Formy handlu zagranicznego

Rozdział 1

Formy handlu

zagranicznego

1.1 Podstawowe formy handlu zagranicznego

1.1.1 Import

1.1.2 Eksport

1.1.3 Handel tranzytowy

1.2. Formy handlu zagranicznego na rynkach niezorganizowanych

1.2.1 Szczególne formy handlu zagranicznego

1.2.1.1 Obrót reparacyjny i uszlachetniajcy

1.2.1.2 Obrót licencjami i know-how

1.2.1.3 Franchising

1.2.1.4 Leasing

1.2.1.5 Inwestycje zagraniczne

1.2.1.6 Obrót projektami inwestycyjnymi

1.2.1.7 Inne transakcje w handlu zagranicznym

1.3 Formy handlu zagranicznego na rynkach zorganizowanych

1.3.1 Targi

1.3.2 Przetargi

1.3.3 Aukcje

1.3.4 Giełdy towarowe

Działalno handlow wykraczaj c poza granice pa stw spotka mo na ju w staro ytno ci.

Pierwotnie działalno ta oparta była o wymian towarow . Pó niej zacz ły towarzyszy jej

przepływy pieni ne. Dopiero okres po 1492r. wraz z odkryciami geograficznymi i pó niejsz

rewolucj przemysłow przyniósł znacz cy rozwój stosunków handlowych. Zazwyczaj pod

poj ciem handlu zagranicznego rozumiano wła nie wymian towarow lub przepływ usług.

Bogactwo form utrzymywania kontaktów gospodarczych z zagranic , jakie wyst puje

współcze nie pozwala na istotne rozszerzenie tej definicji. J. Rymarczyk zaproponował

definicj , która pod poj ciem handlu zagranicznego rozumie wszelkie rodzaje działalno ci

zwi zane z utrzymywaniem stosunków gospodarczych z zagranic

Handel zagraniczny dokonywany jest na

rynkach zorganizowanych, gdzie transakcje

dokonywane s w okre lonym stałym miejscu i czasie. Wówczas te ci le okre lona jest

formuła transakcji. Gdy warunki te nie s spełnione mówi mo na o

rynkach

niezorganizowanych

1.1. Podstawowe formy handlu zagranicznego

Handel zagraniczny jest wynikiem mi dzynarodowego podziału pracy. Przygl daj c si

strukturze obrotów handlowych z zagranic wydzieli mo na trzy podstawowe formy handlu

zagranicznego wyst puj ce zarówno na rynkach niezorganizowanych, jak i zorganizowanych.

S to:

– import
– eksport
– handel tranzytowy.

1.1.1. Import

Import sprowadza si do zakupu od zagranicznych partnerów produktów ró nego rodzaju.

Mog to by zarówno towary, jak i usługi. Mo na wymieni przynajmniej trzy podstawowe

przyczyny, dla których pa stwa sprowadzaj obce produkty. Wynika to mo e z:

– trwałego, b d przej ciowego braku towarów,
– zasady kosztów wzgl dnych i podstawowej zasady racjonalnego gospodarowania w skali

mi dzynarodowej,

– celu, jakim jest zaspokojenie zró nicowanych ycze i potrzeb konsumentów

W zale no ci od ilo ci podmiotów bior cych udział w wymianie mo emy mówi o

imporcie

bezpo rednim i po rednim. Ten pierwszy realizowany jest bez udziału po redników. Je eli

ci ostatni bior udział w przygotowaniu transakcji, zajmuj si transportem lub w inny sposób

uczestnicz w transakcji importowej, to mamy wówczas do czynienia z

importem

po rednim. Obie formy maj swoje zalety i wady. Za główn zalet importu bezpo redniego

nale y uzna bezpo redni kontakt z dostawc . Zwi ksza to bezpiecze stwo dostaw i pozwala

obu partnerom handlowym lepiej pozna ich potrzeby. Natomiast do głównych wad

nale ałoby zaliczy :

– wi ksze ryzyko transportowe,
– ryzyko utraty towaru,
– ryzyko prawidłowego ubezpieczenia,
– co mo e najwa niejsze zwi kszone zaanga owanie kapitałowe.

1.1.2 Eksport

Eksport to wywóz za granic towarów gotowych pochodzenia krajowego lub w znacznym

stopniu przetworzonych w kraju, w celu ich sprzeda y oraz wiadczenie usług

cudzoziemcom

. Analogicznie do importu, eksport mo e wynika z:

– trwałego lub czasowego dysponowania okre lonymi produktami przy równoczesnym braku tych

towarów na innych rynkach,

– wykorzystania przewagi rozwojowej i technologicznej pozwalaj cej dany produkt wytwarza

taniej ni ma to miejsce na rynkach zagranicznych,

– potrzeby zaspokojenia zró nicowanego popytu zagranicznego

W zale no ci od ilo ci podmiotów zaanga owanych w transakcj eksportow ; eksport

dzielimy na

bezpo redni i po redni. Bezpo redni odbywa si bez udziału osób trzecich,

po redni z pomoc po redników.

Eksport bezpo redni, który dotyczy przede wszystkim

dóbr inwestycyjnych, pozwala lepiej pozna partnera handlowego, dostosowa produkty do

wymaga panuj cych na jego rynku. Przyczynia si do zwi kszenia bezpiecze stwa obrotu.

Wymaga jednak wi kszego zaanga owania kapitału własnego (reklama, promocja, akwizycja,

posiadanie własnych magazynów wysyłkowych, zorganizowanie serwisu i magazynu cz ci

zamiennych w kraju, do którego maj trafi jego produkty itp.), posiadania przynajmniej

podstawowej wiedzy na temat rynku docelowego, zorganizowania transportu, ubezpieczenia

towarów

. W dłu szym okresie czasu eksport bezpo redni mo e jednak charakteryzowa si

ni szymi kosztami (brak podziału zysku z po rednikiem). Z kolei do wad

eksportu

po redniego zaliczy mo na:

brak bezpo redniego kontaktu z klientem, co uniemo liwia lepsze dostosowanie oferty

eksportowej do jego potrzeb,

brak pewno ci, a co za tym idzie stabilizacji struktury eksportu i utrudnienia w planowaniu

działa na rynkach zagranicznych,

utrudniony dost p do reguł panuj cych na rynku kraju siedziby naszego klienta

Z kolei, jako jego zalety, wskaza nale y to, e eksporter:

nie ponosi pełnego ryzyka działalno ci na rynku eksportowym,
na wst pie nie musi posiada pełnej wiedzy na temat rynku, na którym chce działa ,
nie musi samodzielnie ponosi kosztów akwizycji i reklamy,
nie musi posiada własnego działu eksportu, czy magazynu wysyłkowego,
nie musi równie dysponowa serwisem i magazynem cz ci zamiennych w kraju eksportu.

Poniewa

eksport po redni nie wymaga finansowania długoterminowego, nie obci a, wi c

w sposób znacz cy kapitałów eksportera poprzez zwi kszenie zaanga owania, co nie

pozostaje bez wpływu na ryzyko kredytowe

1.1.3 Handel tranzytowy

Handel tranzytowy to trzecia podstawowa forma handlu zagranicznego na rynkach

niezorganizowanych. Dotyczy on tylko obrotu towarowego i sprowadza si do tego, e

wymiana nie jest dokonywana bezpo rednio pomi dzy eksporterem w kraju wytworzenia

a importerem w kraju odbiorcy, lecz odbywa si za po rednictwem firmy tranzytowej

z siedzib w kraju trzecim

. Ze wzgl du na zakres geograficzny działania firmy tranzytowej,

rozró niamy

handel tranzytowy aktywny i pasywny. Z handlem tranzytowym aktywnym

mamy do czynienia wówczas, gdy firma krajowa maj ca siedzib w kraju C po redniczy

w handlu pomi dzy krajami A i B; z

pasywnym wówczas, gdy firma zagraniczna działaj ca

na rynku krajowym C po redniczy pomi dzy B i C. (rys.1).

Przykład 1

Firma z Hiszpanii eksportuje wino do Polski. W transakcji po redniczy przedsi biorstwo
holenderskie z siedzib w Amsterdamie. Je eli nie posiada ono swojej placówki ani
w Polsce, ani w Hiszpanii to b dziemy mieli do czynienia z handlem tranzytowym
aktywnym. Gdyby jednak, obok siedziby w Amsterdamie, firma ta posiadała na
przykład biuro w Krakowie lub w Barcelonie a wi c działałaby na którym z tych
rynków, to wtedy mieliby my do czynienia z handlem tranzytowym pasywnym.

Rysunek 1. Schemat tranzytu aktywnego i pasywnego.

Tranzyt aktywny

Tranzyt pasywny

* umiejscowienie postaci oznacza rynek działania po rednika

ródło: Opracowanie własne

Firma tranzytowa obok przygotowania transakcji mo e bra udział równie w jej realizacji.

Je eli towar od eksportera trafia do firmy tranzytowej i dopiero pó niej do importera to

mówimy o tranzycie zło onym (po rednim). Tranzyt bezpo redni wyst puje wówczas, gdy

firma tranzytowa nie bierze udziału w obrocie towarowym, tzn. firma ta nie uczestniczy

w akcie przekazania towaru kontraktowego stronom transakcji (rys. 2).

Rysunek 2. Tranzyt po redni i bezpo redni.

ródło: Opracowanie autora

Zupełnie nowe miejsce w wiatowym obrocie gospodarczym zaj ł w ostatnich latach obrót

usługami. Wi za to nale y ze szczególnym miejscem, jakie ju od ko ca lat 60-tych zajmuje

szeroko definiowany sektor usług w gospodarkach krajów wysokorozwini tych. Pod koniec lat

osiemdziesi tych szczególnego rozwoju doznał obrót niektórymi rodzajami usług.

W szczególno ci nale ałoby wskaza takie, jak:

1. obsługa danych,
2. zarz dzanie systemami ochrony zdrowia,
3. obsługa finansowania projektów inwestycyjnych o wysokiej stopie ryzyka (venture capital

financing),

4. wysokiej klasy usługi bankowo ci inwestycyjnej, głównie zarz dzanie aktywami,
5. rozrywka – produkcja muzyczna, filmowa, telewizyjna itp.,
6. ubezpieczenia na ycie,
7. consulting,
8. franchising,
9. usługi turystyczne,
10. usługi biznesowe, reklama, rachunkowo , itd.

1.2 Formy handlu zagranicznego na rynkach niezorganizowanych

Znacz ca wi kszo operacji w handlu zagranicznym realizowanych jest w sposób swobodny, gdzie
strony bez jakichkolwiek ogranicze kształtuj mniej lub bardziej trwałe relacje handlowe. Nie s
one ograniczane miejscem zawierania transakcji, stałymi regułami (poza kontraktem i prawem
pa stwowym) czy innymi formami uregulowania tych transakcji. Najpro ciej mówi c, je li
odpowied na nast puj ce pytania:
- Czy jest stałe miejsce transakcji?
- Czy jest stały (okre lony) czas zawierania transakcji?
- Czy istniej stałe zwi zane z miejscem transakcji uregulowania sposobu zawierania transakcji?

jest negatywna to transakcje zawierane s na rynku niezorganizowanym. Niezale nie od tego czy
wykorzystywane s , czy te nie, umowy o charakterze adhezyjnym. Poniewa istniej specyficzne
umowy stoj ce u podstaw takich transakcji, mo na te wskaza grup specyficznych transakcji
zawieranych równie w obrocie mi dzynarodowym na rynkach niezorganizowanych. Nale y jednak
podkre li , e w ramach regulacji ogólnych, którym poddane s opisane ni ej transakcje, strony
maja pełn swobod ich kształtowania.

1.2.1 Szczególne formy handlu zagranicznego

Obok form podstawowych istniej tak e transakcje zaliczane do szczególnych form handlu

zagranicznego. Zalicza do nich b dziemy:

– obrót reparacyjny,
– obrót uszlachetniaj cy,
– obrót licencjami i know – how,
– franchising,
– leasing,
– inwestycje bezpo rednie,
– obrót projektami inwestycyjnymi,
– transakcje wi zane,
– transakcje kompensacyjne,
– transakcje barterowe oraz inne pokrewne.

1.2.1.1 Obrót reparacyjny i uszlachetniaj cy

Obrót reparacyjny (z punktu widzenia kraju wysyłaj cego) polega na wysłaniu za granic

uszkodzonych przedmiotów b d urz dze w celu ich naprawy (

obrót pasywny) albo

przyj ciu takich przedmiotów z zagranicy w celu dokonania ich naprawy i odesłania

ponownie do wła ciciela (

obrót aktywny)

. Wykorzystywanie obrotu reparacyjnego mo e

by podyktowane ni szymi kosztami wykonania takiej usługi w innym pa stwie lub tym, e

na przykład eksporter nie posiada stacji serwisowych i magazynów cz ci zamiennych na

terytorium kraju, do którego sprzedał swoje produkty. W celu ich naprawy musz one zosta

sprowadzone ponownie do kraju eksportera.

Obrót uszlachetniaj cy jest to odpłatny przerób towarów otrzymanych w tym celu czasowo

z zagranicy lub wysłanych za granic . Warunkiem obrotu uszlachetniaj cego jest, aby

przerabiany towar pozostawał przez cały czas własno ci wysyłaj cego i jemu był zwrócony

lub wysłany na jego yczenie do kraju trzeciego

. Celem takiego obrotu jest podniesienie

warto ci towaru poprzez wykonanie kolejnej czynno ci produkcyjnej.

Przykład 2

Jedna z du ych japo skich firm elektronicznych do budowy nowoczesnego urz dzenia
elektroniki profesjonalnej wymaga zabudowy wysoce wyspecjalizowanego układu
scalonego. Takie układy zabudowuje si na Tajwanie. St d wyprodukowan w Japonii
płytk krzemow wysyła si na Tajwan. Tam dokonuje si zabudowy na niej układu
scalonego i odsyła do monta u w Japonii.

Ze wzgl du na umiejscowienie danego kraju w procesie produkcyjnym obrót uszlachetniaj cy

mo emy podzieli na:

–

aktywny – wtedy, gdy dany kraj przyjmuje produkt do uszlachetnienia (wykonania

kolejnego etapu procesu produkcyjnego),

–

pasywny – wtedy, gdy dany kraj wysyła produkt do uszlachetnienia (rys.3).

W naszym przykładzie dla Japonii b dzie to pasywny obrót uszlachetniaj cy, podczas gdy dla

Tajwanu aktywny.

Rysunek 3. Obrót uszlachetniaj cy aktywny i pasywny

ródło: Opracowanie autora

1.2.1.2 Obrót licencjami i know – how

W drugiej połowie XX wieku szczególnego znaczenia nabrał obrót my l naukowo –

techniczn . Jednym z elementów tego obrotu s

umowy licencyjne. S to umowy, na

mocy, których wła ciciel patentów, wzorów u ytkowych, wzorów przemysłowych oraz

znaków towarowych (

licencjodawca) udziela innej osobie (licencjobiorcy) upowa nienia

do korzystania z tych praw w zakresie okre lonym w tej e umowie

. Ze wzgl du na

charakter zobowi zania dawcy licencji wyró ni mo na umowy licencyjne

•

czyste – obejmuj ce tylko prawa patentowe,

•

zło one – zawieraj ce inne, dodatkowe zobowi zania, takie jak dostarczenie odpowiednich

materiałów, przekazanie całego know–how, wraz z jego zmianami.

Ze wzgl du na zakres przedmiotowy i terytorialny licencje podzieli mo na:
•

wył czne – gdy na danym terytorium tylko jeden podmiot otrzymuje licencj ,

•

niewył czne – czyli takie, gdzie licencjodawca mo e udzieli analogicznych uprawnie

kolejnym podmiotom, które b d konkurowa z pierwszym licencjobiorc .

Z kolei, ze wzgl du na stopie uprawnie licencjobiorcy:

•

pełne – gdy biorca mo e swobodnie korzysta z nabytych praw,

•

niepełne – gdy w powa nym stopniu ograniczone zostały uprawnienia biorcy, tzn. mo e on

korzysta z licencji tylko w ci le okre lony sposób.

Ze wzgl du na czas i obszar obowi zywania umowy, mo na podzieli na:

•

ograniczone – gdy podmiot uzyskuje uprawnienia tylko na jaki czas lub mo e je wykonywa

tylko na danym terytorium,

•

nieograniczone – czyli takie, gdzie nie ma wyszczególnionych tego typu restrykcji.

Ostatni podział, jaki nale ałoby wskaza jest dokonany ze wzgl du na zakres dodatkowych

usług wiadczonych przez licencjodawc . Mo na zatem mówi o licencji:

•

czynnej – gdy licencjodawca bierze udział we wdro eniu licencji, np. prowadzi szkolenia,

doradztwo,

•

biernej – kiedy brak jest takiej asysty, a rola podmiotu przekazuj cego licencj sprowadza si

tylko i wył cznie do jej przekazania.

Licencjobiorca w zamian za mo liwo korzystania z praw przyznanych w umowie płaci

licencjodawcy stosowne wynagrodzenie. Mo e by to opłata jednorazowa lub płacona

okresowo w ratach równych lub uzale nionych od wielko ci produkcji. Zapłata mo e by

równie dokonywana w formie niepieni nej, np. poprzez dostawy wyrobów licencyjnych.

1.2.1.3 Franchising

Franchising jest to umowa, na mocy, której podmiot, zwany

franczyzantem

(

franczyzobiorc ), uzyskuje prawa do sprzedawania markowych produktów i usług lub do

produkcji w uzgodnionej z inn firm , zwan franczyzerem (franczyzodawc )

, postaci

i według ci le ustalonych reguł, gwarantuj cych utrzymanie jednolitych standardów oferty

L. Stecki w swojej pracy franchising definiuje natomiast nast puj co: „...przez umow

franchisingu przedsi biorca stosuj cy franchising (dawca franchisingu) zobowi zuje si do

udost pnienia podmiotowi korzystaj cemu z franchisingu (biorcy franchisingu) korzystania

przez czas oznaczony lub nie okre lony, z oznaczenia jego firmy, godła, emblematu, symboli,

patentów, wynalazków, znaków towarowych, wzorów u ytkowych i zdobniczych, know-how,

koncepcji i techniki prowadzenia okre lonej działalno ci gospodarczej z zachowaniem

stosowanego przez niego zewn trznego

i wewn trznego wyposa enia pomieszcze oraz do udzielania mu stosownej pomocy, za

beneficjariusz (biorca) zobowi zuje si do prowadzenia wskazanej działalno ci gospodarczej

poł czonej z wykorzystaniem udost pnionych mu praw, do wiadcze i tajemnic zawodowych

oraz do zapłaty uzgodnionego wynagrodzenia.”

W zamian za mo liwo korzystania z technologii, know–how, znaków firmowych itd.,

franczyzant wnosi dawcy opłaty. Wst pn za dopuszczenie do sieci, a tak e okresowe, które

mog by stałe lub uzale nione od skali obrotów.

Jest to umowa zbli ona do umowy licencyjnej z t zasadnicz ró nic , e strony tej umowy

stale ze sob współpracuj , podczas gdy przy umowie licencyjnej współpraca mo e ko czy

si w momencie podpisania umowy

. Franczyzant prowadzi działalno samodzielnie (we

własnym imieniu i na własny rachunek), na okre lonym obszarze, ale według wskazówek

i pod kontrol dawcy

. Ten drugi odpowiada za strategi , promocje i kampanie reklamowe (w

ich kosztach musi oczywi cie partycypowa franczyzant). Mo e równie prowadzi szkolenia

pracowników. Podstawowe obowi zki stron tej umowy przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Obowi zki stron transakcji franchisingowej.

Franczyzer (dawca)

Franczyzant (biorca)

1. udost pnianie prawa do korzystania ze

znaku handlowego
2. przekazanie pełnych informacji o

sposobie produkcji i wiadczenia usług oraz

standardach i sposobach ich dotrzymania

1. posiadanie odpowiedniego lokalu (własnego

lub wynaj tego)
2. odpowiednie wyposa enie lokalu (według

wskazówek dawcy) na własny koszt

unowocze nianie

technologii

informowanie o tym franczyzanta) oraz

rozbudowa sieci
4. zapewnienie wył czno ci terytorialnej

franczyzobiorcy
5. pomoc w uruchomieniu działalno ci

(kredyt, szkolenia, pomoc prawna, pomoc

w podpisywaniu umów z dostawcami itp.)

3. prowadzenie działalno ci obj tej umow

zgodnie z jej warunkami
4. przekazywanie dawcy nabytej wiedzy,

informacji rynkowej i propozycji innowacji
5. zachowanie odpowiedniego standardu usług
6. brak działalno ci konkurencyjnej wobec

franczyzera
7. terminowe uiszczanie przewidzianych w

umowie opłat
8. mo e te zobowi za si do zakupów towarów

od wskazanych dostawców

ródło: Opracowanie autorów na podstawie: Białecki K.S., 1996, Operacje handlu zagranicznego, PWE, Warszawa, s. 236 –

238.

Typowa umowa franchisingu zawiera równie klauzule dotycz ce czasu trwania umowy,

sposobu jej przedłu enia i rozwi zania, konsekwencji złamania ustale przez jedn ze stron,

skutków zmiany wła ciciela sieci, nie wywi zywania si ze zobowi za finansowych itp.

Rozró ni mo na trzy formy franchisingu:

–

dystrybucyjn (polega na centralizacji dystrybucji towarów),

–

produkcyjn (podobny do licencji, ale brak mu zasady wył czno ci i na danym obszarze

tworzy si zazwyczaj sie producentów),

–

usługowy (najcz ciej spotykany).

Rozwój franchisingu spowodowany jest jego zaletami. Podmiot udzielaj cy praw mo e

rozwija sie nie ponosz c przy tym dodatkowych kosztów. Nie wyzbywa si natomiast

prawa kontroli nad nowo powstaj cymi placówkami. Po stronie biorcy główn zalet jest to,

e dysponuj c kapitałem rozwija własn działalno korzystaj c ze sprawdzonej technologii,

wiedzy innych osób i ma prawo u ywa , zazwyczaj dobrze ju znanej, marki.

W chwili obecnej na wiecie funkcjonuje kilka tysi cy systemów franchisingowych, a liczba

ich uczestników w skali wiatowej przekracza milion i ci gle ro nie. Przykładem mog by

sieci barów szybkiej obsługi McDonald’s czy KFC, a tak e produkcja Pepsi Coli.

1.2.1.4 Leasing

Nabycie maj tku produkcyjnego nie zawsze wymaga zaanga owania własnych rodków

pieni nych. Jedn z metod, która to umo liwia jest

leasing. Jest to umowa, na mocy, której

posiadacz danego dobra daje prawo u ywania go przez okre lony czas innej osobie fizycznej

lub prawnej w zamian za ustalone, okresowe opłaty.

Za K. Białeckim mo na j zdefiniowa

jako form najmu lub dzier awy ruchomych rodków trwałych, albo nieruchomo ci,

umo liwiaj c podmiotom, które z niej korzystaj , wykorzystanie okre lonych składników

maj tkowych bez konieczno ci ich nabycia.

W prawie polskim była to do niedawna umowa nienazwana. Obecnie jedna z form leasingu

(leasing finansowy) znalazła unormowanie w Kodeksie cywilnym.

Zgodnie z artykułem 709

przez umow leasingu finansuj cy (

leasingodawca) zobowi zuje si , w zakresie działalno ci

swojego przedsi biorstwa, naby rzecz od oznaczonego zbywcy na warunkach okre lonych

w tej umowie i odda t rzecz do u ywania albo u ywania i pobierania po ytków przez czas

oznaczony, a korzystaj cy (

leasingobiorca) zobowi zuje si zapłaci finansuj cemu

w uzgodnionych ratach wynagrodzenie pieni ne, równe co najmniej cenie lub

wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy przez finansuj cego.

W klasycznej operacji leasingowej bior udział trzy podmioty.

Producent dobra obj tego

umow , specjalistyczna firma leasingowa (

leasingodawca) i podmiot korzystaj cy

(

leasingobiorca)

. Mo e si jednak zdarzy , e producent samodzielnie b dzie wiadczył

usługi leasingowe, chc c w ten sposób zwi kszy swoje obroty i unikn po redników.

W takiej sytuacji wyst pi tylko dwa podmioty. Mo e zdarzy si równie sytuacja odwrotna,

gdy jedna firma leasingowa nie b dzie w stanie ud wign ci aru finansowania biorcy.

Leasingodawca pokrywa tylko cz

ceny zakupu dobra, a na pozostał cz

udzielany jest

kredyt przez inne podmioty. W całej operacji leasingowej mo e wtedy wyst pi nawet kilka

podmiotów.

Podobnie, jak w wielu innych przypadkach, tak i przy leasingu spotykamy si

z kilkoma jego rodzajami. Najpopularniejszy podział klasyfikuje leasing na:

1. Finansowy – uznawany za najbardziej klasyczny rodzaj leasingu. Istnieje szereg definicji tego

rodzaju umowy

. Jest to umowa zawierana zwykle na taki okres czasu, e przedmiot kontraktu

ulega całkowitej amortyzacji. Po wyga ni ciu umowy własno przedmiotu przechodzi zwykle
na leasingobiorc . On równie w trakcie trwania umowy ponosi koszty amortyzacji, utrzymania
rzeczy w nale ytym stanie, jej ubezpieczenia itp.

Operacyjny – w leasingu operacyjnym (bie cym) dobra inwestycyjne leasingodawca u ycza

leasingobiorcy najcz ciej na krótszy czas od okresu jego gospodarczej u ywalno ci (z reguły
do 3 lat). Przedmiotem leasingu operacyjnego s zatem z reguły dobra, których warto
pocz tkowa jest bardzo wysoka i które mog by u ywane przez kilku kolejnych
u ytkowników

. Po wyga ni ciu umowy przedmiot leasingu wraca do finansuj cego, on

równie odpowiada najcz ciej za remonty i naprawy, jego te obci aj koszty amortyzacji.

Zwrotny – gdy wła ciciel sprzedaje cz swojego maj tku firmie leasingowej, a nast pnie

bierze go od niej w leasing. Ma to miejsce zazwyczaj w sytuacji, gdy leasingobiorca ma kłopoty
z płynno ci finansow . Uzyskuje w ten sposób gotówk a jednocze nie mo e w nieprzerwany
sposób korzysta ze sprzedanego dobra.

Wspomagany – gdy leasingodawca pokrywa tylko cz ceny zakupu dobra, a na reszt

udzielany jest przez inne podmioty finansowe kredyt. Własno przedmiotu zachowuje tzw.
powiernik, na którego konto wpływaj opłaty leasingowe. W pierwszej kolejno ci przeznacza
on je na spłat kredytu (raty i odsetki) a dopiero w drugiej na raty dla leasingodawcy. Gdy okres
leasingu dobiega ko ca powiernik spłaca wierzycieli i własno przedmiotu leasingu przechodzi
na finansuj cego.

Netto (czysty) – gdy przedmiotem umowy jest tylko przekazanie przedmiotu do u ywania, a na

leasingodawcy nie ci

adne dodatkowe obowi zki.

Brutto (pełny) – gdy leasingodawca oprócz wydania przedmiotu umowy jest zobowi zany do

dodatkowych wiadcze , takich jak: konserwacja, naprawy, koszty podatków, ubezpieczenia,
transport itp.

Po redni – gdy leasingiem zajmuje si wyspecjalizowana firma, która nabywa urz dzenie od

producenta, a nast pnie oferuje je innym podmiotom na zasadzie leasingu.

Bezpo redni – gdy leasing prowadzony jest przez wytwórców danego dobra.

Mi dzynarodowy – transakcja leasingu ma charakter mi dzynarodowy, je eli finansuj cy

i korzystaj cy maj ró n przynale no pa stwow , okre lan z reguły na podstawie miejsca ich
utworzenia, miejsca siedziby lub zamieszkania.

Mo na spotka si jeszcze z innymi rodzajami leasingu ( krótko, rednio i długoterminowy,

leasing „

podatkowy”, „norweski” (z góry), „tenencyjny”, z pełnym i cz ciowym zwrotem

kosztów, „

mieszany” (operacyjno – finansowy)

. W zale no ci od leasingowanych dóbr

mo emy wskaza leasing: dóbr inwestycyjnych, obiektów (nieruchomo ci), konsumpcyjny.

Do podstawowych zalet, przyczyniaj cych si do rozwoju tego typu umów nale y

przede wszystkim zaliczy , po stronie korzystaj cego mo liwo finansowania inwestycji

w cało ci (lub w cz ci) ze rodków obcych bez korzystania z własnych zasobów lub kredytów

bankowych, szybki i korzystny dost p do nowoczesnych technologii, łatwiejsz wymian

rodków trwałych ekonomicznie zu ytych na nowe, mo liwo dostosowania płatno ci za

korzystanie z leasingu do specyfiki przedsi biorstwa i jego wyposa enia, zapewnienie firmie

niezb dnej płynno ci finansowej, pokrywanie kosztów u ytkowania urz dze z bie cych

dochodów uzyskiwanych dzi ki dzier awie

. Leasingodawca, je eli jest wyspecjalizowan

firm zarabia na dodatkowych opłatach ponoszonych przez leasingobiorc przekraczaj cych

warto przedmiotu leasingu. Mo e równie uzyska specjalne premie u producentów,

z którymi stale współpracuje. W przypadku wytwórcy, który wiadczy usługi leasingowe jest

to sposób na zwi kszenie obrotów, a w przypadku leasingu finansowego z opcj kupna

sprowadza si ta transakcja do sprzeda y na raty. Dodatkowo leasingodawcy przez cały czas

trwania umowy zabezpieczeni s przed niewypłacalno ci korzystaj cego, poniewa do nich

nale y przedmiot leasingu.

1.2.1.5 Inwestycje zagraniczne

Działalno przedsi biorstwa na rynku zagranicznym przybiera ró ne formy organizacyjne. Jest

to podyktowane skal działania, kierunkiem rozwoju, a tak e stopniem zaanga owania zasobów

firmy na rynku zagranicznym, jak i te poziomem sprawowania kontroli nad operacjami

i strategicznymi decyzjami. Uwzgl dniaj c te kryteria mo na wyodr bni trzy zasadnicze

formy internacjonalizacji: handel zagraniczny, formy kooperacji i inwestycje

bezpo rednie. Bezpo rednie inwestycje s traktowane jako najbardziej zaawansowana forma

internacjonalizacji przedsi biorstwa. Firma przemieszcza si na rynki zagraniczne w celu

prowadzenia stałej działalno ci gospodarczej. Rysunek 4 przedstawia wi kszo zale no ci

w modelach wej cia na rynek zagraniczny. Inwestycja bezpo rednia w przedsi wzi cie

zagraniczne umo liwia pełniejsze wykorzystanie przewagi konkurencyjne na danym rynku.

Wi e si to jednak z wi kszym ryzykiem, zaanga owaniem kapitału, ale w zamian

przedsi biorstwo ma lepsz kontrol organizacyjn i lepszy kontakt z rynkiem.

Rysunek 4. Zale no ci inwestycyjne w ró nych modelach wej cia.

ródło: Sitek E., 2000 ,Inwestycje bezpo rednie przedsi biorstwa na rynku zagranicznym, Cz stochowa.

Klasyfikacja inwestycji

Inwestycje s kategori ekonomiczn , dlatego te wyja nienia istoty inwestycji nale y szuka

poprzez wyja nienie funkcji, jak w procesie gospodarczym pełni rezultaty inwestowania.

Funkcj tak mo emy okre li analizuj c procesy inwestycyjne. Procesy inwestycyjne

polegaj na przekształceniu strumieni (produkcji) w zasoby (inwestycje). Warto przy tym

wspomnie , e zasoby te nie musz odznacza si trwało ci techniczn , tzn. nie musz to

by zasoby fizyczne.

Inwestycje to zasoby ekonomiczne zdolne do trwało ci ekonomicznej

w procesie reprodukcji, a wi c do samo odtwarzania si i to w skali rozszerzaj cej. Taki zasób

ekonomiczny nazywamy kapitałem, a jego istot ekonomiczn jest to, e posiada on

okre lon zdolno ponownego przekształcania si w strumie dóbr i usług pozwalaj cy nie

tylko na samo odtworzenie si , ale i daj cy nadwy k , czyli dochód

. Inwestycje s

traktowane jako pewien proces i aby mógł zaj musz by spełnione okre lone warunki –

odpowiednia sytuacja ekonomiczna w kraju inwestowania. Inwestycje dzielimy stosuj c

okre lone kryteria. Patrz c z punktu widzenie przyrostu kapitału mo na wyró ni

inwestycje

nowe i odtworzeniowe. Nowe cz sto s okre lane jako inwestycje netto i razem

z odtworzeniowymi tworz

inwestycje brutto. Drugi podział z punktu widzenia rodzaju

działalno ci to inwestycje:

produkcyjne i nieprodukcyjne. Po trzecie inwestycje

klasyfikowane s z punktu widzenia stosowania post pu technicznego na

modernizacyjne

innowacyjne. W ten sposób mo na jeszcze klasyfikowa inwestycje na wiele ró nych

sposobów.

Z mnogo ci podziałów i form szczegółowych przytaczanych przez ró nych autorów mo na by

stworzy dług list tej kategorii ekonomicznej. Najbardziej sensowny wydaje si jednak podział

inwestycji na:

bezpo rednie inwestycje zagraniczne (BIZ) i inwestycje portfelowe (IP).

Lokaty bezpo rednie w formie inwestycji bezpo rednich s to lokaty kapitału

w przedsi biorstwo zagraniczne w celu uzyskania długotrwałego i bezpo redniego wpływu na

jego działalno . Natomiast zagraniczne inwestycje po rednie (potocznie nazywane

portfelowymi) polegaj na nabywaniu instrumentów finansowych zagranicznych emitentów, bez

udziału w zarz dzaniu podmiotem emitenta. Tego typu inwestycje dokonywane s głównie

poprzez mechanizmy mi dzynarodowych rynków finansowych

. Podstawow ró nic mi dzy

inwestycjami bezpo rednimi a po rednimi jest mo liwo sprawowania kontroli nad

inwestowanym kapitałem w formie BIZ, a jej braku w przypadku inwestycji po rednich. Z BIZ

oprócz sprawowania kontroli zwi zane jest przemieszczanie przez granice zasobów

materialnych, wiedzy, technologii, know-how i innych aktywów cz sto niezb dnych do

prowadzenia działalno ci na rynku zagranicznym (patrz rys. 5)

. BIZ umo liwiaj kompleksowe

wykorzystanie zasobów firmy w porównaniu z innymi formami omawianymi wcze niej.

Inwestycje portfelowe dotycz sytuacji, w której kapitał jakiego kraju dokonuje zakupu akcji

firmy zagranicznej i ci gnie z tego tytułu zyski, ale nie jest zaanga owany bezpo rednio

w zarz dzanie przedsi biorstwem, którego akcje posiada. Najkrócej rzecz ujmuj c jest to forma

lokaty kapitału za granic polegaj ca na zakupie akcji, obligacji i innych papierów rynku

kapitałowego.

Rysunek 5. Transfer zasobów firmy za granic poprzez BIZ

ródło: Opracowanie własne

Formy bezpo rednich inwestycji zagranicznych (BIZ)

Zagadnienie bezpo rednich inwestycji zagranicznych nale y przeanalizowa tak e od strony

prawnej. Zgodnie z kodeksem handlowym prowadzenie działalno ci gospodarczej

(przedstawicielstwa zagranicznego) za granic mo e przyjmowa form

oddziału, biura lub

agencji z jednej strony i filii z drugiej. Oddziały, biura i agencje s to jednostki

organizacyjne, które nie posiadaj osobowo ci prawnej w kraju inwestycyjnym, s rzec

mo na cz ci (w rozumieniu struktury organizacyjnej) przedsi biorstwa zagranicznego. Inna

sprawa dotyczy filii, które w odró nieniu, posiadaj osobowo prawn , co pozwala wg norm

prawa na prowadzenie samodzielnej działalno ci gospodarczej za granic . Filie najcz ciej

przyjmuj form spółek kapitałowych, w których to wi kszo ciowe udziały posiada firma

„matka” lub pozostaje pod kontrol firmy macierzystej zlokalizowanej za granic .

Przedmiotem opracowania s BIZ i wła nie pod tym k tem nale y si przyjrze formom

inwestowania kapitału za granic . Rysunek 6 przedstawia dost pne formy działalno ci firm

zagranicznych. Przede wszystkim nale y wyró ni sposób prowadzenia działalno ci przez

zagranicznych inwestorów, mo e do by samodzielnie lub z innym (polskim lub

zagranicznym) partnerem. Bezpo rednie inwestycje zagraniczne wyst puj w dwu

zasadniczych formach jako:

• samodzielne prowadzenie działalno ci gospodarczej na rynku zagranicznym – solo venture;
• prowadzenie takowej działalno ci wspólnie z partnerem zagranicznym – joint venture.

Rysunek 6. Formy działalno ci firm zagranicznych

ródło: Opracowanie własne na podstawie Sitek E., 1997, Determinanty bezpo rednich inwestycji zagranicznych

przedsi biorstwa, Wydawnictwo Politechniki Cz stochowskiej, Cz stochowa

Podstaw wyodr bnienia tych form stanowi poziom sprawowanej kontroli działalno ci

gospodarczej. I tak w

solo venture poziom posiadanych udziałów pozwala na samodzielne

podejmowanie decyzji. Natomiast w

joint venture ł czone s udziały kilku kontrahentów,

którzy wspólnie podejmuj decyzje. Prowadzenie samodzielnej działalno ci gospodarczej

mo e przybiera ró ne formy prawne podmiotów kraju przyjmuj cego, jak i podmiotów kraju

obcego.

Joint venture obejmuje ka d form wi zi mi dzy partnerami, prowadz cymi

wspólne przedsi wzi cie przez dłu szy czas. Zasadniczym elementem odró niaj cym

solo

venture od joint venture jest element współpracy mi dzy partnerami. Nie wyst puje on

w działalno ci filii czy przedstawicielstwa, natomiast w spółkach

joint venture jest podstaw

prowadzenia działalno ci i na tej podstawie wspólnicy podejmuj decyzje. Element

współdecydowania, nie tylko wynika z układu podziału kapitału w spółce, ale jest równie

zabezpieczony odpowiednimi postanowieniami w statucie.

Samodzielne prowadzenie działalno ci na rynku zagranicznym (solo-venture) przez firm

mo e przyjmowa formy:

greenfield investment i merger & acquisitions. Greenfield

investment w wolnym tłumaczeniu oznacza inwestycje na „zielonym polu”, rozumiane jako

inwestycje od podstaw. Firma zagraniczna tworzy przedsi biorstwo tzn. tworzy spółk ,

wyposa a j w kapitał zakładowy, który pozwoli na funkcjonowanie firmy w przyszło ci.

W tej formie mog powstawa zarówno spółki córki, jak i joint ventures. Przedsi biorstwo

zagraniczne w tym wypadku ponosi wszystkie koszty takiej inwestycji. W Polsce przykładem

jest stworzenie np. w SSE w Gliwicach zakładów samochodowych GM. Greenfield

investments poci gaj za sob wysokie nakłady kapitałowe i cz sto tego rodzaju sposób

inwestowania wi e si z wysokim ryzykiem niepowodzenia. Dlatego firmy winny dobrze

skalkulowa potencjalne ryzyko (szerzej o tym zagadnieniu w dalszej cz ci ksi ki). Inn

form jest nabycie przez inwestora zagranicznego udziałów (akcji) w działaj cej spółce,

a tak e zakup istniej cego przedsi biorstwa pa stwowego lub zorganizowanej cz ci takiego

przedsi biorstwa. Tak form identyfikujemy jako brownfield investment. Merger &

acquisitions przetłumaczy mo na jako tworzenie nowych podmiotów poprzez fuzje lub

przej cia. To zagadnienie jest uregulowane w Kodeksie Spółek Handlowych, art. 463, który

mówi, e: „...poł czenie spółek mo e by dokonane albo przez przeniesienie całego majtku

spółki (przej tej) na inn (przejmuj c ) w zamian za akcje, które spółka przejmuj ca wydaje

akcjonariuszowi spółki przej tej, lub przez zawi zanie nowej spółki akcyjnej, na któr

przechodzi maj tek wszystkich ł cz cych si spółek w zamian za akcje nowej spółki”. Na

podstawie tego przepisu mo emy wyró ni ró nego rodzaju fuzje i przej cia. Generalnie

fuzje polegaj na ł czeniu si dwu lub wi cej niezale nych przedsi biorstw w jedno nowe.

Fuzja jest bardzo popularnym w ostatnich latach zjawiskiem. Poł cze dokonuj nie tylko

firmy stale współpracuj ce, producenci, dostawcy czy klienci, ale te cz sto konkurenci.

Dzi ki fuzji firmy ł cz swoje potencjały, integruj swoje zasoby i umiej tno ci. W dobie

silnej i szybkiej globalizacji jest to zjawisko coraz powszechniejsze. W 1998 r. w skali

wiatowej mo na zanotowa ponad 89 „mega” fuzji i przej , ka da ponad miliard USD. Co

w porównaniu z 35 w 1995 r., 45 w 1996 r. i 58 1997 r. stanowi dowód tego, i jest to

zjawisko o tendencji wzrostowej. Wskazane wcze niej 89 fuzji i przej stanowi ponad 3/5

tego rodzaju transakcji w 1998 r. Dla przykładu mo na wymieni kilka najwi kszych, które

miały miejsce w 1998r: przej cie Amoco (USA) przez BP (Anglia) na warto 55 miliardów

USD, czy przej cie Chryslera (USA) przez Daimler-Benz (Niemcy) o warto ci 41 miliardów

USD

W praktyce wyró niamy kilka rodzajów ł czenia si przedsi biorstw i s to:

fuzje przez poł czenie,
fuzje przez podział,
aport cz ci aktywów.

Fuzja przez poł czenie przybiera dwie formy: tzw.

fuzje egalitarne, polegaj ce na tym,

i ł cz si dwie firmy o podobnej wielko ci w jeden podmiot. Drug forma to

fuzja

wchłoni cia, gdzie wi kszy i silniejszy kontrahent przejmuje aktywa drugiego

przedsi biorstwa, które zostaje rozwi zane. Drugim rodzajem ł czenia si przedsi biorstw

jest

fuzja przez podział. Polega ona na likwidacji firmy, która całe swoje aktywa wnosi

w formie aportów do innych przedsi biorstw. Trzeci form fuzji jest

aport cz ci

aktywów, który polega na tym, e cz swoich aktywów wnosi do maj tku innego

przedsi biorstwa w zamian za akcje lub udziały (j.v.). Acquisitions, czyli tworzenie firmy

poprzez przej cie, wykupienie takiej ilo ci udziałów (z reguły, ponad 50%), co pozwoli na

osi gni cie przewagi decyzyjnej.

Przej cie charakteryzuje si tym, e przedsi biorstwo

nabywane przestaje istnie natomiast nabywca nadal funkcjonuje. W polskich realiach

wygl da to tak, i podmioty zagraniczne przejmuj krajowe. Analogicznie, jak w przypadku

fuzji mo emy wyró ni klika rodzajów przej :

poziome (horyzontalne),
pionowe (wertykalne),
dywersyfikacji powi zanej (koncentryczne),
konglomeratowe.

Przej cia poziome polegaj na ł czeniu przedsi biorstw b d cych konkurentami, które maj

podobne lub te same produkty i rynki. Głównym celem jest zwi kszenie korzy ci

wynikaj cych z ekonomii skali (korzy ci skali) i zwi kszenie udziału w rynku. Przykładem s

przej cia na rynku samochodowym, np. Renault wykupił Nissana, BMW – Rovera (aktualnie

sprzedał za przysłowiowe 10 USD). Drugim rodzajem s tzw.

przej cia wertykalne,

charakteryzuj si nabywaniem np. swoich dostawców, producentów, czyli podmioty, które

stoj na drodze mi dzy producentem a finalnym nabywc . Tego rodzaju działanie mo na

okre li jako rozbudowie pionowej struktury firmy. Pozwala to zwi kszy sił rynkow ,

firma osi ga wymierne korzy ci produkcyjne (integracja „wprzód” lub „wstecz”).

Przej cia

typu koncentrycznego polegaj na tym, e ł cz si firmy nale ce do ró nych sektorów,

bran , ale prowadz działalno powi zan w zakresie technicznym lub handlowym. Firmy

osi gaj korzy ci wynikaj ce z przekazywania wiedzy, technologii czy umiej tno ci

zarz dzania i transponuje to na swoje dziedziny o du ym stopniu podobie stwa. Natomiast

przej cia typu konglomeratowego polegaj na przejmowaniu przedsi biorstw

niezwi zanych pod wzgl dem technicznym, technologicznym czy handlowym. Firmy

podejmuj tego rodzaju działalno tylko dla osi gni cia wi kszych zysków. Aby lepiej

zrozumie t form przej cia nale y rozwin poj cie konglomeratu

Konglomerat to nic

innego jak „...zgrupowanie przedsi biorstw o wi zach kapitałowych, d

cych do

maksymalizowania dochodów poprzez odpowiedni alokacj rodków finansowych. Brak

natomiast w nim wi zi technologicznych, co uniemo liwia zakwalifikowanie firm

konglomeratowych do konkretnej bran y.”

Drug form BIZ obok

solo-venture jest

prowadzenia działalno ci gospodarczej wspólnie z innymi podmiotami, poprzez tzw.

wspólne przedsi wzi cie –

joint venture (j.v.). „(...) W szerszym znaczeniu j.v. jest poj ciem

obejmuj cym ka d form wi zi mi dzy partnerami prowadz c do współpracy w dłu szym

czasie. Natomiast w w szym znaczeniu mi dzynarodowe j.v. oznacza współprac partnerów

z ró nych pa stw w ramach przedsi biorstwa.”

Ponadto j.v. dzielimy na kategorie: j.v.

udziałowe i kontraktowe. Przy udziałowych j.v. tworzy si wyodr bnione organizacyjnie

i prawnie przedsi biorstwo. Powstaje one poprzez porozumienie kontrahentów, z co

najmniej dwóch pa stw i wnoszenie przez obie strony wkładów kapitałowych. Wkład ten

b dzie tworzył kapitał spółki joint venture. Dla tego typu spółek mo na wyró ni kilka

charakterystycznych cech. Po pierwsze jest przedsi biorstwem tzn. posiada osobowo

prawn i organizacyjn . Po wtóre, partnerzy, którzy je utworzyli s niezale ni i przez

utworzone joint venture nie trac swojej niezale no ci. Po trzecie, wspólnicy bior czynny

udział w zarz dzaniu przedsi wzi ciem. Drugim typem j.v. s to tzw. kontraktowe j.v.,

których nie mo na sklasyfikowa jako bezpo redni inwestycj zagraniczn . Ten rodzaj

powi za charakteryzuje si tym, e kontrahenci nie ł cz kapitałów i nie tworz wspólnego

przedsi biorstwa. Ich współpraca oparta jest tylko na porozumieniu w formie kontraktów

licencyjnych, koprodukcyjnych i ró nych innych formach kooperacji kontraktowej.

Konkluduj c, problem wyboru sposobu wej cia na rynek zagraniczny spo ród omówionych

powy ej form jest ci le uzale niony od sytuacji konkretnego partnera lub partnerów, skali

przedsi wzi cia, zasobów, strategii, podej cia i wieli innych subiektywnych czynników

okre lanych przez dana firm . Kilka interesuj cych wniosków wynika z bada empirycznych

przeprowadzanych mi dzy innymi przez Cavesa

. Z bada wynika, i joint venture

i akwizycje s raczej substytucyjnymi formami rozwoju zewn trznego w zakresie kontroli,

ni komplementarnymi sposobami wej cia. Joint venture wybierane jest, gdy firma chce

naby aktywa posiadaj ce cechy specyficzno-firmowe lub takie, które maj charakter dóbr

publicznych. Aktywa specyficzno-firmowe nie mog by nabyte samodzielne, stanowi

nieodł czn cz

pozostałych aktywów przedsi biorstwa. W takim wypadku akwizycja

całej firmy zmusza do kupna i wej cia w dziedziny niepowi zane z core biznesem.

Natomiast aktywa o charakterze dóbr publicznych to aktywa, które mog by nabywane po

niskich kosztach marginalnych i maj niewymierna znaczenia dla firmy.

Definiowanie bezpo rednich inwestycji zagranicznych

Na bazie dost pnych w literaturze teorii jest bardzo trudno poda wła ciw i jedynie

kompletn definicj . BIZ definiowane s ró nie, ale mo na powiedzie , i te ró nice dotycz

jedynie szczegółowo ci zagadnienia i sformułowa . Mo na przytoczy kilka interpretacji BIZ.

Jedna z najbardziej syntetycznych definicji brzmi nast puj co: „...własno lub sprawowanie

kontroli nad firm działaj c za granic ” (Charles P. Kindleberger, 1970). Kwestia własno ci

nie podlega dyskusji albo zagraniczny inwestor nabył prawa albo nie. Sprawowanie kontroli to

wa ny element, który nie jest zawsze precyzyjnie okre lany. Bo kiedy uzna mo na fakt, e

firma posiada wystarczaj cy udział w danym przedsi biorstwie, aby kontrolowa jego

działalno . Czy b dzie to 10% udziału, czy wi cej czy mniej? W praktyce przyjmuje si tu

pewn elastyczno w okre laniu tej granicy. S tak e brane pod uwag inne czynniki

zwi zane z wyst pieniem BIZ (udział w procencie podejmowania decyzji – struktura

decyzyjna, transakcje wewn trz firmowe – zwi zki nieformalne, reprezentacja w radzie

dyrektorów, itd.). Dla przykładu Niemcy obni yły swoj granic z dniem 01.01.1999

z 20%

do 10% udziałów, aby dan inwestycje traktowa jako bezpo redni (wcze niej z 25% do

20%). W Hiszpanii ustalone jest 20% minimum udziałów do uznania za BIZ wg bilansu

płatniczego, wg danych statystycznych istnieje pewna rozbie no w minimalnych progach

udziałów: 50% dla inwestorów zagranicznych w Hiszpanii, 20% dla hiszpa skich inwestycji

za granic . We Francji podobnie jak w Niemczech próg ustanowiony jest na poziomie 10%

udziałów. Z kolei Holandia, Dania, Belgia i Luksemburg nie okre liły procentowego minimum

udziałów. Z tym, e Belgia i Luksemburg za bezpo redni inwestycj zagraniczn uznawały

transakcje gdzie kwota zainwestowanego kapitału przekracza 100 milionów BF. Jak wida

dolna granica jest bardzo ró na w wielu krajach. W Polsce jest to ustalone zgodnie

z zaleceniami OECD i wynosi 10% (Ustawa z 18 grudnia 1998 – Prawo Dewizowe).

Powró my jednak do samej definicji, ciekaw interpretacje reprezentuje brytyjski ekonomista

J.H. Dunning. Twierdzi on, i BIZ to package deal – transakcja wi zana, w której zawarte s

trzy czynniki:

a) przedsi biorczo ;
b) do wiadczenie, wiedza techniczna i technologiczna, metody zarz dzania;
c) kapitał pieni ny.

Jest to dowód na to, e BIZ to nie tylko transfer kapitału. Oprócz obrotu kapitału dokonuje si

transferu technologii, metod zarz dzania, marketingu, koncepcji know-how. Dlatego

z przepływem kapitału wi e si tak wiele nadziei.

Troch inaczej interpretuje zjawisko BIZ Geldner

. W swojej pracy identyfikuje BIZ tak:

„...jest to sytuacja, w której przedsi biorstwo w danym kraju znajduje si pod kontrol

(rozumian jako gestia w podejmowaniu decyzji) zagranicznego inwestora, co m oe, (ale nie

musi) by wynikiem napływu obcego kapitału do danego kraju. BIZ mog , wi c w tej sytuacji

by ruchem kapitału, ale nie musz . Wydaje si , e najistotniejsz cech , jest nie tyle ruch

kapitału ile jego akumulacja ( ródła kapitału mog by ró ne) na terenie danego kraju przez

obcego inwestora, posiadaj cego swoj siedzib i o rodek podejmowania decyzji za granic .”

Analizuj c definicje mo na stwierdzi , e wi kszo autorów jest zgodna, co do kilku bardzo

istotnych rzeczy. Wi kszo definicji zawiera dwa elementy wspólne: jednym z nich jest fakt,

e BIZ dotycz , co najmniej dwóch krajów – to kryterium przes dza o charakterze

mi dzynarodowym BIZ. Element drugi, wspólny, wi e si z jak ju wcze niej wspomniano

z problemem własno ci i kontroli, co pozwala na odró nienie BIZ od inwestycji

portfelowych. Inwestycje portfelowe s transferem kapitału finansowego – equity lub

w formie po yczki, tymczasem BIZ poci gaj za sob przej cie własno ci acquisition

(całkowite lub cz ciowe) oraz kontroli przedsi biorstwa zagranicznego.

Jest to bardzo wa ny czynnik pozwalaj cy odró ni bezpo rednie inwestycje zagraniczne od

portfelowych. Mo na tak e stwierdzi , e BIZ nie s tylko transferem kapitału pieni nego, a

fakt kontroli przez zagranicznego inwestora zmienia znaczenie. Inwestor ma mo liwo

wpływania na m.in. polityk firmy i inne wa ne decyzje we wszystkich dziedzinach jej

działalno ci. To zagadnienie jest cz sto poruszane przez ekonomistów.

Wydaj si , e najbardziej precyzyjna i powszechnie stosowana jest definicja OECD, która

oprócz definicji MFW i Banku wiatowego jest wykorzystywana do prowadzenia statystyk

czy to przez Bank wiatowy czy ONZ.

Definicja OECD okre la istot BIZ precyzyjniej, jest dokładniejsza w ilo ciowym

wyznaczeniu dolnej granicy udziałów decyduj cych o charakterze inwestycji od innych

definicji. Tu zagranicznym inwestorem jest jednostka, publiczne lub prywatne

przedsi biorstwo, grupa powi zanych ze sob jednostek, przedsi biorstw, które posiadaj

przedsi biorstwo powstałe w wyniku bezpo redniej inwestycji (direct investment enterprise),

tj. fili z wi kszo ciowym lub mniejszo ciowym udziałem albo oddział operuj cy w kraju

innym ni kraj stałego osiedlenia bezpo redniego inwestora.

Przedsi biorstwo b d ce inwestycj zagraniczn definiowane jest jako przedsi biorstwo

(inkorporowane lub nie), w którym pojedynczy inwestor zagraniczny kontroluje 10 lub wi cej

% akcji zwykłych lub głosów w firmie korporacyjnej, lub posiada efektywny wpływ na

decyzje firmy. Wymóg posiadania 10% udziałów traktowa nale y jako wielko ci mog ce

ulec zmianie w zale no ci od innych czynników determinuj cych bezpo redni inwestycj .

Statystyki BIZ obejmuj przepływ kapitału w przedsi biorstwach zale nych - filiach

(subsidary), oddziałach (branch) i przedsi biorstwach stowarzyszonych (associate), gdzie:

Subsidiary, to maj ca osobowo prawna firma, w której inwestor zagraniczny kontroluje

bezpo rednio lub po redni (przez inn fili ) wi cej ni połow głosów/udziałów w firmie;

Branch to jest firma nieposiadaj ca odr bnej osobowo ci prawnej (unincorporated). Firma taka

mo e by : permanent establishment lub representative office, spółk lub joint venture. Do tej
kategorii zalicza si równie udział maj tkowy w innej firmie w postaci: sprz tu lub maj tku
trwałego, niematerialnych aktywów (patenty, prawa autorskie), b d cy w posiadaniu inwestora
zagranicznego, lub sprz tu wykorzystywanego dłu ej ni 1 rok.

Associate, to firma, w której inwestor bezpo redni i/lub jego filie kontroluj nie wi cej ni 50%

głosów lub maj decyduj cy wpływ na zarz dzania firm .

Przepływ kapitału w formie BIZ oznacza w przypadku subsidary: bezpo redni udział

inwestora w reinwestowanych zyskach, powi kszony o bezpo redni udział inwestora

w zakupie udziałów i po yczek (długów) firmy, powi kszony o warto netto udzielonych

przez inwestora krótkoterminowych kredytów.

W przypadku associate: wzrost zysku lub wzrost warto ci netto funduszy wznoszonych przez

inwestora

. W polskim prawodawstwie zdefiniowanie zjawiska bezpo rednich inwestycji

zagranicznych zostało w du ej mierze oparte na sugestiach OECD. Dla przykładu poni ej

przedstawiono szczegółowy fragment art. 2.1 Prawa Dewizowego definiuj cy BIZ i IP. „…17)

inwestycje bezpo rednie - obrót kapitałowy, polegaj cy na dokonywaniu nakładów pieni nych

lub rzeczowych w celu ustanowienia trwałych i bezpo rednich wi zi ekonomicznych,

przejawiaj cych si w prowadzeniu przedsi biorstwa przez podmiot dokonuj cy takich

nakładów lub w wywieraniu przez niego skutecznego wpływu na przedsi biorstwo prowadzone

przez inn osob , a tak e na rozporz dzaniu maj tkiem posiadanym w wyniku prowadzenia

przedsi biorstwa lub w wyniku dokonanych nakładów, którego przedmiotem jest

w szczególno ci:

a) nabywanie przedsi biorstwa lub jego zorganizowanej cz ci, tworzenie i prowadzenie

przedsi biorstwa oraz dokonywanie nakładów na rozszerzenie prowadzonego przedsi biorstwa,

b) obejmowanie b d nabywanie akcji lub udziałów w spółkach, w ilo ci zapewniaj cej ł cznie co

najmniej 10% głosów na zgromadzeniu wspólników,

c) wiadczenia na rzecz spółki przed jej zarejestrowaniem oraz wypłata przez spółk wynagrodze

za te wiadczenia,

d) dokonywanie i zwrot dopłat oraz udzielanie spółce przez wspólników posiadaj cych akcje lub

udziały w ilo ci, o której mowa w lit. b), po yczek i kredytów, a tak e zaci ganie przez spółk takich
po yczek i kredytów oraz ich spłata,

e) nabywanie własno ci i innych praw na nieruchomo ci w zwi zku z prowadzonym

przedsi biorstwem,

f) udzielanie i zaci ganie kredytów lub po yczek o terminie spłaty nie krótszym ni pi lat oraz ich

spłata,

g) uzyskiwanie przychodów z:

–

likwidacji spółki, a tak e rozporz dzania udziałami lub akcjami w spółce b d ich
umorzenia,

–

rozporz dzenia przedsi biorstwem lub jego zorganizowan cz ci , a tak e likwidacji
przedsi biorstwa,

–

rozporz dzenia własno ci i innymi prawami na nieruchomo ci, o których mowa w pkt. e)

h) płatno ci, przeniesienie własno ci i transfer warto ci dewizowych lub krajowych rodków

płatniczych, wynikaj ce z czynno ci, o których mowa w lit. a)-g)

”

Inne spojrzenie na zagadnienie inwestycji zagranicznych reprezentuje Krugman, który

traktuje BIZ jako efekt działalno ci mi dzynarodowych organizacji przemysłowych, które

w celu osi gni cia korzy ci pod szyldem wspólnej własno ci i kontroli podejmuj działalno

gospodarcz na rynkach zagranicznych. Zagraniczne inwestycje bezpo rednie to

„...mi dzynarodowe przepływy kapitału, w ramach, których firma z jednego kraju tworzy lub

rozszerza swoje filie w innym kraju.”

Wyró niaj c cech bezpo rednich inwestycji

zagranicznych jest to, e poci gaj one za sob nie tylko transfer zasobów, ale równie prawo

kontroli. To znaczy, filia nie tylko ma finansowe zobowi zania w stosunku do

przedsi biorstwa macierzystego, ale jest tak e cz ci tej samej struktury organizacyjnej.

Jeszcze inne podej cie prezentuje Hirschleifer, inwestycje to przedsi wzi cia, których istot

jest: „...tera niejsze wyrzeczenie dla przyszłej korzy ci. Tera niejszo jest wzgl dnie pewna,

podczas gdy przyszło jest niewiadom . Z tego powodu inwestycje s po wi ceniem pewnego

dla niepewnej korzy ci.”

Definicja ta w jednym zdaniu przedstawia najwa niejsze cechy

inwestycji. Mianowicie, wyrzekamy si bie cej konsumpcji, korzy ci na rzecz przyszło ci.

Efekt czasu towarzysz cy zjawisku inwestowania i ryzyko towarzysz ce ka dej inwestycji,

czyli niepewna przyszło .

Według MFW bezpo rednie inwestycje zagraniczne, to inwestycje dokonywane w celu

zdobycia trwałego udziału przedsi biorstwie działaj cym w gospodarce innej ni gospodarka

inwestora. Przy czym celem inwestora jest zdobycie efektywnego wpływu na zarz dzanie

przedsi biorstwem. Zagraniczny podmiot lub grupa powi zanych ze sob podmiotów, która

dokonuje inwestycji, nazywana jest inwestorem (bezpo rednim) zagranicznym. Obserwacje

MFW wskazuj , e poszczególne kraje przyjmuj dla potrzeb statystycznych udziały

mieszcz ce si w przedziale od 25% do 10% jako doln granic wyznaczaj c dokonanie

BIZ.

Przy tak du ej mnogo ci interpretacji zjawiska bezpo rednich inwestycji przyj to definicj

BIZ wg OECD. Wydaj si by najbardziej pełna i opisuje zagadnienie najprecyzyjniej. Za jej

zastosowaniem przemawia fakt stosowania metodologii BIZ przez Bank wiatowy, organy

ONZ i wielu krajów.

1.2.1.6 Obrót projektami inwestycyjnymi

Okres po drugiej wojnie wiatowej to w gospodarce wiatowej szybkie tempo industrializacji

i rozwoju krajów słabiej rozwini tych, w tym szczególnie dawnych krajów kolonialnych.

Charakteryzowały si one bardzo słab infrastruktur gospodarcz , brakiem lub

niewystarczaj c liczb elektrowni, sieci przesyłowych, komunikacyjnych itp. Przeprowadzenie

inwestycji w tych dziedzinach czy cho by budowa nowych dróg, nie mówi c ju o autostradach

wymagało du ych nakładów inwestycyjnych, których nie mogły ponie kraje o słabych

finansach publicznych (z mało efektywnym, a cz sto wr cz niesprawnym aparatem

podatkowym) i systemach finansowych. W tej sytuacji rz dy tych krajów musiały poszuka

ródeł finansowania za granic . Nie było to jednak łatwe ze wzgl du na niewielk

wiarygodno inwestycyjn tych krajów i bardzo cz sto ich niestabiln sytuacj wewn trzn .

W tej sytuacji pozostawało tylko znalezienie inwestorów z kraju o niskim ryzyku

inwestycyjnym, którzy byliby gotowi nie tylko sfinansowa , ale te i wykona taki projekt. Nie

bez znaczenia był oczywi cie towarzysz cy projektowi transfer technologii.

Bardzo trudno znale podmioty, które samodzielnie byłyby w stanie przeprowadzi tego

typu projekty. St d przedsi biorstwa, którym zaproponowano tego typu usług tworzyły

towarzystwa (konsorcja) projektów zagranicznych

. Tworzone one były i s obecnie przez

grupy podmiotów gospodarczych dla realizacji okre lonego przedsi wzi cia za granic . Po

jego realizacji taki organizm gospodarczy ulega samorozwi zaniu. Form t wykorzystywano

i wykorzystuje si nadal głównie do przeprowadzenia projektów inwestycyjnych o długim

horyzoncie czasowym, głównie dotycz cych wspomnianej wcze niej infrastruktury

gospodarczej np. budowa elektrowni czy autostrad w jakim okre lonym kraju.

Konsorcjum takie powstaje w drodze umowy tworz cych je podmiotów. Z kolei podpisuje

ono umow z rz dem danego kraju. Umowa mo e dotyczy wył cznie budowy lub budowy

i eksploatacji w ramach koncesji tworzonego obiektu. Nakłady s ponoszone przez jednostki,

które powołały dane konsorcjum. Dzi ki uczestnictwu w nim banków jego członkowie maj

zapewniony dost p do rynku kapitałowego. Po pewnym czasie projekt wchodzi w faz

samofinansowania. Wyj cie inwestorów z inwestycji mo e nast pi poprzez:

- odsprzedanie rz dowi danego kraju obiektu,
- jego sprzeda wskazanym przeze podmiotom,
- zako czenie działalno ci na skutek upływu terminu koncesji.

Sposób wyj cia i ewentualnie cena, jak ma zapłaci rz d, s okre lone „z góry”

w podpisywanej umowie. W zwi zku z wysokim ryzykiem tego typu przedsi wzi bardzo

cz sto wymagane s gwarancje rz dowe (nie tylko rz du przyjmuj cego inwestycje, ale

i rz dów pa stw, z których pochodz członkowie konsorcjum) i instytucji

mi dzynarodowych. Konsorcja stosuj te liczne inne sposoby zabezpieczenia si przed

ryzykiem np. ubezpieczenie projektu.

Ta forma handlu zagranicznego miała i ma w dalszym ci gu niebagatelne znaczenie dla

rozwoju krajów najbiedniejszych i wł czeniu ich w wiatowy obieg gospodarczy. Jej istnienie

umo liwia krajom biedniejszym b d maj cym problemy z pozyskaniem rodków na rynkach

mi dzynarodowych (b d cych np. po powa nych kryzysach gospodarczych) dla poprawy lub

stworzenia nowoczesnej infrastruktury gospodarczej.

1.2.1.7 Inne transakcje w handlu zagranicznym

Oprócz typowych umów w handlu zagranicznym, w których jedna ze stron dostarcza towary,

usługi lub technologie drugiej, w zamian za okre lon kwot pieni dzy, spotykamy równie

umowy, których istot jest to, e nie wyst puje w nich element rozlicze dewizowych.

Oznacza to, e partnerzy takich umów okre laj , co prawda warto ci swoich dostaw, ale

rozliczenie nie nast puje w pieni dzu. W innych umowach, chocia takie rozliczenia mog

by dokonywane, to strony staraj si jednak tak uło y mi dzy sob wymian towarów b d

usług by w okre lonym czasie ich nale no ci przynajmniej w du ym stopniu si

wyrównywały. Przyczyny, dla których zawierane s tego typu umowy s bardzo ró ne. Do

podstawowych mo na zaliczy : niskie rezerwy walutowe w jednym lub obu pa stwach

zwi zanych transakcj , kryzysy gospodarcze, wysokie zadłu enie, ch sprzeda y towarów,

których nie mo na sprzeda na wolnym rynku np. ze wzgl du na ich nisk jako . Niektóre

z tych umów (np. barter) znane s od wieków, inne rozwijały si w ostatnich latach.

Stosowane s zazwyczaj przez pa stwa słabiej rozwini te gospodarczo. Jeszcze na pocz tku

lat dziewi dziesi tych ich udział szacowano na 5 do 10% handlu wiatowego

. Do

najcz ciej wykorzystywanych transakcji nie wymagaj cych zaanga owania rezerw

walutowych zaliczy mo na:

– transakcje wi zane,
– transakcje wzajemne (równolegle),
– transakcje barterowe,
– transakcje kompensacyjne,
– transakcje offsetowe,
– kooperacje przemysłowe,
– transakcje odkupu,
– transakcje wymiany długu za towar,
– kompensat finansow .

Brak jest powszechnie przyj tej definicji

transakcji wi zanych. Mo na j jednak okre li

jako form wymiany handlowej, w ramach, której wyst puje powi zanie transakcji

eksportowej i importowej i która to transakcja ma jednocze nie na celu zrównowa enie

wzajemnych zobowi za finansowych istniej cych mi dzy partnerami

Rysunek 7

. Transakcje wi zane – poziome i pionowe.

Transakcja wi zana pozioma

Transakcja wi zana pionowa

ródło: Opracowanie autora

Transakcje wi zane (wymienne) wyst puj wówczas, gdy zakup lub sprzeda jednego

dobra uzale niony jest od zakupu lub sprzeda y innego

. Strony umawiaj si , jakie towary

podlegaj wymianie. Mo emy wyró ni dwa rodzaje transakcji wymiennych:

poziome – uzale nienie sprzeda y lub kupna jednego dobra od kupna lub sprzeda y innego,

pionowe – uzale nienie sprzeda y lub kupna jednego dobra od jednoczesnej sprzeda y lub

kupna innego

(rys. 7).

W przypadku transakcji poziomej importer próbuje wywiera nacisk na eksportera, aby nabył

on towary, których wcze niej nie zamierzał kupi . Z kolei eksporter mo e podobnie wywiera

presj na importera, by ten sprzedał mu towar, na którym szczególnie mu zale y.

W przypadku transakcji pionowych eksporter uzale nia sprzeda atrakcyjnego towaru od

jednoczesnego zakupu przez importera innego towaru, którego ten ostatni nie potrzebuje

(podobne ograniczenia mo e zało y równie importer).

Transakcje wi zane mo na podzieli na krótko i rednioterminowe (barter, kompensata,

zakupy wzajemne) oraz długoterminowe realizowane na zasadzie samospłaty (buy-back).

Barter jest form transakcji wi zanej w handlu zagranicznym polegaj cej na wymianie towaru

za towar. W ramach klasycznej transakcji eksporter sprzedaje konkretne towary importerowi

w zamian za zakup od niego równie konkretnych towarów. Obie strony s zatem równocze nie

podmiotem importuj cym, jak i eksportuj cym. Oznacza to, e zarówno wewn trz jednego, jak

i drugiego kraju brak rozlicze gotówkowych. Warto wymienionych towarów powinna

pokrywa si w 100%

Bardziej rozbudowan transakcj jest

kompensata. Transakcje te polegaj na wymianie

towar za towar. Nie wymagaj rozlicze w dewizach, bowiem zakłada si , e strumienie

eksportu i importu b d si w okresie rozliczeniowym równowa y . Jedynie

nieskompensowana nadwy ka jest rozliczana przez dodatkow dostaw towaru, b d

w dewizach. W transakcji takiej bierze udział kilka podmiotów (zazwyczaj, co najmniej

cztery, po jednym importerze i eksporterze z ka dego kraju). Rozliczenia pieni ne

dokonywane s w walucie krajowej pomi dzy eksporterem i importerem z tego samego kraju.

Wskazana wcze niej nadwy ka, która mo e niekiedy wyst pi nazywana jest

szpic

Szczególnym rodzajem transakcji kompensacyjnej jest

kompensacja trójk tna

. Transakcja

tego typu wymaga trzech partnerów. Kraj wysoko zaawansowany technologicznie dostarcza

dobra inwestycyjne o wysokiej technologii do kraju rozwijaj cego si , kraju A. Dzi ki temu

uzyskuje on dost p do nowoczesnych technologii i mo e produkowa dobra, które sprzedaje

do kraju B, o ni szym poziomie rozwoju gospodarczego. Kraje A i B maj przy tym

podpisan umow clearingow , na podstawie, której periodycznie obliczane s salda. Je eli

dzi ki nowo uzyskanej technologii kraj A osi ga nadwy k to jest ona sprzedawana

dostarczycielowi technologii, m. in. jako zapłata za t technologi .

Specyficzn , ale bardzo wa n odmian transakcji kompensacyjnej jest

clearing (rys. 8). Jest

to forma bezgotówkowych rozlicze zagranicznych, polega na potr caniu przez kraje, które

zawarły odpowiedni umow mi dzypa stwow , wzajemnych, wymagalnych w tym samym

czasie nale no ci i zobowi za

. Wskutek tych działa nast puje wzajemne umorzenie

obj tych umow nale no ci. Polega ona na tym, e instytucje handlowe rozliczaj si

z wyznaczon izb rozrachunkow (najcz ciej jest to bank centralny). Natomiast izby

rozrachunkowe obu obj tych umow krajów rozliczaj si na koniec okresu saldami.

Wewn trz kraju płatno ci s regulowane w pieni dzu krajowym. Importerzy płac

odpowiednie kwoty do banku centralnego (izby rozrachunkowej), a ten wypłaca z tego

nale ne rodki eksporterom. W clearingu wyst puj dwa rodzaje umów:

•

handlowa - zawieraj ca list indykatywn towarów przeznaczonych,

•

płatnicza - zawiera warunki płatno ci za dostarczone towary.

Ze wzgl du na liczb krajów, które zawarły porozumienie clearing podzieli mo emy na:

•

bilateralny - gdy uczestnicz w nim tylko dwa kraje,

•

multilateralny - wielostronny -gdy jest to wi ksza grupa pa stw

Natomiast ze wzgl du na liczb kont, na których rozlicza si transakcj wyró niamy:

•

clearing jednokontowy,

•

clearing wielokontowy

Z punktu widzenia techniki prowadzenia rachunków clearingowych wyró ni mo emy:

•

clearing dwustronny - rachunki prowadzone jednocze nie w obu krajach,

•

clearing jednostronny - rachunek prowadzony jest tylko w jednym kraju.

Ze wzgl du na przyj t walut :

•

jednowalutowy – gdy w rozliczeniach przyj to jedn walut ,

•

dwuwalutowy (lub wielowalutowy) – gdy walut w rozliczeniach dopuszczono wi cej

Do wad clearingu zaliczy mo emy:

• konieczno zani ania obrotów handlowych do poziomu słabszego partnera (wymóg

bilansowania),

• fakt, e istnienie tych umów skłania do zakupów nie tam, gdzie towary s najta sze, ale tam,

gdzie s nadwy ki clearingowe,

• sprzyjanie deformacjom cen – najcz ciej ceny w transakcjach tego typu s wy sze od cen

wiatowych.

Rysunek 8. Schemat płatno ci clearingowej

ródło: opracowanie autora

Sama

transakcja clearingowa jest umow zakładaj c wymian „towar za towar”. Mo emy

j okre li jako rozwini cie transakcji kompensacyjnej, z tym, e bierze w niej udział co

najmniej 4 partnerów (z dwóch krajów - patrz rys. 8). W ramach transakcji clearingowej

strumienie towarów przepływaj cych pomi dzy krajami powinny si zbilansowa na dzie 31

grudnia ka dego roku.

W przypadku, gdy w trakcie okresu rozliczeniowego salda si nie

równowa strony mog sobie udzieli zazwyczaj niskooprocentowanego

kredytu

technicznego. Nadwy k jednej ze stron transakcji clearingowej na koniec okresu

rozliczeniowego nazywamy szpic . Szpica mo e zosta spłacona poprzez:

• dodatkowe dostawy towarów,
• dewizami,
• mog te przej nierozliczone na nast pny okres

Szpic mo na te sprzeda w

transakcji switchowej.

Rymarczyk definiuje switch jako „…sprzeda cz ci lub cało ci nale no ci z tytułu

nadwy ki clearingowej za wolne dewizy”

. Strona sprzedaj ca otrzyma mniejsze rodki

z tytułu wskazanej wy ej nale no ci ni wynikałoby to z warunków transakcji clearingowej.

Dzieje si tak, poniewa towary w transakcjach clearingowych s zazwyczaj nadwarto ciowe,

tzn. ich cena w tych transakcjach została ustalona wy ej ni wynosiłaby w transakcji

wolnodewizowej (nawet o 30%). Mo emy wyró ni dwa rodzaje transakcji switchowej:

•

switch finansowy – sprzeda nadwy ki dokonywana jest za dewizy,

•

switch towarowy – u partnera clearingowego kupuje si towar nie obj ty umow clearingow ,

na potrzeby przedsi biorstw kraju trzeciego, który płaci dewizami.

W zwi zku z ró nic ceny sprzeda y i warto ci nominalnej nadwy ki clearingowej w switchu

finansowym wyst puj dwa poj cia:

•

disagio,

•

agio.

Disagio jest to kwota, o któr obni ono warto nadwy ki clearingowej w transakcji

switchowej. Mo emy j traktowa jako strat sprzedaj cego. Z kolei

agio jest zyskiem

kupuj cego nale no clearingow

. Dla przykładu w handlu pomi dzy krajami

A i B powstała nadwy ka clearingowa wysoko ci 250 mln USD. Kraj B postanowi nadwy k

t sprzeda krajowi D. Od kraju D otrzyma 200 mln USD. Nominalnie straci wi c 50 mln

USD (disagio), natomiast kraj D nominalnie zyska 50 mln USD (agio).

Zakupy wzajemne (równoległe, counterpurchase) jest to rodzaj transakcji, w której

eksporter zobowi zuje si zakupi w kraju importera w ci gu okre lonego czasu (najcz ciej

w okresie 3 – 5 lat) towary o okre lonej warto ci

. W przeciwie stwie do klasycznej

transakcji kompensacyjnej tutaj mamy do czynienia z wieloma umowami okre laj cymi

poszczególne transakcje importowe i eksportowe. Strony nie musz dokładnie okre la ,

w momencie podpisywania umowy, jakie towary zostan zakupione w ramach transakcji

równoległej, podczas gdy w klasycznej transakcji kompensacyjnej strony takie ustalenia

czyni . Najwa niejsze jest ustalenie tylko warto ci przyszłych zakupów.

Transakcje odkupu (samospłaty, buy-back arrangements) przewiduj , e sprzedaj cy

zobowi zuje si przyj tytułem zapłaty pewn cz

produktów wytwarzanych dzi ki

dostarczonej inwestycji i/lub technologii. Umowy tego typu dotycz przewa nie powa nych

inwestycji (np. wybudowanie fabryki) i zawierane s na długie okresy czasu (20 – 30 lat).

Transakcje typu „towar za dług” (debt-barter arrangements) wyst puj w przypadku, gdy

jakie pa stwo ma problemy ze spłat swoich zobowi za . Na mocy porozumienia

z wierzycielem reguluje swoje zobowi zania eksportem towarów. Natomiast

kompensata

finansowa obejmuje dostawy towarów eksportowych w zamian za zakup od importera innych

towarów zupełnie niezwi zanych z profilem działalno ci eksportera.

Transakcje wyrównawcze (kooperacja przemysłowa, offset arrangements) to z kolei umowy

zawierane zwykle w sytuacji, gdy importer dokonuje zakupów na wielk skal dóbr

inwestycyjnych, cz sto o charakterze strategicznym. Strona kupuj ca warunkuje wówczas

dokonanie zakupu od zastosowania w produkcie finalnym elementów produkowanych przez

jego producentów, czy te od podj cia produkcji b d koprodukcji w kraju importera, a która to

produkcja wymagałaby transferu technologii (know-how). Wysoko zobowi za

wyrównawczych mo e by pełna lub cz ciowa, a ich realizacja mo e by rozło ona w długim

okresie (nawet do 10 lat)

Wyró ni mo na

offset bezpo redni, gdy eksporter zamawia cz ci potrzebne mu do

produkcji finalnego towaru, który nast pnie b dzie dostarczony tylko na rynek importera

offset po redni, gdy eksporter zamawia cz ci, których sam nie produkuje, a b dzie je mógł

wykorzysta równie w produkcji na rynki trzecie.

1.3 Formy handlu zagranicznego na rynkach zorganizowanych

Przed przyst pieniem do zdefiniowania kategorii rynków zorganizowanych nale y

scharakteryzowa poj cie rynku oraz jego rol i funkcj w gospodarce.

Rynek okre la si jako

ogół stosunków wymiennych (towarowo - pieni nych) mi dzy sprzedaj cymi, którzy oferuj

do sprzeda y towary i usługi po okre lonej cenie a kupuj cymi, którzy wyra aj ch zakupu

tych towarów i usług, popart odpowiednimi rodkami płatniczymi. Definicja ta okre la

podmioty rynkowe, którymi s sprzedaj cy i kupuj cy oraz przedmioty rynkowe, którymi s

towary i usługi oraz rodki płatnicze, a tak e wzajemne relacje mi dzy tymi elementami, które

wpływaj na kształtowanie si stosunków wymiennych

. Bardziej uchwytna intuicyjnie

definicja rynku mówi, i rynek to „zbiorowo podmiotów gospodaruj cych zainteresowanych

dokonywaniem wymiany konkretnymi dobrami – towarami, warto ciami i usługami”

. Do

głównych funkcji mechanizmu rynkowego nale y zatem zaliczy kreowanie (inspirowanie)

wymiany pomi dzy podmiotami rynku oraz funkcj informacyjno - promocyjn realizowan

poprzez uczestnictwo w okre lonej formie rynku

. Dla sprawniejszego realizowania tych zada

powszechnie d y si do tworzenia rynków zorganizowanych (tj.: zinstytucjonalizowanych –

o okre lonych zasadach funkcjonowania i regulacjach obrotu, co znacznie usprawnia obrót

i zwi ksza jego bezpiecze stwo). St d te transakcje wymienne w handlu zagranicznym

realizowane s nie tylko poprzez obrót na rynkach niezorganizowanych (w tym głównie

poprzez import i eksport towarów w drodze bezpo rednich kontaktów dostawców i odbiorców).

Znaczny wolumen obrotu mi dzynarodowego realizowany jest równie w wyniku wymiany na

tzw. rynkach zorganizowanych (formalnych), a ponadto wyznaczanie cen i warunków obrotu za

ich po rednictwem stanowi istotn wskazówk dla warunków transakcji (głównie cen) na

rynkach niezorganizowanych.

Do form rynków zorganizowanych zalicza si giełdy, targi, aukcje, przetargi oraz wolne

obszary celne

. Przyjmuj c za kryterium podziału stopie zorganizowania rynku mo na

wyró ni : rynki formalne, rynki formalne ułomne oraz rynki nieformalne. Rynek formalny

jest to rynek, na którym w okre lonym miejscu i czasie dochodzi do konfrontacji popytu

i poda y zgodnie z regulaminem danego rynku. Rynek taki jest równie okre lany mianem

rynku formalnego pełnego. Głównymi cechami rynków zorganizowanych s m.in.

• bezpo rednia konfrontacja popytu i poda y,
• regularny obrót handlowy,
• konieczno przestrzegania ustalonych regulaminów i zasad handlu,
• upowszechnianie ukształtowanych na rynku cen i warunków wymiany.

W przypadku, gdy nie jest spełniony który z wymienionych warunków rynek taki okre la

si mianem rynku formalnego ułomnego

. Do rynków formalnych ułomnych zalicza si targi,

przetargi, wystawy gospodarcze, centra wystawienniczo targowe, rolnicze giełdy towarowe,

targowiska - bazary

Cechami rynków ułomnych odró niaj cych je od rynków w pełni formalnych s :

• ceny na nich uzyskiwane nie zawsze s podawane do publicznej wiadomo ci,
• rynki ułomne nie wpływaj znacz co na kształtowanie si mi dzynarodowych zwyczajów

i uzansów handlowych,

• handel na nich nie podlega tak cisłym regulaminom i przepisom.

Rynek nieformalny okre la natomiast wszelki obrót, który nie wyst puje na rynkach

formalnych pełnych i ułomnych

. Tworz go rozproszeni uczestnicy realizuj cy wymian

handlow na całym wiecie w formie sporadycznej, jak i stałej współpracy. Rynki

nieformalne obejmuj podstawowe formy handlu zagranicznego (eksport, import, handel

tranzytowy) oraz szczególne (obrót licencjami i know-how, franchising, transakcje wi zane,

transakcje wzajemne, barterowe, etc.).

1.3.1 Targi

Targi definiuje si jako spotkania handlowe organizowane regularnie, w tym samym miejscu

i o okre lonym czasie trwania

. Zapewniaj c kontakt sprzedaj cym i kupuj cym umo liwiaj

jednocze nie zaprezentowanie wyrobów i nawi zanie współpracy. Targi okre la si mianem

rynku ułomnego spełniaj , bowiem dwa spo ród trzech głównych kryteriów rynków

formalnych, tzn. odbywaj si w okre lonym miejscu i czasie, ale na ogół nie zawiera si na

nich transakcji. Organizowane s przede wszystkim w celach promocyjnych, dla

zaprezentowania oferty, udzielenia informacji o towarach i przygotowania przesłanek

realizacji transakcji w przyszło ci

. Jako najstarsze spo ród rynków zorganizowanych, targi

zajmuj obok giełd kluczowe miejsce pod wzgl dem znaczenia i oddziaływania na wymian

wiatow

Najcz ciej stosowanym kryterium podziału targów jest zakres ich przestrzennego

oddziaływania. Rozró nia si targi

–

regionalne,

–

krajowe,

–

mi dzynarodowe.

Pod wzgl dem wystawianego asortymentu towarów, imprezy targowe mo na podzieli na

targi:

–

ogólne – wielobran owe, gdzie przedstawia si ofert dotycz c wielu ró nych bran (np.

Mi dzynarodowe Targi Pozna skie),

–

specjalistyczne – jednobran owe, które dotycz jednej dziedziny (POLAGRA-FARM -

Mi dzynarodowe Targi Rolnicze – POZNA ).

W wietle bada Polskiej Korporacji Targowej, targi i wystawy uwa ane s za najbardziej

efektywny instrument marketingowy przy tworzeniu kierunków sprzeda y, pozyskiwaniu

zamówie , zdobywaniu nowych rynków, a tak e promowaniu wizerunku firmy

. Z punktu

widzenia procesu wprowadzania nowych produktów lub usług i promocji firmy

w wiadomo ci klientów plasuj si one na drugim miejscu za reklam . U yteczno targów

w opinii wystawców prezentuje rysunek 9.

Rysunek 9. U yteczno targów. Odsetek badanych wskazuj cy targi jako instrument przydatny do osi gni cia wymienionych
celów

ródło: Targi w opinii wystawców, Wyniki bada Polskiej Korporacji Targowej, www.polfair.com.pl

Działalno targowa, czyli organizowanie imprez targowych, jest form działania

gospodarczego, dlatego te zajmuj si tym wyspecjalizowane firmy

. W Polsce wi kszo

z nich stanowi przedsi biorstwa, które specjalizuj si głównie lub wył cznie w działalno ci

wystawienniczej, ale targi przygotowuj tak e jednostki samorz du terytorialnego oraz

przedsi biorstwa wielobran owe. Cz

z po ród kilkudziesi ciu polskich organizatorów

targów nale y do

Polskiej Korporacji Targowej, która jest członkiem stowarzyszonym

Union des Foiers Internationales (UFI), czyli Zwi zku Targów Mi dzynarodowych

zajmuj cego si koordynacj i organizowaniem targów w skali mi dzynarodowej.

Zestawienie najwi kszych organizatorów targów w Polsce pod wzgl dem powierzchni

prezentuje rysunek 10.

Uczestnictwo w targach wymaga istotnego przygotowania słu b handlowych podmiotów,

które bior w nich udział. Pierwszoplanow kwesti jest selekcja imprez, które powinny by

przedmiotem zainteresowania danej firmy. Wiele firm przy podejmowaniu decyzji sugeruje

si list targów przygotowywan przez Zwi zek Targów Mi dzynarodowych. Członkowie

zrzeszeni w tym zwi zku postrzegani s jako organizatorzy imprez o wi kszym znaczeniu

mi dzynarodowym i ustalonej reputacji. Nale y równie zauwa y , i dla realizacji funkcji

informacyjnej i promocyjnej, jak pełni targi, konieczne jest przygotowanie materiałów

promocyjnych (plakaty, ulotki, prospekty, katalogi), ekspozycji oraz dobór

wykwalifikowanego, do wiadczonego i komunikatywnego personelu, który ma

reprezentowa firm .

Rysunek 10. Ranking organizatorów targów według powierzchni targowej netto - procentowy udział w rynku

ródło: Targi w Polsce w 2002 r.,. Raport, Polska Korporacja Targowa, www.polfair.com.pl

Udział w targach, szczególnie poza granicami kraju, wi e si na ogół ze znacznymi kosztami

rednie koszty uczestnictwa w targach w 1999 roku wyniosły 44,35 tys. zł i 49,14 tys. zł w roku

2000

. O wadze kosztów na działalno wystawiennicz i targow wiadczy ich udział

w bud etach marketingowych przedsi biorstw. Blisko 35% wystawców przeznacza na

uczestnictwo w targach powy ej 50% bud etu marketingowego firmy

. Dlatego te

Ministerstwo Gospodarki Pracy i Polityki Społecznej w ramach działalno ci promocyjnej na

rzecz zwi kszenia polskiego eksportu, wspiera udział polskich wystawców w targach

i wystawach za granic . Ka dego roku MGPiPS, maj c na wzgl dzie strategiczne interesy

polskiej gospodarki, perspektywy rozwoju współpracy gospodarczej za zagranic , sporz dza

list imprez targowych obj tych dofinansowaniem. Na lata 2003-2004 przewidziano, i

maksymalna kwota dofinansowania za 1 m powierzchni wystawienniczej i zabudowy

standardowej wynosi 15.000 PLN oraz do 2.500 PLN z tytułu kosztów transportu eksponatów.

Przedsi biorstwo mo e w ci gu jednego roku otrzyma dofinansowanie cz ci kosztów za

uczestnictwo w trzech imprezach targowo – wystawienniczych.

1.3.2 Przetargi

Przetarg definiuje si jako publiczny zakup lub sprzeda towarów b d usług na

najkorzystniejszych warunkach i cenach

. Organizowany jest on w formie konkursu, w którym

uczestniczy, co najmniej dwóch ubiegaj cych si o dokonanie transakcji, a organizator wybiera

oferenta proponuj cego najlepsze warunki. Forma przetargu umo liwia oferentom najbardziej

wyrównane szanse ubiegania si o zawarcie kontraktu, zamawiaj cemu natomiast wybór

najbardziej korzystnej z przedstawionych propozycji, a wi c najefektywniejsze wydawanie

funduszy. Ponadto ta forma rynku zorganizowanego daje mo liwo zlecenia przeprowadzenia

procedury przetargowej wyspecjalizowanym podmiotom (np. firmom konsultingowym).

Przetarg okre lany jest mianem rynku ułomnego. Jest on, bowiem, przeprowadzany według

okre lonego regulaminu i w czasie ustalonym przez organizatora, a miejsce przetargu nie jest stałe

i jest zale ne od organizatora. Ogłaszaj cy przetarg ustala warunki wyboru, a nast pnie weryfikuje

napływaj ce oferty pod wzgl dem ich zgodno ci z okre lonymi wcze niej wymogami. Przetargi

mo na sklasyfikowa głównie ze wzgl du na:

• kr g podmiotów, do których kierowane jest zamówienie: na przetargi

nieograniczone

(publiczne) i

ograniczone (zamkni te),

• długo trwania procedury przetargowej: na przetargi

jednostopniowe i dwustopniowe.

W obrocie mi dzynarodowym przetargi s na ogół ogłaszane przez pa stwa, organizacje

gospodarcze, organizacje non-profit, korporacje transnarodowe, etc. i zazwyczaj dotycz

zakupu towarów lub realizacji usług i inwestycji o du ej warto ci. Poprzez przetargi wybiera

si realizatorów projektów kompletnych obiektów przemysłowych takich, jak lotniska, linie

kolejowe, autostrady, etc.

W Polsce zgodnie z art. 13 ustawy o zamówieniach publicznych zamówienia publicznego

udziela si w trybie

przetargu nieograniczonego,

przetargu ograniczonego,

przetargu dwustopniowego,

negocjacji z zachowaniem konkurencji,

zapytania o cen ,

zamówienia z wolnej r ki.

W przypadku, gdy przedmiotem zamówienia publicznego s twórcze prace projektowe

(architektoniczne, urbanistyczne, konstrukcyjno-budowlane) wybór najkorzystniejszej oferty

mo e by poprzedzony konkursem. Konkurs polega na wyborze najlepszej spo ród prac

projektowych nadesłanych przez wykonawców. Jednak

podstawowym trybem udzielania

zamówienia publicznego jest przetarg nieograniczony. Jest on organizowany przez

zamawiaj cego w celu wyboru najkorzystniejszej oferty na wykonanie zamówienia

publicznego. Zamawiaj cy zaprasza do udziału w przetargu nieograniczonym, zamieszczaj c

ogłoszenie w swojej siedzibie, na stronie internetowej oraz w Biuletynie Zamówie

Publicznych (mo e tak e ogłosi organizacj przetargu nieograniczonego w prasie).

W przetargu nieograniczonym oferty mog zło y wszyscy dostawcy (spełniaj cy wymagania

stawiane przez ustaw ). Dostawca lub wykonawca przyst puj cy do przetargu jest

obowi zany wnie wadium (w granicach 0,5-3% warto ci), które stanowi gwarancj , i

firma (dostawca), która wygra przetarg nie wycofa si z jego realizacji.

W przetargu ograniczonym oferty mog zło y wył cznie dostawcy lub wykonawcy

dopuszczeni do udziału w tym przetargu i zaproszeni przez zamawiaj cego do składania ofert.

Przetarg ograniczony organizowany jest w przypadku, gdy wyst pi, co najmniej jedna

z nast puj cych okoliczno ci:

• warto zamówienia nie przekracza równowarto ci kwoty 30 000 euro,
• specjalistyczny charakter zamówienia publicznego ogranicza liczb dostawców lub

wykonawców mog cych zrealizowa dane zamówienie.

Zamawiaj cy zaprasza do składania wniosków o dopuszczenie do udziału w przetargu

ograniczonym przez publikacj ogłoszenia, w którym mo e okre li liczb wykonawców lub

dostawców. Liczba ta nie mo e by jednak mniejsza ni 5 i wi ksza ni 20.

W przetargu dwustopniowym w pierwszym etapie dostawcy i wykonawcy składaj oferty

wst pne bez podawania ceny. Drugi etap jest przetargiem, którego zasi g jest ograniczony do

wybranych oferentów i mo e by poprzedzony negocjacjami zamawiaj cego z oferentami.

Przetarg dwustopniowy mo e by stosowany w nast puj cych okoliczno ciach:

1) w trybie przetargu nieograniczonego lub ograniczonego nie zło ono wcze niej adnej oferty lub

wszystkie oferty zostały odrzucone,

2) nie mo na z góry okre li precyzyjnie cech zamawianych usług w taki sposób, aby umo liwi

wybór najkorzystniejszej oferty,

3) przedmiotem zamówienia publicznego s dostawy lub roboty budowlane prowadzone wył cznie

w celach badawczych, do wiadczalnych lub rozwojowych,

4) przedmiotem zamówienia jest zaprojektowanie i wykonanie robót budowlanych

5) w wyj tkowych sytuacjach, je eli ze wzgl du na charakter usług lub robót budowlanych lub

zwi zanego z nimi ryzyka nie ma mo liwo ci dokonania wcze niejszej ich wyceny.

Do drugiego etapu przetargu zamawiaj cy wybiera dostawców lub wykonawców, którzy

spełniaj wst pne wymagania i zaprasza ich do składania ofert ostatecznych, zawieraj cych

cen . Dostawca lub wykonawca wnosi wadium przyst puj c do drugiego etapu przetargu.

Negocjacje z zachowaniem konkurencji jest to tryb udzielenia zamówienia publicznego,

w którym zamawiaj cy negocjuje warunki umowy w sprawie zamówienia publicznego z tak

liczb dostawców lub wykonawców, która zapewni wybór najkorzystniejszej oferty,

konkurencj oraz sprawny przebieg post powania. Oferentów nie mo e by mniej ni trzech,

chyba, e ze wzgl du na specjalistyczny charakter zamówienia jest tylko dwóch dostawców

mog cych je wykona . Zamówienie publiczne mo e by udzielone w trybie negocjacji

z zachowaniem konkurencji, je eli wyst piła, co najmniej jedna z nast puj cych okoliczno ci:

1) wcze niej prowadzony przetarg nieograniczony lub ograniczony został uniewa niony z powodu

braku wymaganej liczby ofert,

2) został przeprowadzony konkurs, w wyniku którego zakwalifikowano do post powania co

najmniej dwóch wykonawców,

3) przedmiot dostawy jest wytwarzany wył cznie w celach badawczych, do wiadczalnych lub

rozwojowych,

4) roboty budowlane realizowane w ramach zamówienia słu wył cznie do celów badawczych,

do wiadczalnych lub rozwojowych,

5) zachodzi pilna potrzeba realizacji zamówienia publicznego, której wcze niej nie mo na było

przewidzie .

Zapytanie o cen stanowi tryb udzielenia zamówienia publicznego, w którym zamawiaj cy

kieruje pytanie o cen dostaw rzeczy lub usług do takiej liczby dostawców lub wykonawców

(nie mniej ni do czterech), która zapewnia wybór najkorzystniejszej oferty, konkurencj

i sprawny przebieg post powania. Ka dy z dostawców mo e zaproponowa tylko jedn cen

i nie mo e jej zmieni . Nie prowadzi si adnych negocjacji w sprawie ceny. Zamawiaj cy

udziela zamówienia dostawcy lub wykonawcy, który zaoferował najni sz cen .

Zamówienie z wolnej r ki to tryb udzielenia zamówienia publicznego, w którym

zamawiaj cy udziela zamówienia po rokowaniach tylko z jednym dostawc lub wykonawc .

Zamawiaj cy mo e udzieli zamówienia publicznego z wolnej r ki tylko wtedy, gdy wyst pi

co najmniej jedna z nast puj cych okoliczno ci:

1) z przyczyn technicznych lub w przypadku udzielania zamówienia publicznego na prace

z zakresu działalno ci twórczej i artystycznej w dziedzinie kultury i sztuki, a tak e z przyczyn
zwi zanych z ochron praw wył cznych, usługi lub roboty budowlane mog by wykonane
tylko przez jednego dostawc lub wykonawc ,

2) został przeprowadzony konkurs i stosownie do jego postanowie zamówienie musi by udzielone

wykonawcy, którego praca została oceniona jako najlepsza,

3) ze wzgl du na sytuacj niewynikaj c z przyczyn le cych po stronie zamawiaj cego,

wymagane jest natychmiastowe wykonanie zamówienia publicznego, a nie mo na zachowa
terminów okre lonych dla innych trybów udzielenia zamówienia,

4) uprzednio prowadzone post powanie w trybie przetargu nieograniczonego zostało

uniewa nione z powodu braku wymaganej liczby ofert, a ze wzgl du na szczególny rodzaj
dostaw, usług lub robót budowlanych mo na je uzyska od jednego dostawcy lub wykonawcy,

5) temu samemu wykonawcy zamówie publicznych udziela si dodatkowych zamówie

nieprzekraczaj cych ł cznie 20% warto ci zamówienia podstawowego, których wykonanie stało
si konieczne na skutek sytuacji, lub nie mo na ich było wcze niej przewidzie oraz gdy
z przyczyn technicznych tak e gospodarczych zamówienia dodatkowego nie mo na oddzieli
od zamówienia podstawowego,

6) przedmiotem zamówienia publicznego jest nabycie, najem, dzier awa lub leasing

nieruchomo ci, a ze wzgl du na szczególne okoliczno ci mo na j uzyska od jednego oferenta.

1.3.3 Aukcje

Aukcj definiuje si jako sprzeda towarów, których rynkow warto trudno ustali

w formie publicznego przetargu, co pozwala sprzedaj cemu uzyska najbardziej korzystn dla

siebie cen

. Towar jest bowiem sprzedawany w drodze licytacji temu spo ród uczestników,

który zaoferuje najwy sz cen . Przedmiotem transakcji na aukcjach s zarówno dobra

masowe, jak i towary jednostkowe. Wspóln ich cech jest jednak to, i s to towary, których

nie mo na ujednolici (wystandaryzowa ) pod wzgl dem jako ci i kondycji. Trudno

w ustaleniu jako ci i warto ci tych towarów uniemo liwia zawarcie transakcji bez dokładnego

ich obejrzenia. Dlatego te uczestnicy aukcji maj mo liwo zapoznania si z fizycznie

zaprezentowanymi towarami, b d cymi przedmiotem aukcji. Do wzorcowych towarów

podlegaj cych obrotowi na aukcjach nale .: herbata, tyto , owoce, niektóre zwierz ta (np.

konie), dzieła sztuki, antyki, etc.

Aukcje odbywaj si w okre lonym miejscu i czasie oraz zgodnie z przyj tym przez

organizatorów regulaminem. Podstaw sprzeda y aukcyjnej jest umowa pomi dzy

aukcjonariuszem (wła cicielem towaru) i aukcjonatorem (organizatorem aukcji).

Aukcjonator za prowadzenie aukcji otrzymuje wynagrodzenie w wysoko ci 2-5% warto ci

transakcji

. Dostarczony towar jest dzielony na partie (

loty), a ich opis zamieszczany jest

w katalogu aukcyjnym, co pozwala uczestnikom aukcji na wst pn orientacj co do

przedmiotu licytacji.

Aukcje s zazwyczaj organizowane przez samorz dy gospodarcze lub przedsi biorstwa

aukcyjne. Mog mie charakter stały –

aukcje regularne (odbywaj ce si w okre lonych

miejscach i terminach) oraz dora ny –

aukcje nieregularne (organizowane

gdy zachodzi

konieczno upłynnienia towarów). Transakcje na aukcji mog by zawierane bezpo rednio

przez osoby zainteresowane lub za po rednictwem

brokerów, którzy na ogół lepiej znaj zwyczaje panuj ce na danej aukcji. Dla zapewnienia

realizacji zobowi za wynikaj cych z przyszłych transakcji kupuj cy przed przyst pieniem

do licytacji s zazwyczaj zobowi zani do zło enia wadium. Stanowi ono rekompensat dla

wła ciciela towaru i pokrywa ewentualne koszty ponownego zorganizowania aukcji, gdy

nabywca nie zapłaci za towar

. W przypadku, kiedy maklerzy i aukcjonatorzy znaj si ,

zamiast wadium wystarczy zazwyczaj por czenie zapłaty (gwarancja).

Ze wzgl du na sposób prowadzenia licytacji mo na wyró ni dwa główne typy aukcji: aukcja

typu angielskiego i typu holenderskiego

. Licytacja w pierwszym z przedstawionych typów

odbywa si w systemie zwy kowym. Rozpoczyna si ona od ceny wywoławczej, czyli

najni szej do zaakceptowania przez sprzedaj cego. Towar nabywa ten kupuj cy, który

pierwszy zgłosi ch zakupu po najwy szej ogłoszonej w trakcie licytacji cenie

. Aukcja

holenderska opiera si na systemie licytacji zni kowej. Towar nabywa ten kupuj cy, który

pierwszy zgłosi ch zakupu w czasie, gdy cena jest obni ana od poziomu ceny maksymalnej

do okre lonej wcze niej przez sprzedaj cego ceny minimalnej. Je eli w trakcie trwania

licytacji aden kupuj cy nie zgłosi ch ci zakupu do momentu ogłoszenia ceny minimalnej to

towar wycofywany jest ze sprzeda y.

Do najbardziej znanych aukcji na wiecie zalicza si :

•

aukcje wełny w Sydney – dokonuje si tam obrotu ok.75 % wełny wyprodukowanej

w Australii i 20% wiatowego obrotu wełn (ok. 50% produkcji wiatowej wełny i ponad

75% jej obrotu mi dzynarodowego jest dokonywane w systemie aukcyjnym)

•

aukcje herbaty w Kalkucie, D akarcie (szacuje si , i obrót ok. 60% produkcji herbaty

w Indiach dokonywane jest za po rednictwem aukcji),

•

aukcje diamentów w Antwerpii, Amsterdamie, Londynie i Nowym Jorku,

•

aukcje koni rasowych w Janowie Podlaskim,

•

aukcje dzieł sztuki w Londynie i Nowym Jorku organizowane przez najwi kszy Dom

Aukcyjny - wyspecjalizowany w transakcjach dziełami sztuki, antykami – Christies.

Do głównych zalet rynku aukcyjnego nale y zaliczy

•

jest to szybka i sprawna metoda sprzeda y du ych ilo ci towarów,

•

ka dy kupuj cy ma mo liwo dokładnie zapozna si z oferowanymi produktami,

•

aukcje to nie tylko miejsce koncentracji popytu i poda y, ale równie okazja do spotka

producentów, poznania potrzeb nabywców, promocji, etc.

1.3.4 Giełdy towarowe

Historia i charakter giełd towarowych.

Spo ród rynków zorganizowanych najwi ksz rol w gospodarce wiatowej odgrywaj giełdy

towarowe. Pocz tków tego typu rynków mo na doszukiwa si w staro ytnym Rzymie, gdzie

dokonywano zakupów zbó jeszcze przed zbiorami. Giełdy, takie, jakie znamy współcze nie,

podobnie jak opisane wcze niej targi, wywodz si z redniowiecznych jarmarków

i rozprzestrzeniaj cej si od XII wieku instytucji targów (coraz cz ciej specjalistycznych).

W okresie od XIII w. nast piło wiele zmian, które w konsekwencji doprowadziły do

wykształcenia si w XVI w. pierwszych giełd towarowych.

Pierwszy okres to pojawienie si na targowiskach handlu wi kszymi partiami towaru bez

fizycznego prezentowania go nabywcy. Jednocze nie dzi ki kolejnym przywilejom rozwijał

si handel mi dzynarodowy (w Anglii w 1215r.). W pó niejszym okresie na targowiskach

pojawili si zawodowi po rednicy reprezentuj cy obie strony transakcji. Tworzenie si

współczesnych giełd zostało umo liwione dzi ki pojawieniu si z czasem ró norodnych

terminów i form płatno ci. W II połowie XVI wieku powstaje najstarsza giełda towarowa

w Antwerpii. W trakcie tego samego i na pocz tku nast pnego stulecia doł czaj do niej

giełdy w Lyonie, Amsterdamie i Londynie. Z okresem tym wi

si te pierwsze krachy

giełdowe np. tzw. krach tulipanowy z 1636r. w Amsterdamie.

Szczególny rozkwit instytucje giełd towarowych prze yły w XIX w. w Stanach

Zjednoczonych. Co prawda najstarsze giełdy zało ono w Nowym Jorku w I połowie XVIII

w., ale szczególnie wa ne było powstanie w Chicago w 1848r

. Chicago Board of Trade, do

dzi najwi kszej giełdy towarowej na wiecie. Była to jedna z pierwszych, je li nie pierwsza

giełda towarowa, na której stosowane s reguły, analogiczne do panuj cych dzi . Z Chicago

Board of Trade ł czy nale y równie bujny rozwój rynków terminowych. To wła nie na tym

rynku pojawiły si pierwsze współczesne transakcje terminowe futures i forward. Obecnie

towarowy rynek terminowy notuje znacznie wi ksze obroty ni rynek kasowy. Podobnie

rynek instrumentów pochodnych opartych o towary notuje wy sze obroty ni rynki

instrumentów bazowych. Towarowy rynek terminowy podzieli mo na na trzy segmenty:

kontrakty na towary rolno-spo ywcze,
kontrakty na metale i inne surowce podstawowe,
kontrakty energetyczne

Giełd

zdefiniowa mo na jako organizowany w okre lonym miejscu i czasie rynek, na

którym zawierane s transakcje kupna - sprzeda y po cenach ogłaszanych w codziennych

notowaniach

. Jest ona takim miejscem, gdzie spotykaj si kupuj cy i sprzedaj cy,

„…rynkiem formalnym, na którym odbywa si handel:

• w ci le okre lonym czasie,
• ujednoliconymi towarami zarówno

co do ilo ci, jak i jako ci, pochodnymi od towarów lub

prawami do nich,

• według precyzyjnie okre lonych metod i zasad,
• poprzez podmioty dopuszczone do obrotu, po spełnieniu przez nie okre lonych przez

organizatora rynku kryteriów,

• poprzez publiczne ogłaszanie ustalonych cen oraz informacji maj cych wpływ na kształtowanie

si tych cen,

• gdzie uczestnicy s obecni fizycznie albo, gdy jest to mo liwe kontaktuj si ze sob przy

pomocy sieci i terminali komputerowych”

Przedmiot obrotu

Przedmiotem obrotu na giełdach s towary masowe, które mo na wystandaryzowa . Handluje

si produktami ro linnymi i zwierz cymi, tak konsumpcyjnymi, jak i przemysłowymi,

metalami i kruszcami szlachetnymi, produktami naftowymi i chemikaliami. Poza nimi

obrotowi na rynkach towarowych mog podlega :

usługi transportowe i frachtowe,
usługi ubezpieczeniowe,
instrumenty finansowe tj.:

obligacje pa stwowe i municypalne,

obligacje hipoteczne i zabezpieczone,

obligacje z prawem poboru,

skrypty dłu ne,

commercial papers i weksle skarbowe,

certyfikaty depozytowe,

dewizy,

instrumenty finansowe opiewaj ce na indeksy giełdowe,

inne instrumenty pochodne

Ceny towarów s ogłaszane w biuletynach nazywanych

cedułami giełdowymi. Ceduły s

publikowane przez podmioty organizuj ce rynek ka dego dnia, kiedy pracuje giełda, po

zako czeniu notowa . Obok cen instrumentów notowanych na rynku zawieraj te istotne

informacje, które mog mie wpływ na kształtowanie si ich kursów (np. o prognozach

dotycz cych przyszłej poda y towaru). Jest to niezb dne dla utrzymania równego dost pu

inwestorów do informacji, co jest warunkiem istnienia rynku efektywnego.

Organizacja rynku

Giełdy s przedsi biorstwami działaj cymi według okre lonych norm prawnych i reguł

handlowych. Zakłada si obowi zkowe uczestnictwo w realizacji transakcji zawodowych

po redników (maklerów). Obok

maklerów w obrocie giełdowym uczestnicz nast puj ce

osoby:

członkowie - osoby fizyczne lub prawne, maj ce prawo do uczestniczenia w sesjach giełdy

i zawierania transakcji, bierne i czynne prawo wyborcze do władz giełdy, korzystania ze zni ek
w prowizjach rynku przy zawieraniu transakcji,

niepełni członkowie - mog zawiera transakcje na giełdzie, ale nie korzystaj ze zni ek

prowizyjnych i nie posiadaj praw wyborczych,

go cie - to osoby, które mog dokonywa transakcji jedynie za po rednictwem maklerów

i członków giełdy

Dla przykładu na Chicago Board of Trade uczestnikami rynku s 1402 osoby

. W chwili

obecnej fizyczna obecno kupuj cego i sprzedaj cego w miejscu transakcji nie jest ju

potrzebna.

Nad cało ci działalno ci giełdy piecz sprawuje zgromadzenie członków. Do jego zada

nale y przede wszystkim wybór pozostałych władz giełdy, tj. rady giełdy, zarz du (rady

dyrektorów), komisji dyscyplinarnej, rozjemczej itp. W ramach kompetencji zgromadzenia

mie ci si równie zatwierdzanie bud etu i sprawozda z działalno ci. Organem

zarz dzaj cym giełd jest rada giełdy, która m.in.:

administruje rynkiem,
dysponuje jego rodkami finansowymi,
okre la czas pracy giełdy,
okre la towary (instrumenty) dopuszczone do obrotu na rynku,
okre la tryb notowa oraz sposób ustalania i podawania do publicznej wiadomo ci cen

notowanych instrumentów,

przyjmuje nowych członków giełdy,
egzaminuje i dopuszcza do rynków maklerów,
czuwa nad prawidłowym przebiegiem transakcji giełdowych

Bie cym kierowaniem giełd zajmuje si zarz d. W przypadku pojawienia si w tpliwo ci

natury etycznej dotycz cych m.in. narusze zasad zaufania kupieckiego członkowie rynku

zwracaj si do komisji dyscyplinarnej

Rynek i jego organy działaj na podstawie statutu i regulaminu. Statut giełdy okre la

podstawowe reguły działania, organizacj rynku i kompetencje poszczególnych jej organów.

Regulamin giełdy ma bardziej operacyjny charakter. Okre la on:

instrumenty (towary) dopuszczone do obrotu oraz odnosz ce si do nich standardy (tak

instrumenty, jak i obrotu nimi np. jednostki obrotu),

dopuszczalne odchylenia od norm,
miejsce dostaw,
wysoko depozytu zabezpieczaj cego itp

Podstawow instytucj , bez której nie byłby mo liwy obrót giełdowy to

izba rozrachunkowa

(clearing house). Jest to strona trzecia transakcji giełdowej, która jest odpowiedzialna za jej

rozliczenie, gromadzenie wadiów (depozytów), regulacj dostaw i prowadzenie raportów

handlowych

100

. Izby rozrachunkowe mog by samodzielnymi instytucjami, ale mog te stanowi

jednostk organizacyjn giełdy

101

. S one:

regulatorami i gwarantami operacji giełdowych,
zapewniaj finansow integralno transakcji terminowych

102

Jedn z wskazanych wcze niej funkcji jest gromadzenie depozytów. Przy zakupie

instrumentu składany jest tzw.

depozyt podstawowy, na którym dokonywane s operacje

rozliczeniowe zwi zane ze zmianami cen. W przypadku, gdy w wyniku ponoszonych strat

warto depozytu podstawowego spadnie poni ej okre lonego progu izba wzywa stron do

jego uzupełnienia. Depozyt taki nazywany jest

uzupełniaj cym

103

Ostatni instytucj , o której nale y wspomnie , a bez której nie jest mo liwe prowadzenie

przez giełd obrotu s

składy towarowe. S to miejsca, gdzie mo na zło y do depozytu

towar, który chcemy sprzeda na rynku. Jest on tam poddawany badaniom ze wzgl du na

potrzeb okre lenia jego jako ci, a tak e przydatno ci do obrotu (zgodno z standardami

rynku). Po przyj ciu na taki skład wydawany jest odpowiedni dowód, który po spełnieniu

okre lonych warunków mo e by papierem warto ciowym. Instrument taki jest dowodem

posiadania towaru i stanowi podstaw obrotu giełdowego (o ile jest papierem warto ciowym -

patrz rozdział dotycz cy dokumentów składowych). Skład towarowy jest te miejscem

fizycznej realizacji zawartej na giełdzie transakcji. Składy takie mog by organizowane

i prowadzone przez giełdy towarowe, ale mog by te akredytowanymi jedynie przy

giełdach, samodzielnymi przedsi biorstwami (wi cej na temat znaczenia składów

towarowych w rozdziale dotycz cym dokumentów składowych).

Klasyfikacja rynków giełdowych

104

Istnieje kilka klasyfikacji giełd w zale no ci od cechy, ze wzgl du, na któr poddaje si dany

rynek analizie. Oczywi cie podziały te w du ej mierze s umowne i nieostre. Jedna giełda

mo e nale e do kilku wskazanych w poni szych podziałach kategorii. Z tych przyczyn

nale ałoby si przyjrze im bli ej.

Gdy analizuje si przedmiot obrotu, rynki giełdowe mo na podzieli na:

towarowe,
pieni ne,
usług ......................................................................................... - frachtowe,

ubezpieczeniowe.

Ró norakie jest te znaczenie giełd. O

giełdach o zasi gu krajowym mówimy, gdy ich

znaczenie ogólnogospodarcze dotyczy jednego kraju. W momencie jednak, gdy dany rynek

wpływa na sytuacj kilku gospodarek to mówimy o

giełdzie o zasi gu mi dzynarodowym.

Natomiast ze wzgl du na rodzaj przeprowadzanych transakcji dzieli si giełdy na:

transakcji gotówkowych (coraz rzadsze np. Giełda Serowa w Green Bay),
transakcji terminowych.

Ró ni s te inicjatorzy powstania rynków giełdowych. Bardzo cz sto ze wzgl du na

znaczenie giełdy dla gospodarki rynki tego typu s

organizowane przez pa stwo. Cz sto

jednak jego powstanie nast puje w wyniku ewolucji tradycyjnych targowisk i tworzony jest

on przez zwi zki (korporacje) handluj cych na niej kupców. Inicjatorem powstania giełd

towarowych mog te by zwi zki producentów, co ma miejsce szczególnie w przypadku

obrotu płodami rolnymi. Giełdy takie nazywamy

korporacyjnymi.

Rynki giełdowe ze wzgl du na dost p do członkostwa dzieli si na:

otwarte - gdzie łatwo mo na uzyska członkostwo rynku,
zamkni te - gdzie nale y spełni wiele wymogów by móc stara si o członkostwo,

a w praktyce jest to mo liwe tylko w miejsce ust puj cego, dotychczasowego członka giełdy.

Ró ny jest te zakres zró nicowania towarów, którymi handluje si na rynkach giełdowych.

W praktyce spotka mo na rynki, na których handluje si jednym rodzajem towaru (giełdy

jednotowarowe). Jednak ze wzgl du na interes organizatora rynku, który przecie pobiera

zale c od warto ci obrotu opłat , coraz cz ciej na giełdach handluje si wieloma towarami

(giełdy

wielotowarowe).

Ostatnia klasyfikacja koncentruje si na technice zawierania transakcji. Podział ten wynika

z analizy narz dzi i wyposa enia technicznego niezb dnego do wykonywania funkcji

po rednika na rynku. Według tej klasyfikacji wyró niamy giełdy:

typu open outcry - gdzie uczestnicy rynku komunikuj si za pomoc głosu i (cz ciej)

charakterystycznej gestykulacji, co cz sto wida w pokazywanych w telewizji materiałach
filmowych dotycz cych rynków towarowych i finansowych,

elektroniczne - gdzie uczestnicy rynku komunikuj si dzi ki wykorzystaniu komputerów

i gdzie przekazanie tre ci zlecenia nie wymaga spektakularnej gestykulacji, a jedynie wystarczy
po wskazaniu oferty nacisn odpowiedni przycisk na klawiaturze komputera,

o mieszanych technikach zawierania transakcji - gdzie wyst puj komunikacja za pomoc

głosu lub/i gestykulacji, ale informacje dostarczane s za pomoc komputerów.

Transakcje giełdowe

Równolegle z rozwojem rynków giełdowych nast pował rozwój zawieranych na nich

transakcji. Mi dzy innymi dzi ki wykształconej z biegiem czasu du ej ró norodno ci

zawieranych na nich transakcji rynki te zawdzi czaj swój rozwój i oczywi cie miejsce, które

zajmuj w gospodarce wiatowej. Ró ne były przyczyny powstania nowych instrumentów,

którymi handlowano na rynkach giełdowych, a tak e sposób ich wykorzystywania przez

uczestników rynku. Dla lepszego zrozumienia tych transakcji warto jest przyjrze si im nieco

bli ej, a tak e pozna pokrótce ich budow oraz klasyfikacje. Od tego wła nie zagadnienie

rozpocz nale y nasze rozwa ania.

Pierwszy i chyba najwa niejszy podział, to klasyfikacja transakcji ze wzgl du na cel

zawarcia. Transakcje giełdowe dzieli si na:

spekulacyjne, których celem jest uzyskanie w krótkim terminie zysku:

proste: long, short,

po yczkowe, których istota polega na zawarciu dwóch przeciwległych transakcji na dwa

ró ne terminy po yczaj c w ten sposób instrument z giełdy (typ borrowing) lub

wypo yczaj c go giełdzie (typ lending),

arbitra owe s to transakcje polegaj ce na jednoczesnym zakupie i sprzeda y:

•

tego samego towaru w tym samym gatunku na dwóch ró nych rynkach, dla

wykorzystania istniej cej pomi dzy tymi rynkami ró nicy cen,

•

tego samego towaru w ró nych gatunkach na tej samej lub innych giełdach,

•

substytutów na tej samej lub innych giedach (dla wykorzystania rónicy w popycie na

dane dobro w danym kraju).

zabezpieczaj ce (hedging), zawierane w celu zabezpieczenia istniej cych pozycji na rynku

kasowym, b d zabezpieczenia si od zmiany ceny instrumentu na rynku kasowym;
rozró niamy:

hedging zakupowy,

hedging sprzeda owy,

hedging antycypacyjny,

hedging bezpo redni,

hedging „na krzy ”

105

Ze wzgl du na termin realizacji transakcji kontrakty giełdowe podzieli mo na na:

natychmiastowe (kasowe) - realizowane przez fizyczn dostaw w ci gu 2 dni od dnia

zawarcia kontraktu,,

terminowe - realizowane w ci gu okre lonego czasu po zawarciu kontraktu.

Natomiast ze wzgl du na sposób rozumienia obowi zków z niej wynikaj cych oraz skutków

ich realizacji mo emy podzieli je na:

A. rzeczywiste, których celem jest efektywne przeniesienie praw własno ci, a te z kolei podzieli

mo na na:

natychmiastowe (kasowe) - gdzie przekazanie własno ci nast puje przez wr czenie

dokumentów uprawniaj cych do dysponowania towarem, a dysponowanie towarem jest

mo liwe zaraz po dokonaniu transakcji,

dostawcze (forward) - zwane te rzeczywistymi transakcjami terminowymi - gdzie pełne

dysponowanie towarem jest mo liwe jaki czas po dokonaniu transakcji, wyró niamy w ród

nich:

transakcje na towar w drodze,

transakcje na załadowanie,

transakcje na dostaw .

nierzeczywiste - których celem nie jest fizyczne dostarczenie instrumentu bazowego, a jedynie

rozliczenie pozycji z izb rozrachunkow giełdy, wyró niamy w ród nich:

transakcje terminowe futures,

opcje.

Najprostszymi transakcjami s transakcje natychmiastowe (kasowe), których rozliczenie

nast puje przez fizyczn dostaw b d coraz cz ciej rozliczenie pieni ne w ci gu 2 dni

roboczych od dnia zawarcia kontraktu. W chwili obecnej podlegaj one standaryzacji

(szczególnie dotyczy to jako ci towaru i wielko ci kontraktu), ale ich udział w obrotach giełd

(a tym samym i znaczenie gospodarcze) stopniowo maleje.

Jako kolejne w praktyce obrotu giełdowego pojawiły si transakcje forward. Kontrakt forward

jest to umowa o dostarczenie b d nabycie okre lonego towaru (o okre lonej jako ci), po

okre lonej cenie w okre lonym dniu. Okre lenie ceny mo e by dwojakie. Po pierwsze strony

mog okre li cen z góry. Po wtóre mog one przyj cen kasow lub futures z dnia dostawy.

Ustalenie ceny eliminuje niepewno , co do jej kształtu w przyszło ci, a wi c redukuje jedn ze

składowych ryzyka biznesowego.

Kontrakt typu forward jest transakcj jednorazow . Wielko

dostawy jest okre lona w umowie w sposób dowolny, a wi c nie jest wystandaryzowana.

Teoretycznie mo liwy jest zakup np. 573,5 tys. ton ropy, a nie ci le okre lonej liczby

standardowych kontraktów (np. 573 x 1000 ton ropy). W chwili obecnej transakcje forward s

bardzo rzadko spotykane na rynkach giełdowych (wła nie ze wzgl du na brak standaryzacji

i unikalno ), ale stosunkowo cz sto wykorzystuje si je w obrocie pozagiełdowym (over the

counter market - OTC market). Oznacza to z kolei ich mał płynno

106

Kontrakt typu forward nie eliminuje ryzyka odst pienia jednej ze stron od jego wykonania.

Dla zabezpieczenia si przed ryzykiem strony ustalaj depozyt, który gwarantowa ma

wykonanie umowy. Depozyt taki powierza si neutralnej stronie trzeciej. W momencie, gdy

jedna ze stron kontraktu nie wywi e si z umowy staje si on odszkodowaniem dla partnera.

Kontrakt forward jest kontraktem symetrycznym tzn. obie jego strony maj podobne prawa

i obowi zki, a tak e w jednakowym stopniu nara one s na straty.

Z kontraktami forward wi

si podstawowe transakcje swapowe. Transakcje swapowe s

umowami terminowymi.

Kontrakt swap mo na zdefiniowa jako umow zawieran

mi dzy dwoma lub wi cej stronami, dotycz c wymiany przyszłych płatno ci według

wcze niej okre lonych zasad

107

. Istot jest, wi c wymiana strumieni aktywów finansowych

lub płatno ci z nich wynikaj cych. Szczególnym przypadkiem jest sprzeda (zakup) danego

towaru na jeden termin, przy równoczesnym zakupie (sprzeda y) tego samego towaru na

inny termin. Kontrakt swapowy jest umow bezwzgl dnie obowi zuj c jego strony, a jego

wykonanie nast puje poprzez fizyczne dostarczenie towaru. Poniewa bardzo cz sto

powstaje w wyniku negocjacji stron znacznie cz ciej spotykany jest w obrocie

pozagiełdowym. Na giełdach towarowych najcz ciej pojawiaj si opcje wej cia do

transakcji swapowej, ale te i same kontrakty, o ile istniej standardowe instrumenty

bazowe. Ze wzgl du na wykorzystywane instrumenty bazowe swapy podzieli mo na na:

procentowe,

walutowe,

walutowo-procentowe,

towarowe,

towarowo-finansowe,

akcyjne,

kredytowe,

indeksowe

108

Ze wzgl du na moment zamkni cia swapy dziel si na:

zamykane w terminie,

z prawem wcze niejszego zamkni cia,

z prawem przedłu enia terminu zamkni cia

109

Swapy mog mie charakter krótko- i długoterminowy.

Rysunek 11. Swap czysty i kombinowany.

ródło: Opracowanie autora

Dodatkowo wyró niamy dwie klasyfikacje, według których skategoryzowa mo na

kontrakty swapowe. Pierwszym jest podział ze wzgl du na czas obowi zywania:

swap spot-forward - zakup lub sprzeda na rynku kasowym z równoczesn sprzeda lub

zakupem tego towaru w przyszłym terminie,

swap forward-forward – zasada jest podobna, jak w powy szym przypadku tylko, e obie

transakcje s terminowe, ale ich terminy rozliczenia s ró ne.

Kolejny podział dotyczy liczby stron zaanga owanych w transakcj :

swap czysty – uczestnicz dwie strony,

swap kombinowany – o ile dodatkowo uczestniczy trzecia strona (rys. 11).

W swapie kombinowanym uczestnik A zawiera pojedyncz transakcj swapow

z uczestnikiem B, przy równoczesnym zawarciu przeciwnej transakcji swapowej z C (rys.

11).

W przypadku kontraktu swapowego nie musi koniecznie dochodzi do fizycznej dostawy

towarów. W swapie towarowym, a o takim tu mówimy, chodzi o wymian strumieni

płatno ci bazuj cych na cenie towarów, co najmniej po jednej stronie kontraktu.

Teoretycznie, mo emy wi c sobie wyobrazi swap, w którym jedna strona płaci odsetki

z obligacji, a druga np. pokrywa ró nic , gdy kurs dla przykładu miedzi podniesie si

powy ej jakiego , okre lonego w umowie poziomu (rys.12).

Rysunek 12. Schemat płatno ci w swapie towarowo-finansowym.

ródło: Opracowanie autora

Jednym z najpowszechniej wykorzystywanym przez giełdy towarowe instrumentem s

transakcje

futures. Okre la si je mianem nierzeczywistych kontraktów terminowych.

Zdefiniowa je mo emy jako wystandaryzowane kontrakty kupna lub sprzeda y okre lonej

ilo ci towarów, o okre lonej jako ci, w okre lonym dniu w przyszło ci (tzw. dniu

kontraktowym)

110

. Prawo własno ci do takiego kontraktu jest przenoszone bez adnych

ogranicze , ale mo na nimi obraca jedynie na wyznaczonych giełdach. Standaryzacja

takiego kontraktu dotyczy:

wielko ci kontraktu,
jako ci i kondycji towaru,
miejsca dostawy,
terminu rozliczenia

111

Pomimo, e kontrakt futures i forward wydaj si by bardzo podobne (futures te s

kontraktami symetrycznymi), ich konstrukcja ró ni si diametralnie. Ró nice dotycz :

łatwo ci zbywania praw do niego,
rynku, gdzie dokonywany jest obrót,
sposobu ustalenia ceny,
wielko ci itd. (tab. 2).

Bardzo wa ne dla inwestorów s ró nice w ustaleniu wysoko ci depozytu zabezpieczaj cego.

W przypadku forward jego istnienie zale ało od stron. Dla futures s one obowi zkowe, a ich

zebraniem i rozliczeniem zajmuje si izba rozliczeniowa. Depozyty te zale od wielko ci

(warto ci) standardowego kontraktu i zmienno ci jego ceny. Niektóre giełdy ró nicuj

wysoko depozytu od charakteru transakcji: dla zabezpieczaj cych jest on ni szy, a dla

spekulacyjnych wy szy.

Inwestor ma obowi zek wniesienia depozytu podstawowego przed otwarciem pozycji. Na

rynkach terminowych transakcje rozlicza si na koniec ka dego dnia. Inwestor mo e

wykorzystywa zasad d wigni inwestuj c „na kredyt”. Giełdy okre laj wysoko takiego

kredytu. Dla rynków ameryka skich przyjmuje si , e inwestor powinien utrzymywa

proporcj rodków własnych do długu 1:1. Jednak e warto zysku i strat jest odpisywana

jedynie od udziału własnego inwestora.

Tabela 2. Ró nice pomi dzy transakcjami

forward i futures

Cecha

Forward

Futures

Rynek obrotu

niezorganizowany

zorganizowany

Wielko kontraktu

negocjowana

standardowa

Termin wykonania

dowolnie okre lony w umowie standardowy okre lony przez

rynek

Sposób ustalenia ceny

przez strony bezpo rednio

przez przetarg na parkiecie

Depozyt

nieobligatoryjny

obligatoryjny

Gwarant

wykonania

transakcja

brak

izba rozliczeniowa

Sposób rozliczenia

fizyczna dostawa

1) fizyczna dostawa
2) zaj cie pozycji odwrotnej

Mo liwo

uzyskania

dodatkowych zysków

brak

istnieje

ródło: Soroczy ski S., Stachowicz J., 1994, Kontrakty futures i opcje, KW Zakamycze, Kraków, s.33

W momencie, gdy wysoko udziału własnego spada do pewnej granicy (najcz ciej 25 lub

35%) warto ci pozycji, izba rozrachunkowa wzywa inwestora do wniesienia tzw. depozytu

uzupełniaj cego (dla poprawienia proporcji). W momencie, gdy tego nie uczyni (a najcz ciej

ma na to ok. 1 godziny), otwarte przez niego pozycje przechodz na własno biura

maklerskiego, które udzieliło mu kredytu

112

Kontrakty futures mo emy podzieli na:

towarowe, których podstaw s notowania towarów np. płodów rolnych czy surowców,
finansowe, gdzie podstaw s notowania instrumentów finansowych, a które mo emy podzieli

na:

•

walutowe,

•

indeksowe,

•

stóp procentowych

113

Opcja jest to prawo do zakupu lub sprzeda y ci le okre lonego tytułu własno ci, tj. papieru

warto ciowego lub innego instrumentu, przy czym sprzedaj cy jest zobowi zany do realizacji

kontraktu nawet, je li cena jest dla niego niekorzystna

114

. Dla lepszego zrozumienia charakteru

kontraktu opcyjnego nale y porówna go z kontraktem futures. Kontrakt futures jak ju

wspomniano nakłada na sprzedaj cego i kupuj cego te same prawa i obowi zki (

kontrakt

symetryczny). Natomiast opcja jest przykładem terminowego kontraktu niesymetrycznego,

przyznaje, bowiem jednej ze stron (nabywcy) prawa w zamian za okre lone wiadczenie

pieni ne nazywane premi . Druga strona tego kontraktu (wystawca) zobowi zana jest do

wykonania wszelkich nabytych przez kupuj cego praw w zamian za okre lon z góry premi .

Kluczowe ró nice przedstawia tabela 3.

Tabela 3. Ró nice pomi dzy opcjami, a kontraktami

futures.

Cecha

Opcja

Futures

Obligacja stron do działania

tylko sprzedaj cy

obie strony

Wynagrodzenie za ryzyko

płaci nabywca

nikt nie płaci

Ryzyko niekorzystnej zmiany

cen

nabywca ogranicza ryzyko

do płaconej przez siebie

premii zachowuj c prawo do

czerpania nieograniczonych

zysków z korzystnej zmiany

cen;
sprzedaj cy opcj limituje

wysoko mo liwych zysków

do wysoko ci otrzymanej

premii, za potencjalne jego

straty

całkowicie

nieograniczone.

Posiadacz

ponosi

nieograniczone

ryzyko

zachowuj c nieograniczon

mo liwo czerpania zysków

z korzystnej zmiany cen

Rozwi zanie kontraktu

przypadku

opcji

ameryka skiej

termin

wykonania kontraktu zale y

wył cznie

strony

nabywaj cej, która mo e

wykona kontrakt w dowolnie

wybranym przez siebie dniu,

jednak e nie pó niej ni w

ostatnim dniu wa no ci opcji,

w opcji europejskiej nabywca

decyduje czy wykona opcj

w dniu wa no ci, nabywca

opcji mo e nie wykona

strony s zmuszone do

działania w dniu rozwi zania

kontraktu, jednak e do tego

dnia

mog

pozostawa

bierne

kontraktu, limituj c swoje

straty

wysoko ci

zapłaconej premii;
sprzedaj cy opcj znajduje

si w takiej samej sytuacji,

jak strony kontraktu futures

ródło: Soroczy ski S., Stachowicz J., 1994, Kontrakty futures i opcje, KW Zakamycze, Kraków, s. 32 i 55-58

Opcje mog by przedmiotem handlu na rynku giełdowym i na rynku OTC. W pierwszym

przypadku kontrakty opcyjne s ci le wystandaryzowane, natomiast na rynku OTC s one

dostosowywane do wymaga klienta. Zazwyczaj standardowy kontrakt daje prawo do

nabycia (sprzeda y) ci le okre lonej ilo ci towaru, o okre lonej jako ci, po z góry okre lonej

cenie obowi zuj cej w okre lonym przedziale czasowym. Data wyga ni cia kontraktu jest

ostatnim dniem, w którym nabywca ma prawo wykona opcj . Cena wykonania jest cen , po

której posiadacz opcji mo e naby dany towar (w przypadku opcji call) w okresie wa no ci

opcji lub sprzeda (opcja put).

Cena opcji (premia) jest to cena prawa, które nabywa

posiadacz opcji (zmieniaj ca si w czasie warto rynkowa opcji). Cena instrumentu

pierwotnego, na który opiewa opcja, to warto rynkowa instrumentu

115

Podstaw decyzji o wykonaniu opcji jest porównanie ceny wykonania opcji z bie c cen

rynkow instrumentu podstawowego. W przypadku opcji kupna, nabywca skorzysta ze swego

prawa w przypadku, gdy cena bie ca instrumentu pierwotnego b dzie wy sza ni cena

wykonania opcji. Natomiast w przypadku opcji sprzeda y nabywca skorzysta tylko wtedy,

gdy bie ca cena instrumentu pierwotnego na rynku b dzie ni sza ni cena wykonania opcji.

Ze wzgl du na sposób wykonania opcje mo emy podzieli na nast puj ce kategorie:

Opcja kupna (call) daje jej posiadaczowi prawo do zakupu instrumentu finansowego po

okre lonej cenie i w ustalonym czasie,

Opcja sprzeda y (put) daje posiadaczowi prawo do sprzeda y instrumentu finansowego po

okre lonej cenie w ustalonym czasie.

Opcja ameryka ska - posiadacz mo e j wykona w dowolnym dniu od momentu jej nabycia,

a do terminu jej wyga ni cia.

Opcja europejska - posiadacz mo e j wykona jedynie w dniu, w którym przypada termin

wyga ni cia opcji.

Opcja azjatycka to opcja, której uzgodnienie bazuje na ró nicy mi dzy cen wykonania opcji

a redni cen podstawowych akcji lub indeksów w okre lonych terminach.

Opcja do wyboru (kupna-sprzeda y) daje posiadaczowi mo liwo zamiany jednego rodzaju

opcji na inny w ustalonym czasie.

Opcje ograniczone to rodzina cie kowo uzale nionych opcji, w których wzorzec płatno ci

i przetrwanie do terminu zapadalno ci zale y nie tylko od finalnej ceny podstawowego papieru
warto ciowego, ale tak e od tego, czy b d cy przedmiotem oferty papier osi ga lub nie
wcze niej ustalon barier w okre lonym czasie ycia opcji.

Down and out call/put to rodzaj opcji ograniczonej, która wygasa, je li cena rynkowa na

podstawowy papier warto ciowy spada poni ej wcze niej okre lonego poziomu.

Down and in call/put to opcja ograniczona, która staje si efektywna w momencie, gdy

rynkowa cena podstawowego papieru warto ciowego spada poni ej wcze niej ustalonego

poziomu.

Up and out call/put to opcja ograniczona, która wygasa, je eli cena rynkowa podstawowego

papieru warto ciowego ro nie powy ej ustalonej wcze niej ceny.

Up and in call/put to opcja ograniczona, która staje si efektywna, gdy cena podstawowego

papieru warto ciowego wzro nie powy ej ustalonej ceny.

Opcja alternatywna umo liwia natomiast wła cicielowi rozliczenia na bazie niezale nych

notowa dwóch wyodr bnionych i ró nych papierów warto ciowych (b d indeksów
giełdowych).

Opcja składana to wła ciwie opcja na opcje, pozwalaj ca wła cicielowi na zakup innej opcji

w ustalonym terminie i przy ustalonej premii

116

Przy podejmowaniu decyzji o wykonaniu opcji mog wyst pi trzy sytuacje, z których ka da

ma swoj tradycyjn nazw :

Opcja jest „w cenie” (in the money), gdy opłaca si j wykona . W przypadku opcji kupna

oznacza to, e cena wykonania jest ni sza ni bie ca cena rynkowa dla podstawowego papieru
warto ciowego, a w przypadku opcji sprzeda y oznacza to, e cena wykonania jest wy sza ni
bie ca cena rynkowa instrumentu podstawowego.

Opcja „nie jest w cenie” (out of the money), gdy nie opłaca si jej wykona . W przypadku

opcji kupna oznacza to, e cena wykonania opcji jest wy sza od bie cej ceny rynkowej
instrumentu podstawowego, a w przypadku opcji sprzeda y oznacza to, e cena wykonania jest
ni sza ni bie ca cena rynkowa podstawowego papieru warto ciowego.

Opcja jest „po cenie” (at the money), gdy cena wykonania jest równa bie cej cenie rynkowej

instrumentu podstawowego, którego ta opcja dotyczy

117

Przy sprzeda y opcji kupuj cy płaci sprzedaj cemu, tzw.

premi opcyjn . Premia opcyjna

składa si z dwóch elementów: z

warto ci wewn trznej opcji (intrinsic value) oraz warto ci

opcji w czasie (time value). Warto wewn trzna opcji to ró nica mi dzy rynkow cen

instrumentu podstawowego a cen realizacji opcji.

Warto opcji w czasie to element premii,

który jest ró nic mi dzy wysoko ci premii a warto ci wewn trzn opcji

118

. Wysoko

samej premii zale y natomiast od czterech czynników:

zakresu codziennych waha ceny danego instrumentu podstawowego,
relacji ceny realizacji opcji do bie cej ceny rynkowej danego instrumentu podstawowego,
okresu

na jaki zawarto dany kontrakt opcyjny,

popytu i poda y opcji o okre lonych parametrach.

Opcje mog te by wystawiane na ró ne instrumenty finansowe (oraz towary), przy czym

najcz ciej spotykane to:

opcje akcyjne (stock options), gdzie instrumentem podstawowym s akcje notowane na

giełdach,

opcje walutowe (currency options), gdzie instrumentem podstawowym jest waluta innego

kraju,

opcje procentowe (interest rate options), gdzie instrumentem podstawowym jest

oprocentowany papier warto ciowy np. obligacja,

opcje indeksowe (index options), instrumentem podstawowym jest tu indeks rynku,

opcje towarowe (commodity options).

Poza wskazanymi wy ej instrumentami opcyjnymi istniej jeszcze:

swaptiony (czyli

wspomniane wcze niej opcje wej cia do transakcji swapowej) i

opcje na transakcje futures

(np. opcja call na futures na mied ).

Rola giełd towarowych

We współczesnych gospodarkach giełdy towarowe odgrywaj szczególnie wa n rol .

Wynika ona z wielu czynników, rynki te s bowiem:

• regulatorem cen,

• czynnikiem okre laj cym po dan wielko produkcji,

• podmiotami okre laj cym standardy jako ci i normy etyczne,

• instytucjami zmniejszaj cymi ryzyka finansowe oraz inne ryzyka biznesowe,

• dzi ki odpowiednim regulacjom, instytucjami chroni cymi przed powstawaniem kontroluj cych

cen karteli,

• instytucjami kreuj cymi popyt na nowoczesne rozwi zania informatyczne,

• instytucjami, których innowacyjno powoduje rozwój prawodawstwa,

• instytucjami wymuszaj cymi rozwój ró nych form przechowalnictwa, a przede wszystkim

składów towarowych,

• atrakcyjnym partnerem sektora bankowego

119

Giełdy towarowe i rozwi zania organizacyjno-prawne z nimi zwi zane dotyczyły na

przestrzeni ostatnich kilkuset lat, przede wszystkim obrotu płodami rolnymi. Powstanie

rynków towarowych i potrzeba utrzymania na nich płynno ci (łatwo ci zawierania transakcji)

wymusiły handel towarem bez jego fizycznego okazywania. Ten sposób obrotu wymagał

jednocze nie pojawienia si podmiotu, który byłby gwarantem istnienia sprzedawanych

towarów. Z drugiej strony handel taki, skoro miał by dokonywany bez okazania towaru,

musiał by zabezpieczony odpowiednim miejscem, gdzie towar mógłby by zło ony, zbadany

w celu okre lenia jego jako ci i kondycji. Kupuj cy na giełdzie musiał te mie pewno , e

warunki składowania nie pogorsz jako ci i kondycji towaru, który kupuje.

Z czasem pewna liczba magazynów otrzymała od giełd licencj do wydawania specjalnych

honorowanych przez nie dokumentów reprezentuj cych towar. W ramach tego procesu, który

trwał od XVII wieku wytworzył si system domów składowych, a wprowadzane przez te

domy w porozumieniu z giełdami, reguły uzyskiwały sankcje pa stwowo-prawne, tworz c

gał prawa, zwan

prawem składowym (przed wojn , w Polsce stanowiło ono - prawo

składowe - cz

Kodeksu handlowego - przyp. autora)

120

Rozwój giełd to równie rozwój instrumentów, którymi na nich handlowano. Pocz tkowo

wystarczały dowody składowe (zwane te warrantami, które zostan przybli one w rozdziale

dotycz cym dokumentów handlowych) wykorzystywane w transakcjach kasowych. Pó niej,

w ró nym czasie i na ró nych rynkach zacz ły si pojawia operacje terminowe.

Rozszerzenie zakresu instrumentów dotyczyło te nowych towarów m.in.: surowców

i instrumentów finansowych. Potrzeba utrzymania płynno ci rynku i wielo instrumentów,

którymi handlowano wymusiła na rynkach stworzenie i udoskonalanie standardów

dotycz cych towarów ( cisła standaryzacja kontraktów), jak i sposobu obrotu oraz norm,

które musz spełnia uczestnicy rynku (etycznych i profesjonalnych). Nie bez wpływu

pozostała tak e potrzeba stosowania coraz nowocze niejszych technik komunikacji. Równie

one wymuszały pewne standardy dotycz ce po pierwsze samych systemów informacyjnych,

jak i sposobu post powania z otrzymanymi informacjami. Szerokie stosowanie wszystkich

tych standardów spowodowało, e wiele z nich weszło na stałe do ycia gospodarczego tak e,

a mo e przede wszystkim poza rynkiem giełdowym.

Wspomniane wcze niej pojawienie si transakcji terminowych na rynku płodów rolnych

ułatwiło sprzedawcom (producentom) i nabywcom zabezpieczanie si od sezonowych

fluktuacji cen (a wi c pierwszym dawało „stały” dochód, a drugim stałe koszty). Z drugiej

strony rozwini ty system składów towarowych umo liwił producentom przetrzymanie

wyprodukowanych towarów do zimy, co zapobiegło z jednej strony szybkim spadkom cen

latem i gwałtownym wzrostom zim . Istnienie transakcji terminowych i giełd towarowych

ułatwia producentom planowanie produkcji, bowiem po wolumenie operacji terminowych

mog z 3- lub 6-cio miesi cznym wyprzedzeniem zna rozmiary przyszłego popytu oraz

mo liwe do uzyskania ceny. Oczywi cie rozwi zania te nie dotycz tylko rynku płodów

rolnych, ale tak e innych dziedzin takich, jak produkcja surowców itp. Z tych to powodów

giełdy towarowe uznawane s za jeden z głównych regulatorów cen w dojrzałych

gospodarkach. Z jednej strony stabilizuj one poziom cen (zapobiegaj c inflacji czy deflacji),

a z drugiej pomagaj okre li ich przyszły poziom. Podmioty gospodarcze mog te dzi ki

giełdom terminowym pozna mo liwy popyt na ich produkty w przyszło ci, co pozwoli im

okre li optymaln wielko produkcji.

Warto równie pami ta , e system giełd towarowych i składów jest bardzo wa ny dla

sektora bankowego. Dzieje si tak, poniewa :

wpływa on na innowacyjno sektora bankowego m.in. poprzez powstawanie nowych

instrumentów (pochodnych),

daje mo liwo uzyskania dodatkowych przychodów prowizyjnych w zwi zku

z po rednictwem w obrocie,

umo liwia dodatkowe i pewne zabezpieczenie udzielanych kredytów (np. dzi ki

wykorzystaniu dokumentów składowych),

umo liwia aktywne zabezpieczenie si od ryzyk finansowych,

kształtuje przewidywania dotycz ce poziomu kursów walutowych, stóp procentowych oraz

koniunktury w gospodarce.

Giełdy towarowe s wi c w gospodarce wiatowej bardzo wa nym elementem

wprowadzaj cym pewno obrotu i co bardzo wa ne dawc wa nych i na ogół

ogólnodost pnych informacji gospodarczych, które mog wpływa na zachowania licznych

podmiotów gospodarczych oraz rz dów i instytucji mi dzynarodowych. Do najsłynniejszych

giełd na wiecie zaliczy mo emy:

Chicago Board of Trade (CBOT),

Eurex,

DTB,

London Metal Exchange (LME),

Nymex,

MidAmerica Exchange,

London Interbank Financial Futures Exchange (LIFFE).

Przykładowe pytania sprawdzaj ce:

1. Czym jest rynek i jakie pełni funkcje w gospodarce?
2. Jakie znasz formy handlu zagranicznego na rynkach niezorganizowanych? Jakie s formy

podstawowe i szczególne?

3. Na czym polega eksport a na czym import – jakie s ich rodzaje?
4. Co to jest handel tranzytowy i jakie s jego rodzaje?
5. Na czym polega obrót uszlachetniaj cy i jakie s jego funkcje?
6. Na czym polega obrót licencjami, a na czym franchising?
7. Co to s inwestycje zagraniczne i jakie znasz ich rodzaje?
8. Na czym polegaj transakcje wi zane i wzajemne?
9. Na czym polegaj transakcje barterowe?
10. Jakie znasz rynki zorganizowane i jakie cechy je wyró niaj ? Jak mo na podzieli rynki pod

wzgl dem stopnia jego zorganizowania?

11. Jakie funkcje pełni targi?

12. Czym jest aukcja i jakie podmioty uczestnicz w transakcji aukcyjnej?
13. Co mo e by przedmiotem obrotu na rynkach aukcji?
14. Co to jest przetarg i jakie jego rodzaje s dopuszczone w ramach polskiego prawa?
15. Co to jest giełda i jakie jest jej znaczenie gospodarcze?
16. Jakie znasz rodzaje transakcji giełdowych? Jakie pełni funkcje i jakie s ró nice w ich

budowie?

Zob. Pomykało W., op cit, s. 468

klasyfikacji dokonano na podstawie: Rymarczyk J., /red/, op cit, s. 25-26 – przyp. autorów

Spotka mo na równie nazwy: franchisee – biorca, franchisor – dawca, beneficjent – dawca franchisingu, beneficjariusz –

biorca franchisingu – przyp. autora

zob. Koch R., 1997, Słownik Zarz dzania i Finansów. Narz dzia, terminy, techniki od A do Z, Kraków, s. 74

Stecki L., 1997, Franchising, Dom Organizatora TNOiK, Toru , s. 69

Zob. Stecki L., 1997, op cit, s. 56 – 59

Zob. Rymarczyk J., /red/, op cit., s. 26

Zob. Groppelli A.A., Nikbakht E., 1999, Wst p do finansów, WIG Press, Warszawa, s. 259

Białecki K.P., op cit, s. 233

Tytuł XII1. Umowa leasingu – został dodany do KC ustaw z 26 VII 2000r. – Dz. U. Nr 47, poz. 857

W literaturze mo na równie spotka okre lenia lessor – udost pniaj cy, finansuj cy i lessee – korzystaj cy - przyp. autora.

Definicja Europejskiej Federacji Zwi zków Spółek Leasingowych, Definicja wg Centrum Korporacji Transnarodowych

ONZ, Konwencja UNIDROIT (Mi dzynarodowy Instytut ds. ujednolicania Prawa Prywatnego) przyj ta w Ottawie w 1988r.

– zob. Gołda M., 1999, Leasing. Zagadnienia prawne, Warszawa, s. 22 – 24

Zob. Gołda M., op cit, Warszawa, s. 24 – 25

Zob. Gołda M., op cit, Warszawa , s. 30 – 39

Zob. Penc J., 1997, Leksykon Biznesu, Warszawa, s. 224

Noga M., 1994, Pa stwo a inwestycje w gospodarce rynkowej z uwzgl dnieniem procesu transformacji, Dolno l ska

Oficyna Wydawnicza, Wrocław

definicje wg kryteriów MFW I OECD – przyp. autora.

na podstawie: Sitek E., 2000, Inwestycje bezpo rednie przedsi biorstwa na rynku zagranicznym, Wydawnictwo

Politechniki Cz stochowskiej, Cz stochowa, s.40

dane na podstawie: UNCTAD, 1999, World Investment Report – ch. III – s.19

Ba kowski A., 1995, Słownik wyrazów obcych, PWN Warszawa – „Konglomerat – ekon. Forma organizacji

przedsi biorstw charakteryzuj ca si du ym zró nicowaniem działalno ci gospodarczej, obejmuj c wiele dziedzin produkcji

i usług nie powi zanych ze sob pod wzgl dem przeznaczenia wyrobów, przetwarzanych surowców i technologii” – przyp.

autora

Sitek E., 1997, op cit, s. 42

Sitek E., 1997, op cit, s. 43

Caves R.E., 1985, International Trade and Industrial Organization in: European Economic Review, No. 28/1985

Na mocy Ustawy o gospodarce zagranicznej (AWV) z dnia 12.08.1998r. , zgodnie z ustaw w aktualnym brzmieniu, za

inwestycje bezpo rednie uwa a si udziały w kapitale i funduszach rezerwowych przedsi biorstwa, filiach i cz ciach

zakładów, o ile kapitałodawcy przysługuje 10% lub wi cej kapitału nominalnego przedsi biorstwa. - przyp. autora

Geldner M., 1986, Przyczynek do teorii zagranicznych inwestycji bezpo rednich, Warszawa

Na podstawie OECD I artykułu J. Witkowskiej „Bezpo rednie inwestycje zagraniczne w warunkach stowarzyszenia i

przyszłego członkowstwa z EU”. W artykule tym mo liwo odwołania si i przybli enie konkretnych przypadków

krajowych jak jest wyznaczana ta dolna granica – przyp. autora

Ustawa z dnia 18 grudnia 1998r. – Prawo Dewizowe, art. 2.1. p. 17 i 18

Krugman P.R., 1979, A Model of Innovation, Technology Transfer and the World Distribution of Income in: Journal of

Political Economy

Hirschleifer J., 1965, Investment Decision under Uncertainly: Choice – Theoretic Approaches, in: The Quarterly Journal of

Economics, vol. LXXIX No.4, s. 509

Zob. Rymarczyk J., op cit, s. 29

Zob. Głogowski E., M nch M., 1996, Nowe usługi finansowe, Wyd. Naukowe PWN Warszawa, s. 170, w handlu pa stw

słabiej rozwini tych ocenia si , e transakcje tego typu mog stanowi nawet 25%, zob. Białecki K.P., op cit, s. 237 - przyp.

autora

Zob. Pomykało W., op cit, s. 981

Zob. Białecki K.P., Dorosz A., Januszkiewicz W., op cit, s. 278

Zob. Rymarczyk J., op cit, s. 28

Zob. Pomykało W., op cit, s. 982

Rymarczyk J., op cit, s. 28

Głogowski E., M nch M., op cit, s. 171

Rymarczyk J., /red/, op cit, s.187

Białecki K.P., Dorosz A., Januszkiewicz W., op cit, s. 51

Rymarczyk J., /red/, op cit, s. 187

ibidem, s. 188

Rymarczyk J., /red/, op cit, s. 188

ibidem, s. 189

Rymarczyk J., op cit, s. 189

Rymarczyk J., op cit, s. 29

Pomykało W., op cit, s. 983

Młynarski S., 1995, Badania rynkowe w warunkach konkurencji, Kraków, s. 9

Wojciechowski H., 1998, Mi dzynarodowe rynki towarów i usług, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Pozna , s.5

Wojciechowski H., op cit, s.21

Rymarczyk J., op cit, s. 31

Goł biowski M., /red/, 1999, Materiały do studiowania przedmiotu: Rynki Formalne, Uniwersytet Szczeci ski, Szczecin,

s.9

Białecki K. P. , op cit, s. 34

W literaturze przedmiotu, funkcjonuje, co najmniej kilka typologii podziału rynków i ich charakterystyk. Instytucja targów

cz sto klasyfikowana jest jako rynek formalny pełny, gdy w trakcie ich trwania niekiedy dochodzi do zawarcia transakcji.

Nale y jednak pami ta , i obecnie targi pełni w znacznej mierze funkcj informacyjno – promocyjn – przyp. autora

Białecki K. P. , op cit, s. 45

Rymarczyk J., op cit, s.31

Urban S., Olsza ska A., 1997, Zorganizowane rynki towarowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara

Langego we Wrocławiu, Wrocław, s. 117

Wojciechowski H.: Mi dzynarodowe rynki ..., op. cit., s. 77

Rymarczyk J. : Handel Zagraniczny..., op. cit., s. 32

Kaniewski A. ,2001, Targi – nieoceniona pomoc dla firm, Businessman Magazine 20.03.01

Wojciechowski H., op cit, s. 82

Np. na krajowych Mi dzynarodowych Targach Pozna skich w 2002 roku mkw. powierzchni krytej na targach Meble

kosztował 72 USD, na Pozna skim Tygodniu Mody - 60 USD, a na Budmie - 90 USD. Dodatkowo do ceny za

wynajmowan powierzchni nale y doliczy koszt zabudowy stoiska, który wynosi ok. 150-250 zł za mkw. - Finansowe

zach ty, Rzeczpospolita 07.01.03

ródło: Targi w Polsce w 2002 r.,. Raport, Polska Korporacja Targowa, www.polfair.com.pl

Targi w opinii wystawców, Wyniki bada Polskiej Korporacji Targowej, www.polfair.com.pl

Rymarczyk J., op cit, s. 36

Ibidem, op. cit., s. 36

USTAWA z dnia 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych tekst jednolity opracowany na podstawie Dz. U. Z 2002 r. Nr

72, poz. 664. Ustaw stosuje si min. do zamówie publicznych udzielanych przez.: 1. jednostki sektora finansów publicznych, 2.

spółdzielnie, fundacje i stowarzyszenia, w zakresie w jakim dysponuj rodkami publicznymi, 3 wykonuj ce zadania o charakterze

u yteczno ci publicznej: pa stwowe jednostki organizacyjne, komunalne jednostki organizacyjne, jednostki zale ne, 4. agencje

pa stwowe, 5. jednostki publicznej radiofonii i telewizji oraz ich jednostki zale ne, 6. samodzielne publiczne zakłady opieki

zdrowotnej i jednostki organizacyjne ubezpieczenia zdrowotnego, 7. inne podmioty, je eli ponad 50% warto ci udzielanego przez

nie zamówienia jest finansowane ze rodków publicznych. - przyp. autora

Obowi zywało jedynie do dnia wej cia Polski do UE. - przyp. autora

Rymarczyk J., op cit, s.35 oraz Urban S., Olsza ska A. , op cit, s. 84

Białecki K. P., op cit, s. 39

Białecki K. P., op cit, s. 39-40

Urban S., Olsza ska A. , op cit , s. 85

Ibidem

Wojciechowski H., op cit , s. 95-96

Ibidem, s. 86

szerzej, zobacz: Drewi ski M., 1997, Giełdy towarowe, PWE, Warszawa, s. 13 - 24

Tomaszewski

J.,

1999,

Giełdy

towarowe

terminowe

kontrakty

terminowe

wiecie,

w: Rynek terminowy, Nr 3 (5)/99, s. 12

Ustawa z 26 pa dziernika 2000r. o giełdach towarowych (Dz.U. z dnia 27 listopada 2000r.) przez giełd rozumie – zespół

osób, urz dze i rodków technicznych zapewniaj cy wszystkim uczestnikom obrotu jednakowe warunki zawierania

transakcji oraz jednakowy dost p w tym samym czasie do informacji rynkowych, a w szczególno ci do informacji

o kursach i cenach towarów giełdowych oraz o obrotach towarami giełdowymi (art. 2 ustawy)

definicja za: Rymarczyk J., /red/, op cit, s. 33

Bli niak D., Gontarski L., 1997, Giełda towarowa. Materiały pomocnicze, KW Zakamycze, Kraków, s. 7

zobacz: Drewi ski M., op cit, s. 34

Bli niak D., Gontarski L., op cit, s. 47

Drewi ski M., op cit, s. 51

Drewi ski M., op cit, s. 45

Drewi ski M., op cit, s. 45 - 46

Drewi ski M., op cit, s. 49

100

Bli niak D., Gontarski L., op cit, s. 137

101

w prawie polskim je li giełda prowadzi jednocze nie izb rozrachunkow to musi wykazywa kapitał zakładowy w

wysoko ci 7,5 mln PLN, je li natomiast nie ma własnej izby wystarczy 3 mln PLN – art. 5 pkt. 5 i 6 – ustawy o giełdach

towarowych.

102

Drewi ski M., op cit, s. 55 - 57

103

Battley N., 1998, Kontrakty futures i opcje na giełdach towarowych. Wprowadzenie, K.E. Liber s.c., Warszawa, s. 22 –

25.

104

klasyfikacja jest przeprowadzona na podstawie: Bli niak D., Gontarski L., op cit, s. 27 - 35 - przyp. autora

105

Drewi ski M., op cit, s. 75 - 121

106

zobacz:

Pietrzak

E.,

1992,

Mi dzynarodowe

operacje

walutowe,

BMiB,

Warszawa,

i kolejne, oraz Sorocz ski S., Stachowicz J., 1994, Kontrakty futures i opcje, KW Zakamycze, Kraków, s. 30 - 31

107

Leszczy ska E., 2002, Rynek kontraktów swapowych w Polsce, Materiały i studia nr 144, NBP, Warszawa, s. 8

108

zobacz: Leszczy ska E., op cit, s. 12

109

tam e

110

Soroczy ski S., Stachowicz J., op cit, s. 31

111

Battley N., op cit, s. 3

112

zobacz te : Reilly F.K., 1994, Investment Analysis and Portfolio Management, International Edition, The Dryden Press,

Fort Worth, s. 106 - 107

113

Soroczy ski S., Stachowicz J., op cit, s. 32

114

zobacz: Jajuga K., Jajuga T., 1996, Inwestycje, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, s. 181

115

zobacz: Jajuga K., Jajuga T., op cit, s. 181 - 182

116

opracowanie autora na podstawie: Jajuga K., Jajuga T., op cit, s. 181 i kolejne oraz Soroczy ski S., Stachowicz J., op cit, s.

54 i kolejne

117

Jajuga K., Jajuga T., op cit, s. 182

118

Soroczy ski S., Stachowicz J., op cit, s. 59

119

Bli niak D., Gontarski L., op cit, s. 19 - 25

120

w Polsce prawo składowe w pełni powróciło w 2000r. – ustaw o domach składowych – przyp. autora