1

Farmakodynamika leków

Farmakodynamika –zajmuje się mechanizmami działania leków oraz ich wpływem na organizm

Leczenie przyczynowe – eliminuje przyczynę choroby i prowadzi do powrotu do stanu fizjologicznego

Leki etioterapeutyczne: antybiotyki, leki przeciwnowotworowe, terapia genowa

Leczenie objawowe – łagodzi objawy, przynosi poprawę ale nie eliminuje przyczyny

Leki objawowe (symptomatyczne): leki przeciwbólowe, przeciwzapalne, przeciwgorączkowe

Działanie miejscowe leków – ograniczony zasięg działania (skóra, błony śluzowe) nie wchłaniają się,

Leki działające miejscowo: w postaci maści, żeli, kremów, zasypek itp

Farmakosologia - nauka zajmująca się objawami niepożądanymi działania leków.

Działanie niepożądane (ADR adverse drug reaction) - każda szkodliwa i niezamierzona reakcja
organizmu występująca po zastosowaniu leku w dawkach przeciętnie stosowanych zgodnie ze
wskazaniami i z intencją pomocy choremu.

Efekt uboczny/ zdarzenie niepożądane (AE adverse event) - każda niepożądana reakcja, występująca
u pacjenta lub osoby biorącej udział w badaniu klinicznym, niezależnie od tego czy jest uznana za
związaną z danym lekiem, czy też nie.

Działanie toksyczne - powstaje w wyniku przedawkowania leku (przekroczenie maksymalnej dawki
leczniczej).

Czynniki warunkujące wystąpienie powikłań polekowych

Cechy leku:

• właściwości fizykochemiczne,

• farmakokinetyczne,

• farmakodynamiczne,

• postać leku,

• stosowana dawka,

• częstotliwość oraz droga podawania

• interakcje z innymi lekami

Cechy osobnicze chorego:

fizjologiczne:

• wiek,

2

• płeć,

• masa ciała,

• uwarunkowania genetyczne, ciąża,

• wysiłek fizyczny,

• sposób odżywiania

patologiczne:

• uczulenie na leki,

• stosowanie używek: alkohol, tytoń,

• szkodliwy wpływ środowiska

Typy niekorzystnych reakcji na leki

Reakcje typu A - reakcje zależne od właściwości farmakologicznych leku oraz dawki, przewidywalne,
odwracalne, ustępują już po obniżeniu dawki, 70-80% działań niepożądanych.

Przykłady: kaszel po zastosowaniu inhibitorów konwertazy angiotensyny.

Reakcje typu B - reakcje niezależne od dawki i mechanizmu działania leku, nieprzewidywalne, często
o podłożu immunologicznym, o ciężkim przebiegu, zagrażające życiu, stanowią 20-25% działań
niepożądanych.

Przykłady: uczulenia, idiosynkrazja, nietolerancja np. uszkodzenia szpiku kostnego po zastosowaniu
chloramfenikolu.

Reakcje typu C - reakcje występujące często przy podawaniu określonego leku, ale nie można
jednoznacznie powiązać ich z tym lekiem.

Przykłady: zakrzepica u kobiet stosujących hormonalne środki antykoncepcyjne.

Reakcje typu D - reakcje pojawiające się z opóźnieniem.

Przykłady: działanie teratogenne talidomidu, uszkodzenie serca po antracyklinach .

Reakcje typu E - reakcje występujące po nagłym odstawieniu leku, powodujące zaostrzenie objawów
choroby ponad poziom na którym te objawy byłyby, gdyby leku w ogóle nie zastosowano.

Przykłady: zwiększenie poziomu gastryny prowadzące do wyrzutu HCl w żołądku po odstawieniu
antagonistów receptorów H2 w żołądku.

• Idiosynkrazja,

Reakcja idiosynkretyczna - stan ostrego zatrucia występujący po podaniu dawki leczniczej lub
mniejszej w przypadku zwiększonej wrażliwości organizmu. Różni się od reakcji antygen-przeciwciało,

3

• Zaburzenia metabolizmu,

• Lekozależność (drug dependence)

Rodzaj substancji / Zależność psychiczna / Zależność fizyczna / Przyzwyczajenie

Morfina / +++ / +++ / ++

Barbiturany, alkohol / ++ / ++ / +

Kokaina / +++ / (+) / -

Amfetamina / ++ / - / +

Meskalina, LSD / ++ / - / +

Haszysz, marihuana / ++ / - / (+)

Reakcje alergiczne i anafilaktyczne

Typy reakcji alergicznych

Typ I - reakcja anafilaktyczna za pośrednictwem przeciwciał IgE (komórki tuczne, granulocyty
zasadochłonne):

- wstrząs anafilaktyczny,

- pokrzywka,

- obrzęk Quinckego.

Typ II - reakcja cytotoksyczna za pośrednictwem przeciwciał IgG i IgM - opsonizacja oraz aktywacja
systemów dopełniacza,

• anemia hemolityczna,

• trombocytopenia,

• agranulocytoza,

• myasthenia gravis,

Występuje po podaniu:

• metyldopy,

• penicyliny,

• sulfonamidów, t

• iouracylu

• chininy

4

Typ III - reakcja wyzwalana przez kompleksy odpornościowe:

Przykłady:

-

płuca farmera i hodowców ptaków,

-

choroba posurowicza (wstrzyknięcie obcogatunkowej surowicy)

-

kłębuszkowe zapalenie nerek,

-

autoimmunologiczne zapalenie wątroby (penicyliny, penicylamina)

-

wykwity umiejscowione (barbiturany, sulfonamidy)

-

zespół Lyella - epidermolysis acuta toxica (fenylobutazon, barbiturany,

-

sulfonamidy)

-

zespół Stevensa-Johnsona (sulfonamidy)

- zespół lupus erythematodes (hydralazyna, pochodne hydantoiny, prokainamid, izoniazyd)

Typ IV - reakcja zapalna za pośrednictwem limfocytów T - "nadwrażliwość komórkowa":a) reakcja
cytotoksyczna, komórkowa: odrzu-cenie przeszczepu, cukrzyca typu Ib) komórkowe reakcje
alergiczne typu opóźnionego: reakcje skórne późne typu tuberkulinowego (po podaniu antygenów
przeciw białkom gruzełka), wyprysk kon-taktowy (po wielokrotnym kontakcie ze związkami chromu,
niklu i niektórymi barwnikami).

Nadwrażliwość na światło

Fotodermatozy - charakter uczuleniowy lub toksyczny. Jest to

reakcja organizmu wynikająca z działania światła

Niektóre leki bądź ich metabolity pod wpływem światła mogą stać się silnymi alergenami

głównie sulfonamidy i pochodne fenotiazyny.

Działanie rakotwórcze

Działanie karcynogenne może wystąpić dopiero po dłuższym okresie utajenia. Leki rakotwórcze:
niektóre środki cieniujące, leki stosowane w nadczynności tarczycy, cytostatyki, uretany,
sulfonamidy, izoniazyd, estrogeny i gryzeofulwina.

- karcynogeny genotoksyczne (mutageny) - działają bezpośrednio na DNA, pobudzają transformację
nowotworową przez zmiany w protoonkogenach lub genach supresorowych.

- karcynogeny epigenetyczne - nie powodują uszkodzeń genetycznych lecz zwiększają
prawdopodobieństwo wystąpienia nowotworu

Niepożądane działania leków w okresie ciąży

5

Działanie embriotoksyczne, embriopatie

w okresie organogenezy zarodka (okres embrionalny - do 60 dnia ciąży),

prowadzi do powstania ciężkich uszkodzeń oraz jego obumarcia płodu

Leki: cytostatyki, talidomid.

Inne czynniki: niedobór kwasu foliowego,

Działanie teratogenne, fetopatie

w okresie rozwoju płodu (okres płodowy - od 60 dnia ciąży do porodu),

prowadzi do uszkodzenia i powstania ciężkich wrodzonych wad rozwojowych.

Leki teratogenne: cytostatyki, leki przeciwpadaczkowe, retinoidy, alkohol , antybiotyki, sulfonamidy,
talidomid

Zwiększone ryzyko poronienia - występuje po zastosowaniu prostaglandyn, alkaloidów sporyszu i
środków wywołujących znieczulenie ogólne

Podział leków ze względu na działanie teratogenne

A – badania u kobiet ciężarnych nie wykazały szkodliwego działania na płód

B – badania na zwierzętach nie wykazały ryzyka dla płodu, lecz nie zostały potwierdzone u kobiet
ciężarnych

6

C – badania na zwierzętach nie wykazały działania niepożądanego na płód, jednakże nie ma
kontrolowanych badań u ciężarnych; leki tej grupy można zatem stosować w tych przypadkach, gdy
korzyść wynikająca z ich podania matce przewyższa ryzyko działania niepożądanego u płodu

D – istnieje udokumentowane ryzyko dla płodu; leki tej grupy można stosować u ciężarnych jedynie w
sytuacji, gdy leki kategorii A, B i C nie mogą być zastosowane lub okazały się nieskuteczne

X – leki bezwzględnie przeciwwskazane u kobiet ciężarnych – istnieje udokumentowane działanie
szkodliwe na płód, a ryzyko stosowania u ciężarnych przewyższa wszelkie

Stosowanie leków u dzieci

Specyfika medycyny wieku rozwojowego, odróżniającą dzieci od dorosłych wyraża się:

•odrębnością procesów metabolicznych,

•dużymi różnicami w metabolizmie leków związanymi z fazą rozwoju,

•odmienny sposób reagowania ustroju na rodzaj lub dawkę podawanego leku na poszczególnych
etapach ontogenezy,

•ciągła zmiana warunków działania leku, wynikająca ze specyficznych cech rozwijającego się
organizmu, m.in. biotransformacja leku, zdolność wiązania z białkami oraz droga i szybkość wydalania
z organizmu.

Odrębności organizmu dziecka

•różnice anatomiczne: wielkość narządów, występowanie wad wrodzonych

•różnice fizjologiczne: wydolność metaboliczna

układów enzymatycznych, inna gospodarka H2O, różne reakcje na leki

•różnice psychologiczne

•zmniejszone wydalanie leków przez nerki

•większa przepuszczalność bariery krew-mózg

Różnice w dystrybucji leków w organizmie dziecka:

•mniejsza zdolność wiązania z białkami surowicy

•mniejsza ilość albumin

•różnica w przepuszczalności błon biologicznych

•większa kumulacja leków w centralnym układzie nerwowym ( większa przepuszczalność bariery
krew-mózg)

Ogólne zasady stosowania leków u dzieci:

•nie wolno podawać dziecku dawki leku przewidzianej dla osoby dorosłej

7

•nie należy zakładać, że dawka dla dziecka jest „proporcjonalnie” mniejsza od dawki dla dorosłego

•w składzie leku dla dziecka nie powinien znajdować się alkohol

•niemowlętom i małym dzieciom nie należy podawać żadnych leków bez konsultacji z lekarzem

•pamiętać należy, że małe dzieci mają trudności w połykaniu tabletek i nie chcą przyjmować leków o
nieprzyjemnym smaku

•nie należy okłamywać dziecka ze „lek jest smaczny”, a „zastrzyk nie boli”.

Przy ustalaniu dawki leku dla dziecka należy brać pod uwagę:

•wiek dziecka

•masę ciała

•powierzchnię ciała

Dawkowanie leków u dzieci

•dzieci starsze-dawka ustalana wg wieku

•dzieci młodsze- dawka obliczana wg masy ciała

•obliczając dawki według masy ciała należy zwrócić uwagę, aby nie przekroczyć przeciętnej wielkości
dawki dorosłego, zwłaszcza u dzieci starszych z otyłością.

Drogi podania leków u dzieci:

•doustna: wolniejsze wchłanianie, niedojrzałe mechanizmy transportu

•domięśniowa: wolniejsze wchłanianie, mniejsza masa mięśniowa, słabsze ukrwienie

•dożylna: dostęp często trudny technicznie

•wziewnie: szybsze wchłanianie, szybszy efekt

Drogi podania leku - droga doustna

•jest najłatwiejsza

•syropy i zawiesiny ułatwiają dawkowanie i przyjmowanie preparatu.

•ważne znaczenie u dzieci ma smak zawiesiny.

•trudności w połykaniu drażetek kapsułek (nie rozkruszać ani wysypywać zawartości, gdyż otoczki
służą do osłony substancji czynnej przed inaktywującym działaniem soku żołądkowego.

•rozkruszanie tabletek nie powlekanych nie powoduje inaktywacji leku.

Przy wyborze antybiotyku u dzieci należy kierować się:

•znajomością farmakokinetyki i farmakodynamiki przepisywanego leku.

8

•dostępnością biologiczną antybiotyku

•aktywnością przeciwbakteryjną

•tolerancją

•wiekiem dziecka (szczególnie ważne w okresie noworodkowym)

Przy wyborze antybiotyku u dzieci należy kierować się:

•znajomością farmakokinetyki i farmakodynamiki przepisywanego leku.

•dostępnością biologiczną antybiotyku

•aktywnością przeciwbakteryjną

•tolerancją

•wiekiem dziecka (szczególnie ważne w okresie noworodkowym)