różni  się  on  od  koła,  które  charakteryzuje
równa  geometrycznie  dostępność  jego  środka  z  całego  obszaru.  Taki  układ
sprzyja  minimalizacji  kosztów  transportu  w  zaspokajaniu  popytu,  czyli  mak-
symalizowaniu popytu ludności zamieszkującej równinę.

Wielkość sześcioboków tworzących sieć obszarów rynkowych jest od-

mienna dla dóbr różnego rodzaju. Jeśli sieci te nałoży się na siebie, otrzyma się
obraz chaotyczny. Można jednak do tego chaosu wprowadzić porządek, ukła-
dając  sieci  tak,  aby  miały  przynajmniej  jeden  wspólny  punkt  środkowy.  W
punkcie  tym  powstaną  warunki  do  rozwoju  wielkiego  miasta,  dzięki  korzy-
ściom  aglomeracji.  Po  drugie,  sieci  należy  obracać  wokół  tego  ośrodka  tak
długo, aż uzyska się sześć sektorów z zagęszczonymi i sześć sektorów z nie-
licznymi miejscami produkcji. Układ taki posiada następujące właściwości:


największa liczba lokalizacji zbiega się w tych samych punktach;



największa liczba zakupów może być dokonywana na miejscu (rynek
lokalny);



suma odległości między lokalizacjami jest najmniejsza i w rezultacie nie
tylko przewozy, ale również długość linii transportowych są sprowadzone
do minimum.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



O czym mówi koncepcja systemu osadniczego W. Christallera?



Jakie pojęcie stanowi sedno ogólnej teorii gospodarki przestrzennej A.
Löscha?

Regionalistyka
W połowie lat pięćdziesiątych pojawiła się nowa dziedzina badań, znana

pod  angielską  nazwą  regional  science.  Jej  inicjatorem  i  organizatorem  był
Walter Isard. W Polsce przyjęło się tłumaczyć angielski termin jako „regio-
nalistyka”. Przez długie lata Isard tworzył konstrukcję metodologiczną i teore-
tyczną  swych  badań.  Jego  intencją  było  wypełnienie  luki,  która  powstała
wskutek utrzymywania się jednopunktowej ekonomii oraz opisowego i karto-
graficznego ujmowania problemów geografii. Regionalistyka akcentowała nie
tylko  nowe  problemy  badawcze  wynikające  z  praktyki  społeczno-
gospodarczej, lecz także wskazywała na możliwość rozwiązywania narosłych
problemów  regionalnych  nowymi  metodami.  Preferowała  metody  matema-
tyczne,  zapewniające  rygoryzm  naukowy.  Równocześnie  akcentowano  ko-
nieczność  konstruowania  teorii  dotyczących  miast  i  regionów.  Wyrażeniem
tych  teorii  miały  być  modele  matematyczne.  Deklarowano,  że  regionalistyka
jest  wielodyscyplinarną  nauką  społeczną,  zajmującą  się  przestrzennymi  za-
chowaniami ludzi i instytucji oraz ich zbiorów – miast i regionów. Przebiega-
jące w przestrzeni procesy fizyczne i biologiczne traktowano marginalnie.

Ta sytuacja zmieniła się na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesią-

tych.  Napór  problemów  środowiska  człowieka  nie  ominął  regionalistyki,
wręcz nabrały one wkrótce fundamentalnego znaczenia w tej nauce. Równole-
gły  postęp  w  geografii  oraz  naukach  społecznych  sprawił,  że  regionalistyka
szybko  wchłonęła  nowych  idee  społeczne  i  rozwinęła  kierunki  zorientowane
problemowo (w tym ekologicznie i społecznie) oraz aplikacyjnie.

Regionalistyka w początkowym okresie rozwoju była uprawiana na wyso-

kim  poziomie  ogólności.  Stopniowo  jednak,  w  wyniku  naturalnego  procesu
ewolucji i otwarcia na potrzeby społeczne, środowisko naukowe regionalistów
zaczęło  w  coraz  szerszym  zakresie  interesować  się  rozwiązywaniem  prob-
lemów,  zarówno  teoretycznych,  jak  i  praktycznych.  Rozległość  problematyki
sprawiła, że rozwinęły się różnorodne orientacje badawcze, które wpłynęły na
dzisiejszy  kształt  wiedzy  i  praktyki  w  obrębie  dyscypliny  gospodarki  prze-
strzennej.

Zagadnienia przestrzennej dynamiki i samoorganizacji wprowadzono

do gospodarki przestrzennej stosunkowo niedawno. Ich śledzenie w literaturze
przedmiotu zaczyna się zwykle od prac szwedzkiego geografa, Hagerstranda
(1967), który opracował model i wykonał badania empiryczne na temat dyfuzji
informacji  i  innowacji.  W  badaniach  ewolucji  systemów  miejskich  i  regio-
nalnych  obok  geografów  i  ekonomistów  wzięli  udział przedstawiciele  innych
dyscyplin, m.in. fizyki teoretycznej, zajmujący się synergetyką. Jest to wielo-
dyscyplinarna dziedzina nauki  badająca  wzajemne  oddziaływanie  komponen-
tów  w  złożonych  strukturach.  Takimi  strukturami  są  m.in.:  społeczeństwo,
miasta i regiony.

Po opublikowaniu przez Isarda jego prac nt. regionalistyki pojawiły się dalsze
próby integracji pola badawczego i metodologii badań właściwej gospodarce
przestrzennej jako wielodyscyplinarnej dziedziny nauki. Największy rozgłos
zyskały próby A.G. Wilsona i P. Krugmana. Obaj dostrzegli możliwość prze-
niesienia na grunt geografii swoich wcześniejszych doświadczeń naukowych z
dziedziny fizyki i ekonomii wraz z nawykiem traktowania problemów nauko-
wych z dużym rygoryzmem metodologicznym.

Książka Wilsona (2000) próbuje dokonać integracji gospodarki prze-

strzennej jako dyscypliny wiedzy. Autor wskazał te idee, które mogą tworzyć
fundament dalszego rozwoju. Głównym wynikiem jego badań było stwierdze-
nie, że do rozwiązywania problemów występujących w analizie miast i regio-
nów może być stosowany model interakcji i lokalizacji. W rezultacie prac
Wilsona opracowano wiele modeli odtwarzających złożone systemy prze-
strzenne. Stały się one podstawą wielostronnej i zintegrowanej analizy miast i
regionów.

Kolejnym osiągnięciem Wilsona było wprowadzenie do analizy społecz-

no-gospodarczej  miast  i  regionów  pojęcia  entropii  zaczerpniętego  z  fizyki.
Oznacza  ono  stopień  nieuporządkowania  elementów  i  procesów  (stanów)
występujących  w  danym  zbiorze.  Jest  więc  miarą  jego  nieokreśloności.  W
fizyce  uważa  się,  że  zjawiska  związane  z  przepływem  energii  przebiegają  w
kierunku maksymalizacji entropii. Podobnie zakłada teoria informacji. Wilson
przeprowadził dowód, że zasada maksymalizacji entropii może być stosowana
także  do  przewidywania  kierunków  rozwoju  innych  systemów,  w  tym  także
systemów przestrzennych.
P.  Krugman  (1999)  wskazał,  że  w  teorii  gospodarki  przestrzennej  powinien
nastąpić  zwrot  ku  ekonomii.  Zauważył  bowiem,  że  główni  teoretycy  ekono-
mii pomijali i zaniedbywali problematykę przestrzenną, uważając, że nie mie-
ści się ona w terminach ich teorii. Krugman postawił sobie za cel wypełnienie
tej luki i włączenie geografii ekonomicznej do głównego nurtu teorii ekonomii.
Tytuł jego głównego dzieła poświęconego, jak sam pisze, ponownemu odkry-
ciu  geografii  ekonomicznej,  brzmiał  „Ekonomia  przestrzeni”  (The  spatial
economy).

Krugman przyjął dwie proste idee. Pierwsza głosi, że producenci lokalizu-

ją się blisko swoich dostawców i odbiorców, z czego wynika, że wszyscy oni
chcą  lokalizować  się  blisko  siebie  (aglomeracja).  Druga  idea  głosi,  że  brak
możliwości  przemieszczania  niektórych  zasobów,  zwłaszcza  gruntów  i  w
wielu  przypadkach  pracy,  działa  jako  siła  odśrodkowa  przeciwdziałająca  do-
środkowej  sile  aglomeracji.  To  napięcie  między  siłami  odśrodkowymi  i  do-
środkowymi kształtuje ewolucję przestrzennej struktury gospodarki. Oparta na
tym założeniu analiza, daje wgląd w szeroki zakres zjawisk – od podstawowe-
go podziału gospodarki narodowej na przemysł i rolnictwo, do spontanicznego
powstania sieci miast o zróżnicowanej hierarchii.

W wyniku wieloletniego procesu rozwoju dzisiejsza regionalistyka jest

interdyscyplinarną dziedziną nauki, zajmującą się objaśnianiem gospodarcze-
go, politycznego i społecznego zachowania się w przestrzeni. Charaktery-
stycznymi cechami tej dyscypliny nauki są:


wprowadzenie zasadniczego wymiaru przestrzeni do istniejących już
nauk;



inderdyscyplinarna analiza wymiaru przestrzeni.

Głębokie wprowadzenie wymiaru przestrzeni do nauki, pociąga za sobą

konieczność traktowania zjawisk ogólnogospodarczych i ogólnospołecznych w
sposób  zróżnicowany  regionalnie  oraz implikuje  konieczność  analizy  oddzia-
ływania poszczególnych regionów  w całym systemie społeczno-gospodarczo-
przestrzennym.  Analiza  wymiaru  przestrzeni  wyraża  się  w  uwzględnianiu  i
szacowaniu  społecznych  kosztów  transportu,  barier  odległości,  barier  w  ko-
munikowaniu  się  oraz  mobilności  społecznej,  barier  handlowych  i  innych
niedogodności stwarzanych gospodarce i społeczeństwu przez przestrzeń.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Kiedy pojawiła się nowa dziedzina badań zwana „regionalistyką” i na
czym polegało jej znaczenie?



Czym zajmuje się i jakie cechy posiada współczesna regionalistyka?

KOMPONENTY PRZESTRZENI

Problematyka gospodarki przestrzennej jest bardzo szeroka i złożona.

Przestrzeń składa się bowiem z wielu komponentów, które można ująć w
dwóch zasadniczych grupach:


dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe, czyli środowisko, w którym
toczą się procesy społeczne i gospodarcze; w tej grupie jako podstawowe
można uznać środowisko przyrodnicze, będące zasadniczą podstawą go-
spodarowania i środowisko kulturowe, czyli te elementy środowiska, które
na przestrzeni wieków wytworzył człowiek, kształtując naszą cywilizację;



procesy rozwoju przestrzennego – w wyżej wymienionym środowisku
społeczeństwo, zaspokajając swoje potrzeby, uruchamia procesy, które
wpływają na zmiany zastanego kształtu przestrzeni; zatem pod wpływem
procesów społecznych i gospodarczych zmienia się kształt przestrzeni;

W celu prawidłowego gospodarowania w przestrzeni trzeba poznać jej

komponenty (elementy składowe) oraz występujące między nimi prawa i
współzależności. Dopiero na tej podstawie można kształtować działania, zmie-
rzające do osiągnięcia określonych celów indywidualnych i społecznych.

DZIEDZICTWO PRZYRODNICZE

I KULTUROWE

Środowisko przyrodnicze
Całość czynników ożywionych i nieożywionych, które w znaczeniu przy-

rodniczym  decydują  o  życiu  roślin i  zwierząt  oraz  o  funkcjonowaniu  ich nie-
ożywionego (abiotycznego) środowiska, będącego podłożem ich życia – okre-
śla  się  mianem  środowiska  przyrodniczego.  Pełni  ono  funkcje  przemiany
biologicznej i geochemicznej, przenoszenia informacji, produkcji i regulacji w
przyrodzie.  W rozumieniu  gospodarki przestrzennej  środowisko  przyrodnicze
stanowi całość warunków fizycznych i zasobów pochodzenia przyrodniczego,
które są używane i dostosowywane do różnorodnych potrzeb człowieka. Pełni
ono  też  funkcje:  użytkowe  i  estetyczne,  kulturowe  i  rekreacyjne  oraz  biolo-
giczne. Pozostaje pod presją obciążeń spowodowanych przez człowieka, które
mogą  prowadzić  do  jego  degradacji  i  naruszenia  równowagi  ekologicznej  w
przyrodzie. Taki wpływ i oddziaływanie człowieka na otaczające go środowi-
sko  przyrodnicze  nazywany  jest  antropopresją.  Elementy  wprowadzone  do
środowiska, powstałe w wyniku działania człowieka – nazywamy elementami
antropogenicznymi.

Badania interakcji człowiek – środowisko mogą być prowadzone w róż-

nym zasięgu przestrzennym, gdyż faktycznie interakcje te zachodzą na róż-
nych poziomach.

) W stosunku do środowiska geograficznego badania te mo-

gą dotyczyć zatem:


małych fragmentów terenu wyznaczanych w oparciu o naturalne kryteria
przyrodnicze (np. geokompleksy, zlewnie) lub sztuczne (wydzielonych
geodezyjnie);



lokalnych struktur przestrzennych: przyrodniczych (mikroregiony fizycz-
nogeograficzne) lub administracyjnych (gminy);



większych regionów (mezo- i makroregiony fizycznogeograficzne, więk-
sze dorzecza, powiaty, województwa, państwa);



całych kontynentów albo wręcz Ziemi jako całości.

W odniesieniu do drugiego podmiotu tych interakcji – podsystemu spo-

łecznego, przedmiotem badań może być:


pojedynczy człowiek lub niewielkie grupy ludzi,



społeczności lokalne (miejskie, wiejskie, gminne lub związane z innymi
specyficznymi funkcjami terenu, np. wypoczywające na danym obszarze),



społeczności regionalne (powiatowe, wojewódzkie, grupy etniczne),



narody lub społeczności państwowe,



mieszkańcy kontynentu lub całego globu.

Społeczności te kształtują struktury gospodarcze o rozmiarach proporcjo-

nalnych do swoich możliwości, które wchodzą w interakcje ze środowiskiem
przyrodniczym.

Ukształtowanie terenu

) ma istotny wpływ na sposób jego wykorzysta-

nia. Osiągnięcie właściwej wydajności w rolnictwie nie jest możliwe na terenie
zbyt zróżnicowanym wysokościowo. Rzutuje to  bezpośrednio na formy  orga-
nizacyjne upraw i na strukturę gospodarstw rolnych. Tereny osadnicze wyma-
gają  zdrowych  warunków  naturalnych  i możliwości  względnie  łatwego  zago-
spodarowania.  Korzystne  są  łagodne  zbocza  dobrze  nasłonecznione,  nieko-
rzystne tereny zbyt zróżnicowane i źle nasłonecznione, a także obszary zalega-
nia zimnego powietrza. Rzeźba terenu musi być  brana pod uwagę  w meliora-
cji,  przy  trasowaniu  dróg  i  sieci  uzbrojenia,  przy  wyznaczaniu  stref  ochron-
nych od powodzi, przy projektowaniu sztucznych zbiorników wodnych.

Rzeźba terenu jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech krajobra-

zowych.  Wykorzystanie  jej  indywidualności  i  walorów  może  być  ważnym
czynnikiem rozwoju.  Właściwe  wykorzystanie  rzeźby  terenu  przy  jego  zago-
spodarowaniu  jest  podstawą  technicznej  sprawności  i  ekonomiki  funkcjono-
wania struktur przestrzennych. Wyjątki odstąpienia od tej zasady są niesłycha-
nie  rzadkie.  W  obecnym  modelu  rozwoju  nie  wolno  pomijać  także  wartości

) typologia wg. [ 9 ]

) o komponentach wg [ 3 ]

estetycznych krajobrazu – każdy teren zarówno górzysty, pagórkowaty i płaski
ma swoje indywidualne, ale bezsprzeczne walory estetyczne. Walory te należy
dostrzec,  a  poprzez  prawidłowe  działania  rozwijać.  Zeszpecenie  krajobrazu  i
pogorszenie  jego  wartości  biologicznych  jest  bardzo  łatwe.  Straty  w  tym  za-
kresie  powodują  wymierne  efekty  społeczne  i  gospodarcze.  Społeczeństwo
traci bowiem jeden z ważniejszych składników jakości życia, gospodarka traci
możliwość  rozwoju  wielu  gałęzi,  dla  których  jakość  środowiska  i  krajobrazu
ma znaczenie decydujące.

Analizy ukształtowania terenu prowadzi się na podstawie map geomorfo-

logicznych lub na podstawie map z oznaczeniem warstwic (hipsometrii). Istot-
ne są przy tym różnice wysokości, stromość i kierunek zboczy (ze względu na
nasłonecznienie), rozległość wyodrębnionych w ten sposób obszarów. Na
podstawie konfiguracji pionowej terenu można ocenić jego przydatność pod
różne cele. Oczywiście o ostatecznym przeznaczeniu terenu decydują również
inne cechy środowiska geograficznego, ale ukształtowanie pionowe terenu jest
jednym z podstawowych kryteriów.

Warunki geologiczne określają zarówno możliwości wykorzystania go-

spodarczego terenu jak i sposoby jego zagospodarowania. Istotnym zagadnie-
niem w gospodarce przestrzennej, wynikającym z warunków geologicznych,
jest więc m.in. ocena jakości i zasobności złóż przydatnych do eksploatacji.
Analiza ta sprowadza się najczęściej do określenia:


rodzajów surowców;



lokalizacji, warunków zalegania i miąższości złoża;



zasobów złóż wg poszczególnych jego kategorii;



jakości kopaliny i jej składu;



obecnego i potencjalnego kierunku jej wykorzystania;



warunków górniczych oraz sposobów eksploatacji złoża;



opłacalności eksploatacji złoża.

Na podstawie badań geologicznych opracowuje się mapy rozmieszczenia

surowców mineralnych w skali kraju i regionu wraz z przekrojami ilustrują-
cymi miąższość i głębokość zalegania złóż. Analizuje się też zagadnienia opła-
calności eksploatacji i zasady technologii.

Eksploatacja złóż z natury rzeczy prowadzić może do naruszenia stosun-

ków  wodnych,  zmian  w  środowisku  przyrodniczym  i  dewastacji  krajobrazu.
Eksploatacja, a w szczególności prace odkrywkowe, które wymagają usunięcia
tzw.  nadkładu,  tj.  warstw  nie  nadających  się  do  eksploatacji,  leżących  nad
złożem  przeznaczonym  do  wydobycia,  powinny  być  prowadzone  w  sposób
uwzględniający  wymogi  ochrony  innych  komponentów  środowiska.  W  przy-
padku  podziemnej  eksploatacji  złóż  istotne  jest  określenie  terenów  zagrożo-
nych zapadaniem się warstw nadkładowych (szkód górniczych) oraz sposobów
ochrony powierzchni Ziemi i kierunków jej zagospodarowania.

Warunki klimatyczne mogą decydować o kierunkach gospodarki prze-

strzennej na danym obszarze. Dlatego celowe jest określenie klimatu lokalne-
go poszczególnych obszarów, a także wykrywanie i sygnalizowanie zmian,
które zachodzą w klimacie na skutek działalności ludzkiej lub przyczyn natu-
ralnych.

W zależności od wielkości obszaru, który poddajemy obserwacji – rozróż-

niamy makroklimat (np. części kontynentu, całego kraju lub dużej części kra-
ju), klimat lokalny nazywamy też mezoklimatem (części kraju: regionu i części
regionu), oraz mikroklimat charakterystyczny i odmienny dla małych obszarów
(np.  pasa  nadmorskiego,  południowego  zbocza  wzgórza,  wąskiego  pasa  pod
lasem,  polany  leśnej,  dzielnicy  miasta  itp.).  Należy  podkreślić,  że  różnice
klimatu  lokalnego  i  mikroklimatu  obszarów  położonych  nawet  w  bezpośred-
nim sąsiedztwie – bywają bardzo znaczne.

Nauka o klimacie – klimatologia, wyprowadza miarodajne wnioski jedynie

z wieloletnich, systematycznie prowadzonych obserwacji. Obserwacje meteoro-
logiczne na potrzeby gospodarki regionalnej wykorzystuje się przede wszystkim
do planowania zagospodarowania rolniczego, leśnego i ogrodniczego, zagadnień
osadnictwa  oraz  rekreacji  i  lecznictwa.  Poza  tym  obserwacje  te  są  niezbędne
przy  lokalizacji  zakładów  przemysłowych  szkodliwych  lub  uciążliwych  dla
otoczenia, przy trasowaniu ważniejszych dróg i w wielu innych zagadnieniach.
O  ile  nie  ma  odpowiednio  blisko  stacji  meteorologicznej  lub  materiału  ba-
dawczego z punktu obserwacyjnego, klimat ocenia się szacunkowo.

Najpełniejsze opracowania klimatologiczne przyjęło się robić dla celów

rolnictwa. Stosuje się tu od dawna wprowadzone metody klimatologii klasycz-
nej, przy czym uwzględnia się wymagania klimatyczne poszczególnych roślin
uprawnych.  Tradycyjnie  wykonywano  badania  klimatologiczne  dla  celów
hodowlanych.  W  obu  przypadkach  stosowane  są  szczegółowe  kryteria,  jakim
powinny odpowiadać poszczególne cechy klimatu, np. okresy i siła nasłonecz-
nienia,  temperatura  w  różnych  porach  roku  i  doby,  w  kilku  poziomach  od
poziomu  gruntu,  wilgotność  powietrza,  kierunki  i  siła  wiatrów,  zaleganie
mgieł,  pokrywa  śnieżna itp.  Uproszczone  badania  prowadzone  są  dla  potrzeb
klimatologii  uzdrowiskowej.  Mniej  precyzyjnie  podchodzi  się  też  do  badań
klimatycznych na potrzeby związane z lokalizacją miejsc zamieszkania.

Gospodarka przestrzenna musi uwzględniać cechy klimatyczne, ale trzeba

podkreślić, że sposobem zagospodarowania można w znacznym stopniu zmie-
nić klimat lokalny. Znane są skutki, korzystnego dla poprawy mikroklimatu
wpływu zbiorników wodnych (w tym sztucznych), znane są korzystne zmiany
mikroklimatu powodowane przez właściwie przeprowadzone zalesienia.

Warunki hydrologiczne mają zasadnicze znaczenie zarówno dla jakości

życia mieszkańców, jak i dla zagospodarowania regionu. W zakresie hydrolo-
gii dla potrzeb gospodarki przestrzennej określa się potencjalne znaczenie wód
regionu, analizując następujące elementy:



wody powierzchniowe, a więc rzeki, strumienie, jeziora i stawy; istotne tu
jest rozeznanie obfitości tych wód w różnych porach roku, możliwości
wystąpienia powodzi lub suszy, a także rodzaje i stopień zanieczyszcze-
nia;



wododziały główne i między dopływami – ich obszary i możliwości połą-
czeń;



tereny podmokłe – ich zasięg, znaczenie w systemie przyrodniczym, spo-
sób ewentualnego ich wykorzystania lub melioracji;



pierwszy poziom wód gruntowych – bardzo istotny dla osadnictwa i
upraw;



wody podziemne – ich rozmieszczenie, stan zasobów oraz wydajność
warstw wodonośnych.

Występujący i pogłębiający się obecnie w wielu krajach, a między innymi

i  w  Polsce,  kryzys  w  gospodarce  wodnej  zmusza  do  intensywnego  działania
przede wszystkim w zakresie oczyszczania wód oraz problematyki zapewnie-
nia  odpowiedniej  ilości  wody  na  tzw.  terenach  deficytowych,  to  jest  o  więk-
szym zapotrzebowaniu na wodę od jej zasobów tam występujących. Prócz tego
częstym  problemem  jest  konieczność  utrzymania  przewozów  drogami  wod-
nymi, co wiąże się ze sprawnością żeglowną rzek i systemu kanałów.

Wody powierzchniowe są też istotnym elementem krajobrazu podnoszą-

cym jego walory estetyczne i gospodarcze. Zagospodarowanie terenów wokół
strumieni, rzek, jezior i stawów powinno być przedmiotem starannych analiz.
Nadwodne tereny rekreacyjne mogą zwiększać w znaczącym zakresie zarówno
jakość życia mieszkańców jak i możliwości rozwoju turystyki jako sektora
gospodarki.

Warunki glebowe bada się pod względem ich przydatności dla gospodar-

ki rolnej, ogrodniczej, hodowlanej i leśnej. Mapa rozmieszczenia poszczegól-
nych typów i klas gleb  opracowywana jest na podstawie badań genetycznych
(powstanie  rodzajów  gleby)  i  bonitacyjnych  (klasyfIkacja  gleb).  Lokalizacje
inwestycji  nie  związanych  bezpośrednio  z  wykorzystaniem  gleby,  powinny
mieć miejsce na terenach o słabszych warunkach glebowych.

Poważnym problemem jest erozja gleb. Zjawisko to występuje na skutek

współdziałania  szeregu  uzupełniających  się  wzajemnie  negatywnych  konse-
kwencji działań w gospodarce leśnej, wodnej, rolniczej i przemysłowej. Zjawi-
ska związane z erozją gleb mogą być także niebezpieczne i w postaci nagłych
osuwisk  zagrażać  siedzibom  ludzkim.  Niewłaściwa  gospodarka  przemysłowa
doprowadzić może także m.in. do dewastacji gruntów.

Zasoby przyrodnicze to całość komponentów fizycznych, bogactw i su-

rowców ożywionej i nieożywionej przyrody, które znajdują się w troposferze,
litosferze i hydrosferze. Umożliwiają one życie populacji zwierzęcych i roślin-
nych oraz działalność społeczną i gospodarczą człowieka. Należą do nich
zjawiska cieplne, powietrze i opady, minerały i kopaliny, grunty użytkowe,

martwe substancje organiczne, wody podziemne i powierzchniowe oraz popu-
lacje biotyczne (żywe). Generalnie dzielą się na zasoby odnawialne i nieod-
nawialne.

Powierzchnia Ziemi wraz z cienką warstwą podłożą, wodami i dolną czę-

ścią atmosfery – to biosfera, strefa życia, przestrzeń zamieszkała przez orga-
nizmy żywe. Dziedzina nauki badająca organizmy w ich środowiskach, popula-
cje zwierzęce i roślinne oraz różnego typu zespoły organizmów, ich strukturę,
funkcjonowanie, zmienność i wzajemne zależności – nazywa się ekologią.

)

Wzajemnie powiązany układ, składający się z organizmów żywych (bio-

cenozy) i jej środowiska (biotopu) określa się mianem ekosystemu. W ekosys-
temie wzajemnie na siebie oddziałują żywe organizmy i nieożywiona część
środowiska oraz zachodzi obieg materii i przepływ energii. Zawiera on abio-
tyczne i biotyczne części składowe.

Tak więc podstawowe jednostki ekologiczne zwane ekosystemami, złożo-

ne są z biocenozy, która tworzy organizację ożywionej przyrody, oraz z bioto-
pu,  który  tworzy  jej  nieożywioną  przestrzeń życiową.  W  tej  całości  funkcjo-
nalnej występują zjawiska i procesy, związki i zależności właściwe dla danego
ekosystemu. Ekosystemy, np. leśne, wodne, łąkowe czy glebowe, funkcjonują
na  obszarach  przyrodniczych  i  zurbanizowanych,  tworząc  części  składowe
większych jednostek ekologicznych. Mogą istnieć układy ekologiczne sztucz-
ne  lub  przekształcone  przez  człowieka,  np.  pole  uprawne.  Ten  szczególny
przypadek nazywa się agroekosystemem (agrobiocenozą lub agrocenozą).

Jednostką wyższą od ekosystemu jest biom, który stanowi bioregion ro-

ślinny i zwierzęcy utworzony pod wpływem swoistego klimatu oraz specyficz-
nych warunków podłoża (np. step, pustynia). Granice biomów są wyznaczane
głównie przez temperaturę i opady.

Biocenoza zatem to zespół populacji roślin, zwierząt i drobnoustrojów ży-

jących  w  określonym  środowisku  –  biotopie,  stanowiący  autonomiczną  jed-
nostkę  ekologiczną  o  biologicznej  równowadze  dynamicznej,  o  określonych
powiązaniach  między  organizmami  i  abiotycznymi  czynnikami  środowiska.
Istnieją biocenozy pól uprawnych, łąk, torfowisk, a wysoce złożoną organiza-
cję biocenotyczną stanowi las. Roślinna część biocenozy nazywana jest fitoce-
nozą – są to zbiorowiska roślinne. Badaniami fitocenozy zajmuje się fitosocjo-
logia  (socjologia  roślin)  –  nauka  o  zbiorowiskach  roślinnych  i  ich  typach,
prawidłowościach  rządzących  składem  florystycznym,  strukturą,  ekologią  i
dynamiką, oraz o ich rozmieszczeniu na kuli ziemskiej.

Biotop to naturalne środowisko o swoistym zespole czynników abiotycz-

nych, stanowiące podłoże życia danej biocenozy. Rośliny i zwierzęta – w
oparciu o określone warunki środowiska, czyli biotop – tworzą ściśle współży-
jącą ze sobą organizację – biocenozę. Związki w niej występujące nie są pro-

) definicje wg [ 24 ]

ste, lecz miewają często charakter pośredni i skomplikowany, zaś przebiegają-
ce w nich procesy są długotrwałe i niełatwe do wyśledzenia.

Geokompleksem określa się część terytorium, zawartą w granicach fi-

zyczno-geograficznych, w której występuje względna jednorodność budowy
(struktury) i prawidłowo funkcjonujący zespół wzajemnie powiązanych kom-
ponentów przyrodniczych.

Obszar o lokalnych warunkach sprzyjających przeżyciu określonego ga-

tunku zwierząt lub roślin, podczas gdy na innych terenach wyginęły one wsku-
tek zmian środowiska – nazywany jest ostoją.

Nisza ekologiczna to specyficzny obszar zasiedlony przez pojedyncze ga-

tunki  lub  skupiska  gatunków  (szczególnie  roślin  zarodnikowych  i  zwierząt
bezkręgowych),  o  zbliżonych  wymaganiach  pod  względem  zawartości  sub-
stancji  odżywczych,  wilgoci,  światła  itp.  Natomiast  siedlisko  to  całokształt
warunków  rzeźby,  wodnych,  glebowych,  klimatycznych  w  miejscu  występo-
wania gatunku roślin i zwierząt lub ich zespołów.

Biocenoza nie jest zjawiskiem statycznym stałym i niezmiennym, w któ-

rym  panuje  trwała  równowaga,  lecz  ulega  ciągłym  zmianom  i  przekształce-
niom.  Zmiany  krótkofalowe,  sezonowe  nie  wnoszą  do  biocenozy  istotniej-
szych przemian jakościowych, natomiast zmiany długofalowe, przekształcają-
ce  jedną  biocenozę  w  inną,  noszą  nazwę  sukcesji.  Gospodarcze  działanie
człowieka wprowadza do rozwoju biocenozy ogromne zmiany, mające charak-
ter  pozytywny  lub  negatywny.  Często  działanie  gospodarcze  tak  intensywnie
wpływa na dokonywanie się ujemnych zmian w biocenozie, że naturalne śro-
dowisko  człowieka  –  biotop  człowieka  –  jest  zagrożony.  Występują  nawet
takie  obszary,  na  których  niemożliwe  jest  już  życie  człowieka  i  zostały  one
wyludnione.  Dlatego  problematyka  ekologiczna  jest  niezwykle  ważna  w  go-
spodarce przestrzennej.

Ekologia daje podstawy poznawcze do ochrony środowiska przyrodni-

czego – zachowania, właściwego wykorzystania oraz odnowy zasobów i
składników przyrody: świata roślin i zwierząt, a także kompleksów i ekosys-
temów przyrodniczych. Ochrona ta ma za zadanie:


utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów,



zachowanie bioróżnorodności, czyli różnorodności gatunkowej – rozma-
itości form życia na Ziemi.,



zachowanie dziedzictwa geologicznego.

Dla stabilności ekosystemów poważne zagrożenie stanowi działalność

człowieka. Powoduje ona dostarczanie (emisję) do atmosfery, do gleby lub do
wód – rozmaitych substancji w trzech stanach skupienia oraz różnych postaci
energii. Czasami również źródłem takiej emisji są procesy naturalne. Wielkość
emisji określa rodzaj i ilość wprowadzanych do środowiska substancji lub
energii w określonym czasie oraz stężenie lub poziom tych substancji lub
energii, w szczególności w gazach odlotowych, wprowadzanych ściekach oraz

wytwarzanych odpadach. Wielkość  emisji danego zanieczyszczenia przenika-
jącego  do  środowiska  w  określonym  czasie,  mierzy  się  więc  np.  w  kg/rok.
Zanieczyszczenia  występujące  w  powietrzu  w  postaci  cząstek  stałych  o  naj-
drobniejszych  wymiarach  nazywa  się  zanieczyszczeniami  pyłowymi.  Opad
zanieczyszczeń  to  ilość  (masa)  zanieczyszczeń  pyłowych  opadających  na
podłoże (wyrażona np. w tonach pyłu/km2/rok).

Imisja zanieczyszczeń to wielkość stężenia zanieczyszczeń w powietrzu w

danym miejscu i czasie. Jest wyrażana w jednostkach wagowych na jednostkę
objętości  powietrza  (np.  mg  pyłu/m3).  Stężenia  zanieczyszczeń  gazowych  są
wyrażane  dodatkowo  w  jednostkach  objętości  danego  zanieczyszczenia  na
jednostkę  objętości  powietrza,  np.  stężenie  dwutlenku  siarki  równe  1  ppm
oznacza, że w 1 m3 powietrza znajduje się 1 cm3 dwutlenku siarki, co stanowi
jego milionową część.

Zanieczyszczenie i ubytki gleby są silnie odczuwalnym problemem w rol-

nictwie. Niepokojąco zwiększa się ilość obszarów podlegających erozji, wy-
stępuje niepokojące zjawisko stepowienia, do niedawna jeszcze bardzo wydaj-
ne gleby tracą swoje wartości. Występuje też niezwykle groźne dla człowieka
zjawisko potoków błotnych (lawin błotnych) – niszczącego zabudowania
spływu drobnego materiału skalnego, nasiąkniętego wodą po stoku.

Innym poważnym niebezpieczeństwem dla gleby jest stosowanie środków

chemicznych  zwalczających  owady  i  choroby  roślin  oraz  nawozów  mineral-
nych.  Stosowanie  tych  środków  przez  dłuższy  czas  powoduje  niekorzystne
zmiany  w  glebie,  jak  np.  spadek  zawartości  próchnicy,  zakwaszanie,  zmniej-
szanie się ilości składników gleby itp. W okolicach silnie uprzemysłowionych
występuje groźne zatruwanie gleb przez opad pyłów.  Zanieczyszczenia gleby
spływają wraz z wodą do wód, rozprzestrzeniając się na znacznym obszarze i
powodując problemy w zapewnieniu właściwych parametrów wody pitnej.

Ogólnie pod terminem ochrona środowiska rozumie się podjęcie lub za-

niechanie określonych działań, umożliwiające zachowanie lub przywracanie
równowagi przyrodniczej. Ochrona środowiska polega w szczególności na:


racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasobami śro-
dowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju (ta zasada omówiona
będzie w następnym rozdziale),



przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom,



przywracaniu elementów przyrodniczych do stanu właściwego.

W odróżnieniu od ochrony środowiska, terminem ochrona przyrody

określa się system działań mających na celu zachowanie, właściwe  wykorzy-
stanie  oraz  odnawianie  zasobów  i  składników  przyrody,  a  w  szczególności
roślin  i  zwierząt  oraz  kompleksów  przyrodniczych.  Ochrona  przyrody  jest
prawnym obowiązkiem każdego obywatela, organów administracji publicznej,
a także jednostek organizacyjnych oraz osób prowadzących działalność wpły-
wającą na przyrodę. Do szczególnych form ochrony przyrody należy:



tworzenie parków narodowych,



uznawanie określonych obszarów za rezerwaty przyrody,



tworzenie parków krajobrazowych,



wyznaczanie obszarów chronionego krajobrazu,



wprowadzanie ochrony gatunkowej roślin i zwierząt,



wprowadzanie indywidualnej ochrony: pomników przyrody, stanowisk
dokumentacyjnych, użytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-
krajobrazowych.

Opracowywane są specjalne plany ochrony dla obszarów objętych ochro-

ną oraz programy w celu ochrony gatunków i ich siedlisk. Sporządza się je dla
obszarów  o  szczególnych  walorach  przyrodniczych  objętych  ochroną  prawną
oraz ich otulin. Plany takie posiadają parki narodowe, rezerwaty przyrody oraz
parki  krajobrazowe.  Ustalenia  planów  ochrony  są  obowiązujące  dla  podmio-
tów dokonujących zmian w przeznaczeniu terenu lub jego zainwestowaniu.

Park narodowy jest to obszar o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha

wyróżniający  się  szczególnymi  wartościami naukowymi,  społecznymi,  kultu-
rowymi i wychowawczymi. Na terenie parku ochronie podlega całość przyro-
dy.  Wokół  parku  tworzy  się  strefę  ochronną  (otulinę).  Park  narodowy  jest
udostępniany  zwiedzającym,  jednak  na  określonych  warunkach  (odpłatność,
poruszanie  się  po  wytyczonych  szlakach  pod  kierunkiem  przewodnika  itp.).
Utworzenie parku narodowego następuje w wyniku decyzji rządu. Dla terenów
parku i jego otuliny sporządza się plany ochrony. Parkiem zarządza dyrektor,
przy którym działa rada naukowa jako organ doradczy.

Rezerwat przyrody to obszar obejmujący ekosystemy zachowane w sta-

nie naturalnym lub mało zniszczone, określone gatunki roślin i zwierząt, ele-
menty przyrody nieożywionej. Wokół rezerwatu przyrody może być tworzona
strefa ochraniająca – otulina. Uznania określonego obszaru za rezerwat przy-
rody dokonuje minister odpowiedzialny za ochronę środowiska. Dla rezerwatu
także sporządza się specjalny plan ochrony.

Obszar chroniony ze względu na swe wartości przyrodnicze, historyczne i

kulturowe – nazywa się parkiem krajobrazowym. Celem jego tworzenia jest
zachowanie wspomnianych jego wartości i upowszechnienie ich w warunkach
racjonalnego gospodarowania. Wokół parku może być utworzona otulina
chroniąca park przed wpływami zewnętrznymi. O utworzeniu parku krajobra-
zowego decyduje minister odpowiedzialny za ochronę środowiska. Dla parku
krajobrazowego wraz z otuliną sporządza się plan ochrony.

Z wyróżniających się krajobrazowo terenów o różnych typach ekosyste-

mów,  lub  dla  powiązania  obszarów  cennych  przyrodniczo  –  tworzy  się  tzw.
obszary chronionego krajobrazu. Ich zagospodarowanie powinno zapewnić
stan  względnej  równowagi  ekologicznej  obszaru  jako  całości.  Wprowadzenie
ochrony  przyrody  w  formie  wyznaczenia  obszaru  chronionego  krajobrazu
następuje  w  drodze  rozporządzenia  wojewody,  które  określa  nazwę  obszaru,

jego położenie, ewentualny zasięg otuliny oraz ograniczenia sposobów jej
użytkowania i zagospodarowania.

Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywio-

nej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historycz-
no-pamiątkowej  i  krajobrazowej  oraz  odznaczające  się  indywidualnymi  ce-
chami,  wyróżniającymi  je  z  otoczenia.  W  szczególności  są  to  sędziwe  lub
okazałych  rozmiarów  drzewa  i  krzewy,  źródła,  wodospady,  wywierzyska,
skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie.

Stanowiskami dokumentacyjnymi przyrody nieożywionej nazywamy

ważne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsca występowania for-
macji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych
oraz fragmenty eksploatowanych i nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i
podziemnych.

Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosys-

temów, znaczące dla zachowania unikatowych zasobów środowiska, jak: natu-
ralne  zbiorniki  wodne,  śródpolne  i  śródleśne  "oczka  wodne",  kępy  drzew  i
krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nie użytkowanej roślinności, staro-
rzecza,  wychodnie  skalne,  skarpy,  kamieńce  oraz  stanowiska  rzadkich  lub
chronionych gatunków roślin i zwierząt, w tym miejsca ich sezonowego prze-
bywania  lub  rozrodu.  W  obszarach  tych  należy  stosować  specyficzne  formy
gospodarowania. Jest to ekosystem mało zmieniony, będący podstawą zacho-
wania  zasobów  genowych  dzikiej  roślinności  i  odtwarzania  zanikających  ty-
pów środowiska.

Istnieje też pojęcie „zespołów przyrodniczo-krajobrazowych”, jako

podstawa do ochrony wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego
i kulturowego w celu zachowania jego wartości estetycznych.

Jak wspomniano, strefa ochronna zabezpieczająca park narodowy, park

krajobrazowy lub rezerwat przyrody przed szkodliwym oddziaływaniem czyn-
ników zewnętrznych nazywana jest otuliną. Na obszarze otuliny obowiązują
określone zasady rozwoju oraz plany ochrony środowiska przyrodniczego.

Obszar leśny szczególnie chroniony ze względu na określone zadania

przyrodnicze lub użytkowe nazywa się lasem ochronnym. Za takie mogą być
uznane:  lasy  chroniące  powierzchnię  ziemi  i  gleby  oraz  brzegi  wód  i  źródła
rzek,  drzewostany  uszkodzone  przez  przemysł,  drzewostany  nasienne,  ostoje
zwierząt  objętych  ochroną  gatunkową,  lasy  mające  znaczenie  przyrodniczo-
naukowe  i  ważne  dla  bezpieczeństwa  państwa.  Za  lasy  ochronne  uznaje  się
także lasy położone w granicach administracyjnych miast liczących ponad 50
tys.  mieszkańców  i  w  odległości  do  10  km  od  ich  granic, w  strefach  ochron-
nych sanatoriów i uzdrowisk oraz w strefie górnej granicy lasów. Uznanie lasu
za ochronny następuje na podstawie zarządzenia ministra odpowiedzialnego za
ochronę środowiska.

Obszary chronione składają się na krajowy system obszarów chronio-

nych.  System  ten  stanowi  układ  przestrzenny  wzajemnie  uzupełniających  się
form  ochrony  przyrody,  połączonych  korytarzami  ekologicznymi.  Bowiem
dla prawidłowego funkcjonowania ekosystemów niezbędna jest ciągłość prze-
strzenna  obszarów  chronionych.  Tworzy  się  więc  strukturę,  nastawione  na
wytworzenie w skali kraju i regionów ciągłego układu obszarów ekologicznie
aktywnych,  w  tym  zwłaszcza  obszarów  leśnych  i  nawodnych.  Ważnymi  ele-
mentami krajowego systemu obszarów chronionych są istniejące i projektowa-
ne  obszary  chronione  prawnie,  jak  parki narodowe,  parki  krajobrazowe  i  ob-
szary  chronionego  krajobrazu.  Krajowy  system  obszarów  chronionych  obej-
muje 30% terytorium Polski.

Korytarz ekologiczny to obszar będący trasą przemieszczania się osob-

ników różnych populacji. Zapewniają one większy kontakt osobników, gwa-
rantując wymianę genów i trwanie danego gatunku. Sięgacz ekologiczny to
obszar stanowiący łącznik między korytarzem a niszą ekologiczną.

W przestrzeni wyróżnia się też korytarze przewietrzające, jako ciągłe

pasy terenu, wolne od zabudowy,  w  obrębie terenów  otwartych, o szerokości
co najmniej 500 m, porośnięte niską roślinnością. Ze  względu na łatwość ru-
chu powietrza w takim terenie (mały tzw. współczynnik szorstkości) – koryta-
rze  te  ułatwiają  napływ  świeżego  powietrza na  obszary  zurbanizowane.  Jako
korytarze wykorzystuje się najczęściej doliny, otwarte obniżenia i inne wklęsłe
formy terenu położone zgodnie z przeważającymi kierunkami wiatru.

Dla obszarów leśnych sporządza się plany urządzenia lasu, określające

zadania  gospodarki leśnej  (pozyskiwanie  drewna, zalesienia,  pielęgnacja,  go-
spodarka  łowiecka)  i  potrzeby  infrastruktury  technicznej,  sporządzane  zasad-
niczo  na  okres  10  lat.  Dla  lasów  prywatnych  może  być  sporządzany  plan
uproszczony.

Warto podkreślić, że zagadnienia dotyczące ekologii nie wiążą się wy-

łącznie z obszarami, w których dominują elementy przyrodnicze. Także miasto
jest odrębnym i właściwym układem ekologicznym, analogicznym pod wzglę-
dem  hierarchicznym  do  innych  ekosystemów.  Ekosystem  miasta  rozumiany
jako układ strukturalno-funkcjonalny, składający się z elementów biotycznych
(populacja ludzka, rośliny i zwierzęta) oraz abiotycznych (beton, asfalt, infra-
struktura  nadziemna  i  podziemna)  stanowi  środowisko,  w  którym  zachodzą
podstawowe procesy  obiegu materii i przepływu energii. Miasto jest układem
ekologicznym  całkowicie  zdominowanym  przez  człowieka.  Jego  potrzeby
fizjologiczne  i  kulturowe,  przy  znacznym  zagęszczeniu  na  obszarach  miej-
skich, wywierają głęboki wpływ zarówno na sferę abiotyczną, jak i biotyczną.
Pomimo  dużej  niezależności  i  znacznego  zakresu  kulturowej  kontroli  swego
siedliska,  człowiek  pozostaje  elementem  określonej  biocenozy,  nazywanej
urbicenozą lub antropocenozą, której poza nim samym i w pełni udomowio-

nymi gatunkami funkcjonują liczne gatunki nie podlegające jego kontroli.
Tego typu problematyką zajmuje się odrębna dyscyplina – ekologia miasta.

System przyrodniczy miasta to obszar w którym jest położone miasto,

składający się z geokompleksów o określonej strukturze i związkach funkcjo-
nalnych oraz podporządkowane im funkcje pozaprzyrodnicze miasta, np.
mieszkaniowa, produkcyjna i cała infrastruktura. Wydzielone tereny miejskie,
pokryte głównie roślinnością lub zabudowane w niewielkim procencie, o bi-
lansie cieplnym, powierzchni czynnej i bilansie wodnym zbliżonych do natu-
ralnych tworzą system terenów otwartych miasta. Elementy tego systemu to:
rzeźba powierzchni, sieć hydrograficzna, gleby. Zasadą tworzenia systemu jest
ciągłość układów przyrodniczych w przestrzeni i ich stałość.

Oprócz działań ochronnych podejmuje się też na niektórych obszarach

działania na rzecz przywrócenia środowisku jego stanu użytkowego, np. biolo-
gicznej produkcyjności gleby. Ma to miejsce gdy uprzednio nastąpiło jego
zdewastowanie przez przemysł lub klęski żywiołowe. Takie działania nazywa-
ne są rekultywacją.

Pod pojęciem tym należy rozumieć wszystkie przedsięwzięcia, które ko-

nieczne  są  do  odtworzenia  i  nowego  ukształtowania  krajobrazu  na  terenach,
których  stan  czasowo  uległ  pogorszeniu  lub  zostały  zniszczone  w  wyniku
ingerencji  gospodarczej  człowieka.  Tego  rodzaju  ingerencją  mogą  być  np.
kopalnie  odkrywkowe  węgla  brunatnego,  żwirownie,  hałdy  odkrywkowe  lub
urządzenia  oczyszczania  i  przetwarzania  odpadów  miejskich.  W  niektórych
przypadkach określonych przez prawo występuje obowiązek rekultywacji, np.
w przypadku wysypisk odpadów.

Istnieje też pojęcie renaturyzacji środowiska lub „restytucji środowiska”,

związane z zabiegami w środowisku zmienionym lub zdegradowanym, przy-
wracającymi mu jego pierwotne cechy i związki w geokompleksach i ekosys-
temach.

Ochrona środowiska stanowi jedno z podstawowych narzędzi równoważe-

nia rozwoju. Nie chodzi jednak wyłącznie o bezpośrednie związki społeczeń-
stwa  z  podsystemem  przyrodniczym,  gdyż  powodzenie  ochrony  środowiska,
rozumianej  jako  utrzymanie  aktualnego  stanu  zasobów  i  walorów  przyrod-
niczych, a w niektórych przypadkach nawet jego wzbogacanie, zależy w dużej
mierze od działań prowadzonych w systemie gospodarczym i społecznym oraz
w zakresie gospodarki przestrzennej. Ochrona środowiska ujmowana w sposób
klasyczny  miała  przeciwdziałać  degradacji  przyrody,  czyli  powstrzymywać
rozprzestrzenianie  się  (dyspersję)  zanieczyszczeń  w  środowisku.  W  praktyce
działanie takie najczęściej polega na tworzeniu "centrów", w których kumulują
się zanieczyszczenia, takich jak oczyszczalnie ścieków, składowiska odpadów,
urządzenia  wychwytujące  produkty  spalania  paliw  –  dzięki  nim  możliwe  jest
utrzymanie względnie dobrej jakości środowiska na pozostałych obszarach.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co oznacza pojęcie „ekosystem” i jakie są jego części składowe?



Co oznacza termin „antropopresja”?



Co oznacza termin „ochrona środowiska” i czym różni się on od „ochrony
przyrody”?



Z jakich elementów składa się krajowy system obszarów chronionych?



Co oznacza termin „rekultywacja”?

Dziedzictwo kulturowe
Otoczenie, w którym toczą się procesy społeczne i gospodarcze składa się

ze środowiska przyrodniczego i środowiska kulturowego, czyli tych elemen-
tów, które na przestrzeni wieków wytworzył człowiek, kształtując naszą cywi-
lizację;

Na środowisko kulturowe składa się zatem otoczenie materialne i niema-

terialne,  wartości  cywilizacyjne  oraz  obiekty  i  obszary  o  funkcjach  kulturo-
twórczych i symbolizujących. Środowisko kulturowe tworzone jest z material-
nych  zasobów  dziedzictwa  historycznego,  przekazywanych  doświadczeń  po-
koleniowych i współczesnych działań kulturalnych. Wyodrębniają się z niego
obiekty (np. pomniki) i działania (np. obrzędy religijne) o  silnie utrwalonych
funkcjach symbolizowania i komunikowania się społeczeństwa w danym krę-
gu kulturowym.

W gospodarce przestrzennej całokształt spuścizny przedmiotów nieru-

chomych, a także poszczególne przedmioty o wartości historycznej, artystycz-
nej i kulturowej określa się mianem dziedzictwa kulturowego. Składają się na
nie w szczególności:


dzieła  budownictwa, urbanistyki  i architektury,  jak  historyczne  założenia
urbanistyczne, parki i ogrody dekoracyjne, cmentarze, budowie i ich wnę-
trza wraz z otoczeniem, zespoły  budowlane o  wartości architektonicznej,
budowle  mające  znaczenie  dla  historii  budownictwa,  dzieła  sztuk  pla-
stycznych;



obiekty etnograficzne, jak typowe układy zabudowy osiedli wiejskich,
krajobrazy ukształtowane przez człowieka oraz szczególnie charaktery-
styczne budowle i urządzenia;



pamiątki historyczne: pola bitew oraz miejsca innych ważnych zdarzeń
historycznych, obozy zagłady oraz inne tereny i budowle związane z wy-
darzeniami historycznymi;



obiekty archeologiczne i paleontologiczne: ślady pierwotnego osadnictwa,
jaskinie, kopalnie pradziejowe, grodziska, cmentarzyska, kurhany itp.;



obiekty techniki i kultury materialnej, jak stare kopalnie, huty, warsztaty,
budowle, konstrukcje itp.

wg [21]

Przedmioty dziedzictwa kulturowego mogą być objęte ochroną prawną ja-

ko zabytki, ale nawet jeśli nie zostały uznane za zabytki mogą i powinny być
chronione ze względu na wartości, które ze sobą niosą.

Zabytkiem nazywamy nieruchomość lub rzecz ruchomą, a także ich czę-

ści lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i
stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia. Ich zachowanie leży w
interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystycz-
ną lub naukową. Zabytek nieruchomy to nieruchomość, jej część lub zespół
nieruchomości, które spełniają powyższe kryteria. Zabytek ruchomy to przed-
miot, posiadający cechy zabytkowe.

Zabytek archeologiczny to zabytek, będący powierzchniową, podziemną

lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z
nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów.

Ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez

władze publiczne działań, mających na celu:


zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umoż-
liwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i
utrzymanie;



zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla warto-
ści zabytków;



udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków;



przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi za-
bytków za granicę;



kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków;



uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu prze-
strzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.

Bez względu na stan ich zachowania – ochronie i opiece podlegają w

szczególności następujące zabytki nieruchome:


krajobrazy kulturowe,



układy urbanistyczne (na obszarach wiejskich stosuje się termin – układy
ruralistyczne) i zespoły budowli,



dzieła architektury i budownictwa,



dzieła budownictwa obronnego,



obiekty techniki, a zwłaszcza kopalnie, huty, elektrownie i inne zakłady
przemysłowe,



cmentarze, parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni,



miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybit-
nych osobistości lub instytucji.

Stosuje się następujące formy ochrony zabytków:



wpis do rejestru zabytków, prowadzonego przez odpowiedni urząd (kon-
serwatora zabytków lub konserwatora przyrody);



uznanie za pomnik historii, co może uczynić Prezydent Rzeczypospolitej
Polskiej;



utworzenie parku kulturowego, co należy do kompetencji władz gminy,
a ma na celu ochronę wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabyt-
kami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budow-
lanej i osadniczej;



ustalenia ochrony w prawie lokalnym (planie zagospodarowania prze-
strzennego).

Minister odpowiedzialny za sprawy dziedzictwa narodowego może przed-

stawić Komitetowi Dziedzictwa Światowego wniosek o wpis zabytku na listę
dziedzictwa światowego, w celu objęcia go ochroną na podstawie Konwencji w
sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjętej
w Paryżu w 1972 roku.

Wojewódzki konserwator przyrody uznaje obiekt przyrodniczy za pomnik

przyrody prawnie chroniony. Mogą to być stare drzewa, aleje, stanowiska
rzadkich roślin i odkrywki geologiczne.

Objęcie ochroną ogranicza prawa właściciela obiektu. M.in. pozwolenia

wojewódzkiego konserwatora zabytków wymaga:


prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowla-
nych;



wykonywanie robót budowlanych w otoczeniu zabytku;



dokonywanie podziału zabytkowej nieruchomości;



zmiana przeznaczenia zabytku lub sposobu korzystania z niego;



umieszczanie na zabytku urządzeń technicznych, tablic, reklam oraz napi-
sów;



podejmowanie innych działań, które mogłyby prowadzić do naruszenia
substancji lub zmiany wyglądu zabytku.

Przez zespół zabytkowy należy rozumieć zgrupowanie budowli oraz ota-

czających je terenów, które z uwagi na swe walory poznawcze lub emocjonal-
ne zasługuje na zachowanie. Wpisanie do rejestru zabytków zespołu zabytko-
wego  nie  wyklucza  osobnego  wpisania  tam  poszczególnych  obiektów,  wcho-
dzących w jego skład. Zespół zabytkowy może obejmować zarówno całą jed-
nostkę  osadniczą  (miasto,  osadę.  wieś).  jak  i  jej  część,  zarówno  obiekty  po-
wstałe w odległej, jak i niedalekiej przeszłości. W jego obrębie mogą znajdo-
wać się, albo nawet przeważać, elementy krajobrazu naturalnego. Wiele postu-
latów  zmierzających  do  ochrony  zespołów  zabytkowych  odnosi  się  tak  do
miast, jak i do osad wiejskich czy nawet do niewielkich grup budynków wraz z
otaczającym  je  krajobrazem  naturalnym,  albo  i  do  kompleksów  zieleni  poło-
żonych poza obszarem osiedli.

Różnorodne czynności. zmierzające za pomocą środków prawnych. Organi-

zacyjnych, budowlanych i innych do zabezpieczenia dziedzictwa kulturowego

przed zniszczeniem lub zniekształceniem, określa się terminem ochrona. Poję-
ciem konserwacji obejmuje się działalność mającą na celu zachowanie i utrwa-
lenie substancji zabytkowej, zahamowanie procesów jego destrukcji oraz doku-
mentowanie  tych  działań.  Restauracja  oznacza  przywrócenie  zabytkowi  lub
jego  częściom  dawnego  stanu,  wyeksponowanie  wartości artystycznych  i  este-
tycznych zabytku,  w  tym –  jeżeli  istnieje taka  potrzeba  –  uzupełnienie lub  od-
tworzenie jego części, oraz dokumentowanie tych działań. Pojęcie rekonstruk-
cja odnosi się do obiektów całkowicie zniszczonych lub już nie istniejących.

Stosowany jest też termin rewaloryzacja oznaczający przywrócenie albo

zwiększenie  wartości  zespołów  zabytkowych.  Ma  ono  szerokie  znaczenie.
Rewaloryzacja  może  obejmować  różne  zabiegi  konserwacji, restauracji  i mo-
dernizacji wyposażenia budynków oraz zmianę ich funkcji, usuwanie obiektów
szpecących,  odpowiednie  zagospodarowanie  obszaru  zespołów  zabytkowych
oraz  ich  otoczenia  itp.  Stanowi  ona  często  podstawowy  warunek  skutecznej
ochrony.

)

Postawa wobec dziedzictwa kulturowego jest dziś zasadniczo inna, niż by-

ła  dawniej.  Obojętny  lub  niechętny  stosunek  do  budowli  powstałych  w  prze-
szłości  i  nie  odpowiadających  aktualnym  wymaganiom  lub  upodobaniom
architektonicznym  ustąpił  miejsca  zainteresowaniu  nimi  oraz  docenianiu  ich
wartości. Potrzeba ochrony i rewaloryzacji cennego dziedzictwa znalazła szer-
sze  zrozumienie.  Wzmożone  zainteresowanie  ochroną  zagrożonej  przeszłości
nie  jest  wyrazem  tendencji  do  zaniedbywania  potrzeb  współczesnych,  ale
stanowi konsekwencję przemian zaszłych w psychice współczesnego człowie-
ka,  w  jego  dążeniach  i  aspiracjach.  Dziś  trudno  jest  uwierzyć,  że  jeszcze  w
1804  roku  poważnie  rozważano  rozbiórkę  krakowskiego  Barbakanu  i  Bramy
Floriańskiej – aby zaopatrzyć miasto w tani materiał budowlany. Akcja ochro-
ny  i rewaloryzacji  budynków  oraz  zespołów  zabytkowych  włącza  się  dziś do
znacznie szerszej kampanii, której zadaniem jest podniesienie walorów środo-
wiska życia człowieka.

Przyczyny zainteresowania dziedzictwem są natury poznawczej i emocjo-

nalnej. Odczuwany jest coraz silniejszy związek i zainteresowanie pokoleniami,
które odeszły i z ich dorobkiem materialnym. Wzrasta zainteresowanie dziejami
i kulturą własnego miasta, regionu, narodu i całego świata. Wzrost ruchliwości
powoduje chęć zapoznania się w bezpośrednim kontakcie z osiągnięciami mi-
nionych wieków – wydaje się, że zainteresowanie to będzie się nasilać.

Zabytki przeszłości zależnie od roli, którą kiedyś odegrały, mogą mieć du-

że znaczenie dla umacniania poczucia tożsamości narodowej, regionalnej czy
lokalnej – ale również dla integracji międzynarodowej. W budowlach wznie-
sionych przez poprzednie pokolenia, znalazły czytelne odbicie charaktery-

) problematykę zasad ochrony i konserwacji dziedzictwa kulturowego omó-

wiono wg [ 17 ]

styczne cechy kultury kraju, regionu lub miejscowości oraz ważne wydarzenia
z ich dziejów. Zespoły zabytkowe tworzą skarbiec pamięci narodowej i uzmy-
sławiają jednostce jej powiązanie ze społecznością, której cząstkę stanowi.
Zainteresowanie dziedzictwem kulturowym może mieć też coraz większe
znaczenie gospodarcze.

W tym względzie chodzi nie tylko o ramy życia, jakie tworzą stare budyn-

ki, ulice i place, ale także o życie, które je wypełnia. Nie chodzi więc tylko o
„zabalsamowanie” historycznych miast i obiektów, ale o zachowanie ich przy
życiu oraz wypełnienie treścią odpowiadającą współczesnym potrzebom spo-
łecznym.

Podstawowe znaczenie dla ratowania obiektów i zespołów zabytkowych

mają  przepisy,  zakazujące  rozbiórki  i  przebudowy  obiektów  podlegających
ochronie oraz nakazujące szczególne wymogi wobec budowy lub przebudowy
budynków na działkach położonych w obrębie zespołów zabytkowych oraz w
ich pobliżu itp. Jednakże takiej ochronie biernej, opartej na zakazach i ograni-
czeniach,  musi  towarzyszyć  znacznie  trudniejsza,  operująca  różnorodnymi
środkami  działania  ochrona  czynna,  polegająca na  szeroko  pojętej  rewalory-
zacji dziedzictwa kulturowego. Może to być:


rewaloryzacja techniczna, obejmująca roboty budowlane niezbędne do
usunięcia braków konstrukcyjnych i do modernizacji budynków;



rewaloryzacja funkcjonalna, polegająca na wyznaczeniu zespołom za-
bytkowym funkcji współczesnych, właściwych z uwagi na chęć poszano-
wania dziedzictwa, oraz na korekcie sposobu użytkowania;



rewaloryzacja estetyczna (architektoniczna), zajmująca się pełnym wy-
dobyciem lub wzbogaceniem jakości architektury;



rewaloryzacja otoczenia (środowiskowa), wymagająca odpowiedniego
zagospodarowania terenu zespołu i jego otoczenia, wprowadzenia nie-
zbędnych urządzeń usługowych, usunięcia obiektów niepożądanych itp.

Dopóki celem ochrony zabytków była konserwacja poszczególnych bu-

dowli,  zwłaszcza  wyróżniających  się  wybitnymi  walorami  artystycznymi,
zadanie to spoczywało na barkach konserwatorów. Sytuacja zmieniła się, gdy
powstał  problem  ochrony  rozległych  zespołów,  znalezienia  dla  nich  funkcji
odpowiadających  współczesnym  potrzebom,  zabezpieczenia  ich  przed  zagro-
żeniami związanymi z rozwojem albo i stagnacją miasta.

Utrzymanie dawnych funkcji zespołów zabytkowych, zarówno samych

budynków, jak ulic i placów, w zasadzie wskazane, jest nie zawsze możliwe.
Wymagania  stawiane  lokalom  przeznaczonym  na  cele  mieszkaniowe  zwięk-
szają  się,  potrzeby  podlegają  zmianom.  Wzrostowi  miasta  towarzyszy  po-
wstawanie  nowych  ognisk  życia  społecznego  i  gospodarczego.  Podstawowe
znaczenie  przy  poszukiwaniu  nowych  funkcji  dla  poszczególnych  obiektów
lub zespołów zabytkowych ma analiza jej granicznej pojemności zwanej czę-
sto chłonnością.

Budynki zabytkowe zasadniczo powinny pełnić funkcje, które od-

powiadają ich strukturze i układowi wnętrz, a w związku z tym nie wymagają
niepożądanych przekształceń. Z reguły przeznaczenie budynków na cele zbli-
żone do tych, dla których zostały wzniesione, ułatwia ochronę substancji histo-
rycznej.  Główną tkankę  zespołów  zabytkowych  tworzą na ogół  domy  miesz-
kalne.  Zachowanie  ich  dotychczasowych  funkcji  jest  przeważnie  rozwiąza-
niem najwłaściwszym, oczywiście wtedy, kiedy można zaspokoić elementarne
wymagania  dotyczące  jakości  mieszkań  i  ich  wyposażenia  w  usługi  podsta-
wowe.  Mieszkania  w  starych  domach  mogą  być  bardzo  cenione,  zwłaszcza
gdy położone są w centrum miasta, w środowisku o wysokich walorach funk-
cjonalnych i estetycznych.

Wykorzystanie zespołów zabytkowych na współczesne potrzeby może

jednak wymagać wprowadzania zmian do substancji historycznej – w zakresie
nie zagrażającym jej walorom, ale także dostosowania sposobu użytkowania
zespołów do ich charakteru i możliwości.

Utrzymanie harmonii między formą a wypełniającą ją treścią, między bu-

dynkiem lub  zespołem  budynków  a  ożywiającymi  je  funkcjami  stanowi  pod-
stawowy  warunek  ochrony  dawnej  zabudowy  i  jej  integracji  z  otoczeniem.
Osiągnięcie  takiej  harmonii  wymaga  jednak  nie  tylko  adaptowania  starych
budowli do nowych potrzeb, w granicach dopuszczalnych z uwagi na ich war-
tość historyczną, ale także dostosowania wymagań i przyzwyczajeń użytkow-
ników  do  życia  w  środowisku  historycznym.  Użytkownicy  powinni  się  zgo-
dzić na to, że funkcjonowanie w zabytkowym otoczeniu nakłada pewne ogra-
niczenia  i  nie  może  spełniać  wszystkich  warunków  dostępnych  w  nowych
obiektach, ale może i powinno wynagradzać te ewentualne braki swymi szcze-
gólnymi walorami.

Krajobraz miejski powstaje w wyniku nawarstwień powstałych z upływem

czasu.  Stanowi  odbicie  przemian  stosunków  społecznych.  rozwoju  środków
technicznych,  zmian  upodobań  estetycznych  i  możliwości  ich  zaspokajania.
Także poglądy na zadania konserwacji i restauracji budynków  oraz rewalory-
zacji  zespołów  zabytkowych  ulegały  zasadniczym  zmianom,  a i  dziś  ścierają
się  przeciwstawne  tendencje.  Główny  spór  dotyczy  tego,  w  jakim  zakresie
należy  przywracać  historyczny  kształt  budowli,  usuwając  elementy  nowsze.
Odsłonięcie warstwy starszej powoduje zniszczenie młodszej oraz wypaczenie
obrazu  procesu  historycznego.  Chęć  odtworzenia  stanu  pierwotnego  grozi
zastąpieniem tkanki autentycznej przez wątpliwej wartości rekonstrukcję.

Wartość autentyzmu w zabytkach jest oczywista, podobnie jak niewątpli-

we są niebezpieczeństwa związane z odbudową obiektów nie istniejących czy
też  z  restauracją  obiektów  zniekształconych  albo  z  przenoszeniem  w  nowe
miejsce  obiektów  zachowanych  lecz  narażonych na  zagładę.  Ogólnych  zasad
ochrony  nie należy  stosować  schematycznie  w  najrozmaitszych  przypadkach,
do  których  się  mogą  odnosić.  Inaczej  należy  postępować  w  odniesieniu  do

wielkich dzieł sztuki a inny tam, gdzie mamy do czynienia z zespołami skrom-
nych anonimowych budynków, ulegających zniszczeniu wskutek obojętności i
zaniedbania.  Rewaloryzacja  architektoniczna  zespołu  zabytkowego  musi
uwzględniać  wiele  motywów,  przemawiających  za  restauracją  czy  rekon-
strukcją, a nie kierować się jedynie troską o autentyzm.

Troszcząc się o autentyzm zespołu zabytkowego trzeba mieć na uwadze

nie tylko autentyzm materii, czyli zachowanie historycznej substancji budow-
lanej, ale także autentyzm struktury krajobrazu miejskiego. Każde pozostawie-
nie pustki w miejscu, w którym stał ongiś budynek, powoduje zniekształcenie
stanu  pierwotnego  i  może  przynieść  duże  straty  zespołowi  zabytkowemu.
Nowe  budynki  wznoszone  w  zespołach historycznych  muszą nawiązywać  do
struktury  krajobrazu  miejskiego.  Ochrona  zespołów  historycznych  nie  może
ograniczać się do zachowania zabytkowych obiektów. Równie ważna, a często
trudniejsza jest ochrona charakterystycznych cech ukształtowania zespołu, sta-
nowiących o jego indywidualnym wyrazie.

Wprowadzenie budynków stanowiących opozycję (kontrast) wobec są-

siedztwa  jest  wskazane,  gdy  różnorodność  elementów  stanowi  charaktery-
styczny rys zespołu. W takich przypadkach obok cech różnicujących występu-
ją także cechy wiążące poszczególne części w harmonijną całość. Nowa zabu-
dowa  może  uwydatnić  walory  wielkiego  dzieła  architektonicznego,  gdy  jest
mu  świadomie  podporządkowana  –  szkodzi  mu,  gdy  zamiar  skontrastowania
prowadzi do rozwiązań agresywnych.

Nowe obiekty nie powinny szkodzić symbiozie zabudowy zabytkowej z

przyrodą.  Ważne  jest,  aby  nie  przesłaniały  i  nie  zniekształcały  atrakcyjnych
widoków,  aby  nie  naruszały  zieleni  wymagającej  ochrony.  Miejsca  krajobra-
zowo eksponowane wymagają szczególnej troski. Jeśli miasto leży w dolinie i
może być  oglądane z góry, istotne znaczenie ma sposób ukształtowania i po-
krycia  dachów  oraz  wszelkich  elementów,  które  dostrzega  się  z  wysokości.
Może być wskazane otwarcie nowych widoków panoramicznych lub fragmen-
tarycznych  czy  to  z  odpowiednio  prowadzonych  dróg,  czy  też  z  projektowa-
nych budynków.

Nowa architektura powinna dostosować się do rytmu budynków zabytko-

wych oraz do charakterystycznych cech ich ukształtowania i kolorytu. Sposób
i stopień dostosowania nowego budynku do środowiska zależą od konkretnego
zadania,  przede  wszystkim  od  usytuowania  nowego  obiektu.  W  przypadku
niewielkiej  "plomby"  w  szeregu  budynków  z  reguły  wskazane  jest  nadanie
nowemu  obiektowi  charakteru  podobnego  do  istniejących;  jeśli  ma  powstać
budynek usytuowany na skraju zespołu zabytkowego lub w pewnej izolacji od
niego, warunek ten jest mniej istotny. Przy wznoszeniu budynków poza obsza-
rem zabytkowym należy dbać o ochronę atrakcyjnych widoków na historyczną
zabudowę.

Nowe budownictwo musi się podporządkować rozmieszczeniu historycz-

nych akcentów architektonicznych. Współczesne budynki, zbyt wysokie lub o
nadmiernych  gabarytach,  mogą  całkowicie  zmienić  strukturę  plastyczną  i
wymowę  ideową  krajobrazu  miejskiego,  w  którym  panowały  kiedyś  wieże
kościołów i ratuszy. Ważne jest też respektowanie historycznego obrysu parce-
lacji terenów.

Prawidłowe rozwiązanie zagadnień komunikacyjnych ma podstawowe

znaczenie  dla  ochrony  i  rewaloryzacji  zespołów  zabytkowych  oraz  dla  ich
integracji  z  otoczeniem.  Problemy  te  muszą  być  rozpatrywane  w  ramach  ob-
szaru znacznie rozleglejszego od samego rejonu chronionego. Chodzi zarówno
o  zapewnienie  dostatecznej  obsługi  komunikacyjnej  dzielnic  staromiejskich,
jak i o zmniejszenie uciążliwości ruchu kołowego. Istotne jest także przywró-
cenie  ulicom  i  placom  zabytkowym  ich  tradycyjnych  funkcji  –  obszaru  oży-
wionych kontaktów społecznych. I tu można mówić o konieczności zachowa-
nia  właściwych  relacji  między  formą  i  treścią,  jaka  je  wypełnia:  nadmierne
osłabienie funkcji ulic jako arterii, którymi przepływa ruch miejski, grozi do-
prowadzeniem  do  upadku  obsługiwanego  przez  te  ulice  obszaru,  ale  pod
wpływem  zbyt  intensywnego  ruchu  kołowego  środowisko  zabytkowe  ulega
szybkiej degradacji. Jednym z ważnych środków, mających na celu osiągnięcie
właściwych relacji, jest przekształcanie obszarów zabytkowych w rejony pre-
ferowania ruchu pieszego.

Ważnym zadaniem systemu komunikacyjnego miasta jest zapewnienie na-

leżytej obsługi zespołów zabytkowych, a zarazem ochrona ich przed przekro-
czeniem granicznej pojemności. Zadaniu temu służą trzy podstawowe środki:


ograniczenie „generatorów ruchu” na obszarze wymagającym ochrony;



korekta sieci komunikacyjnej otoczenia, a w pewnym zakresie także rejo-
nu zabytkowego;



prawidłowa organizacja ruchu.

Zwiększenie pojemności komunikacyjnej ulic przez ich poszerzenie lub

przebicie  nowych  dróg  w  zasadzie nie  wchodzi  w  grę na  obszarach zabytko-
wych  albo  jest  dopuszczalne  najwyżej  w  nieznacznym  zakresie.  Klasyczny
zabieg  zmierzający  do  zmniejszenia  nasilenia  ruchu  kołowego  na  obszarze
zabytkowym  polega  na  przeniesieniu  na  zewnątrz  wszystkich  przejazdów,
które  nie  muszą  odbywać  się  na  terenie  chronionym,  zwłaszcza  mających
charakter przelotowy. W przypadku zespołów historycznych zajmujących dużą
powierzchnię chodzi także o eliminowanie przejazdów wewnętrznych między
poszczególnymi  częściami  zespołu.  Zadaniu  temu  powinny  służyć  przede
wszystkim drogi odciążające o układzie obwodowym albo stycznym do obsza-
ru chronionego oraz rozbudowa sieci środków transportu publicznego.

W obrębie zespołów zabytkowych najistotniejsza korekta systemu komu-

nikacji polega na usunięciu albo zmniejszeniu konfliktów między ruchem
kołowym i pieszym. Chodzi o zwiększenie bezpieczeństwa przechodniów oraz o

stworzenie warunków sprzyjających zarówno oglądaniu dziedzictwa kulturowe-
go, jak i życiu w środowisku historycznym. Uciążliwości ruchu kołowego moż-
na ograniczyć najbardziej przez zamknięcie niektórych ulic dla pojazdów i prze-
kształcenie ich w ulice piesze bez jezdni. Wnętrze uliczne łatwo jest wtedy oży-
wić, ożywia się handel i usługi, zwiększa atrakcyjność obszaru dla pieszych. W
rejonie chronionym nie należy lokalizować obiektów, które wymagają znacz-
nych transportów towarowych czy też powodują duży napływ samochodów.

Aby działania na rzecz ochrony i rewaloryzacji dziedzictwa kulturowego da-

ły  zadowalające  wyniki,  konieczne  jest  przede  wszystkim  zyskanie  dla  nich
szerokiego  poparcia  społecznego.  Konieczne  jest  uwrażliwienie  społeczeństwa
na wartość dziedzictwa oraz na jego zagrożenia. Troska o dziedzictwo kulturowe
powinna  znaleźć  wyraz  we  wszystkich  przejawach  działalności  związanej  z
gospodarką  przestrzenną,  w  działaniach  mających  na  celu  ochronę  środowiska
przyrodniczego, w aktywizacji upadających miejscowości, w rozwoju turystyki,
poprawie  warunków  życia  ludności  zamieszkującej  stare  domy,  usprawnieniu
komunikacji, podniesieniu jakości środowiska życia w miastach itp.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co określa się mianem dziedzictwa kulturowego?



Jakie są stosowane formy ochrony zabytków?



W jaki sposób objęcie ochroną konserwatorską ogranicza prawa właści-
ciela obiektu?



Na czym polega ochrona czynna obiektu zabytkowego?

Krajobraz
Krajobraz to obraz powierzchni ziemi. Człowiek od początku działalności

przekształcał w mniejszym lub większym stopniu swe otoczenie i wpływał na
formę  krajobrazu.  Ludzkość  przeszła  szereg  etapów  rozwojowych,  coraz  sil-
niej  przekształcających  krajobraz.  Kolejne  fazy  cywilizacyjne  wytworzyły
charakterystyczne środowisko geograficzne i właściwe mu krajobrazy.

W tym względzie klasyczny podział wyodrębnia trzy typy krajobrazu –

pierwotny, naturalny i kulturowy z odmianami, według ukształtowania terenu.
Drugi podział, mieszczący się w poprzednim, obejmuje rodzaje zmian ukształ-
towania i pokrycia krajobrazu, związane z naturalnym działaniem przyrody i
gospodarczym działaniem człowieka – mamy tu do czynienia z formami kra-
jobrazu. Jako dwie główne składowe, tworzące formę krajobrazu, przyjąć na-
leży ukształtowanie i pokrycie terenu.

)

typy krajobrazu formy wg ukształtowa-

formy pokrycia

) zastosowano typologię wg [ 1 ] i [ 3 ]

nia

PIERWOTNY

płaski
sfalowany
pagórkowaty
górzysty itd.

wyłącznie naturalne

NATURALNY

płaski
sfalowany
pagórkowaty
górzysty itd.

naturalne i częściowo

sztuczne

KULTUROWY

płaski
sfalowany
pagórkowaty
górzysty itd.

naturalne i sztuczne

Krajobraz pierwotny powstał wyłącznie pod wpływem działania czynni-

ków przyrody bez interwencji człowieka. Rozróżnić można następujące zasad-
nicze typy krajobrazów pierwotnych opierając się na dominujących cechach
występujących na danym obszarze:


pod względem ukształtowania powierzchni: płaskie, sfalowane, pagórko-
wate, górzyste;



pod względem nawodnienia: rzeczne, pojezierne, nadmorskie;



pod względem roślinności: leśne, stepowe, bagienne.

Te dominujące cechy rzadko występują pojedynczo. Zazwyczaj charakte-

ryzujemy krajobraz pierwotny łącząc dominanty ukształtowania powierzchni z
dominantami nawodnienia lub roślinności, lub nawet łącząc trzy podstawowe
dominanty, np.: krajobraz równinno-stepowy, krajobraz lesisto-górski, krajo-
braz pagórkowato-pojezierno-Ieśny, itd.

W naszej części świata zachowało się bardzo niewiele fragmentów krajo-

brazów pierwotnych. Stanowią one przeważnie obszary wchodzące w skład
parków narodowych lub rezerwatów przyrody.

Krajobraz naturalny powstał w wyniku wprowadzania zmian w krajobra-

zie  pierwotnym  przez  człowieka. Pola uprawne,  zabudowania i  drogi  wprowa-
dzają nowe elementy, które w różnym stopniu nasycają początkowo pierwotny
krajobraz.  W  tym  typie  krajobrazu  elementy  zagospodarowania  są  zdecy-
dowanie podporządkowane ilościowo i jakościowo krajobrazowi pierwotnemu.

Istnieją jeszcze znaczne obszary o krajobrazie naturalnym. Występują one

tam, gdzie rozwój życia gospodarczego jest stosunkowo słaby. Na niektórych
obszarach występuje powrotna fala "dziczenia" krajobrazu. Na uprzednio
uprawne pola wchodzi roślinność dzika, opuszczone wsie zarastają krzewami i
drzewami, nieużywane drogi również atakuje roślinność. W takich warunkach
krajobraz może powrócić do form naturalnych.

Ukształtowanie terenu wraz z siecią wodną, jeżeli powstało w wyniku

działania  sił  przyrody,  jest  pochodzenia  naturalnego  (np.  równiny,  góry)  –
mówimy  wtedy  o  naturalnym  ukształtowaniu  terenu.  Może  ono  być  również
pochodzenia kulturowego (antropogenicznego), jeśli powstało w wyniku dzia-
łalności człowieka (kamieniołomy, hałdy, stawy, zalewy) – wtedy mówimy  o
sztucznym ukształtowaniu terenu.

Również pokrycie terenu dzielić można na formy związane z działalnością

przyrody, a więc naturalne, biologiczne, takie jak: trawy, krzewy, drzewa, w
konsekwencji prowadzące do powstania stepów, upraw rolnych, różnych form
zadrzewień, lasów itp. oraz związane z działalnością człowieka, a więc sztucz-
ne, takie jak: drogi, budowle inżynierskie, budynki, dzięki którym w konse-
kwencji powstaje sieć komunikacyjna, sieć osadnicza itp.

Postępująca ingerencja człowieka w rozwój życia gospodarczego na ob-

szarach o krajobrazie naturalnym, doprowadza do tworzenia krajobrazu kul-
turowego  czyli  użytkowego.  W tym  typie  krajobrazu naruszona  jest naturalna
równowaga – zmiany wprowadzone w krajobrazie przez człowieka są posunięte
tak  dalece, iż  trwałe  jego istnienie może  być  utrzymywane tylko  dzięki  stałym
zabiegom. Typ fizjonomii (wygląd) krajobrazu kulturowego zależy od dominu-
jącej  formy  użytkowania  obszaru,  np.  krajobraz  rolniczy,  zurbanizowany.  Wa-
runkiem  utrzymania krajobrazu kulturowego  jest  dostosowanie  rodzaju  i  skali
nowych elementów zagospodarowania do środowiska naturalnego.

Krajobraz, z którym mamy na co dzień do czynienia, stanowi splot najroz-

maitszych elementów ukształtowania i pokrycia, dający w efekcie ogromną
różnorodność typów i odmian. Krajobraz pierwotny był wynikiem, działalności
czynników wyłącznie przyrodniczych, bez ingerencji człowieka. Długotrwałość
współistnienia jego elementów i wzajemne ich oddziaływanie doprowadziły do
wytworzenia się biocenozy, dającej w efekcie naturalną trwałość i harmonijność
środowiska przyrodniczego. W obrębie krajobrazów kulturowych także powstają
związki, tworzące biocenozę i podstawę gospodarki. Nieprzemyślane naruszenie
tych związków może doprowadzić do niepowetowanych szkód zarówno w zaso-
bach przyrody, jak i w gospodarce człowieka.

Krajobraz kulturowy występuje w dwóch głównych typach jako:



krajobraz kulturowy harmonijny – jeśli sposób jego użytkowania jest
dostosowany do charakteru środowiska przyrodniczego i geograficznego
oraz zgodny z prawami nimi rządzącymi;



krajobraz  kulturowy  zdegenerowany  –  powstający  wtedy,  gdy  człowiek
przez  nowe  czynności  gospodarcze  w  wyniku  nieświadomości  lub  chęci
nadmiernych  korzyści  naruszy  naturalną równowagę  składników  fizjoce-
nozy, wywołując trwałe, progresywnie postępujące, niekorzystne zmiany.
Zmiany  te,  niekorzystne  dla  naturalnego  środowiska,  rzutują  negatywnie
na  gospodarkę  człowieka,  a  jednocześnie  stanowią  z  reguły  oszpecenie
krajobrazu.

W tym zakresie na uwagę zasługuje się kilka problemów: właściwe prze-

chodzenie z krajobrazu naturalnego w kulturowy, rekonstrukcja krajobrazu
zdegenerowanego oraz świadome wyznaczenie i zachowanie obszarów o kra-
jobrazie naturalnym i pierwotnym.

Kształtowanie krajobrazu nie jest działaniem autonomicznym w gospo-

darce  przestrzennej.  Krajobraz  przekształca  się  pod  wpływem  aktywności  w
innych  sferach.  Dlatego  dbałość  o  właściwy  wpływ  na  przekształcenia  krajo-
brazowe  powinna  towarzyszyć  wszelkim  działaniom  z  zakresu  gospodarki
przestrzennej.

Istotne są działania z zakresu gospodarki wodnej i oczyszczenia wód, czy-

stości powietrza i jakości gleb. Następnie istotna jest poprawa warunków kli-
matu lokalnego oraz utrzymanie lub wprowadzanie szaty roślinnej. Wszystkie
te prace uwzględniać muszą właściwie rozumiany dalszy rozwój gospodarki
kraju, regionów i ich części.

Jako punkt wyjściowy do poznania i kształtowania form krajobrazu należy

przyjąć pojęcie wnętrza krajobrazowego.

) Krajobraz poznajemy poprzez

rozeznanie poszczególnych jego „wnętrz”. Wnętrzem w tym przypadku jest całe
fizjonomiczne otoczenie miejsca, z którego oglądamy krajobraz. Miejsc takich
może być oczywiście nieskończona liczba. Niemniej badając teren, można ich
liczbę ograniczyć do serii najpełniej charakteryzującej poszczególne typy i for-
my krajobrazu, a zatem stanowiących zwykle węzłowe jego punkty.

Tak np. typowymi wnętrzami dla zabytkowego miasta będzie wnętrze

rynku i powtarzające się  wnętrza poszczególnych ulic. Podobnie w otwartym
krajobrazie  typowym  wnętrzem  będzie  dolina  otoczona  wzgórzami,  czy  też
widok  ze  szczytu  wzgórza  zamknięty  linią  horyzontu.  W  każdym  wnętrzu
wydzielić można cztery główne tworzące go elementy:


"płaszczyznę" poziomą, stanowiącą niejako podłogę wnętrza, ogranicza-
jącą je poniżej linii horyzontu; w pomieszczeniu będzie to podłoga, w
ogrodzie – parter, w krajobrazie – np. płaszczyzna upraw wraz z drogami,
rzekami, łąkami itp.;



"ściany" wydzielające wnętrze z otoczenia i odcinające go całkowicie lub
częściowo czy też pozornie od wnętrz sąsiednich; w pomieszczeniu będą
to dosłownie ściany, w mieście – fasady budynków, w ogrodzie – szpalery
krzewów, w krajobrazie – ściany lasu, łańcuchy wzgórz itp.;



"sklepienie" zamykające wnętrze od góry; w pomieszczeniu może to być
sufit, w ogrodzie – np. nadwieszenie koron drzew lub niebo;



"elementy  wolno  stojące"  umieszczone  we  wnętrzu,  lecz  nie  tworzące
ściany;  w  pomieszczeniu  będzie  to  np.  stół,  krzesło  czy  inne  sprzęty,  w
ogrodzie  –  grupa  drzew,  w  krajobrazie  –  pojedyncze  wzgórze,  zagajnik,
grupa domów itp.

) sposób wyjaśnienia przyjęto za [ 1 ]

Elementy te w specyficzny sposób oddziałują na krajobraz, dając wrażenie

jego zamknięcia lub otwarcia, chaosu lub ładu, charakteru zabytkowego lub
współczesnego, decydując również poprzez oświetlenie, koloryt pory roku,
nastawienie oglądającego itp. o subiektywnych wrażeniach z nim związanych.

Przekształcenia krajobrazu odbywały się wraz z rozwojem i następowa-

niem  po  sobie  kolejnych  etapów  cywilizacji  i  wynikały  głównie  z  przesłanek
utylitarnych. Każdy fragment krajobrazu kulturowego powstał w wyniku dłu-
gotrwałych, zwykle wielosetletnich przemian. Kolejno przechodził on od typu
pierwotnego  poprzez  naturalny,  dalej  przez  szereg  form  kulturowych  histo-
rycznych, aż do swej współczesnej kulturowej postaci. Każdy zatem krajobraz
kulturowy zachował w mniejszym lub większym stopniu ślady lub pozostało-
ści czy też elementy swej historycznej ewolucji. Mogą one być mniej lub bar-
dziej  widoczne.  Nierzadko  zachowały  się  tylko  w  ukształtowaniu  lub  w  war-
stwach  geologicznych  i  kulturowych  ziemi.  Z  reguły  jednak  w  jakiś  sposób,
przynajmniej  we  fragmentach, nawarstwienia  te  są  możliwe  do  odczytania  w
układzie  terenu,  pokryciu  i  oddziałują  na  obecne  właściwości  oraz  na  formę
krajobrazu. Ten zespół właściwości  określić można mianem tradycji miejsca.
W  obecnym  etapie  rozwoju  naszej  cywilizacji  troska  o  ten  walor  krajobrazu
nabiera  na  znaczeniu:  nie  tylko  dla  poczucia  tożsamości  mieszkańców,  ale
również jako pewnego rodzaju produkt, który może stać się podstawą określo-
nych korzyści gospodarczych.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakie są typy krajobrazu i czym się one charakteryzują?



Na czym polega „kształtowanie krajobrazu”?



Co to jest „wnętrze krajobrazowe” i z czego się ono składa?

PROCESY ROZWOJU PRZESTRZENNEGO

Cechy przestrzeni
W opisanym wcześniej środowisku, składającym się z komponentów natu-

ralnych, jak i stworzonych przez człowieka (antropogenicznych), przebiegają
wielokierunkowe procesy, przekształcające to środowisko.

) Wpływ na prze-

bieg tych procesów mają szczególne cechy przestrzeni, w której one przebie-
gają. Jednak pewne cechy (właściwości) przestrzeni mają charakter niezmien-
ny, niezależny od miejsca, i dotyczą wszystkich procesów społecznych i go-
spodarczych. Takie podstawowe znaczenie mają następujące cechy przestrze-
ni:

) procesy rozwoju przestrzennego wg [ 14 ]



jako dobro niepomnażalne – przestrzeń jest ograniczona;



przestrzeń stawia opór działalności ludzkiej;



przestrzeń jest zróżnicowana, zarówno pod względem cech naturalnych
jak i antropogenicznych.

Przestrzeń jest ograniczona zarówno w skali całego globu ziemskiego,

jak i w granicach poszczególnych krajów, regionów czy miast. Przy wzrastają-
cej  gęstości  zaludnienia,  coraz  mniej  przestrzeni  przypada  na  statystycznego
mieszkańca.  Wraz  ze  wzrostem  zaludnienia  i  rozwojem  społeczno-
gospodarczym, rośnie liczba podmiotów gospodarczych oraz interakcji między
nimi. Ponieważ zaś każdy z tych podmiotów dla swojej działalności potrzebuje
przestrzeni,  wzrasta  liczba  konfliktów  między  poszczególnymi  podmiotami  i
różnymi dziedzinami działalności gospodarczej, toczącej się w przestrzeni.

Zachodzi przy tym ogólna prawidłowość, że na określonej przestrzeni spo-

soby jej zagospodarowania intensyfikują się. Mniej intensywne sposoby użyt-
kowania  przestrzeni  zastępowane  są  przez  sposoby  bardziej  intensywne.  Po-
szczególne fragmenty przestrzeni zmieniają z biegiem czasu funkcje spełniane
w  rozwoju  społeczno-gospodarczym.  W  Europie  lasy  pierwotnie  zajmowały
przeważającą  część  jej  powierzchni.  Ze  względu  na  wzrost  zapotrzebowania
na pożywienie, na powierzchni (przestrzeni) zajmowanej pierwotnie przez lasy
rozprzestrzeniło się rolnictwo. Lasy jednak – oprócz funkcji gospodarczych –
są  niezbędnym  i  nie  zastępowalnym  elementem  środowiska  przyrodniczego.
Spadek  powierzchni  leśnej  poniżej  dopuszczalnego  poziomu  grozi  trwałymi
negatywnymi skutkami w środowisku.

Z kolei w fazie industrializacji, przy gwałtownym wzroście zaludnienia,

obszary  rolne  były  wypierane  przez  bardziej  intensywne  formy  zagospodaro-
wania,  jak  górnictwo,  przemysł  i  obszary  osadnictwa  oraz  związana  z  nimi
powierzchnia  komunikacyjna.  Jakkolwiek  procent  powierzchni  kontynentu
przeznaczany na te funkcje jest do dziś statystycznie stosunkowo niewielki, to
zmiany  te  niosą  kolejne  zagrożenia.  Wszystkie  bowiem  intensywne  funkcje
silniej oddziałują na środowisko np. poprzez skażenia powietrza, wody i gleby.
Wzrost zapotrzebowania na żywność prowadzi z kolei do intensyfikacji rolnic-
twa  poprzez  zabiegi  agrotechniczne,  które  również  mogą  w  rezultacie  nega-
tywnie  wpłynąć  na  środowisko.  Intensywne  rolnictwo  powoduje  również
wzrost zapotrzebowania na wodę, której dostępność należy do cech przestrze-
ni. Zatem przestrzeń w coraz większym stopniu staje się dobrem deficytowym,
którym należy przezornie gospodarować.

Drugą cechą, a precyzyjniej mówiąc właściwością przestrzeni jest opór,

jaki  stawia  ona  działalności  ludzkiej.  Im  jakieś  miejsce  jest  dalej  położone,
tym  więcej  czasu bądź energii potrzeba, aby do niego dotrzeć. Z  ekonomicz-
nego punktu widzenia oznacza to, że intensywność wykorzystania przestrzeni
jest  zależna  od  jej  dostępności  komunikacyjnej.  Szeroko  pojęta  komunikacja
odegrała  istotną  rolę  w  procesie  rozwoju  naszej  cywilizacji.  Pojęcie  to

obejmuje zarówno transport osób i towarów, jak i przekazywanie informacji.
Każdemu z rodzajów komunikacji odpowiadają właściwe im szlaki i środki
komunikacji, które służą pokonywaniu oporu przestrzeni.

Najwcześniej rozwinęły się szlaki komunikacji wodnej, które przy wyko-

rzystaniu  siły  mięśni  ludzkich  lub  siły  wiatru  pozwalały  pokonywać  znaczne
odległości. Na krótszych dystansach rozwijały się trakty piesze i konne. Sys-
tem  ten  od  czasów  starożytnych  pozwalał  na  wymianę  towarową  i  przepływ
wiadomości.  Dopiero  od  czasu  rewolucji  przemysłowej,  postęp  techniczny
wpłynął na kolejne udoskonalenia systemów komunikacji – najpierw w trans-
porcie  a  potem  w  łączności.  Sieci  różnorodnych  systemów  przez  nakładanie
się pozwalały zwielokrotnić szlaki komunikacyjne. Wiązki szlaków połączyły
między sobą wszystkie obszary naszego globu. Postępujący rozwój komunika-
cji,  a  ostatnio  szczególnie  łączności,  stał  się  jedną  z  najbardziej  charaktery-
stycznych cech obecnego rozwoju naszej cywilizacji.

Za tym trendem kryje się istotna prawidłowość. Jest to sprzężenie zwrotne,

jakie zachodzi pomiędzy rozbudową systemów komunikacji a rozwojem coraz
bardziej  intensywnych  form  wykorzystania  przestrzeni,  przede  wszystkim
uprzemysłowienia  i urbanizacji.  Im  bardziej  w  jakimś  obszarze rozbudowane
są sieci szlaków komunikacyjnych, tym dogodniejsze warunki powstają w nim
dla  funkcji  przetwórstwa  i  obsługi,  a  w  konsekwencji  dla  rozwoju  skupisk
miejskich.  Jednocześnie  jednak  rozwijające  się  skupiska  miejskie  wymagają
rozbudowy  coraz  szybszych  i  sprawniejszych  systemów  komunikacji.  Tak
więc  mamy  do  czynienia z mechanizmem  działania, który  w  określonym  ob-
szarze prowadzi do gwałtownego rozwoju gospodarczego. Pierwotnie ustalony
przebieg  szlaku  komunikacyjnego  wpływa  na  dalszy  rozwój  społeczny  i  go-
spodarczy położonych wzdłuż niego obszarów.

Trzecią cechą przestrzeni jest jej zróżnicowanie, i to zarówno pod wzglę-

dem cech naturalnych, jak i tworzonych przez człowieka. Zróżnicowanie cech
naturalnych przestrzeni predysponują poszczególne obszary do określonego
użytkowania. Występowanie określonych cech stwarza możliwość racjonalne-
go ich wykorzystania. Z ekonomicznego punktu widzenia łatwiej jest bowiem
w danym miejscu wykorzystać to, co dała natura, niż sztucznie odtwarzać
cechy naturalne.

Trudności w racjonalnym wykorzystaniu zasobów przyrody, zgodnie z ich

predyspozycjami, polegają na tym, że proporcje występowania i rozmieszcze-
nie zasobów naturalnych wcale nie muszą odpowiadać potrzebom społecznym.
Niedostatek  obszarów  o  określonych  cechach naturalnych  powoduje  nadmiar
popytu na nie w stosunku do podaży. Często też poszczególne obszary wyka-
zują cechy, które predysponują  je do dwu lub więcej wzajemnie kolidujących
sposobów wykorzystania. Takie konflikty funkcji w sposób charakterystyczny
występują  między  rozbudową  miast  a  sąsiadującymi  z  miastem  obszarami

rolnymi lub leśnymi. Rozwiązywanie konfliktów tego rodzaju jest jednym z
trudniejszych zadań gospodarki przestrzennej.

Na zróżnicowanie naturalnych cech przestrzeni geograficznej nakłada się

różnorodność form zagospodarowania przestrzeni (zagospodarowania prze-
strzennego) tworzonych przez człowieka. Prawidłowe gospodarka przestrzen-
na polega na dostosowywaniu poszczególnych fragmentów przestrzeni do
sposobu użytkowania, jakiemu mają służyć.

Te działania podporządkowane są ogólnej prawidłowości, że człowiek w

swoim  działaniu  kieruje  się  zasadą  minimalizacji  wysiłku  –  cele,  jakie  sobie
stawia w zagospodarowaniu przestrzeni, stara się osiągnąć możliwie najmniej-
szym nakładem  sił  i  środków.  W  konsekwencji  wykorzystuje  najpierw  to,  co
już istnieje, zanim zdecyduje się stworzyć  coś  od nowa. Ze środowiska natu-
ralnego wykorzystuje najpierw zasoby najlepsze, a stopniowo dopiero, w mia-
rę ich wyczerpywania się, zmuszony jest do wykorzystywania słabszych.

Podobnie zasoby raz przez siebie stworzone, stara się do końca wykorzy-

stać, zanim zacznie budować nowe. Wyrazem tego jest bezwładność inwesty-
cji  raz  stworzonych.  Są  one  stopniowo  rozbudowywane  i  modernizowane,
rzadkością są natomiast działania w celu radykalnego przekształcenia elemen-
tów przestrzennych. W szczególności, inwestycję nową podejmuje się dopiero
wówczas,  jeśli  koszty  przebudowy  i  modernizacji  istniejącego  majątku  prze-
kraczają  wysokość  kosztów  inwestycji  nowej.  Jednocześnie  za  racjonalną
należy uznać dbałość  o to, by majątek istniejący utrzymywać jak najdłużej  w
dobrym stanie i sprawności technicznej.

Znaczenie tej prawidłowości ma swoje istotne konsekwencje w gospodar-

ce przestrzennej. Przekształcając przestrzeń, człowiek jest zwykle kontynuato-
rem działań poprzednich pokoleń i powinien swe działania traktować jako
racjonalną kontynuację tego co już istnieje.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakie cechy przestrzeni mają podstawowe znaczenie w gospodarce prze-
strzennej?



Na czym polega „opór przestrzeni”?



Z czego wynikają główne konflikty w gospodarowaniu przestrzenią?

Struktura przestrzeni
Nałożenie na siebie cech naturalnych i antropogenicznych przestrzeni

geograficznej  daje  w  rezultacie  nieprzeliczoną  mnogość  kombinacji  poszcze-
gólnych cech. Cechy naturalne mogą występować  w różnym nasileniu i ukła-
dzie.  Obszary,  na  których  zamieszkuje  i  gospodaruje  człowiek  dzielą  się  na
różne strefy, zależnie od typu  wykorzystania gospodarczego i szczegółowych
rodzajów  użytkowania  terenów.  Mamy  więc  do  czynienia  z  nieskończenie

zróżnicowaną mozaiką form. W dodatku mozaika ta nie jest stabilna, lecz w
miarę rozwoju społeczeństwa i gospodarki, wciąż się zmienia.

Dla odnalezienia w tej mozaice porządku i prawidłowości należy rozpo-

znać w niej grupy terenów, które można by wyróżnić pod kątem określonego
kryterium. Pomiędzy tak wyodrębnionymi grupami terenów istnieją powiąza-
nia oraz wzajemne zależności. Tworzą one zatem pewną strukturę.

W związku z tym budowę lub układ przestrzeni określa się pojęciem

struktura  przestrzenna.  Struktura  przestrzenna  kształtuje  się  na  skutek
współoddziaływania na przestrzeń wszystkich istotnych czynników, takich jak:
zdarzenia naturalne, przemiany polityczne i administracyjne, rozwój społeczny
wraz  z  zapotrzebowaniem  na  nowe  siedziby  ludzkie,  rozwój  gospodarczy  i
powstające  miejsca  pracy,  udostępnienie  komunikacji  i  rozwój  funkcji  usłu-
gowych,  a  także  możliwości  wypoczynku  i  spędzenia  wolnego  czasu.  Struk-
tura przestrzenna jest zatem wynikiem zbioru przestrzennie zależnych od sie-
bie warunków społecznych i gospodarczych, które w szerokim zakresie warun-
kują się nawzajem i tym samym określają lub wpływają na układ przestrzeni.
Pojęcie struktura przestrzenna stosowane jest często w połączeniu z pojęciem
struktura  osadnicza  lub  jako  pojęcie  dwuczłonowe  struktura  przestrzenna  i
osadnicza.

Pierwotnie terminem osadnictwo określano wyłącznie proces osiedlania

się  ludności  na  określonym  obszarze.  Wyróżniano  formy  osadnictwa  związa-
nego  z  rolnictwem,  przetwórstwem,  handlem  usługami  wyższego  rzędu.  Jed-
nak  w  przypadku  rozważania  struktury  osadniczej  pod  terminem  osadnictwo
należy  rozumieć  całokształt  form  zagospodarowania  przestrzeni  na  określo-
nym  obszarze.  Strukturę  osadniczą  tworzą  zgrupowania  jednostek  lub  tzw.
układów  osadniczych  wraz  z  występującymi  pomiędzy  nimi  powiązaniami
funkcjonalnymi.

Od początku naszej cywilizacji rozmieszczenie siedzib ludzkich kształto-

wane  było  w  sposób  odpowiadający  ówczesnym  możliwościom  i  dążący  do
zaspokojenia  potrzeb  występujących  w  danym  czasie.  Siedziby  ludzkie  zgru-
powane w ciaśniejsze lub luźniejsze, o różnej wielkości i różnym charakterze
osady  –  tworzyły  sieć  osadniczą.  Sieć  osadniczą  można  badać  na  wybranym
obszarze  –  kontynencie,  kraju,  regionie  lub  na  ich  fragmentach.  Pomiędzy
poszczególnymi  elementami  sieci  osadniczej  –  osiedlami  różnego  typu  –  za-
chodzą liczne i różnorakie związki oraz zależności, warunkujące trwałość lub
zmienność układu jako całości i poszczególnych jego elementów.

Uogólniając, na strukturę przestrzenną składają się trzy rodzaje elemen-

tów: strefowe, liniowe i punktowe:


elementy strefowe, są to obszary o określonych cechach naturalnych,
które predysponują je do pełnienia różnych funkcji gospodarczych. Są to
głównie obszary leśne, obszary rolne, rejony wydobycia surowców mine-
ralnych oraz obszary turystyczno-wypoczynkowe. Do elementów strefo-

wych  zaliczyć  ponadto  wypada  obszary  o  cechach  jednorodnych,  nie
użytkowane gospodarczo. Należą do nich skaliste zbocza pasm górskich,
bagna, pustynie i przestrzenie polarne. Ale i one w jakimś stopniu są uży-
teczne,  dzięki  wykorzystaniu  ich  cech  naturalnych,  służąc  turystyce,  re-
tencji wodnej, celom badawczym;



elementy  liniowe,  tworzące  powiązania  między  różnymi  elementami
użytkowania stacjonarnego. Służą one komunikacji, czyli przemieszczaniu
ludzi, towarów, informacji oraz zaopatrzeniu w wodę i energię. Elementy
liniowe zawierają więc ciągi infrastruktury, służącej funkcjonowaniu spo-
łeczeństwa i gospodarki. Wiązki tych ciągów, wytwarzają podłużne strefy,
w  których  powstają  korzystne  warunki  do  rozwoju  gospodarki,  a  w  kon-
sekwencji  –  osadnictwa.  Ciągi  te  i  ich  wiązki  (pasma) mogą  mieć  różne
znaczenie (rangę);



elementy  punktowe  –  ogniskujące,  które  powstają  i  rozwijają  się  na
skrzyżowaniach elementów liniowych. Dzięki temu położeniu i łatwej do-
stępności  z  obszarów  otaczających,  posiadają  korzystne  warunki  do  roz-
woju  funkcji  produkcyjnych,  ale  przede  wszystkim  do  funkcji  usługo-
wych. Podobnie jak elementy liniowe, punkty ogniskujące (miasta i osie-
dla) mają strukturę hierarchiczną. Pozycja w hierarchii wynika głównie z
ich położenia, wielkości i zasięgu powiązań z otoczeniem.

Z tych trzech rodzajów elementów strukturalnych zbudowana jest struktu-

ra przestrzeni wszystkich kontynentów. W każdym fragmencie tej przestrzeni
odczytać  można  szkielet  jej  struktury,  składający  się  z  pasm  infrastruktury,
choćby  w  postaci  szlaków  transportu,  i  powstających  na  ich  skrzyżowaniach
punktów ogniskujących w postaci skupisk miejskich, osiedli różnego typu, lub
choćby  drobnych  osad.  W  „oczkach”  tej  sieci  pasm  infrastruktury  dostrzec
można  układy  strefowe,  o  mniej  lub  bardziej  zróżnicowanym  użytkowaniu
typu  eksploatacyjnego. Strefy te stanowią naturalne podłoże, na którym czło-
wiek rozwija swą działalność gospodarczą i rozwija różne formy osadnictwa.

Struktura taka, choć złożona tylko z trzech rodzajów elementów, jest w

rzeczywistości niezwykle urozmaicona i zróżnicowana. Wynika to głównie ze
stopnia  intensywności  zagospodarowania  przestrzennego,  które  wynika  ze
stopnia  rozwoju  społecznego  i  gospodarczego.  W  miarę  zwiększającej  się
gęstości  zaludnienia  i  rozwoju  społeczno-gospodarczego  przestrzeń  zagospo-
darowywana  jest  coraz  intensywniej.  Układy  strefowe  dzielone  są  na  coraz
drobniejsze części o wyspecjalizowanym użytkowaniu: szlaki transportowe są
rozbudowywane i przekształcane w wiązki coraz bardziej nowoczesnych urzą-
dzeń,  zróżnicowanych  stosownie  do  potrzeb  różnych  rodzajów  komunikacji:
punkty ogniskujące zaś – na zasadzie sprzężenia zwrotnego, o którym była już
mowa  –  rozwijają  się  w  wielkie  skupiska  miejskie  typu  aglomeracji  czy  ko-
nurbacji.

Innym czynnikiem zróżnicowania form przestrzeni – budowanych zawsze

z  trzech  podstawowych  rodzajów  elementów  strukturalnych  –  jest  skala  tych
elementów.  Ze  względu  na  hierarchiczną  strukturę  elementów  liniowych  i
ogniskujących, układy ich mogą być rozpatrywane w różnej skali. We wszyst-
kich  skalach  powtarza  się  ta  sama  ogólna  zasada  organizacji  przestrzeni,  że
"oczka" sieci wyższego rzędu wypełniane są układami w skali niższego rzędu,
a te z kolei – układami jeszcze niższymi (lokalnymi).

Sieć punktów ogniskujących, to jest sieć osadnicza, ma strukturę hierar-

chiczną. Zależnie od położenia, dostępności i wielkości zaludnienia można w
tej  sieci  wyróżnić  miasta  i  osiedla  różnej  rangi.  Podstawą  podziału  hierar-
chicznego są różne zasięgi ich bezpośredniego  wpływu na otoczenie. W każ-
dym  z  punktów  ogniskujących  rozwija  się  szereg  funkcji  administracyjnych
usługowych i produkcyjnych, co pozwala im oddziaływać na otoczenie. Ogni-
ska struktury przestrzennej (osadniczej) pełnią więc różnorodne funkcje  w tej
strukturze.

Tradycyjnym, od wieków występującym podziałem ognisk sieci osadni-

czej jest podział na miasta i wsie. O ile zupełnie prosto i bez możliwości po-
myłek można było dokonywać tego podziału w średniowieczu, w renesansie,
baroku i jeszcze później, to obecnie nie jest łatwe zdefiniowanie miasta i wsi, a
dokonanie takiego podziału natrafia na zasadnicze przeszkody.

Średniowieczne miasto otoczone murami i fosami obronnymi miało ściśle

ograniczone  granice  i  nie  budziło  żadnych  wątpliwości,  że  za  fortyfikacjami
kończyło  się  miasto.  W  okresie  uprzemysłowienia  zachodziły  przemiany  w
dotychczas  występujących  miastach  i  wsiach  oraz  powstawały  nowe  organi-
zmy, niełatwe do zakwalifikowania wg dawnych kryteriów. Zakłady przemy-
słowe  –  manufaktury  budowane  były  wewnątrz  istniejących  miast  lub  w  ich
bezpośrednim  sąsiedztwie,  na  wsiach  lub  na  specjalnie  wybranym  nowym
terenie. Przy manufakturach powstawały siedziby pracowników, którzy oprócz
pracy  w  przemyśle  zajmowali  się  uprawą  kawałka  roli.  Zespoły  ich  domów,
stojące  na  sporych  działkach  nie  przypominały  tradycyjnego  miasta,  a  także
nie były tradycyjną wsią. Tak więc niektóre miasta obrastały w przedmieścia,
niektóre wsie rozbudowywały się, zatracając dotychczasowy charakter. Oprócz
tego powstawały nowe formy osadnicze – osady przemysłowe.

Miasto jest tworem najwyżej wykształconym w tej hierarchii. Wyróżnia

się sposobem zabudowy, skoncentrowaniem urzędów i usług, skupia ludzi nie
zatrudnionych  w  rolnictwie,  tworząc  społeczeństwo  miejskie  o  specjalnych
cechach.  Miasta  to  obszary  intensywnie  zabudowane  i  uzbrojone,  klasyfiko-
wane według:


wielkości zaludnienia;



rangi administracyjnej;



stopnia rozwoju funkcji miastotwórczych.

Funkcje miastotwórcze są podstawą istnienia miasta. Według tego po-

działu  rozróżniamy  miasta  rolnicze  (obsługujące  swoje  rolnicze  zaplecze),
przemysłowe,  portowe,  obsługujące  węzły  komunikacyjne,  usługowe  (obsłu-
gujące  różnego  typu  usługami  swoje  zaplecze),  uzdrowiskowe,  rekreacyjne,
akademickie (np. Oxford, Cambridge), administracyjne.

Funkcje miastotwórcze pojedyncze występują na ogół jedynie w miastach

małych  i  średnich.  Zazwyczaj  im  miasto  jest  większe,  tym  więcej  funkcji  w
nim  występuje,  chociaż  niektóre  z  nich  są  dominujące.  Największe  miasta
posiadają  funkcje  metropolitalne,  oddziaływujące  na  bardzo  szerokie  otocze-
nie, rzędu kilkuset kilometrów, lub w niektórych przypadkach na cały świat.

Obraz struktury przestrzennej opisany za pomocą trzech rodzajów elemen-

tów składowych jest z konieczności statyczny. Jednak należy zauważyć, że w
miarę  rozwoju  nowych  potrzeb  społecznych  i  możliwości  techniki,  obraz  ten
ulega  powolnym,  lecz  ustawicznym  zmianom.  Generatorem  tych  zmian  są
przede wszystkim elementy punktowe – węzły sieci. W skupiskach miejskich
bowiem  dochodzi  do  najbardziej  intensywnych  interakcji  społecznych  i    go-
spodarczych,  także  w  sferze  nauki  i  kultury.  Miasta  więc  stają  się  źródłami
innowacji,  tam  też  dochodzi  do  największych  konfliktów,  które  wymagają
łagodzenia i trudnych nieraz rozwiązań przestrzennych. Chcąc  więc kierować
rozwojem struktur przestrzennych, a zwłaszcza miast, należy poznać mechani-
zmy tego rozwoju.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co oznacza pojęcie „struktura przestrzenna” i jakie elementy składają się
na nią?



Czym różni się znaczenie terminów „struktura osadnicza” i „układ osad-
niczy”?



Co nazywamy „funkcjami miastotwórczymi”?

Mechanizmy rozwoju przestrzennego
Rozwój naszej cywilizacji uruchomił procesy urbanizacji, które dziś

uznawane są za znamienną jej cechę. Wynikiem ale i siłą napędzającą rozwój
cywilizacji jest wzrost miast. Urbanizacja doprowadziła z jednej strony do
znacznego zagęszczenia sieci osiedli typu miejskiego, a z drugiej do gwałtow-
nego wzrostu niektórych miast.

Dzięki swemu położeniu i wskutek wykorzystania sprzężenia zwrotnego –

miasta, zwiększając swe zaludnienie, rozrastają się jednocześnie w przestrzeni.
Z czasem ogarniają one swym bezpośrednim wpływem sąsiadujące miasta i
osiedla, które stają się w ten sposób elementami większej całości, jaką jest
aglomeracja. Na niektórych obszarach, dzięki szczególnym warunkom, skupi-
ska typu aglomeracji zrastają się ze sobą, tworząc tzw. konurbacje.

W tych warunkach tradycyjne pojęcie miasta, jako obszaru zabudowanego

wyodrębniającego  się  wyraźnie  z  otoczenia,  zatraca  już  swój  dawny  sens.
Między  miastem  a  aglomeracją  istnieją  często  większe  różnice  niż  między
niewielkim  miastem  a  wsią.  Aglomeracje  i  konurbacje  „rozlewają  się”  na
znaczne  obszary.  Trudno  jest  rozpoznać  granicę  między  jednym  miastem  a
drugim, między  miastem  a  jego  terenami  podmiejskimi, nie  można  też  łatwo
określić,  czy  dana  jednostka  osadnicza  jest  tworem  względnie  samodzielnym
czy częścią aglomeracji.

W strukturze przestrzennej układem osadniczym nazywamy jednostkę

osadniczą wraz z jej najbliższym otoczeniem funkcjonalnym. Układ osadniczy
to zatem pewien obszar funkcjonalny związany z osiedlaniem się, wyznaczony
i  powiązany  zasięgami  koncentracji  urządzeń  obsługi  i  miejsc  pracy.  Jego
zasięg nie  musi  pokrywać  się  z  granicami  administracyjnymi  danej  jednostki
osadniczej,  np.  miasta,  gdyż  jest  określony  występującymi  powiązaniami
funkcjonalnymi. Wyróżnia się układy osadnicze proste (np. wieś), złożone (np.
miasto) i bardzo złożone (np. aglomeracja miejsko-przemysłowa). Zgrupowa-
nia układów osadniczych tworzą sieć osadniczą.

Im wyższy jest stopień złożoności układu osadniczego, tym trudniej jest

odnaleźć  układy  osadnicze  o  jednorodnej  funkcji.  Niemal  zawsze  mamy  do
czynienia  z  układami  o  funkcjach  mieszanych.  Pierwotne  układy  osadnicze
charakteryzowały się ruchami odśrodkowymi, tj. od skupionych miejsc zasie-
dlenia do rozproszonych miejsc pracy; układy  osadnicze wtórne – bezpośred-
nim sąsiedztwem miejsca zamieszkania obok zakładu pracy; kształtujące się w
obecnej fazie rozwoju cywilizacji układy osadnicze trzeciego rzędu – ruchami
dośrodkowymi, tj. od rozproszonych miejsc zamieszkania do skupionego miej-
sca pracy.

Od początku naszej cywilizacji przestrzeń udostępniana przez człowieka

nasycała  się  tak  rozumianymi  układami  osadniczymi.  Zachodziła  przy  tym
znamienna  ewolucja:  w  kolejnych  przemianach  zawsze  pewna  część  tych
układów  rosła i rozwijała  się  kosztem  układów  sąsiednich. Spośród  mnóstwa
elementarnych układów związanych z rolnictwem, tylko część uzyskała formę
wsi, to jest skupionych osiedli. Spośród nich zaś część tylko rozwinęła się do
formy miasta. Rzadko powstawały miasta, zakładane planowo od razu na wyż-
szym poziomie złożoności. Mogły  o tym przesądzać względy religijne (miej-
sca kultu), obronne (twierdze) lub gospodarcze (skrzyżowania szlaków komu-
nikacyjnych).

Doszukując się w ewolucji układów osadniczych jakichś praw ogólnych,

należy  zwrócić  uwagę  na  zjawisko  koncentracji. Tendencja  do  koncentracji
tkwi już  w samej genezie osadnictwa. Raz powstałe skupiska ludzkie dawały
początek akumulującym się procesom koncentracji.

Z ekonomicznego punktu widzenia wzrost skupisk ludzkich tłumaczy się

korzyściami, jakie osiągają podmioty gospodarcze dzięki lokalizacji w tych

skupiskach.  Są  to  korzyści  dwojakiego  rodzaju.  Pierwsze  to  korzyści  skali,
polegające  na tym,  że  im  większa  jest  skala produkcji,  tym  bardziej  obniżają
się  jej  koszty  jednostkowe.  W  konsekwencji  wzrost  skali  produkcji  pozwala
obniżyć  cenę  sprzedaży  przy  jednoczesnym  zwiększeniu  zysku.  Drugi rodzaj
to tzw. zewnętrzne korzyści aglomeracji, które polegają na korzystaniu przez
podmioty  gospodarcze  z  warunków  i  urządzeń,  które  już  istnieją,  a  zostały
wytworzone  bez  ich  udziału.  Do  warunków  tych  zalicza  się  bezpieczeństwo,
zaopatrzenie w  wodę i  energię, łatwość kontaktów handlowych i kooperacyj-
nych,  bliskość  ogniw  władzy,  a  także  szersze  możliwości  zatrudnienia  pra-
cowników. W rezultacie każdy podmiot gospodarczy, mając swobodny wybór
lokalizacji,  skłonny  jest  wybrać  takie  miejsce,  w  którym  korzystać  można  z
wartości już wytworzonych.

Nie tylko jednak podmioty gospodarcze mają powody do skupiania się.

Skupiska ludzkie  przyciągają mieszkańców  bliskiego  zaplecza, a nawet  odle-
glejszych rejonów. Migracje ludności do miast zawsze były związane z poszu-
kiwaniem pracy, a także atrakcyjnych warunków życia społecznego. Im więk-
sze  skupisko,  tym  silniejsze  jest  jego  oddziaływanie.  Jednak  zarówno  pęd
ludności  ku  dużym  skupiskom  w  celu  poprawy  warunków  bytowania,  jak  i
omówione  poprzednio  ekonomiczne  korzyści  skali  i  korzyści  zewnętrzne
aglomeracji,  nie  świadczą  o  tym,  że  skupiska  ludzkie  posiadają  wyłącznie
pozytywne cechy. Postępująca koncentracja w węzłach osadniczych ma także
skutki negatywne.

Negatywne cechy wielkich skupisk miejskich od dawna już zwracają

uwagę  socjologów.  Na  skutek  różnych  przyczyn  to  właśnie  w  nich  narasta
problem marginalizacji społecznej, mnożących się przestępstw i zbrodni, a w
czasach ostatnich plaga terroryzmu. Z kolei korzyści ekonomiczne, odnoszone
przez  podmioty  gospodarcze  –  są  osłabiane  przez  problemy,  związane  z  nie-
sprawnościami funkcjonalnymi wielkich miast i degradacją środowiska w ich
otoczeniu. Zjawiska tego rodzaju nazwano kosztami społecznymi. Są to straty
powstające  wskutek  wtórnych  efektów  działalności  przedsiębiorstw,  jakie
ponosić musi ostatecznie całe społeczeństwo. Korzyści zewnętrzne aglomera-
cji,  powodujące  koncentrację  ludności  i  działalności  gospodarczej,  prowadzą
w  efekcie  do  żywiołowego  wzrostu  aglomeracji  miejskich,  a  przez  to  do
znacznego  wzrostu  kosztów  społecznych  związanych  z  funkcjonowaniem
układów osadniczych.

W miarę przyrostu zaludnienia – miasta zajmują coraz większą po-

wierzchnię.  Proces  ten  przebiega  jednak  w  sposób  nierównomierny  –  miasta
rozprzestrzeniają  się  skokowo.  Wynika  to  ze  zróżnicowania  przestrzeni,  i  to
zarówno  pod  względem  cech  naturalnych,  jak  i tworzonych  przez  człowieka.
Wskutek  tego  miasto  powiększając  obszar  swego  zainwestowania  napotyka
kolejno na różnego rodzaju ograniczenia.

Ograniczenia przestrzennego rozwoju miast wynikają z wielu powo-

dów. Można wśród nich wyróżnić cztery:


zróżnicowania  fizjograficzne  przestrzeni  –  Granice  terenów  o  różnych
cechach fizjograficznych mogą stanowić istotne ograniczenie dla rozwoju
miasta. Tak na  przykład  brzeg  morza  czy  dużego  jeziora  stanowi  barierę
dla  rozwoju  miasta,  rozbudowa  miasta  na  sąsiednim  brzegu  dużej  rzeki
wymagać  będzie  budowy  mostów,  strome  zbocza  mogą  utrudniać  bądź
uniemożliwić  zabudowę,  a  zlewnia rzeki  będzie  ograniczać  zasięg  syste-
mu  kanalizacji,  podobnie  jak  wyczerpanie  miejscowych  zasobów  wod-
nych może zmusić do sprowadzania wody z odległych ujęć rzecznych.



struktura  użytkowania  terenów  i  związana  z  nią  struktura  własności
gruntów – Tereny już zajęte przez jakąś funkcję są trudno dostępne na in-
ne  cele.  Miasto  ma  więc  problemy  w  zajmowaniu  coraz to  nowych  tere-
nów,  leżących  na  jego  obrzeżu,  gdyż  są  one  na  ogół  dość  intensywnie
użytkowane.  Zmiany  przestrzenne  są  zatem  powolne  a  przeznaczenie
funkcjonalne terenu posiada dużą inercję –  jego zmiana jest trudna i po-
ciąga zwykle dodatkowe koszty.



ograniczenia  wynikające  z  technologii  systemów  infrastruktury  tech-
nicznej  –  Zaopatrzenie  miasta  w  wodę  można  podnosić  tylko  do  granic
wydolności źródła. System kanalizacji można rozbudowywać tylko do gra-
nic przepustowości głównego kolektora. Systemy transportu miejskiego, za-
leżnie  od  środka  transportu,  mają  również  ograniczoną  wydolność.  Im
większe miasto, tym sprawniejszych wymaga ono systemów transportu.



ograniczenia  strukturalne  przestrzeni  miasta  (aglomeracji)  –  Polegają
one  na  konieczności  przebudowy  pewnych  części  miasta  z  chwilą  gwał-
townego  przyrostu  jego  zaludnienia.  Dotyczy  to  przede  wszystkim  śród-
mieść i centrów miasta. Wymagają one bowiem rozbudowy, której koszty
wzrastają  niepomiernie  wobec  konieczności  likwidowania  otaczającej
centrum starej zabudowy, zwykle dość intensywnej.

Wszystkie te ograniczenia przestrzenne mają istotną cechę wspólną – nie

są one absolutne. Wszystkie można też przezwyciężać, ale dzieje się to zawsze
bardzo  znacznym  kosztem.  W  większości  przypadków  bowiem  wymagają
tworzenia nowych systemów infrastruktury, w dodatku budowanych od razu z
odpowiednim  zapasem  wydajności,  przewidującym  dalszą  koncentrację  i
wzrost aglomeracji.

Ograniczenia przestrzenne rozwoju miast i aglomeracji mają więc postać

swego rodzaju progów rozwoju. Analiza zjawisk progowych pomocna jest w
wykrywaniu istotnych prawidłowości w rozwoju miast.

Istota ograniczeń. progowych sprowadza się nie do tego, by przekraczać je

w  sposób  racjonalny  ze  społecznego  i  ekonomicznego  punktu  widzenia.  Po
osiągnięciu  progu  rozwoju,  w  przypadku  braku  odpowiednich  inwestycji,
napływ  ludności  do  miasta nie  znajduje  odpowiednika  w  rozbudowie  funkcji

mieszkaniowych, urządzenia miejskie zaczynają funkcjonować niesprawnie, a
środowisko przyrody degraduje się. Obniża się więc jakość życia, co skłaniać
może ludność i przedsiębiorstwa do odpływu z miasta.

Obserwuje się wówczas procesy dekoncentracji lub dezurbanizacji. Pro-

cesy dekoncentracji mogą mieć różny zasięg i różną formę. Mogą przebiegać
w  obrębie  układu  osadniczego i poza  jego  obrębem.  Dekoncentracja może  bo-
wiem  przejawiać  się  w  rozwoju  innych,  zwykle  sąsiednich  układów  osadni-
czych. Dekoncentracja przejawia  się  w  przesuwaniu ludności do  peryferyjnych
dzielnic mieszkaniowych i nowych osiedli budowanych jako miasta satelitarne.
Zakłady  przemysłowe  przenoszą  się na  odległe tereny  podmiejskie, a nawet  w
dziedzinie usług obserwuje się tworzenie się nowych ośrodków, położonych na
wolnych jeszcze terenach zewnętrznych miasta. Spontaniczne ruchy odśrodkowe
nie są na ogół ucieczką od miasta, lecz poszukiwaniem nowej lokalizacji, która
zapewniając niezbędne wymagania lokalizacyjne różnych funkcji, umożliwiłaby
jednak  jeszcze  funkcjonowanie  w  tym  samym  ośrodku  miejskim.  W  dłuższej
jednak perspektywie tendencje odśrodkowe mogą spowodować zanik trendów
rozwoju w danym mieście, na korzyść innych ośrodków.

Dzięki ruchom odśrodkowym centrum miasta zostaje odciążone. Równo-

cześnie,  w  miarę  starzenia  się  (amortyzacji)  zabudowy  śródmieścia,  powstaje
możliwość  jego  przebudowy,  by  mogło  ono  w  fazie  następnej  przejąć  tym
większe obciążenia wynikające z przyrostu ludności i rozwoju gospodarczego
powiększającego  się  układu  osadniczego.  Po  okresie  regresu  może  nastąpić
jego ponowny  wzrost. Obserwacja ta była podstawą teorii falowego rozwoju
przestrzennego miast. W myśl tej koncepcji kolejne koncentryczne fale rozwo-
ju (wzrostu) nakładają się na siebie, rozchodzą się od centrum miasta, ku jego
peryferiom. Grzbiety tych fal, mierzone gęstością zaludnienia, przesuwają się
na  zewnątrz,.  wytwarzają  w  centrum  coraz  bardziej  pogłębiający  się  krater.
Ale  faza  wzrostu  centrum  powraca,  tak  więc  centrum  pulsuje  –  przekształca
się i poprzez kolejny cykl wzrostu daje bodźce do generowania następnych fal.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Czym różni się „aglomeracja” od „konurbacji”?



Na czym polega „zjawisko koncentracji” i są przyczyny jego występowa-
nia?



Na czym polega zjawisko „progów rozwoju”?



Na czym polega „falowy rozwój” przestrzenny miast?

WSPÓŁCZESNY PARADYGMAT

GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ

Współczesny świat jest pełen konfliktów i zagrożeń. Lawinowo zwiększa-

jąca się złożoność współczesnych mechanizmów gospodarczych powoduje, że
procesy rozwoju są coraz bardziej zależne od uwarunkowań technologicznych,
a mimo stałego postępu technologii we współczesnej gospodarce – w dalszym
ciągu  jest  ona  silnie  zależna  od  surowców  o  znaczeniu  strategicznym,  wśród
których surowce energetyczne mają znaczenie szczególne. Sytuacja ta sprzyja
eskalacji  tlących  się  lub  ujawnionych  konfliktów  politycznych,  religijnych,
gospodarczych i etnicznych. W praktyce większość tych konfliktów występuje
łącznie.

Konflikty te i zagrożenia rzutują na sposób pojmowania zadań stojących

przed poszczególnymi dziedzinami wiedzy i praktyką życia społeczno-
gospodarczego. Kształtują one zatem paradygmat każdej z dziedzin życia, w
tym także gospodarki przestrzennej.

Paradygmat – to przyjęty w danej dziedzinie sposób widzenia rzeczywi-

stości – swoisty wzorzec lub model, do którego odnosi się wszelkie rozważa-
nia teoretyczne i praktyczne. Można powiedzieć, że na polu gospodarki prze-
strzennej paradygmat ten kształtują obecnie:


świadomość zachodzących przemian cywilizacyjnych;



troska o przyszłość ludzkości, wykraczająca poza horyzont obecnych
pokoleń.

Są to zatem czynniki o nieco odmiennym charakterze: pierwszy wyzwala

głównie poszukiwania praktycznych rozwiązań i kierunków przemian, jako
reakcję na występujące trendy w obrębie omawianej dziedziny; drugi wynika z
pewnego niepokoju intelektualnego czy moralnego – lecz posiada również
wyraźny wymiar praktyczny, kształtujący przemiany cywilizacyjne.

Przedstawiając współczesny paradygmat gospodarki przestrzennej można

zatem sprowadzić go do dwóch grup czynników, kształtujących nasz sposób
widzenia otaczającej nas postindustrialnej rzeczywistości:


czynników związanych z kształtującym się obiektywnie modelem cywili-
zacyjnym, zwanym cywilizacją informacyjną;



czynników  związanych  z  postindustrialnymi  przewartościowaniami  w
sferze  intelektualnej  i  moralnej,  które  skłaniają  do  przyjęcia  modelu
zrównoważonego  i  trwałego  rozwoju,  jako  podstawy  pożądanych  prze-
mian cywilizacyjnych.

CYWILIZACJA INFORMACYJNA

Gospodarka przestrzenna musi sprostać nowym jakościowo wyzwaniom

XXI  wieku,  które  tworzy  kształtująca  się  cywilizacja  informacyjna.  Jej  pod-
stawowym masowo wytwarzanym, przesyłanym, kupowanym, sprzedawanym
i  konsumowanym  produktem  jest  informacja.  Ludzie,  ich  kwalifikacje,  po-
stawy  i  sposób  organizowania  stają  się  współcześnie  główną  siłą  motoryczną
rozwoju, a dotychczasowe rozmieszczenie surowców i majątku produkcyjnego
odgrywa  coraz  mniejszą  rolę  w  przekształceniach  przestrzeni.  Rośnie  nato-
miast znaczenie rozmieszczenia ludzi oraz ich mobilność i kwalifikacje.

)

Cywilizacja informacyjna tworzy nowe rynki: elektronicznego obrotu fi-

nansowego,  elektronicznych zakupów, telekonferencji, internetu, poczty elek-
tronicznej,  telefonii  komórkowej,  telewizji  kablowej  i  interakcyjnej,  środków
audiowizualnych  itp.  Informatyzacja  zmienia  przestrzenną  organizację  wielu
dziedzin życia, powstają też nowe sfery działalności. Do istotnych przestrzen-
nie  zjawisk  tego  rodzaju należą: telepraca, nauka na  dystans,  sieci  uniwersy-
teckie i badawcze, usługi telekomunikacyjne i informacyjne dla małych i śred-
nich firm, zarządzanie, kontrola ruchu powietrznego i drogowego, sieci opieki
zdrowotnej,  elektroniczne  przetargi,  ogólnoeuropejska  sieć  administracji  pu-
blicznej, infostrady.

Gęstość bezpośrednich kontaktów między ludźmi, ich podatność na przy-

swajanie  i  wytwarzanie  informacji  jest  potencjalnie  najwyższa  w  aglomera-
cjach wielkomiejskich i stanowi najważniejszy element ich atrakcyjności loka-
lizacyjnej.  Ta  cecha  rozwoju  może  jednak  oznaczać  pogłębianie  podziałów
społecznych  na  grupy  „dobrze  poinformowanych  –  zamożnych”  i  „niedoin-
formowanych  –  ubogich”.  Można  temu  przeciwdziałać  poprzez  rozwój  sieci
infrastruktury  telekomunikacyjnej.  Nowe  technologie  informacyjne  zmieniają
charakter przestrzeni. Odległość fizyczna traci na znaczeniu, wzrasta natomiast
znaczenie technicznej i językowej dostępności telekomunikacyjnej. Oznacza to
znacznie  większą  mobilność  majątku  produkcyjnego,  zmianę  dominującego
sposobu  produkcji  z  masowego  i  taśmowego  na  jednostkowy  i  elastyczny,
powoduje także wzrost potrzeby osobistych kontaktów między ludźmi. Proce-
sy te  będą prowadziły do przestrzennego zróżnicowania dynamiki dotychcza-
sowego  rozwoju.  Regiony  i  miasta  będą  prawdopodobnie  szybciej  rosły  i
szybciej  upadały.  Ewentualne  zapobieganie  regresowi  społecznemu  i  gospo-
darczemu  obszarów  upadających  wymaga  elastycznego,  zdecentralizowanego
zarządzania i znacznego skrócenia czasu podejmowania decyzji.

Warunkiem włączenia się do globalnie kształtującej się cywilizacji infor-

macyjnej jest podjęcie działań z zakresu gospodarki przestrzennej. Społeczeń-

) wg [ 11 ]

stwo i gospodarka często nie są przygotowane do odbioru coraz potężniejszego
strumienia informacji, ich sprawnego przetwarzania i gospodarczego wykorzy-
stywania. Zmiana tego stanu rzeczy wymaga wielkiego wysiłku edukacyjnego,
organizacyjnego i inwestycyjnego.

Wraz z rozwojem cywilizacji informacyjnej występują nowe megatren-

) organizujące rozwój społeczeństwa, gospodarki i państwa. Można do

nich zaliczyć:


globalizację procesów gospodarczych i społecznych;



polaryzację poziomu rozwoju poszczególnych obszarów;



decentralizację decyzji związanych z wykorzystaniem przestrzeni.

Globalizacja
Globalizacja jest jednym z najważniejszych zjawisk współczesnego świa-

ta. Następujące jej cechy wydają się być najistotniejsze:


korporacje ponadnarodowe stają się najsilniejszymi aktorami na globalnej
scenie gospodarczej;



kontrola rządów i organizacji międzynarodowych nad procesami gospo-
darczymi istotnie się zmniejsza;



rozwój globalnych sieci informatycznych jest zarówno przyczyną, jak i
skutkiem globalizacji.

Ostatnie dekady to okres integracji, obejmujący zarówno kraje jak i jed-

nostki gospodarcze. Gospodarka jest sceną, na której jednymi z najważniejszych
aktorów są wielkie korporacje transnarodowe. Jeżeli optymistyczne scenariusze
trwałości obecnego złożonego systemu gospodarki globalnej się spełnią, integra-
cja będzie jednym z najważniejszych zjawisk nadchodzących dekad.

Globalizacja gospodarki determinuje otwarcie na świat, zaś charakteryzują

ją innowacyjność, konkurencyjność oraz efektywność, których obiektywnie
uwarunkowanym następstwem jest polaryzacja przekształceń strukturalnych
przestrzeni.

Następuje

bowiem

koncentracja

aktywności

społeczno-

gospodarczej w regionach metropolitarnych. Globalizacja prowadzi do wzro-
stu zagrożeń dla mało konkurencyjnych branż (np. część rolnictwa, przemysł
ciężki) oraz miast i regionów, w których skupiają się te działalności.

Branże i

regiony mało konkurencyjne, schyłkowe, ulegają degradacji.

Nastę-

puje peryferyzacja obszarów, czyli znalezienie się na peryferiach gospodar-
czych świata XXI w., ze wszystkimi konsekwencjami kulturowymi, społecz-
nymi i politycznymi.

Głównym źródłem wzrostu efektywności we współczesnej globalnej go-

spodarce są innowacje – naukowe, technologiczne, organizacyjne i kulturowe.
Kapitał jest wtórny wobec nich i na ogół dostępny przez globalną sieć instytu-
cji finansowych. Innowacje są dobrem rzadkim i dlatego cennym. Rozpozna-

) wg materiałów roboczych autora

nie mechanizmów tworzenia miejsc i struktur sprzyjających powstawaniu
innowacji stanowi obecnie jeden z głównych problemów teoretycznych i prak-
tycznych gospodarki przestrzennej.

Innowacja zawsze była czynnikiem rozwoju. Jednak współcześnie rola

innowacji  staje  się  znacznie  ważniejsza,  niż  poprzednio,  bowiem  specyfiką
współczesnej gospodarki jest to, że innowacja służy do  wytwarzania innowa-
cji.  Jest  to  więc  samonapędzający  się  proces  innowacyjny,  zjawisko  dotych-
czas niespotykane w dziejach ludzkości. Można przypuszczać, że obecna „fa-
la”  innowacji,  związana  z  informacją  i  telekomunikacją,  a  także  impulsom
wywoływanym  przez  te  dziedziny  w  innych  sferach  będzie  miała  charakter
względnie trwały.

Zaostrzająca się konkurencja jest niewątpliwą zjawiskiem nierozerwalnie

związanym dwustronnymi zależnościami przyczynowo-skutkowymi z globali-
zacją. Konkurencja ta rozgrywa się na wielu płaszczyznach i w rozmaitych
układach:


jest to konkurencja globalna, przekraczająca granice państw, zmuszająca
suwerenne kraje do głębokich modyfikacji swoich własnych polityk go-
spodarczych;



konkurencja ta powoduje pogłębiającą się polaryzację świata na bogaty,
wytwarzający innowacje oraz biedny, w najlepszym razie konsumujący
innowacje, lub wręcz od nich odcięty. We współczesnym świecie procesy
polaryzacji dominują nad zjawiskami wyrównującymi;



regiony i metropolie stały się nowymi aktorami na globalnej scenie kon-
kurencyjnej, walcząc o kapitał mający znacznie większą niż poprzednio
swobodę lokalizacyjną, w tym szczególnie zawzięcie o kapitał zaangażo-
wany w przedsięwzięcia najbardziej innowacyjne.

Wysoce prawdopodobne jest założenie, że konkurencja w skali globalnej

(między krajami, regionami, firmami, ludźmi) będzie się jeszcze przez pewien
okres zwiększać. W horyzoncie następnego ćwierćwiecza najsilniejsze kraje i
regiony nie utracą prymatu w wytwarzaniu innowacji, wręcz przeciwnie –
wzmocnią swoją przewagę w tym zakresie.

Efektem jednoczesnego i wzajemnie warunkującego się działania procesów

globalizacji, konkurencji i innowacji jest pogłębiający się podział gospodarki
światowej na segment „wysoki” (zdolny do wytwarzania innowacji konkurujący
jakością i nowością) i „niski” (w którym konkurencja jest rozgrywana za po-
średnictwem ceny, a więc kosztów produkcji). Przewagi konkurencyjne w coraz
większym zakresie będą kształtowane przez innowacje technologiczne, w mniej-
szym zaś przez konkurencje cenową. Należy przypuszczać, że proces ten będzie
się pogłębiał w obliczu stale przyspieszającego postępu technicznego.

W związku z kluczową rolą innowacji w procesach rozwoju konieczne sta-

ło się tworzenie warunków do generowania lub co najmniej przyswajania
innowacji. Najistotniejszym czynnikiem w tym względzie jest potencjał ludz-

ki –  społeczna  inwencja  i  wiedza.  Ze  względu na zakres,  tempo  i  powszech-
ność przemian, dostosowanie do nich powinno dotyczyć całego społeczeństwa.
Obok  terminu  gospodarka  oparta  na  wiedzy,  coraz  powszechniej  w  odnie-
sieniu  do  przyszłości  używa  się  więc  terminu  społeczeństwo  wiedzy,  jako
wyznacznika kluczowych przemian nadchodzącej epoki.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co jest głównym źródłem wzrostu efektywności we współczesnej global-
nej gospodarce?



Co oznacza pojęcie „potencjał ludzki”?

Polaryzacja
Zmiany globalizacyjne, a w naszej części Europy także zmiany uwarun-

kowań geopolitycznych z początku lat 90-tych i towarzysząca im transforma-
cja ustrojowa –stały się źródłem wzrostu zróżnicowań poziomu rozwoju. Na-
stępuje stały wzrost zróżnicowań pomiędzy krajami i regionami w tym zakre-
sie.  Z  jednej  strony  wpływa  na  to  poprawa  sytuacji  regionów  związanych  z
największymi  aglomeracjami  miejskimi  o  bogatej  strukturze  ekonomicznej  i
wysokim udziale usług, z drugiej zaś pogarszanie się sytuacji w regionach, w
których  dominującą  rolę  odgrywały  tradycyjne  gałęzie  gospodarki,  w  regio-
nach  historycznie  ubogich,  cechujących  się  brakiem  większych  miast.  Nie-
zwykle  istotny  jest  też  problem  narastania  różnic  wewnątrzregionalnych  –
pomiędzy  poziomem  rozwoju  gospodarczego  i  poziomem  życia  w  głównych
miastach a mniejszych ośrodkach, oraz także pomiędzy nimi a obszarami wiej-
skimi. Zjawisko to określa się terminem polaryzacji rozwoju.

Samoistne procesy rozwoju nie przebiegają równomiernie w przestrzeni.

Poziom aktywności podmiotów gospodarczych różni się terytorialnie, również
na  działania  władz  publicznych  prowadzić  może  do  pojawienia  się  różnic  w
zakresie  ich  efektów  w  poszczególnych  regionach.  W  niektórych  obszarach
kumulacja efektów działania różnych podmiotów wywołuje dodatkowe impul-
sy rozwojowe. Inne obszary mogą okazać się w tym względzie poszkodowane.
Skutkiem  tego  jest  zwiększanie  się  zróżnicowań  w  profilu  jak  i  w  poziomie
rozwoju  pomiędzy  regionami.  Charakter  tych  zjawisk  może  być  złożony.

Obiektywne  tendencje  polaryzacyjne  w  zagospodarowaniu  prze-
strzennym  będą  się  ścierać  z  polityką  wyrównywania  zróżnicowań
uznawanych za nadmierne.

Cechą charakterystyczną rozwoju współczesnej cywilizacji w wymiarze

przestrzennym jest metropolizacja przestrzeni. Polega ona na szczególnie
szybkim rozwoju największych ośrodków miejskich, co daje możliwość ła-
twiejszego konkurowania w globalnej gospodarce. Wzrost konkurencyjności w
przestrzeni determinowany jest współcześnie m.in. przez:



poziom i dynamikę rozwoju dużych ośrodków miejskich;



siłę powiązań oraz zdolność do harmonijnego oddziaływania głównych
ośrodków miejskich na otaczające je obszary;



rozmieszczenie aglomeracji miejskich w globalnej sieci ośrodków wzrostu.

Istotna jest siła oddziaływania największych ośrodków miejskich i otacza-

jących  je  obszarów  w  skali  globalnej.  Doświadczenia  dowodzą,  że  o  konku-
rencyjności  obszarów  decyduje  przede  wszystkim ranga ich  głównych  ośrod-
ków  miejskich  pełniących  funkcje  lokomotyw  rozwoju.  Istotne  tu  są  funkcje
transmisji innowacji poprzez główne ośrodki miejskie. Transmisja ta polega na
absorpcji (przyjmowaniu) innowacji zewnętrznych a następnie przekazywaniu
ich  do  jednostek  zlokalizowanych  w  otaczających  strefach.  Dzięki  temu  od-
powiednio  ukształtowane  aglomeracje  miejskie  są  czynnikiem  chroniącym
przed peryferyzacją sprzężone z nimi obszary.

Tak więc w dzisiejszym świecie miasta są głównymi węzłami przestrzen-

nego zagospodarowania regionów, krajów, kontynentów i  całego globu.  Roz-
wijają  się  w  środowisku  przyrodniczym  i  społeczno-gospodarczym,  z  którym
są  połączone  licznymi  więzami.  Ich  wzajemne  oddziaływania  i zmienność  w
czasie  znajdują  określony  wyraz  przestrzenny.  Przejawem  tych  zmian  są
strukturalne przekształcenia systemów miejskich.

Współcześnie przekształcenia te dokonują się w warunkach rosnącej wy-

miany międzynarodowej, która przyspiesza przepływy dóbr informacji, kapita-
łu i ludzi. Zwiększa się przez to stopień otwarcia regionalnych i krajowych
systemów miejskich, a wraz z tym wrażliwość na zewnętrzne wpływy gospo-
darcze i polityczne.

Z tych przekształceń wyłaniają się nowe, hierarchiczne i niehierarchiczne

systemy miast, od pojedynczych metropolii, przez systemy regionalne i krajo-
we, do systemu światowego (globalnego). Niektóre przedsiębiorstwa i funkcje
gospodarcze  przesuwają  się  w  dół  hierarchii,  do  miast  mniejszych  i  od  wiel-
kich centrów miejskich ku peryferiom. Inne przesuwają się w górę do poziomu
miast  o  znaczeniu  krajowym  i  międzynarodowym.  Rezultatem  tego  duali-
stycznego  procesu  koncentracji-dekoncentracji  jest  deformacja  tradycyjnej
hierarchii miejskich i regionalnych sieci usługowych oraz powstawanie z jed-
nej  strony  wieloośrodkowego  światowego  systemu  miast,  zdominowanego
przez  nieliczne  światowe  centra  dyspozycji  gospodarczych,  takie  jak:  Nowy
Jork, Londyn, Tokio, Los Angeles, a z drugiej – intensywnie zintegrowanych
regionalnych  podsystemów  miast  w  kluczowych  regionach  poszczególnych
kontynentów,  np.  południowo-wschodniej  Anglii,  zachodniej  Holandii  czy
południowej Kalifornii.

W użyciu funkcjonuje termin miasto europejskie i miasto globalne. Ter-

min ten uwypukla zmieniającą się rolę wielkich miast. Obok produkcji prze-
mysłowej i handlu międzynarodowego coraz większą rolę w gospodarce euro-
pejskiej i globalnej odgrywają inne działalności. Na pierwszy plan wysuwają

się międzynarodowe przepływy finansowe w postaci kredytów, akcji i wymia-
ny  walut.  W  latach  osiemdziesiątych  XX  wieku  finanse  i  wyspecjalizowane
usługi  stały  się  głównymi  składnikami  transakcji  międzynarodowych.  Miej-
scami tych transakcji są rynki finansowe, firmy zajmujące się usługami bizne-
sowymi, banki i zarządy korporacji ponadnarodowych. Te miejsca są siłą na-
pędową procesu tworzenia się bogactwa i lokalizują się w  wielkich miastach.
Zajmują  w  nich  atrakcyjne  tereny  i  budynki,  tworzą  nowe  zespoły  urbani-
styczne i dzielnice, zmieniają strukturę przestrzenną i tkankę miejską.

W związku z konieczną i korzystną w wymiarze globalnym metropoliza-

cją przestrzeni pogłębiona zostaje nierównowaga w poziomie rozwoju cywili-
zacyjnego  w  wymiarze  przestrzennym.  Tak  więc  o  ile  rozwój  metropolii  po-
zwala sprawniej uczestniczyć w globalnym procesie przemian, tak w interesie
pozostałych  obszarów  konieczny  jest  rozwój  pomocniczych  ośrodków  i  sieci
powiązań pomiędzy nimi. W istocie mniejsze miasta pośredniczyć powinny w
rozprzestrzenianiu  (dyfuzji)  postępu  cywilizacyjnego  z  głównych  metropolii
do obszarów peryferyjnych.

Struktura przestrzenna powinna zatem sprzyjać dyfuzji procesów rozwoju.

Obok  ośrodków  powinny  istnieć  kanały  tej  dyfuzji.  Głównymi  ogniskami
takiej  struktury  są  metropolie  otoczone  mniejszymi  miastami,  przejmującymi
niektóre  ich  funkcje  i  pośredniczącymi  w  przepływie  innowacji  na  obszary
peryferyjne.  Te  ogniska  różnych  poziomów  muszą  być  powiązane  sprawną  i
łatwo  dostępną  siecią  powiązań,  głównie  informacyjnych  (telekomunikacja)  i
transportowych. Jakość i sprawność ognisk rozwoju i sieci powiązań pomiędzy
nimi stanowić będzie o tempie awansu cywilizacyjnego.

Obserwuje się przy tym charakterystyczne zjawisko: w sferze ekonomicz-

nej i finansowej nasila się integracja na poziomie międzynarodowym, wzmac-
niana przez działalność korporacji wielonarodowych, natomiast w sferze poli-
tycznej i społecznej zachodzą procesy odwrotne: fragmentaryzacji, dezintegra-
cji i polaryzacji, prowadzące do wzrostu znaczenia czynników lokalnych.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Na czym polega „polaryzacja rozwoju”?



Jakie jest znaczenie i skutki „metropolizacji” przestrzeni?



Jaka struktura przestrzenna sprzyja dyfuzji procesów rozwoju?

Decentralizacja
Cywilizacja informacyjna oraz globalizacja oznaczają zagrożenia ale i

nowe szanse dla obszarów peryferyjnych. Jeśli zostanie zapewniony dostęp do
globalnej sieci informacyjnej (dzięki łączności satelitarnej) i odpowiednio
zostaną przygotowani ludzie, będzie możliwe podjęcie wysoko efektywnej
działalności gospodarczej opartej na przetwarzaniu informacji nawet w obsza-

rach o niskim potencjale rozwojowym. Stanowi to wyzwanie dla wielu obsza-
rów peryferyjnych i zapóźnionych w procesach rozwoju.

Wraz ze spadkiem znaczenia przemysłu jako centralizującej siły i cywili-

zacyjnego wzorca organizacyjnego, w wielu krajach umocniła się tendencja do
decentralizacji państwa i innych instytucji. Ugruntowują się idee subsydiarno-
ści, samorządności regionalnej i lokalnej, a także samopomocy. Sprzyja temu
właśnie globalizacja i informatyzacja gospodarki.

Czasem dążenie do uwolnienia się od dominacji rządów centralnych przy-

biera formę wybujałego regionalizmu, a czasem separatyzmu. Nawet w Euro-
pie dążeniom zjednoczeniowym towarzyszą liczne ruchy narodowe,  etniczne,
regionalne  i  lokalne,  domagające  się  większych  swobód,  a  nawet  autonomii
dla społeczności terytorialnych.

Decentralizacja państwa i sektora publicznego w gospodarce jest wyzwa-

niem  politycznym  i  warunkiem  efektywnej  gospodarki  przestrzennej.  Decen-
tralizacja funkcjonowania państwa, społeczeństwa i gospodarki stanowi często
warunek  efektywnego  rozwoju.  Elastyczność  struktur  instytucjonalnych  pań-
stwa,  w  których  społeczeństwo  i  podmioty  gospodarcze  mogą  swobodnie
funkcjonować w warunkach rynku i demokracji, daje przewagę konkurencyjną
nad  innymi  państwami,  w  których  struktury  te  są  bardziej  scentralizowane  i
mniej elastyczne.

Sprawność funkcjonowania administracji publicznej jest warunkiem efek-

tywności sprawowania władzy. Na szczeblu regionalnym i lokalnym zwiększa
ona  zdolność  do  generowania  własnych  czynników  rozwoju  społeczno-
gospodarczego,  wykorzystujących  zróżnicowane  terytorialnie  walory  położe-
nia,  dobra  środowiskowe,  zasoby  ludzkie  i  istniejący  potencjał  gospodarczy.
Daje też warunki do umacniania tożsamości terytorialnej obywateli, jako  wy-
razu  ich  związków  z  określonym  terytorium,  z  jego  krajobrazem,  historią,
kulturą i wartościami.

Gospodarowanie w tym wymiarze wymaga rozpoznania potencjałów roz-

wojowych poszczególnych obszarów oraz zróżnicowań w wielu specyficznych
zagadnieniach. Jednym z podstawowych warunków pozwalających na sprosta-
nie globalnej konkurencji jest wykorzystanie, obok czynników i możliwości
makroekonomicznych, również czynników regionalnych i lokalnych.

Rozwój poszczególnych obszarów powinien opierać się o te ich cechy,

które stwarzają im najlepszą pozycję konkurencyjną i pozwalają na najszybszy
awans  cywilizacyjny.  Powinno  się zatem  preferować  te  działania,  które pole-
gają  na  wykorzystaniu  wewnętrznych  cech  danego  obszaru.  Taki  model  roz-
woju nazywa się rozwojem endogenicznym.

Cechą współczesnej gospodarki jest to, że wzrasta rola społeczności i go-

spodarki lokalnej, gdyż nowe procesy zachodzą także na lokalnym poziomie
organizacji gospodarki i społeczeństwa. Zmieniają one konwencjonalne poj-
mowanie gospodarki lokalnej w kategoriach, takich jak: dojazdy do pracy, lo-

kalne rynki pracy, tereny zarządzane przez władzę lokalną. Gospodarka lokalna
definiowana w tych kategoriach jest w coraz mniejszym stopniu zintegrowanym
zbiorem gospodarczych działalności i powiązań. Słabnie znaczenie miejscowo-
ści  jako  platformy  powiązań  między  podmiotami  gospodarczymi.  Wielkie
przedsiębiorstwa  nie  zawsze  znajdują  lokalnych  partnerów.  Podmioty  lokalne
często  korzystają  z  dużych  renomowanych  przedsiębiorstw,  które  gwarantują
wyższą  jakość  usług,  a  małe  przedsiębiorstwa,  przede  wszystkim  usługowe,
pracują co prawda dla zaspokojenia potrzeb lokalnych konsumentów, ale doty-
czy  to  tylko  części  z  nich.  Inne,  zwłaszcza  związane  z  branżami  gospodarki
opartej  na  wiedzy,  nawiązują  kontakty  pozalokalne  i  dzięki  wyspecja-
lizowanemu personelowi budują swoją niezależność od gospodarki lokalnej.

Życie miejscowości nie ogranicza się jednak tylko do działalności gospo-

darczych  w  wąskim  znaczeniu  tego  wyrazu.  W  miejscowościach  tworzą  się
społeczności  lokalne,  które  przejawiają  różnorodne  działalności  nieekono-
miczne:  edukacyjne,  zdrowotne,  sportowe,  polityczne,  religijne.  Działalności
te  są  jednak także  powiązane  z gospodarką  lokalną  w  tym  sensie, że  urucha-
miają impulsy ekonomicznych oddziaływań i powiązań.

Gospodarka i społeczność lokalna tworzą razem społeczno-gospodarczy

potencjał  miejscowości.  Jeśli  jest  on  atrakcyjny,  przyciąga  inwestorów  ze-
wnętrznych.  Siła  przyciągania  zależy  od  kwalifikacji  miejscowych  pracow-
ników,  sprawności  administracji  lokalnej,  szkolnictwa  lokalnego,  jakości  śro-
dowiska  przyrodniczego,  a  także  tradycji  gospodarczych  i  ogólnej  kultury
ludności.  Inwestycje  zewnętrzne  zwykle  pobudzają  inne  działalności  ekono-
miczne  i  nieekonomiczne.  Przede  wszystkim,  tworząc  nowe  miejsca  pracy,
zwiększają dochody ludności, konsumpcję, budownictwo mieszkaniowe. Czę-
sto jednak skutki inwestycji zewnętrznych są niższe niż oczekiwano, gdyż były
one nastawione na współdziałanie z firmą macierzystą, a nie na rozwój gospo-
darki lokalnej.

Podsumowując należy stwierdzić, iż ważnym warunkiem przeciwdziałania

peryferyzacji  w  globalnych  procesach  rozwoju  jest  –  paradoksalnie  –  rozwój
silnych  ośrodków  metropolitalnych.  Istotna  jest  jednak  budowa  właściwych
powiązań  między  tymi  ośrodkami  a  otaczającymi  je  obszarami,  poprzez  sieć
mniejszych ośrodków. Związki te należy traktować nie tylko jako istotne dla
rozwoju lokalnego, lecz jako mające także istotne znaczenie dla równoważenia
rozwoju  całej  gospodarki,  poprzez  kształtowanie  policentrycznej  struktury
przestrzennej.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Na czym polega „endogeniczny” model rozwoju?



Na czym polega znaczenie policentrycznej struktury przestrzennej?

ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY

Problematyka gospodarki przestrzennej w kilku ostatnich dziesięcioleciach

XX  wieku  ulegała  stopniowemu  komplikowaniu  i  poszerzaniu.  Następowała
integracja  z  innymi  dziedzinami  wiedzy  i  upowszechnianie  wykorzystania
metod stosowanych przez inne dyscypliny, np. ekologii w zakresie nauk przy-
rodniczych i ekonomii wśród nauk społecznych. Wzrastało znaczenie badania
powiązań  pomiędzy  człowiekiem  (w  szerszym  ujęciu  –  społe-czeństwem),  a
środowiskiem przyrodniczym.

Na tle uświadomienia pod koniec lat 60-tych poważnych zagrożeń środo-

wiska  w  rozwoju  społeczno-gospodarczym,  na  gruncie  wielodyscyplinarnych
badań, problemów praktycznych a także na skutek nowych nurtów intelektual-
nych – zrodził się nowy ramowy model rozwoju przestrzennego. Nazwano go
rozwojem  podtrzymywalnym,  zamiennie:  rozwojem trwałym,  ekorozwojem,  a
najczęściej  rozwojem  zrównoważonym  (angielski  termin:  sustainable  deve-
lopment).

) Jego głównym założeniem jest takie gospodarowanie środowi-

skiem przez żyjące pokolenie, aby respektować interesy przyszłych pokoleń, a
w szczególności by zapewnić im warunki rozwoju i zaspokojenia potrzeb na
poziomie przynajmniej nie obniżonym do obecnego.

Idea zrównoważonego (podtrzymywalnego) rozwoju zawiera dwa klu-

czowe  pojęcia:  pojęcie  potrzeb,  w  tym  potrzeb  podstawowych,  oraz  pojęcie
ograniczeń środowiskowych, limitujących zaspokajanie potrzeb. Potrzeby nie
są stałe, a ich odczuwanie jest zdeterminowane społecznie i kulturowo. Grani-
ce  niektórych  potrzeb  wyższego  rzędu,  jeśli  w  ogóle  istnieją,  są  trudne  do
określenia. Rozsądne społeczeństwa mogą starać się zaspokajać swoje potrze-
by na takim poziomie, który jest do przyjęcia z ekologicznego punktu widze-
nia.  Postulatowi  temu  można  łatwiej  sprostać,  gdy  w  pełni  zaspokojone  są
potrzeby  podstawowe.  Wtedy  bowiem  uwaga  społeczeństw  zwraca  się  ku
potrzebom  wyższego  rzędu,  które  mogą  wymagać  mniejszych  zasobów  natu-
ralnych i powodować mniejsze zanieczyszczenie środowiska. Idea zrównowa-
żonego  rozwoju  wymaga  ograniczenia  się  do  takiego  poziomu  spożycia  wy-
kraczającego poza potrzeby podstawowe, który nie zagraża stabilności długo-
okresowej.  Reasumując:  rozwój  jest  zrównoważony,  jeśli  relacje  pomiędzy
środowiskiem  a gospodarką nie  uszczuplają zasobów  środowiska  –  a trwały,
jeśli relacje te utrzymują się przez długi okres.

Idea rozwoju zrównoważonego stała się w ostatnich kilkunastu latach jed-

nym z podstawowych wyznaczników kierunków gospodarki i polityki prze-
strzennej w świecie.

) zagadnienia rozwoju zrównoważonego wg [ 9 ] i [ 11 ]

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakich terminów używa się zamiennie do określenia „rozwój zrównowa-
żony”?



Kiedy można uznać, że rozwój ma charakter „zrównoważony” i „trwały”?

Geneza koncepcji
Korzeni koncepcji zrównoważonego rozwoju należy poszukiwać w okre-

sie, w którym zaczęto dostrzegać przejawy kryzysu cywilizacyjnego i wyczer-
pywania się zasobów środowiska. Nastąpiło to z pełną wyrazistością w drugiej
połowie  XX  wieku,  jednak  już  wcześniej  jednostkowe  przejawy  kryzysu  po-
wodowały pewne zainteresowanie zmianami paradygmatu rozwoju. Niektórzy
twierdzą wręcz, że źródeł zrównoważonego rozwoju można doszukiwać się w
średniowieczu,  kiedy  to  wprowadzono  "ekologiczne"  metody  gospodarki leś-
nej.  Jednak  działań  o  podobnym  podłożu  można  by  się  doszukać  znacznie
wcześniej.

Pewne przejawy ochrony środowiska występowały już około 1000 r.

p.n.e., kiedy  wprowadzono w Chinach ustawy o ochronie lasów a poprzednicy
Inków w Peru budowali na zboczach gór tarasy, zapobiegające erozji gleb. W
Polsce  za  Bolesława  Chrobrego  podjęto  ochronę  bobra,  za  Bolesława  Mazo-
wieckiego  roztoczono  opiekę  nad turem, za  Zygmunta  Starego  wprowadzono
ochronę  żubra,  sokołów  i  łabędzi.  W  Statucie  Wiślickim,  wydanym  przez
Kazimierza Wielkiego, umieszczono uwagi o ochronie lasów. W 1868 r. Sejm
Krajowy  we Lwowie wprowadził opartą na przesłankach naukowych ochronę
świstaka i kozicy.

Ograniczenia środowiskowe dla rozwoju świata, przede wszystkim wyni-

kające ze wzrostu liczby mieszkańców, dostrzeżono już na przełomie XVIII i
XIX  wieku.  Nie  wpłynęło  to  jednak  w  znaczącym  stopniu  na  modyfikację
kierunku rozwoju dominującego w erze industrialnej. Pomimo szybko przybie-
rających  na  sile  ujemnych  skutków  produkcji  przemysłowej,  ochrona  ograni-
czała  się  głównie  do  programowania  opieki  nad  wybranymi  rzadkimi  gatun-
kami flory i fauny oraz uznanymi osobliwościami przyrody.

Jednak w końcu XIX wieku powstało w świecie wiele ruchów społecz-

nych,  będących  reakcją  na  niekontrolowany  rozwój  przemysłu  i  urbanizację.
Większość  tych  inicjatyw  dotyczyła  zrównoważonego  kształtowania  prze-
strzeni (np. rozwoju „miast ogrodów”), co świadczy o wysokiej randze zagad-
nień przestrzennych w przedwstępnym okresie kształtowania się koncepcji. W
II  połowie  XX  wieku  rozwój  tych  idei  uległ  zatrzymaniu.  Zainteresowanie
przytłumiła okresowa koniunktura gospodarcza, wywołana wojną i wyścigiem
zbrojeń,  która powodowała  wzrost  dobrobytu  i niedostrzeganie  związanych  z
nim  zagrożeń.  Jednak  stopniowo  coraz  powszechniej  dostrzegano narastający
kryzys cywilizacyjny.

Naciski autorytetów naukowych i pewnych grup (często o charakterze

subkultur)  społecznych  spowodowały  dostrzeżenie  problemu  globalnej  nie-
równowagi  przez  gremia  międzynarodowe.  Pierwszym  tego  przejawem  był
raport  Sekretarza  Generalnego  ONZ  U’Thanta,  opublikowany  w  1969  roku
w  formie  rezolucji  Zgromadzenia  Ogólnego  ONZ,  o  charakterze,  zakresie  i
stanie  prac nad  problemami  ochrony  i  zabezpieczenia  środowiska  życia  czło-
wieka.  Realizowane  w  konsekwencji  tego  raportu  przedsięwzięcia  polityczne
na szczeblu międzynarodowym doprowadziły do zorganizowania w 1972 roku
w  Sztokholmie  konferencji  dotyczącej  środowiska  życia  człowieka,  stano-
wiącej istotny krok w dochodzeniu do koncepcji rozwoju zrównoważonego.

Na spotkaniu tym podkreślono „ważną rolę zarządzania środowiskowego i

zastosowania  ocen  środowiskowych  jako  narzędzia  zarządzania".  Chociaż  na
nie stosowano jeszcze terminu rozwój zrównoważony, ukształtowano podstawy
dla jego rychłego sformułowania. Efektem konferencji było powołanie UNEP
(Programu  Środowiskowego  Narodów  Zjednoczonych),  zajmującego  się  za-
gadnieniami globalnych zasobów środowiska i strategii rozwoju. Stanowiło to
przełom w komplementarnym traktowaniu środowiska i rozwoju, gdyż dzięki
tej działalności zdefiniowano po raz pierwszy współzależność pomiędzy prio-
rytetem  zaspokojenia  "podstawowych  potrzeb"  ludzi  w  zakresie  pożywienia,
wody, schronienia a "zewnętrznymi ograniczeniami" zasobowymi środowiska
Ziemi dla utrzymania wzrostu.

Wkrótce po raz pierwszy zastosowano termin rozwój zrównoważony (su-

stainable development), chociaż nie upowszechnił się on tak szybko i w latach
70. używano częściej sformułowań „środowisko i rozwój”, „rozwój bez znisz-
czeń” i „rozwój współbrzmiący ze środowiskiem”. Próbowano wprowadzić
także termin "eco-development", oznaczający ekorozwój.

Warto w tym miejscu przypomnieć o polskim dorobku w dziedzinie teorii

i praktyki rozwoju zharmonizowanego z prawami przyrody. W latach 60-tych
prof.  Walery  Goetel  sformułował  koncepcję  sozologii  i  sozotechniki  jako
nauki i  praktyki  ochrony  środowiska  przyrodniczego.  Jego  idee,  rewolucyjne
jak na tamte czasy, nie zostały  jednak szeroko rozpowszechnione i dziś znaj-
dują terminologiczne odzwierciedlenie jedynie w nazwie map sozologicznych,
sporządzanych dla celów prawidłowej gospodarki i ochrony środowiska natu-
ralnego. Podstawą sozologii była idea ochrony wody, powietrza i gleby przed
zanieczyszczeniami.  W  tym  celu  należało  prowadzić  skuteczne,  o  szerokim
zakresie  zabiegi  techniczne,  opierające  się  o  podstawy  naukowe.  Sozologia,
jako dyscyplina nauki zajmowała się oceną jakości geograficznego środowiska
człowieka, rodzajami i przyczynami jego degradacji oraz sposobami poprawy.
Praktyczne działania ochronne były przedmiotem sozotechniki.

Debata środowiskowa początku lat 70. była też bodźcem dla konsolidacji

grupy wpływowych naukowców i przedstawicieli biznesu, która przyjęła, od
miejsca powstania, nazwę Klubu Rzymskiego. Pierwsze trzy raporty klubu:



„Granice wzrostu” (1972);



„Ludzkość w punkcie zwrotnym” (1974);



„Kształtowanie ładu międzynarodowego” (1976);

wywarły duży wpływ na formułowanie proekologicznego podejścia do

światowego  systemu  gospodarczego.  Koncepcje  zawarte  w  tych  publikacjach
oddziaływały  jednak przede wszystkim na środowiska akademickie, w mniej-
szym stopniu na polityczne, a w znikomym na elity ekonomiczne.

Konkluzją pierwszego z tych raportów była prognoza przewidująca kata-

strofę  światowego  systemu  gospodarczego  około  2020  roku  w  przypadku
braku  radykalnych  zmian  dotychczasowego  paradygmatu  rozwoju.  W  latach
70.  debata nad rozwojem  zrównoważonym  (ekorozwojem)  koncentrowała  się
jednak  przede  wszystkim  na  niekorzystnych  oddziaływaniach  rozwoju  na
środowisko,  a  wpływ  zdegradowanego  środowiska  na  perspektywy  rozwoju
był pomijany.

Częściowy przełom w kierunku drugiego z tych podejść stanowiła kon-

cepcja przyjęta w 1980 roku przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i
Jej  Zasobów  (IUCN)  w  Światowej  strategii  ochrony  przyrody  (1985).  W  do-
kumencie tym sformułowano także jedną z pierwszych definicji trwałego roz-
woju. Strategia ta stanowiła bardzo istotny postęp  w integracji ochrony przy-
rody z koncepcjami rozwoju i należy ją uznać za jeden z bodźców do powoła-
nia Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju (WCED) Organizacji Narodów
Zjednoczonych, które miało miejsce w 1983 roku.

Działalność WCED doprowadziła w 1987 roku do opublikowania raportu

Nasza  wspólna przyszłość, definiującego rozwój zrównoważony  jako "rozwój
zgodny  z  potrzebami  obecnych  pokoleń, nie  umniejszający  możliwości  przy-
szłych  pokoleń  do  zaspokajania  swoich  potrzeb".  Takie  rozumienie  rozwoju
zrównoważonego  stało  się  dominujące  w  latach  90.  Większość  globalnych
inicjatyw  w  zakresie  rozwoju  zrównoważonego  (ekorozwoju)  w  kolejnych
dziesięciu latach wynikała z działań tej komisji, kierowanej przez byłą premier
Norwegii, Gro Harlem Brundtland.

Przełomowym krokiem w globalnej implementacji koncepcji rozwoju

zrównoważonego  miała  być  konferencja  Środowisko  i  rozwój,  określana  też
jako  Szczyt  Ziemi,  zorganizowana  przez  ONZ  w  Rio  de  Janeiro  w  czerwcu
1992 roku. Nazwa Szczyt Ziemi wynikała ze względu na liczbę uczestników –
116 głów państw, przedstawiciele 172 krajów, 28 000 delegatów, 9000 dzien-
nikarzy  i  3000  akredytowanych  reprezentacji  organizacji  pozarządowych.  Na
konferencji tej przyjęto trzy dokumenty:


Deklarację z Rio w Sprawie Środowiska i Rozwoju,



Agendę 21,



Deklarację o Ochronie Lasów.

Główne z zasad zawartych w Deklaracji z Rio i Agendzie 21, które stały

się istotne dla kształtowania rozwoju, były następujące:



traktowanie środowiska jako nierozłącznej części procesów rozwojowych;



eliminowanie modeli produkcji i konsumpcji, zakłócających trwały i
zrównoważony rozwój;



umożliwienie swobodnego przepływu osiągnięć nauki i techniki, szcze-
gólnie nowych technologii i systemów organizacji;



umożliwienie dostępu obywateli do informacji o środowisku i możliwości
ich uczestnictwa w procesach podejmowania decyzji dotyczących środo-
wiska;



dostosowywanie prawnych standardów środowiska i ograniczeń w korzy-
staniu z niego do możliwości przyrodniczych i potrzeb rozwojowych;



prawna i finansowa odpowiedzialność za zanieczyszczanie i niszczenie
środowiska;



ciągła ocena oddziaływania na środowisko i powstrzymywanie się przed
realizacją działań, które mogą wywołać nieodwracalne zmiany w ekosys-
temach;



upowszechnienie zasady: "zanieczyszczający płaci" i "użytkownik zaso-
bów naturalnych płaci";



wykorzystanie lokalnej kultury i tożsamości mieszkańców w programo-
waniu rozwoju lokalnego;



zapewnienie równorzędności polityki ekologicznej, gospodarczej, spo-
łecznej w skali krajowej, regionalnej i lokalnej;



zintegrowanie polityki ekologicznej ze szczegółowymi politykami sekto-
rowymi (branżowymi);



uznanie międzypokoleniowej odpowiedzialności ekologicznej;



niepogarszanie przyrodniczych i społecznych wyznaczników jakości życia
w procesach organizacji życia społecznego.

Pomimo dużych nadziei związanych z efektami Konferencji w Rio i uzna-

nia, że może  ona stać się początkiem nowej ery postindustrialnej (poprzemy-
słowej)  oraz  przyjęcia  kwestii  środowiskowych  za  priorytet  działań na  forum
międzynarodowym,  krytyka  jej  ustaleń rozpoczęła  się  praktycznie  wraz  z  za-
mknięciem obrad. Stało się oczywiste, iż system wolnego rynku, swobodnego
przepływu  pieniądza,  towarów  i  ludzi  oraz  współczesny  system  bankowy  nie
są w stanie skutecznie rozwiązywać nabrzmiałych problemów ochrony środo-
wiska.

Wdrażanie zasad rozwoju zrównoważonego w skali światowej napotykało

na  szereg  trudności,  co  rzutowało  na  przebieg  kolejnego  Szczytu  Ziemi  –  w
Johannesburgu (2002), mającym na celu podsumowanie osiągnięć w ciągu 10-
ciu  lat  po  konferencji  w  Rio  de  Janeiro.  Za  przyczynę  częściowego  fiaska
globalnego  wdrażania  koncepcji  rozwoju  zrównoważonego  uznać  można
przede  wszystkim  brak  politycznej  woli  przeprowadzenia  pożądanych  zmian
oraz  precyzyjnych  operacyjnych  narzędzi  ich  realizacji,  czego  skutkiem  jest
stałe powiększanie się różnic między krajami bogatymi a biednymi.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jaka była konkluzja pierwszego raportu „Klubu Rzymskiego”?



Jakie były podstawowe dokumenty „Szczytu Ziemi”, zorganizowanego
przez ONZ w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku?

Przesłanki wdrażania
Koncepcja rozwoju zrównoważonego uruchomiła szereg korzystnych pro-

cesów, głównie w wysoko rozwiniętych krajach zrzeszonych w Unii Europej-
skiej  i  pojedynczych  państwach  spoza  Europy,  np.  w  Japonii.  Za  przodujące
we wdrażaniu zasad zrównoważonego rozwoju uznawane są państwa skandy-
nawskie  oraz  Holandia,  Niemcy  i  Austria.  Zasady  rozwoju  zrównoważonego
wprowadzane są sukcesywnie do prawa Unii Europejskiej. W regulującym jej
funkcjonowanie Jednolitym Akcie Europejskim (Maastricht – 1992) określono
podstawy  polityki  ekologicznej  Unii,  jako  "popieranie  harmonijnego  i  zrów-
noważonego oraz trwałego i nieinflacyjnego rozwoju gospodarczego z posza-
nowaniem środowiska".

Zadania te potwierdzono i poszerzono w Traktacie Amsterdamskim z

1997  roku  (obowiązującym  od  l  maja  1999  roku),  uznając  postanowienia  o
zrównoważonym  rozwoju  za  zadanie  całej  Unii  Europejskiej.  Generalne  cele
polityki  unijnej  zostały  przełożone  na  bardziej  szczegółowe  ustalenia  polityk
ekologicznych wspólnoty. W Programie Działań Środowiskowych Unii z 2001
roku, definiującym cele i główne priorytety polityki środowiskowej na kolejne
5-10 lat, jednym z czterech głównych obszarów priorytetowych jest "zrówno-
ważone użytkowanie zasobów naturalnych i zarządzanie zasobami".

Zasady rozwoju zrównoważonego są coraz częściej stosowane w prawie

międzynarodowym.  Uwzględnienie  reguł  zrównoważonego  rozwoju  w  doku-
mentach Unii Europejskiej zaowocowało opracowaniem szeregu metod wdra-
żania (operacjonalizacji) działań w tym zakresie, mających szczególne znacze-
nie  dla  realizacji  założonej  idei.  Najważniejsze  z  tych  metod  to:  Mnożnik  4
(1999), Mnożnik 10 (1993, 2000) i „Przestrzeń ekologiczna” (2000). Inicjaty-
wy  te  wywarły  znaczący  wpływ  na  politykę  Unii  Europejskiej  w  zakresie
rozwoju  i  ochrony  środowiska,  chociaż  jak  się  wydaje,  nadal  brakuje  spójnej
polityki oddzielającej zużycie zasobów od wzrostu ekonomicznego.

Europejska Sieć obszarów chronionych NATURA 2000 została powołana

do życia poprzez wydanie Dyrektywy 43/92/EEC z dnia 21 maja 1992 roku w
sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Podstawę
prawną dla tworzenia sieci NATURA 2000 stanowią Art. 3 i 10 wymienionej
Dyrektywy.

Celem Sieci NATURA 2000 jest ochrona różnorodności biologicznej w

krajach członkowskich Unii Europejskiej poprzez ochronę naturalnych ekosys-
temów oraz fauny i flory. Dyrektywa zakłada wyselekcjonowanie typów sie-

dlisk  oraz  gatunków,  które  będą  przedmiotem  szczególnego  zainteresowania
ze względu na swoją rzadkość lub zagrożenie wyginięciem. Typy naturalnych
siedlisk, które miałyby być objęte ochroną, są wymienione w Aneksie I, nato-
miast gatunki fauny i flory uznane za przedmiot szczególnego zainteresowania
Unii – w Aneksie II. Kryteria, jakie powinny spełniać obszary przewidziane do
włączenia  do  sieci  są  wymienione  w  Aneksie  III.  Do  sieci  ekologicznej
NATURA 2000 zostaną włączone obszary chronione utworzone na podstawie
Dyrektywy 79/409/EWG z dn. 2 kwietnia 1979 r. o ochronie dzikich ptaków.
System NATURA 2000 będzie wdrożony także w Polsce.

Ewolucja koncepcji rozwoju zrównoważonego zmierza ku polepszeniu ja-

kości  życia  maksymalnie  wysokiej  liczby  mieszkańców  Ziemi,  przy  czym
jakość  życia  obejmuje  nie  tylko  wymiar  materialny  (ekonomiczny),  ale także
społeczny i duchowy, zawierając takie elementy,  jak dostępność do edukacji,
służby  zdrowia,  wypoczynku  i  nieskrępowane  możliwości  zaspokajania  po-
trzeb  duchowych.  Zaspokojenie  potrzeb  jednych  nie  może  uszczuplać  możli-
wości zaspokojenia potrzeb innych, w tym następnych pokoleń. Celem rozwo-
ju  zrównoważonego  jest  też  wyrównanie  różnic  rozwojowych,  w  tym  re-
gionalnych,  prowadzące  do  równości  szans  na  poprawę  jakości  życia.  Drogą
prowadzącą  do  tego  celu  jest  prawidłowe  ułożenie  stosunku  człowieka  do
środowiska przyrodniczego.

Koncepcja rozwoju zrównoważonego spowodowała znaczne zmiany w

podejściu naukowców, polityków i reprezentantów gospodarki do wzajemnych
relacji między rozwojem a środowiskiem przyrodniczym. Od początku krytyce
poddawano  obowiązujące  systemy  ekonomiczne,  których  podstawowym  błę-
dem,  zarówno  w  teorii  jak  i  praktyce,  było  traktowanie  zasobów  przyrodni-
czych  jako  kapitału  "darmowego",  skutkujące  marginalnym  uwzględnianiem
potrzeby oszczędnego zużywania i ochrony tych zasobów. Dołącza się do tego
krytyka  ekonomii  współczesnej  jako  zawężającej  ujmowanie  działalności
gospodarczej  do  zagadnień  ilościowych,  w  oderwaniu  od  zagadnień  społecz-
nych  i  ekologicznych.  Dość  powszechna  staje  się  także  opinia,  że  społeczeń-
stwo zdolne do przetrwania, nie może powstać w warunkach gospodarki opar-
tej wyłącznie na działaniu sił rynkowych, chociaż są one tak bardzo potrzebne
do podtrzymywania przedsiębiorczości i innowacyjności. Konieczność zmiany
paradygmatu  rozwoju  ekonomicznego  wynika  także  z  faktu,  że  dobrobyt,
szczególnie  w  krajach  wysoko  uprzemysłowionych,  nie  idzie  już  w  parze  ze
wzrostem gospodarczym, ale w coraz większym stopniu zależy od czynników
pozaekonomicznych.

Kolejny skutek implementacji zasad rozwoju zrównoważonego to wypra-

cowanie  zasad  rozwoju  gospodarczego,  uwzględniających  rozważne  i
oszczędne gospodarowanie zasobami środowiska. Oprócz umieszczania zasad
ekologicznych  w  politykach  sektorowych  państw  i regionów,  niezbędne  stało
się dostosowanie ich do warunków regionalnych i lokalnych.

Koncepcja rozwoju zrównoważonego ukierunkowała działania w sferze

polityki  na  dobro  wspólne  człowieka  i  przyrody  oraz  równoważenie  potrzeb
materialnych i duchowych społeczeństwa, co  wywołać może mniejszy nacisk
społeczny na produkcję i konsumpcję dóbr materialnych.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



W jakim zakresie zasady rozwoju zrównoważonego wprowadzone są do
prawa Unii Europejskiej?



Co to jest „sieć Natura 2000”?

Wymiar praktyczny
Rozwój zrównoważony wyznacza nowe wartości, długofalowe cele strate-

giczne  i  nową  metodologię  rozwoju  określając  w  następstwie  ekologiczne
kryteria przekształceń przestrzeni. Zakłada się w nich, że w ciągłym i długo-
letnim  procesie  przekształceń  strukturalnych  będzie  się  urzeczywistniać  roz-
wój trwały, stabilny i zrównoważony, który zaspokaja potrzeby obecnej gene-
racji i nie ogranicza przyszłym pokoleniom możliwości zaspokajania ich wła-
snych  potrzeb.  Do  podstawowych  reguł  kształtowania  rozwoju  zrównoważo-
nego  można  zaliczyć  całościowe  i  systemowe  (holistyczne)  oraz  dynamiczne
ujmowanie  zjawisk  przyrodniczych,  społecznych  i  gospodarczych  zachodzą-
cych  w  przestrzeni  geograficznej,  traktowanie  środowiska  człowieka  jako
jedności i  organicznej całości, która przekształca się w ciągłym procesie roz-
wojowym.

Przy szerokim pojmowaniu rozwoju zrównoważonego jest oczywiste, że

ochrona środowiska, rozumiana ogólnie jako wszystkie działania prowadzące
do powstrzymania degradacji i poprawy stanu (jakości) środowiska przyrodni-
czego jest pojęciem węższym niż rozwój zrównoważony, stanowi jego element
i obejmuje część metod służących jego osiąganiu.

Koncepcja rozwoju zrównoważonego, jako reakcja na kryzys cywilizacyj-

ny,  jest  w  pewnym  sensie  powrotem  do  sposobu  rozwoju  sprzed  ery  indu-
strialnej. Powrót ten nie może być jednak rozumiany bezpośrednio ze względu
na zupełnie inną sytuację świata niż to miało miejsce 300 lat temu lub dawniej
–  kilkadziesiąt  razy  większą  liczbę  mieszkańców  Ziemi  i  znaczący  rozwój
techniki.  Powrót  ten  należy  rozumieć  jako  ponowne  zbliżenie  zasad rozwoju
społecznego  i  gospodarczego  do  praw  przyrodniczych.  Ogrom  zmian  poczy-
nionych w środowisku i mentalności ludzi w ostatnich trzech wiekach zwięk-
sza skalę trudności w dokonaniu takiej przemiany. Jednak procesy zachodzące
na naszych  oczach, np.  zastępowanie  przepływów  materiałowych  przez prze-
pływy  informacji,  świadczą  o  tym,  że  istnieje  szansa  na  taką  transformację.
Być  może  właśnie  informacja  może  w  niedalekiej  przyszłości  stanie  się  sub-
stytutem deficytowych zasobów życia.

Ciągłe oddziaływania procesów rozwoju na środowisko przyrodnicze naka-

zuje integralne wkomponowanie uwarunkowań ekologicznych w ich kształto-
wanie. To systemowe ujęcie wyznacza miejsce środowiska przyrodniczego w
kształtowaniu rozwoju i przestrzennego zagospodarowania. Wyrazem tego jest :


przyjęcie założeń ekorozwoju jako jednego z podstawowych megatren-
dów kształtujących cywilizację XXI w.,



integralne ujęcie przestrzeni przyrodniczej współzależnie z przestrzenią
antropogenną jako podstawa kształtowania ekorozwoju,



analiza uwarunkowań przyrodniczych, interakcyjna z uwarunkowaniami
społecznymi, kulturowymi, ekonomicznymi i przestrzennymi,



wprowadzenie pojęcia ładu ekologicznego do systemu wartości i proce-
sów kształtowania przemian cywilizacyjnych,



wkomponowanie  celów  ekologicznych  w  system  celów  strategicznych
polityki  kształtowania  przestrzeni,  a  wynikających  z  nich  kryteriów  jako
jednego  z  głównych  komponentów  procedury  informacyjno  –  decyzyjnej
regulującej całokształt procesów rozwoju i zagospodarowania przestrzenne-
go.

W ten sposób gospodarka przestrzenna może rozwijać podstawowe zasady

rozwoju  zrównoważonego,  w  szczególności  zaś  te,  które  są  niezbędne  dla
zapewnienia bezpiecznej dla zdrowia i środowiska równowagi ekologicznej w
podstawowych  ekosystemach,  warunków  odnowy  sił  człowieka,  możliwości
dalszego rozwoju  gospodarczego  i  wysokiej  jakości  krajobrazu.  W  sferze  za-
gospodarowania przestrzennego cel ten można realizować przez :


powszechne i współzależne uwzględnianie uwarunkowań przyrodniczych
w planach zagospodarowania przestrzennego oraz w programach działań
władz publicznych,



promowanie ekologicznych kierunków i form w wybranych dziedzinach i
na wybranych obszarach (ekoturystyka, ekorolnictwo, ekoosadnictwo),



stopniowe rozszerzenie i utrwalenie dobrej kondycji ekologicznej obsza-
rów objętych ochroną prawną ze względu na walory przyrodnicze,



zahamowanie procesów degradacji, a następnie uzyskanie stopniowej
poprawy jakości środowiska na obszarach o najwyższej koncentracji źró-
deł zanieczyszczeń, a także – skuteczne przeciwdziałanie rozprzestrzenia-
niu się procesów degradacji środowiska na inne obszary.

Efekt kumulacji i skala naruszeń równowagi środowiska sprawiają, iż po-

prawa  jego  stanu  wymaga  intensywnych  zabiegów.  Dotyczy  to  rekultywacji
powierzchni  ziemi,  utylizacji  lub  neutralizacji  nagromadzonych  odpadów,
racjonalnego zagospodarowania skażonych gleb itp..

Polska posiada bardziej rozbudowany system ochrony przyrody niż

systemy działające w krajach Unii Europejskiej, przy czym koncepcja i stoso-
wane rozwiązania są tu odmienne niż w krajach Unii. Obowiązująca ustawa o
ochronie przyrody w nowoczesny sposób określa normy prawne, instytucje i

zasady ochrony przyrody. Utworzenie w Polsce, na mocy tej ustawy, Krajo-
wego systemu obszarów chronionych, obejmującego 30% powierzchni kraju,
wyprzedziło podobne projekty podjęte przez Unię Europejską i Radę Europy.

Następuje proces tworzenia sieci NATURA 2000 w Polsce, niezależnie od

rozwiązań w zakresie ochrony przyrody, ale w praktyce opierać się on będzie
na istniejących już obszarach chronionych. Włączenie do sieci NATURA 2000
nada tym obszarom status międzynarodowy. Włączenie części obszarów chro-
nionych  Polski  w  tę  sieć  może  spowodować  polepszenie  jakości  ochrony  i
zmniejszenie krajowych wydatków publicznych. Należy przewidywać objęcie
ok. 6 % powierzchni kraju siecią obszarów NATURA 2000 – koszty wpro-
wadzenia tej ochrony będą znaczne. Dla obszarów objętych siecią będą zapro-
ponowane  alternatywne  kierunki  rozwoju  gospodarczego,  jak  zrównoważona
turystyka, pro-ekologiczne leśnictwo, rolnictwo ekstensywne.

Należy wspomnieć o jeszcze jednej inicjatywie międzynarodowej, podjętej

w następstwie rozszerzania ekologicznych kryteriów przekształceń przestrzeni.
Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska opracowana została
w ramach europejskiego programu Międzynarodowej  Unii Ochrony Przyrody
– IUCN. Była reakcją na wzrastający zanik gatunków i ostoi dzikiej przyrody,
mimo różnych krajowych i międzynarodowych działań na rzecz ich ochrony.
Chodziło  więc  o  stworzenie  wspólnej  płaszczyzny  dla  integracji  działań  pro-
wadzących  do  zachowania  różnorodności  biologicznej  danego  obszaru,  w
pewnych przypadkach – jej zwiększenia czy wręcz odtworzenia.

Podstawowym celem utworzenia tej sieci o zasięgu kontynentalnym było

zwiększenie skuteczności ochrony różnorodności biologicznej. Dla osiągnięcia
tego celu przygotowywano realizację wspólnej wizji sieci, polegającej na :


wyznaczeniu obszarów węzłowych obejmujących pełną reprezentację
typów zespołów przyrodniczych naturalnych i seminaturalnych, a nawet
antropogenicznych,



zapewnienie łączności przestrzennej i funkcjonalnej sieci przez wyzna-
czenie korytarzy ekologicznych,



ochrona procesów i więzi przyrodniczych integrujących system przyrod-
niczy,



ochrona ostoi i siedlisk warunkujących przetrwanie zdolnych do życia
populacji roślin i zwierząt,



ustanowienie stref buforowych, żeby osłaniać obszary o najwyższych
walorach przyrodniczych przed niekorzystnymi wpływami zewnętrznymi
przez tworzenie różnych reżimów ochrony,



renaturyzacja obszarów zniszczonych, tworzenie nowych siedlisk i uła-
twianie rozprzestrzeniania się organizmów,



poprawianie jakości środowiska przyrodniczego w obrębie sieci i jej oto-
czeniu,



integracja celów ochrony przyrody z innymi politykami branżowymi i
promocję rozwoju trwałego i zrównoważonego.

Do krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska proponowano włączyć

46 % powierzchni kraju. Sieć składałaby się z 78 obszarów węzłowych (30
% powierzchni kraju), połączonych siecią korytarzy ekologicznych (16 %).

Sieć ECONET – Polska posiadać miała obszary węzłowe, charakteryzują-

ce się wysokim stopniem różnorodności biologicznej i krajobrazowej, korzyst-
nymi uwarunkowaniami przestrzennymi dla zachowania siedlisk i ostoi gatun-
ków o znaczeniu krajowym lub europejskim. Najcenniejsze pod względem przy-
rodniczym fragmenty obszarów węzłowych wyodrębniono jako biocentra, które
stanowią np. parki narodowe, krajobrazowe, skupienia rezerwatów, ostoje przy-
rody o znaczeniu europejskim (program CORINE) czy ostoje ptaków. Więk-
szość tych obszarów poddana miała być wysokim reżimom ochrony prawnej.
Skuteczność ochrony miały zapewnić strefy buforowe wokół biocentrów.

Korytarze ekologiczne umożliwiać miały rozprzestrzenianie się gatun-

ków  pomiędzy  obszarami  węzłowymi,  rozciągając  się  wzdłuż  dolin  rzek  lub
obszarów układających się w szersze pasma o znacznie mniejszej intensywno-
ści użytkowania niż tereny  otaczające. Główne korytarze o  randze międzyna-
rodowej  związane  miały  być  z  dolinami  głównych  rzek  Polski:  Wisły,  Odry
Bugu, Noteci, jak też łańcuchami górskimi oraz z pasmami łączącymi obszary
węzłowe w strefie pojezierzy.

Tworzenie jak najszerszych sieci obszarów chronionych było od lat 70-

tych tematem wielu inicjatyw zgłaszanych w środowiskach naukowych i eko-
logicznych. Projekt Sieci ECONET przewidywał powstanie spójnej sieci kory-
tarzy i obszarów chronionych w całej Europie. Jednak koncepcja ta była oparta
na tzw. „krajobrazowym podejściu do tworzenia korytarzy ekologicznych”.
Obecne poglądy polegają na podejściu „opartym o potrzeby gatunków”.

Propozycja sieci ECONET nie została przyjęta przez większość państw

Unii  Europejskiej,  choć  spotkała  się  z  przychylnym  przyjęciem  w  krajach
Europy  Środkowej  i  Wschodniej.  W  Polsce  przychylnej  atmosferze  dla  tej
inicjatywy, towarzyszyła powszechna świadomość kosztów, jakie wywołałaby
jej  realizacja.  Należy  o  niej  wspomnieć,  jako  o  dotychczas  najbardziej  rady-
kalnej koncepcji ochrony przestrzeni, wynikającej z zasad rozwoju zrównowa-
żonego, jaka dotyczyła obszaru Polski.

W kontekście doświadczeń z koncepcją ECONET, należy pozytywnie

ocenić tendencję w ochronie przyrody polegającą na stopniowym ograniczaniu
tempa tworzenia nowych obszarów chronionych na rzecz rozwoju takich form
ochrony przyrody, które nie powodują wyłączania obszarów z ich normalnego
wykorzystywania.  Ochrona  przyrody  na  tych  obszarach  winna  polegać  na
wprowadzaniu  szczególnych  instrumentów  ekonomicznych,  na  ekologicznie
ukierunkowanych  programach  gospodarczych  i  programach  polityki  rolnej

oraz na tworzeniu zachęt do rozwoju ekstensywnego rolnictwa i łagodnych
ekologicznie form turystyki.

Na tym tle koncepcje rozwoju zrównoważonego zdominowane przez zbyt

silny  komponent  ochrony  przyrody  –  posiadają  małą  atrakcyjność  społeczną,
jak i niewielkie możliwości realizacji. Sprawy rozwoju (wejścia na drogę trwa-
łego  wzrostu)  stają  się  kluczowymi  problemami  do  rozwiązania.  Elementy
ochrony środowiska muszą zostać powiązane ze strategiami aktywnego rozwo-
ju  społeczno-gospodarczego.  Alternatywą  tego  może  być  bowiem  utrata  ich
społecznej atrakcyjności i akceptacji.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jaki odsetek powierzchni Polski objęty będzie siecią obszarów NATURA
2000?



Czym różni się siecią obszarów NATURA 2000 od krajowej sieci ekolo-
gicznej ECONET-Polska?

BIBLIOGRAFIA

Bogdanowski Janusz, Łuczyńska-Bruzda Maria, Novak Zygmunt –
Architektura krajobrazu – PWN, Warszawa-Kraków 1979

Borsa Maciej, Buczek Grzegorz, Jaroszyński Krzysztof, Korzeń
Janusz, Lasocki Maciej, Świetlik Maciej, Szelińska Elżbieta –
Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, przepisy
– omówienia – komentarze – Urbanista, Warszawa 2003

Dąbrowski Leszek Teodozy – Projektowanie regionalne, regionalne
plany zagospodarowania przestrzennego – PWN, Warszawa 1977

Domański Ryszard – Gospodarka przestrzenna – Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2002

Domański Ryszard – Podstawy planowania przestrzennego – Państwo-
we Wydawnictwo Naukowe, Poznań-Warszawa 1989

Domański Ryszard – Przestrzenna transformacja gospodarki – Wydaw-
nictwo Naukowe PWN, Warszaw 1977

ESPD, European Spatial Development Perspective, Towards Balan-
ced and Sustainable Development of the Territory of the European
Union – European Commission, 1999

Goryński Juliusz – Polityka przestrzenna – Państwowe Wydawnic-
two Ekonomiczne, Warszawa 1982

Kistowski Mariusz – Regionalny model zrównoważonego rozwoju i
ochrony środowiska Polski a strategie rozwoju województw – Uni-
wersytet Gdański, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Gdańsk-
Poznań 2003

10 Kołodziejski Jerzy – W sprawie nowego paradygmatu kształtowania

polskiej przestrzeni – PAN Komitet Przestrzennego Zagospodarowania
Kraju, Biuletyn zeszyt 178, red. Kukliński Antoni, Warszawa 1997

11 Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju – MP

nr 26 z 16 sierpnia 2001 r. poz. 502

12 Kulesza Michał – Administracyjno-prawne uwarunkowania polityki

przestrzennej – Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa
1987

13 Lösch August – Gospodarka przestrzenna, teoria lokalizacji – Pań-

stwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1961

14 Malisz Bolesław – Podstawy gospodarki i polityki przestrzennej –

Ossolineum 1984

15 Malisz Bolesław – Zarys teorii kształtowania układów osadniczych –

Arkady, Warszawa 1981

16 Mync Agnieszka – Dylematy polityki przestrzennego zagospodarowa-

nia kraju u progu XXI wieku – PAN Komitet Przestrzennego Zagospo-

darowania Kraju, Biuletyn zeszyt 178, red. Kukliński Antoni, Warsza-
wa 1997

17 Ostrowski Wacław – Zespoły zabytkowe a urbanistyka – Arkady,

Warszawa 1980

18 Otok Stanisław – Geografia społeczna – PWN Warszawa 1987
19 Pawłowska Krystyna, Słysz Krzysztof – Zagrożenia i ochrona przed

powodzią w planowaniu przestrzennym – Instytut Gospodarki Prze-
strzennej i Komunalnej o/Kraków, 2002

20 Polska Norma PN-B-01027 – Rysunek budowlany, oznaczenia graficz-

ne stosowane w projektach zagospodarowania działki lub terenu – Pol-
ski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 2002

21 Polsko-Niemiecki Leksykon Pojęć Planistycznych – Akademie für

Raumforschung und Landesplannung, Hannover-Warszawa, 1995

22 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003 r. w

sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu zagospoda-
rowania przestrzennego – Dziennik Ustaw Nr 164 z roku 2003, poz.
1587

23 Secomski Kazimierz – Ekonomika regionalna – Państwowe Wydawnic-

two Ekonomiczne, Warszawa 1982

24 Szponar Adolf – Fizjografia urbanistyczna – Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2003

25 Ustawa z 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (tekst jednolity)
26 Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

– Dz. U. z 17 września 2003 r.

27 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – prawo ochrony środowiska – Dz.

U. z 20 czerwca 2001 r.

28 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu

przestrzennym – Dz.U. z 2003 r. Nr 80, poz. 717

29 Zarycki Tomasz – Nowa przestrzeń społeczno-polityczna Polski –

Uniwersytet Warszawski, Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i
Lokalnego, Warszawa 1997

PYTANIA KONTROLNE

Pojęcie przestrzeni



Jakie jest znaczenie terminu „przestrzeń” w gospodarce przestrzennej oraz
jakie są różnice pomiędzy pojęciami „środowiska geograficznego” a „śro-
dowiska człowieka”?



Z czego wynikają zasadnicze konflikty występujące w procesie wykorzy-
stania przestrzeni?

Gospodarka przestrzenna jako działalność praktyczna:

Ry s hi st or y c z ny


Z czego wynika potrzeba świadomego gospodarowania przestrzenią?



Na jakich szczeblach gospodarowania istnieje konieczność świadomego
kształtowania przestrzeni?

Int e r dy sc y pl i na r ny c ha r a k t er g osp oda r k i pr z est r z e nne j


Jakie gałęzie nauki wniosły istotny wkład do dyscypliny gospodarki prze-
strzennej?



Czym zajmuje się ekologia?

Pr a k t y c z ny wy mi a r g osp oda r k i pr z e st rz e nne j


Co należy rozumieć pod pojęciem elementów biernych systemu gospo-
darki przestrzennej, a co pod pojęciem elementów czynnych?



Co oznacza gospodarka przestrzenna w wymiarze praktycznym oraz jakie
rodzaje działalności się na nią składają?

Gospodarka przestrzenna jako dyscyplina naukowa:

Pr z e st r z e ń w te or i i ek ono mi i


Na czym polega „jednopunktowy” charakter przestrzeni w teoriach nie-
których szkół ekonomicznych?



Z czego wynika konieczność uwzględniania w ekonomii czynnika prze-
strzeni?

Roz w ój t e or i i g o sp oda r k i pr z e st r ze nne j


O czym mówi koncepcja systemu osadniczego W. Christallera?



Jakie pojęcie stanowi sedno ogólnej teorii gospodarki przestrzennej A.
Löscha?

Re g i ona l i st y k a


Kiedy pojawiła się nowa dziedzina badań zwana „regionalistyką” i na
czym polegało jej znaczenie?



Czym zajmuje się i jakie cechy posiada współczesna regionalistyka?

Dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe:

Śr od o wi s k o pr z y r od ni c z e


Co oznacza pojęcie „ekosystem” i jakie są jego części składowe?



Co oznacza termin „antropopresja”?



Co oznacza termin „ochrona środowiska” i czym różni się on od „ochrony
przyrody”?



Z jakich elementów składa się krajowy system obszarów chronionych?



Co oznacza termin „rekultywacja”?

Dz i e dz i c t wo k ul t ur owe


Co określa się mianem dziedzictwa kulturowego?



Jakie są stosowane formy ochrony zabytków?



W jaki sposób objęcie ochroną konserwatorską ogranicza prawa właści-
ciela obiektu?



Na czym polega ochrona czynna obiektu zabytkowego?

K r a j obr a z


Jakie są typy krajobrazu i czym się one charakteryzują?



Na czym polega „kształtowanie krajobrazu”?



Co to jest „wnętrze krajobrazowe” i z czego się ono składa?

Procesy rozwoju przestrzennego:

Ce c hy pr z e st r ze ni


Jakie cechy przestrzeni mają podstawowe znaczenie w gospodarce prze-
strzennej?



Na czym polega „opór przestrzeni”?



Z czego wynikają główne konflikty w gospodarowaniu przestrzenią?

St r uk t ur a pr z e st r z e ni


Co oznacza pojęcie „struktura przestrzenna” i jakie elementy składają się
na nią?



Czym różni się znaczenie terminów „struktura osadnicza” i „układ osad-
niczy”?



Co nazywamy „funkcjami miastotwórczymi”?

M e c ha ni z my r oz woj u pr z e st r z e nne g o


Czym różni się „aglomeracja” od „konurbacji”?



Na czym polega „zjawisko koncentracji” i są przyczyny jego występowania?



Na czym polega zjawisko „progów rozwoju”?



Na czym polega „falowy rozwój” przestrzenny miast?

Cywilizacja informacyjna:

G l oba l i z a c j a


Co jest głównym źródłem wzrostu efektywności we współczesnej global-
nej gospodarce?



Co oznacza pojęcie „potencjał ludzki”?

P ol a r y z a c j a


Na czym polega „polaryzacja rozwoju”?



Jakie jest znaczenie i skutki „metropolizacji” przestrzeni?



Jaka struktura przestrzenna sprzyja dyfuzji procesów rozwoju?

De c e nt r a l iz a c j a


Na czym polega „endogeniczny” model rozwoju?



Na czym polega znaczenie policentrycznej struktury przestrzennej?

Rozwój zrównoważony:



Jakich terminów używa się zamiennie do określenia „rozwój zrównowa-
żony”?



Kiedy można uznać, że rozwój ma charakter „zrównoważony” i „trwały”?

G e ne z a k onc e p c j i


Jaka była konkluzja pierwszego raportu „Klubu Rzymskiego”?



Jakie były podstawowe dokumenty „Szczytu Ziemi”, zorganizowanego
przez ONZ w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku?

Pr z e sł a nk i wdr a ż a ni a


W jakim zakresie zasady rozwoju zrównoważonego wprowadzone są do
prawa Unii Europejskiej?



Co to jest „sieć Natura 2000”?

W y mi a r pr a k t y cz ny


Jaki odsetek powierzchni Polski objęty będzie siecią obszarów NATURA
2000?



Czym różni się siecią obszarów NATURA 2000 od krajowej sieci ekolo-
gicznej ECONET-Polska?