Szkoła Policji w Katowicach

Służba Kryminalna

Prawo cywilne cz. I.

Charakterystyka, systematyka, zasady

oraz źródła prawa cywilnego w RP

Opracowanie:

nadkom. Piotr Górnik

Zakład Służby Kryminalnej

S

Z

K

O

ŁA POL

IC

J

I

Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2008

2

3

SPIS TREŚCI

Wstęp

5

Rozdział I Charakterystyka ogólna prawa cywilnego

§ 1. Pojęcie prawa cywilnego

7

§ 2. Zakres prawa cywilnego

9

§ 3. Systematyka prawa cywilnego

12

Rozdział II Zasady prawa cywilnego

§ 1. Pojęcie zasad

15

§ 2. Katalog zasad prawa cywilnego

17

Rozdział III Źródła prawa cywilnego w Polsce

§ 1. Uwagi wstępne

20

§ 2. Prawo stanowione

21

§ 3. Zwyczaje i prawo zwyczajowe

23

§ 4. Zasady współżycia społecznego

24

§ 5. Orzecznictwo sądów oraz nauka prawa

25

Wykaz ważniejszych skrótów

27

Literatura

29

4

5

WSTĘP

Prawo cywilne jest prawem życia codziennego, bardzo często jego działanie bywa

niedostrzegalne. Jest to spowodowane tym, że nie kojarzy się z nim dramatyczna groza

towarzysząca prawu karnemu ani też nie odczuwa się silnej presji aparatu państwowego jak

w prawie administracyjnym. Z drugiej strony istnieje trudność stosowania prawa cywilnego

z uwagi na jego obszerność.

Policjanci w trakcie wykonywania czynności służbowych bardzo często spotykają się

z zagadnieniami wchodzącymi w zakres prawa cywilnego. W związku z tym poznanie przez

nich charakterystyki prawa cywilnego, jego systematyki, zasad w nim występujących oraz

ź

ródeł pozwoli na lepsze wykonywanie przez zadań. Jednocześnie wiedza ta może być przez

nich wykorzystywana w życiu codziennym.

W literaturze prawa cywilnego występuje znaczne zróżnicowanie co do liczby

wyodrębnionych zasad. Dlatego też, opracowując skrypt oparłem się na zasadach

wyodrębnionych przez

Aleksandra Woltera, Jerzego Ignatowicza i Krzysztofa Stefaniuka.

W pracy korzystałem zarówno z najnowszej literatury jak i ze starszych opracowań. Ponadto

wykorzystałem komentarze, orzecznictwo sądów oraz glosy autorytetów prawa cywilnego.

Zapoznanie się przez policjantów z proponowanym opracowaniem jest tym bardziej

wskazane, że w programach szkoleń na realizację tego przedmiotu przeznaczona jest skromna

liczba godzin dydaktycznych.

W pracy oparto się o stan prawny na dzień 20 grudnia 2007 r.

6

7

Rozdział I

Charakterystyka ogólna prawa cywilnego

§ 1. Pojęcie prawa cywilnego

Przepisy prawa regulują niemal każdą dziedzinę życia społecznego, a ogół

unormowań składających się na system prawny podlega podziałom. Nie stanowi on jednolitej,

niezróżnicowanej masy i dlatego bardzo często nie można przeprowadzić ścisłej granicy

między poszczególnymi gałęziami prawa. Wynika to z tego, że sfery regulacji różnych

pokrewnych dyscyplin zachodzą na siebie. Pomimo tego podział jest przydatny i ułatwia

badanie istoty poszczególnych instytucji prawnych.

1

System prawny, zgodnie z tradycją zachodnioeuropejską, dzieli się na prawo

publiczne oraz prawo prywatne. Pierwsze z nich reguluje stosunki prawne i charakteryzuje

się tym, że co najmniej po jednej stronie występuje organ mający na celu realizację interesów

publicznych. Do organów tych zaliczamy organy państwa, organy samorządu terytorialnego

oraz inne organizacje powołane z mocy prawa do realizacji interesów społeczności

państwowej lub węższych grup ludności. Organy te wyposażone są w kompetencje do

władczego kształtowania sytuacji prawnej człowieka lub podmiotów zbiorowych. Ponadto

w razie nieposłuszeństwa normom prawo publiczne ustanawia bezpośredni przymus

realizowany przez organy państwowe.

Natomiast prawo prywatne reguluje stosunki między autonomicznymi podmiotami,

którym

przysługują

własne,

prawnie

chronione,

sfery

interesów

majątkowych

i niemajątkowych. Występuje w nim brak władczego podporządkowania jednego podmiotu

drugiemu podmiotowi, czyli brak jest prawnej kompetencji organu publicznego

do jednostronnego kształtowania sytuacji prawnej drugiego podmiotu stosunku prawnego,

a więc do ingerowania w jego sferę prawną. Ponadto do cech prawa prywatnego należy to,

ż

e relacje między podmiotami kształtują one same jeżeli nie ma ograniczeń przewidzianych

przez przepisy.

2

Prawo prywatne ma więc za zadanie:

1)

kształtować ramy dóbr majątkowych podmiotów,

1

Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, wyd. II zmienione,

Warszawa 1998, s. 15, 19-21.

2

Por. Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, wyd. 6 zmienione i poszerzone, Warszawa 2003, s. 1-3.

8

2)

regulować stosunki prawne pomiędzy podmiotami, mające wpływ na dobra

majątkowe tych podmiotów,

3)

ustanawiać metody prawnej ochrony dóbr majątkowych podmiotów, jeżeli zostaną

one zagrożone lub naruszone.

3

W prawie prywatnym jak i publicznym wyróżniamy gałęzie prawa obejmujące spójne

i uporządkowane według przyjętych założeń zespoły norm prawnych, które regulują obszerne

kategorie stosunków społecznych. Podział prawa na gałęzie służy do wskazania właściwego

zespołu norm prawnych dla rozstrzygnięcia danej sprawy. Wynika to z tego, że gałąź prawa

w założeniu w sposób pełny reguluje stosunki społeczne, a jej normy należy stosować

bezpośrednio, mając na uwadze porządek jej struktury wewnętrznej. Gałęzie dzielą się

natomiast na działy, a te ulegają dalszym zróżnicowaniom.

Jedną z gałęzi prawa jest prawo cywilne. Nazwa „prawo cywilne” pochodzi z prawa

rzymskiego, w którym ius civile (ius – prawo, civis – obywatel) oznaczało całokształt norm

prawa obowiązującego obywateli państwa rzymskiego. Znaczna część założeń prawa

cywilnego, wykształconych w prawie rzymskim, znajduje wyraz w dzisiejszym systemie

prawa.

4

Przy określaniu czy dany stosunek prawny zaliczamy do prawa cywilnego decydują

elementy składające się na nie, tj.:

1)

przedmiot regulacji, zgodnie z którym prawo cywilne reguluje stosunki społeczne

o charakterze:

a)

majątkowym – stosunki własnościowe w najszerszym tego słowa znaczeniu

czyli wszystkie stosunki wiążące się z władaniem i posiadaniem rzeczy,

a także praw majątkowych. Stosunki majątkowe zdecydowanie przeważają

w prawie cywilnym,

b)

niemajątkowym – dobra niemające bezpośredniej wartości ekonomicznej,

chociaż są często ściśle związane ze stosunkami majątkowymi,

2)

podmioty działające na podstawie jego przepisów. Zgodnie z art. 1 kc podmiotami

stosunków cywilnoprawnych są osoby fizyczne oraz osoby prawne (organizmy

wyposażone przez prawo w tzw. zdolność prawną),

3)

metoda regulacji decydująca o tym, czy dany stosunek prawny zaliczany jest do prawa

cywilnego. Przyjmuje się, że dla stosunków cywilnoprawnych charakterystyczna jest

3

M. Piotrowski, Prawo cywilne. Krótki wykład, wyd. drugie zmienione i poprawione, Poznań 2002, s.5.

4

Z. Szczurek, Prawo cywilne dla studentów administracji, Zakamycze 2001, s.31.

9

zasada równorzędności stron czyli żadna ze stron nie jest podporządkowana drugiej.

Wskazana metoda regulacji jest następstwem tego, że u podstaw stosunków

cywilnoprawnych leży gospodarka towarowo-pieniężna, dla której charakterystyczną

jest ekwiwalentność obrotu.

Na podstawie powyższego możemy stwierdzić, że prawo cywilne to gałąź prawa

obejmująca zespół przepisów regulujących stosunki majątkowe oraz niemajątkowe między

osobami fizycznymi i osobami prawnymi na zasadzie równorzędności podmiotów.

5

§ 2. Zakres prawa cywilnego

Przedstawione elementy, a zwłaszcza metoda regulacji, nie pozwalają w pełni

wyznaczyć zakresu prawa cywilnego. Wynika to z tego, że zakresy regulacji różnych,

zwłaszcza pokrewnych dyscyplin zachodzą na siebie, jak i z powodu stopniowego

wyodrębniania się nowych gałęzi prawa z dotychczasowych, macierzystych.

6

Obok prawa

cywilnego pojawiły się inne gałęzie prawa zawierające normy prywatnoprawne, jednakże

różnią się zakresem zastosowania, swoistymi zasadami i własnymi instytucjami ogólnymi.

W takim przypadku, w zależności od tego, czy ukształtowały się szczególne gałęzie prawa

prywatnego, odpowiedniemu ograniczeniu podlega zakres prawa cywilnego.

7

Nie budzi wątpliwości przynależność do prawa cywilnego prawa rzeczowego, prawa

zobowiązań, prawa spadkowego, a z ustawodawstwa pozakodeksowego prawa autorskiego,

prawa wynalazczego i dalszych ustaw dotyczących prawa na dobrach niematerialnych.

Zgodnie z aktualnymi poglądami w zakres prawa cywilnego wchodzi również prawo

rodzinne uregulowane przez kodeks rodzinny i opiekuńczy. Wynika to z tego, że w prawie

rodzinnym obowiązuje równorzędność stron. Ponadto obowiązująca regulacja stosunków

rodzinnych nie jest samowystarczalna, gdyż prawo rodzinne nie może być stosowane bez

uciekania się do przepisów ogólnych prawa cywilnego. Ponadto pomiędzy normami prawa

cywilnego a normami prawa rodzinnego istnieją ścisłe powiązania (np. prawo spadkowe),

gdyż nie ma możliwości całkowitego wyeliminowania ze stosunków rodzinnych elementów

majątkowych, jednocześnie prawo cywilne reguluje stosunki o charakterze niemajątkowym.

Jednocześnie dominuje w orzecznictwie sądowym pogląd, ze prawo rodzinne nie stanowi

5

Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, wyd. II zmienione,

Warszawa 2001, s. 15-17; S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Cześć
ogólna, wyd. 5, Warszawa 2003, s.14-15.

6

Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 20.

7

Por. Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s.9.

10

samodzielnej gałęzi prawa, odrębnej od prawa cywilnego, lecz jest jednym z jego działów.

W doktrynie reprezentowany jest również odmienny pogląd wskazujący na to, że prawo

rodzinne nie jest częścią prawa cywilnego ale stanowi odrębną gałąź prawa prywatnego.

Należy jednak stwierdzić, ze mimo pewnych odrębnych regulacji, dotyczących

poszczególnych instytucji prawa rodzinnego, brak jest normatywnych przesłanek, które by

uchylały bezpośrednie zastosowanie prawa cywilnego do sfery stosunków regulowanych

przez prawo rodzinne. Dlatego należy podzielić pogląd, że prawo rodzinne stanowi

integralną cześć prawa cywilnego.

8

Do prawa cywilnego zaliczamy także prawo handlowe regulowane przez kodeks

spółek handlowych. Stosunki regulowane tym aktem, w których strony występują

w charakterze równorzędnych partnerów, są stosunkami cywilnoprawnymi, do których mają

zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego. Kodeks ten zawiera ponadto normy

administracyjnoprawne i prawnokarne, do których przepisy kodeksu cywilnego nie mają

zastosowania. O charakterze stosunków prawnych regulowanych przez kodeks spółek

handlowych Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały składu 7 sędziów z 07.04.1993r.,

III CZP 23/93 (OSNCP 10/93, poz. 172) stwierdził: „W okresie międzywojennym prawo

handlowe stanowiło odrębną gałąź prawa, opartą na swoistych źródłach prawa. Zgodnie z art.

1 k.h. z 1934 r. w stosunkach handlowych obowiązywały w pierwszej kolejności przepisy

kodeksu handlowego, ustaw szczególnych i powszechne prawo zwyczajowe. Dopiero w razie

braku takich postanowień stosować można było przepisy prawa cywilnego. Uchylenie wraz

z wejściem w życie kodeksu cywilnego z 1964 r. art. 1 oraz wielu innych przepisów kodeksu

handlowego zniosło odrębność prawa handlowego i cywilnego, a przepisy o spółkach prawa

handlowego stały się częścią składową prawa cywilnego”. Kodeks spółek handlowych

uchwalony w 2000 r. nie uzasadnia wniosku o wyodrębnienie prawa handlowego z prawa

cywilnego.

9

Z ustawodawstwa odrębnego do działów prawa cywilnego należy wliczyć prawo

spółdzielcze. Wchodzi ono w skład prawa korporacyjnego, obejmującego swym zasięgiem

także stosunki wewnątrz innych korporacyjnych osób prawnych, stosunki zaś między tymi

osobami i ich członkami to stosunki równorzędnych podmiotów, a uchwały ich organów to

z reguły swoiste czynności prawne. Pogląd, że prawo spółdzielcze jest wyodrębnionym

8

Por. Tamże, s.10-11; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 25-26; S. Dmowski,

S. Rudnicki, op. cit., s.17; E. Gniewek, Podstawy prawa cywilnego i handlowego, Wrocław 1998, s. 33.

9

S. Dmowski, S. Rudnicki, op. cit., s.17-18.

11

działem prawa cywilnego, pomimo legislacyjnego wyodrębnienia w oddzielnym akcie

normatywnym, znalazło potwierdzenie w doktrynie polskiej jak i w orzecznictwie.

10

Prawo rolne również nie stanowi odrębnej gałęzi prawa. Jest ono zbiorem przepisów

różnego rodzaju z zakresu prawa cywilnego, administracyjnego i finansowego. Dlatego prawo

rolne należy traktować jako wyodrębnioną dyscyplinę dydaktyczną.

11

W zakres prawa cywilnego wchodzą także przepisy prawa morskiego, które regulują

stosunki prawne powstające w dziedzinie morskiej żeglugi handlowej. Wynika to z tego, że są

to stosunki między równorzędnymi podmiotami. Przepisy prawa morskiego zawierają

ponadto normy administracyjnoprawne i prawnokarne, do których przepisy kodeksu

cywilnego nie mają zastosowania.

12

Natomiast do zakresu prawa cywilnego nie należą przepisy prawa pracy, które

regulują stosunki prawne powstające między pracodawcą a pracownikiem. Prawo pracy

traktowane jest jako odrębna gałąź prawa jeszcze przed uchwaleniem kodeksu pracy. Art. XII

§ 1 przepisów wprowadzających kodeks cywilny zawierał postanowienie, że „Kodeks

cywilny nie narusza przepisów ustawodawstwa pracy”. Odrębność ta wynika również z

zamieszczenia w kodeksie pracy części ogólnej tego kodeksu oraz możliwością zastosowania

przepisów kodeksu cywilnego w sprawach nienormowanych przepisami prawa pracy i tylko

wtedy, gdy nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy.

13

Sprawami ze stosunków cywilnoprawnych nie są również sprawy z zakresu

ubezpieczeń społecznych co znajduje odzwierciedlenie w stanowiskach doktryny

i orzecznictwa. W uzasadnieniu uchwały z dnia 04.09.1992 r. II UZP (OSNCP 6/93, poz. 91)

Sąd Najwyższy stwierdził : „Świadczenia z ubezpieczeń społecznych nie są świadczeniami

cywilnoprawnymi. Wprawdzie art. 1 kpc kwalifikuje sprawy z ubezpieczeń społecznych

do spraw cywilnych, jednakże unormowanie to przesądza jedynie o stosowaniu w czasie

sporów wynikłych na tle tych roszczeń przepisów zawartych w kodeksie postępowania

cywilnego, a więc reguluje zasady i tryb postępowania przed sądami w tych sprawach,

natomiast nie ma znaczenia dla oceny charakteru świadczeń z ubezpieczeń społecznych”.

Natomiast w uzasadnieniu uchwały z dnia 30.06.1994 r. II UZP (OSNAPiUS 8/94 poz. 131)

Sąd Najwyższy stwierdził: „ W doktrynie przyjmuje się, że prawo ubezpieczeń społecznych

obecnie stanowi już odrębny dział prawa. Jeżeli chodzi o związki tego prawa z prawem

10

Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 28.

11

Por.

E. Gniewek, Podstawy..., op.cit., s. 34.

12

Por. S. Dmowski, S. Rudnicki, op.cit., s.17

13

Por. Tamże, s.18-19.

12

cywilnym, to ani przepisy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, ani inne

szczegółowe unormowania w zakresie ubezpieczeń społecznych nie odsyłają do stosowania

przepisów kodeksu cywilnego”.

14

Przedstawione w powyższym zakresie prawo cywilne określa się jako prawo cywilne

materialne w odróżnieniu od prawa postępowania cywilnego określającego ogół przepisów

normujących właściwość sądów i innych organów powołanych do rozpoznawania spraw

cywilnych oraz regulujących postępowanie przed tymi sądami i organami w tych sprawach.

Z powyższego wynika, że prawo cywilne materialne reguluje bezpośrednio stosunki

cywilnoprawne natomiast prawo procesowe służy realizacji cywilnych praw podmiotowych

wynikających z tych stosunków. Dlatego granica jest łatwo uchwytna, a niejednokrotnie

występują zagadnienia znajdujące się niejako na pograniczu tych dwu dziedzin prawa.

15

§ 3. Systematyka prawa cywilnego

Prawo cywilne, z uwagi na obejmowanie rozległym zakresem stosunków społecznych,

dzieli się na działy, które wyrażają strukturę danej gałęzi prawa. Systematyka służy ustaleniu

właściwego zespołu norm prawnych w procesie ich stosowania. Może ona być

rozbudowywana poprzez wyróżnienie w ramach poszczególnych działów węższych zespołów

norm. W polskiej doktrynie występuje podział prawa cywilnego na następujące działy:

1)

Część ogólna - obejmuje instytucje i zasady wspólne dla całego prawa cywilnego,

o ile nic innego w pozostałych działach prawa cywilnego nie postanowiono. Obejmuje

zwłaszcza problematykę czynności prawnych, podmiotów prawa cywilnego oraz

praw podmiotowych. Wyodrębnienie tej części pozwala na zespolenie w jedną całość

norm cywilnoprawnych rozrzuconych w wielu aktach normatywnych oraz umożliwia

ich stosowanie w praktyce według jednolitych zasad.

2)

Prawo rzeczowe - ujmuje normy, które wyznaczają bezwzględne prawa podmiotowe,

a więc skuteczne względem każdej osoby trzeciej i odnoszą się do rzeczy w ścisłym

tego słowa znaczeniu. Naczelna instytucja w prawie rzeczowym obejmuje regulację

prawa własności określając treść wykonywania tego prawa, ustalając sposoby

cywilnoprawnej ochrony prawa własności, sposoby nabycia i utraty prawa własności,

14

Por. Tamże, s.19.

15

Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 29.

13

współwłasności. Obok prawa własności do prawa rzeczowego zaliczmy użytkowanie

wieczyste oraz ograniczone prawa rzeczowe np. użytkowanie, służebność.

16

3)

Prawo zobowiązań - zawiera normy regulujące prawa majątkowe o charakterze

względnym, skuteczne wobec indywidualnie oznaczonych podmiotów. Stanowi

największy dział prawa cywilnego i dlatego w doktrynie podzielono je na część

ogólną i szczegółową. W skład pierwszej wchodzą przepisy dotyczące wszystkich

stosunków

zobowiązaniowych,

natomiast

w

drugiej

unormowane

zostały

poszczególne źródła zobowiązań. Do części szczegółowej należą również instytucje

uregulowane w pozakodeksowych aktach normatywnych (np. prawo bankowe

w zakresie czynności bankowych).

17

4)

Prawo spadkowe - reguluje przejście praw osobistych i rodzinnych osoby fizycznej,

z chwilą jej śmierci, na inne podmioty. Przepisy prawa spadkowego mają w zasadzie

charakter bezwzględnie obowiązujący. Normuje ono przejście wszelkich praw

majątkowych względnych i bezwzględnych z osób zmarłych na osoby żyjące.

Przepisy prawa spadkowego określają pojęcie spadku, dziedziczenie ustawowe

i testamentowe, powołanie spadkobiercy, zapis, polecenie, zachowek, przyjęcie

i odrzucenie spadku, stwierdzenie nabycia spadku, odpowiedzialność za długi

spadkowe, dziedziczenie gospodarstw rolnych.

18

5)

Prawo rodzinne – reguluje stosunki prawne wynikające z:

-

małżeństwa, tzw. prawo małżeńskie, które reguluje zawarcie małżeństwa,

prawa i obowiązki małżonków (niemajątkowe i majątkowe) oraz ustanie

i unieważnienie małżeństwa,

-

pokrewieństwa i powinowactwa – przede wszystkim stosunki prawne między

rodzicami a dziećmi – oraz z przysposobienia, które polega na stworzeniu

między przysposabiającym i przysposobionym takich stosunków, jak między

rodzicami a dzieckiem,

-

opieki nad małoletnim; nie jest to właściwie stosunek rodzinnoprawny

w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale ponieważ opieka nad małoletnim jest

surogatem władzy rodzicielskiej, więc powszechnie zalicza się ją do prawa

rodzinnego.

16

Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 35-37.

17

Por. Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania – cześć szczególna, 4 wydanie zmienione

i zaktualizowane, Warszawa 2004, s. 1-2.

18

Por.

Z. Szczurek, op.cit., s. 36.

14

Z tego powodu kodeks rodzinny dzieli się na trzy tytuły – małżeństwo,

pokrewieństwo oraz opieka i kuratela. Należy zaznaczyć, że ostatnim tytułem objęta

została nie tylko opieka nad małoletnim, lecz również nad ubezwłasnowolnionym

całkowicie oraz kuratela.

19

6)

Prawo

na

dobrach

niematerialnych

–

reguluje

prawa

podmiotowe

do niematerialnego produktu twórczej działalności umysłu ludzkiego niejako

w oderwaniu od przedmiotu materialnego, od rzeczy, w której wytwór ten został

ucieleśniony, np. prawo autorskie, prawo wynalazcze. Cechą charakterystyczną jest

to, że obejmują one zarówno prawa o charakterze majątkowym, umożliwiające

gospodarcze wykorzystanie dobra niematerialnego, jak i prawa o charakterze

niemajątkowym, chroniące tzw. dobra osobiste twórcy przed naruszeniem.

Gdy przedmiotem praw na dobrach niematerialnych są wyniki ludzkiego umysłu,

prawa te określamy jako „własność intelektualna”, a gdy chodzi o zdobycze umysłowe

dotyczące działalności przemysłowej, prawa te określamy terminem „własność

przemysłowa”.

20

Przedstawiony podział prawa cywilnego w niektórych publikacjach uzupełniony jest

jeszcze o dział prawa handlowego regulujący przede wszystkim obrót gospodarczy.

21

Jednakże w większości publikacji nie wymienia się prawa handlowego jako działu prawa

cywilnego jak również uważa się, że nie należy wyróżniać prawa handlowego jako odrębnego

działu ponieważ reguluje ono instytucje systematycznie należące co najmniej do części

ogólnej, prawa zobowiązań oraz prawa na dobrach niematerialnych. Wskazuje się w nich,

ż

e prawo handlowe jest odrębną dyscypliną naukową i dydaktyczną, wyróżnioną na innej

podstawie niż działy prawa cywilnego.

22

Poszczególnym

działom

prawa

cywilnego

przyporządkowane

są

normy

cywilnoprawne, które zamieszczone są w kompleksowych ustawach regulujących pewne

węższe dziedziny prawa cywilnego. Z tego powodu nie należy identyfikować z działami

prawa cywilnego specjalistycznych regulacji stosunków cywilnoprawnych, określanych jako

prawo czekowe, wekslowe, górnicze, lotnicze, ubezpieczeniowe itp.

23

19

A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 37-38.

20

Por.

Tamże, s. 38-39.

21

Por.

E. Gniewek, Podstawy..., op.cit., s. 34; P. Kubiński, Wybrane zagadnienia prawa cywilnego

i gospodarczego. Zarys wykładu., Olsztyn 1996, s.16-18.

22

Por. Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s.16; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 35;

Z. Szczurek, op.cit., s. 34-37; M. Piotrowski, op. cit., s. 22.

23

Por. Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s.16.

15

Rozdział II

Zasady

prawa cywilnego

§ 1. Pojęcie zasad

Prawo cywilne jest jedną z gałęzi systemu prawa obowiązującego w państwie,

dlatego też w prawie cywilnym, jak i w innych gałęziach prawa, występuje konstrukcja zasad.

Na ważność zasad wskazują walory naukowe ich konstrukcji, które uzasadniają rolę jaką

mają do spełnienia obecnie. Zasady pozwalają na uporządkowanie instytucji prawnych, jak

również na porównywanie systemów procesowych. Usprawniają one ponadto proces

dydaktyczny, porządkując i przedstawiając je w sposób skondensowany. W nauce zasady

prawa pojmuje się jako zasady w ogóle oraz zasady poszczególnych gałęzi prawa. Jest to

pewna kategoria norm prawnych, która wyróżnia się swoją doniosłością oraz szczególną rolą,

jaką pełnią na obszarze danej gałęzi prawa. Zasady wskazują wartości, jakie normy prawa

cywilnego przede wszystkim powinny realizować. Wyznaczają one kierunek działań

prawodawczych, sposób stosowania prawa, w tym w szczególności interpretacji przepisów

prawnych. Ponadto wskazują preferencje w razie kolizji norm prawnych oraz określają

granice czynienia użytku z praw podmiotowych. Zasady mogą zostać spełnione w różnym

stopniu, a ich spełnienie jest stopniowalne. Ich nadrzędnie wiążący charakter prawny nie

może być arbitralnie ustalany, lecz wymaga szczególnego uzasadnienia. Może ono

powoływać się bądź to na nadrzędne normy prawa konstytucyjnego albo prawa

międzynarodowego, bądź też na teksty ustaw, na podstawie których zasady te są

rekonstruowane przy wsparciu ogólnie akceptowanych w naszej kulturze wartości.

24

W sferze prawa cywilnego zasady stanowią idee przewodnie obowiązującego u nas

kodeksu cywilnego oraz kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a także innych ustaw

regulujących stosunki cywilnoprawne. Stanowią one przejawy panujących w kraju stosunków

społeczno-gospodarczych i politycznych. Liczba zasad określonej gałęzi prawa, w tym prawa

cywilnego, nie jest zamknięta ani niezmienna. Zmiana gospodarczej lub społecznej bazy

może wpływać na dezaktualizację jednych, a powstawanie innych zasad prawa cywilnego.

Bogactwo problematyki prawa cywilnego pozwala na przedstawienie zasad w różnych

zestawach.

25

W dalszej części pracy omówiono jeden z zestawu zasad prawa cywilnego.

24

Por. Tamże, s. 16-17.

25

Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 32-34.

16

Rys. 2 – Najważniejsze zasady współczesnego polskiego prawa cywilnego wg A. Woltera,

J. Ignatowicza i K. Stefaniuka

26

26

A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 32-34.

Zasada

ochrony

osoby ludzkiej

Zasada

równości

Zasada

praw

podmiotowych

Zasada

autonomii

woli stron

Zasada

ochrony

dobrej wiary

Zasada łagodzenia

rygoryzmu przepisów przez

klauzule generalne

Zasada

jednakowej ochrony

każdej własności

Zasada

cywilnej odpowiedzialności

za długi

Zasada

odpowiedzialności

za szkodę

Zasada pełnej ochrony

rodziny

Zasada

dziedziczenia

Zasada cywilnoprawnej

ochrony praw na dobrach

niematerialnych

Zasada

jedności

prawa cywilnego

Zasada

ochrony praw cywilnych

przez niezawisłe sądy

Podstawowe

zasady

prawa cywilnego

17

§ 2. Katalog zasad prawa cywilnego

Do najważniejszych zasad prawa cywilnego należą:

- zasada ochrony osoby ludzkiej – polega na przyznaniu każdemu człowiekowi zdolności

prawnej oraz na zapewnieniu gwarancji swobodnego korzystania przez niego z dóbr

osobistych. Zdolność prawna to przymiot występowania w roli podmiotów w stosunkach

cywilnoprawnych i przysługuje każdemu człowiekowi w takim samym zakresie. Wiąże się

z nią zdolność do czynności prawnych, na podstawie której człowiek może sam realizować

stosunki cywilnoprawne, a jej zakres podlega ograniczeniu tylko z przyczyn naturalnych,

tj. wiek, upośledzenie psychiczne,

- zasada równości – dotyczy wszystkich obywateli i oznacza ich równość wobec prawa.

Dotyczy ona również w nieco skorygowanym zakresie cudzoziemców. Zgodnie

z wymienioną zasadą prawo ma zapewnić równy start każdemu, a na wypadek niepowodzeń

odpowiednią osłonę socjalną. Zasada ta zapewnia równość formalną a nie ekonomiczną

ponieważ o statusie ekonomicznym decydują właściwości każdego człowieka tj. zdolność,

pracowitość czy też sumienność,

- zasada praw podmiotowych – zgodnie z nią podstawą korzystania przez jednostki ludzkie

z różnorodnych dóbr są przysługujące im prawa o ustawowo zagwarantowanej treści i one

zapewniają pełną ochronę jej interesów, a nie np. koncepcja poszczególnych uprawnień.

Ma ona zapobiegać wykonywaniu praw niezgodnie z akceptowanymi powszechnie regułami

moralnymi. Zakaz nadużywania praw polega na tym, że prawo podmiotowe stanowi

podstawową konstrukcję prawną, poprzez którą podmioty stosunków cywilnoprawnych

realizują swoje prawnie chronione interesy,

- zasada autonomii woli stron – wyraża kompetencje podmiotów prawa cywilnego

do swobodnego kształtowania stosunków cywilnoprawnych przez czynności prawne, a wśród

nich głównie umowy. Kształtowanie stosunków prawnych musi odbywać się w granicach

prawa, ale są one bardzo szerokie. W zakresie umów dotyczących zobowiązań prawo cywilne

charakteryzuje swoboda umów, tzn. strona decyduje swobodnie nie tylko o tym, czy i z kim

zawrzeć umowę, ale nadto kontrahenci ustalają treść umowy według swego uznania,

- zasada ochrony dobrej wiary – chroni ona przede wszystkim tego, kto działa w mylnym,

ale usprawiedliwionym przekonaniu, co do uprawnień tego, od kogo nabywa rzecz lub inne

prawo. Możemy ją znaleźć m.in. w art. 169 § 1 kc, zgodnie z którym jeżeli osoba nie

uprawniona do rozporządzania rzeczą ruchomą zbywa rzecz i wydaje ją nabywcy, nabywca

uzyskuje własność z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie, chyba że działa w złej wierze, czy

18

też art. 1028 kc, zgodnie z którym jeżeli ten, kto uzyskał stwierdzenie nabycia spadku, lecz

spadkobiercą nie jest, rozporządza prawem należącym do spadku na rzecz osoby trzeciej,

osoba, na której rzecz rozporządzenie następuje, nabywa prawo lub zostaje zwolniona

od obowiązku, chyba że działa w złej wierze,

- zasada łagodzenia rygoryzmu przepisów prawnych przez klauzule generalne – zgodnie

z tą zasadą klauzula generalna łagodzi brzmienie konkretnego, rygorystycznego przepisu,

np. gdy osoba zakupiła rzecz ruchomą od osoby nieuprawnionej, to nabywca nabywa prawo

własności tej rzeczy z chwilą wejścia w jej posiadanie, chyba że uczynił to złej wierze

– w tym przypadku klauzulą generalną jest dobra wiara. Klauzula generalna jest to zwrot

niedookreślony zawarty w przepisie prawnym oznaczający pewne oceny funkcjonujące

w jakiejś grupie społecznej, do których odsyła ów przepis przez nakaz uwzględniania ich przy

ustalaniu stanu faktycznego podpadającego pod daną normę. Do klauzul generalnych

zaliczamy m.in. względy słuszności, dobre obyczaje, dobrą wiarę w znaczeniu obiektywnym,

obowiązki moralne,

- zasada jednakowej ochrony każdej własności – zgodnie z nią każda własność, bez

względu na jej podmiot jak i przedmiot, podlega takiej samej ochronie. Zasada ta znajduje

oparcie w Konstytucji RP, która w art. 64 stwierdza, że własność podlega równej dla

wszystkich ochronie prawnej, a może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko zakresie,

w jakim nie narusza ona istoty prawa własności,

- zasada cywilnej odpowiedzialności za długi – oznacza ona, że dłużnik odpowiada za swe

zobowiązania całym majątkiem, a jej ograniczenia mogą wynikać tylko ze szczególnych

unormowań, np. zgodnie z art. 1030 kc do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi

odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku

.

Odpowiedzialność dłużnika

za naruszenie treści zobowiązania powstaje z mocy prawa i nazywana jest

odpowiedzialnością osobistą. Dłużnik odpowiada całym swoim majątkiem, a także tym,

który posiądzie w przyszłości. Same strony wykorzystując czynności prawne nie mogą

unicestwić tej odpowiedzialności ani ograniczyć w stosunku do ustalonego ustawowo

kształtu,

- zasada odpowiedzialności za szkodę – zgodnie z nią każdy, kto wyrządził drugiemu

szkodę ze swej winy, a w przypadkach w ustawie przewidzianych również bez winy, jest

zobowiązany do jej naprawienia. Ograniczenie odpowiedzialności może wynikać tylko ze

szczególnych unormowań, np. z powodu braku bezprawności szkodliwego działania sprawcy

(obrona

konieczna,

stan

wyższej

konieczności,

dozwolona

samopomoc,

zgoda

19

poszkodowanego, wykonywanie praw podmiotowych) lub też z powodu jego wieku, stanu

psychicznego lub fizycznego,

- zasada pełnej ochrony rodziny – znajduje ona szczególny wyraz w klauzuli generalnej

dobra dziecka. Zasada ta w szczególności oznacza, że przepisy prawa cywilnego powinny być

tak tłumaczone, jak tego wymaga interes małoletniego dziecka i rodziny jako podstawowej

komórki społecznej,

- zasada dziedziczenia - zgodnie z tą zasadą majątek osoby zmarłej nie staje się majątkiem

niczyim ani nie przechodzi na państwo, lecz przypada spadkobiercom ustawowym lub

testamentowym. Gwarantuje ona otrzymanie przez bliskich tego, czego dorobił się zmarły

za życia. Tym samym zasada ta ma znaczenie dla rozwijania działalności gospodarczej jak

również pobudza aktywność produkcyjną i dążenie do oszczędzania,

- zasada cywilnoprawnej ochrony praw na dobrach niematerialnych – oznacza ona

ochronę praw na dobrach niematerialnych tj. własność intelektualną, własność przemysłową.

Obejmuje ona zarówno prawa o charakterze majątkowym, umożliwiające gospodarcze

wykorzystanie dobra niematerialnego, jak i prawa o charakterze niemajątkowym, chroniące

tzw. dobra osobiste twórcy przed naruszeniem, a jej zakres ulega stałemu poszerzeniu.

- zasada jedności prawa cywilnego – oznacza ona, że prawo handlowe nie stanowi odrębnej

od prawa cywilnego gałęzi prawa lecz stanowi jego część. Z zasady tej wynika, że osoby

mogą korzystać z narzędzi prawnych i środków ochronnych znanych prawu cywilnemu,

- zasada ochrony praw cywilnych przez niezawisłe sądy – zgodnie z nią prawa cywilne

podlegają ochronie, a do rozpoznawania spraw z tego zakresu powołane zostały niezawisłe

sądy. Powierzenie tego zadania w pewnym zakresie innym organom może mieć miejsce tylko

na mocy przepisu szczególnego (art. 2 kpc).

27

27

A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 32-34; Por. Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s.16-

19; Por. Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania ..., op. cit., s.232-233; Por.

E. Gniewka, Podstawy...,

op.cit., s. 336-338; Z. Szczurek, op.cit., s. 244-246.

20

Rozdział III

Źródła prawa cywilnego w Polsce

§ 1. Uwagi wstępne

Pojęcie źródeł prawa nie jest jednolite, w szczególności można za nie uznać stosunki

społeczno-gospodarcze, które stały się powodem danego uregulowania. Możemy jednak

stwierdzić, że źródła prawa to fakty uznawane w danym systemie prawnym za fakty

prawotwórcze, a ich wytworem są generalne i abstrakcyjne normy prawne, wskazujące kto,

w jakich okolicznościach, jak ma postąpić. Z teoretycznego punktu widzenia w związku

z powyższym wyróżnia się prawo stanowione, którego źródłem jest akt normatywny oraz

prawo zwyczajowe, którego źródłem jest zwyczaj. O tym, jakie fakty społeczne uznawane są

za fakty prawotwórcze, decyduje konstytucja i uzupełniająca ją doktryna prawnicza.

28

Ź

ródła prawa cywilnego tworzą hierarchię tego samego rodzaju co źródła prawa

w ogóle. Źródłem prawa są akty normatywne wydawane w odpowiednim trybie przez

uprawnione organy państwa. Fundamenty całego systemu prawnego tworzy Konstytucja

Rzeczypospolitej Polskiej, która w art. 87 wymienia źródła prawa powszechnie

obowiązującego. Jest to katalog zamknięty tworzący hierarchicznie skonstruowany system

ź

ródeł prawa i zaliczamy do nich:

1)

Konstytucję,

2)

ustawy,

3)

ratyfikowane umowy międzynarodowe,

4)

rozporządzenia,

5)

akty prawa miejscowego.

W dalszej części rozdziału przedstawiono źródła prawa cywilnego odnoszące się do

wszystkich stosunków cywilnoprawnych. W związku z tym pominięto problematykę

wzorców umownych, występującą w zobowiązaniach. Poza przedstawieniem stanowionych

ź

ródeł prawa cywilnego omówiono ponadto ograniczoną funkcję prawotwórczą zwyczaju,

zasad współżycia społecznego, orzecznictwa sądowego oraz nauki.

29

28

Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s.31.

29

Por. Tamże, s. 32; Por.

E. Gniewek, Podstawy..., op.cit., s. 35.

21

§ 2. Prawo stanowione

Konstytucja

Konstytucja jest najważniejszym prawem Rzeczypospolitej Polskiej i jej przepisy

można stosować bezpośrednio, chyba że stanowi ona inaczej. Konsekwencją tego jest to,

ż

e nie jest konieczne transponowanie jej postanowień do zwykłych ustaw. Jednakże jej

przepisy mogą stanowić wyłączną podstawę do zrekonstruowania normy prawnej tylko

wtedy, gdy w wystarczającej mierze wskazują kto, w jakich okolicznościach, jak ma postąpić.

Poza tym przepisy jej powinny być uwzględniane łącznie z przepisami innych aktów

prawotwórczych, a więc i wówczas, gdy same ze względu na ich ogólnikowość nie stanowią

dostatecznej podstawy do zrekonstruowania normy postępowania.

30

Ustawy

Uchwala je parlament w sposób określony przez Konstytucję, a Prezydent RP

podpisuje i zarządza ogłoszenie jej w Dzienniku Ustaw RP.

Podstawowym i najważniejszym źródłem prawa cywilnego jest kodeks cywilny

z 23 kwietnia 1964 roku (Dz.U. z 1964, nr 16, poz. 93, z późn. zm.). Zawiera on podstawowy

trzon instytucji prawa cywilnego, usystematyzowanych według określonych, wspólnych

zasad przewodnich. Wyrażone w nim zasady ułatwiają stosowanie przepisów rozsianych

po różnych aktach normatywnych, dając im wspólną podbudowę. Jego rozwiązania

przesądzają o całym modelu polskiego prawa cywilnego.

Kodeks cywilny nie jest jedynym źródłem prawa cywilnego. Normy prawa cywilnego

zawarte są w wielu innych aktach normatywnych, wśród których w szczególności należy

wymienić:

-

Kodeks rodzinny i opiekuńczy,

-

Kodeks morski,

-

Kodeks spółek handlowych,

-

ustawa o księgach wieczystych i hipotece,

-

ustawa o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych,

-

ustawa o własności lokali,

-

Prawo autorskie,

-

Prawo wekslowe,

30

Por. Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s. 33.

22

-

Prawo czekowe,

-

Prawo spółdzielcze,

-

ustawa o znakach towarowych,

-

ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji,

-

ustawa o samorządzie terytorialnym.

31

Wymienione akty normatywne, a także inne niewymienione zawierające przepisy

mające charakter cywilnoprawny, zajmują względem kodeksu cywilnego pozycję przepisów

szczególnych, a więc nie wyłączają stosowania, poza zakresem w nich uregulowanych,

odpowiednich przepisów kodeksu cywilnego.

Ratyfikowane umowy międzynarodowe

Ratyfikowane umowy międzynarodowe mają moc powszechnie obowiązującą jeżeli

regulują one wprost objęte nimi stosunki prawne, a więc gdy nadają się do bezpośredniego

stosowania. Po ogłoszeniu umowy w Dzienniku Ustaw RP stanowi ona część krajowego

porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione

od wydania ustawy. Gdy stosowanie umowy uzależnione jest od wydania ustawy, moc

bezpośrednio obowiązującą ma nie umowa, ale ustawa ją wykonująca. Należy pamiętać, że

umowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed

ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.

Rozporządzenia

Wydawane są one, zgodnie z art. 92 Konstytucji, wyłącznie przez organy władzy

publicznej wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego

w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do

wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne

dotyczące treści aktu.

W obszarze prawa cywilnego spotykamy się z rozporządzeniami wydanymi na

podstawie delegacji płynącej z kodeksu cywilnego lub ustaw odrębnych, np. art. 359§2kc.

Rozporządzenia nie są wprawdzie ustawami, jednak używany w kodeksie cywilnym

i w innych aktach normatywnych zwrot odsyłający do „ustaw” odnosi się także do

31

Z. Szczurek, op.cit., s. 39.

23

rozporządzeń, ponieważ termin „ustawa” rozumiano w szerszym znaczeniu, obejmującym

wszelkie powszechnie obowiązujące akty normatywne.

32

Akty prawa miejscowego

Mają one walor źródła prawa powszechnie obowiązującego tylko na obszarze

działania organów, które je ustanowiły i tylko w granicach przysługujących wspomnianym

organom kompetencji wskazanych właściwymi ustawami.

§ 3. Zwyczaje i prawo zwyczajowe

Zwyczajem jest powszechnie stosowana w danym okresie, w danym środowisku

i w danych stosunkach społecznych praktyka określonego, jednolitego lub zbliżonego

postępowania. Dzięki nim system prawa cywilnego staje się bardziej elastyczny i podatny na

dokonujące się zmiany w praktyce społecznej. Zwyczajów nie można zaliczyć do zdarzeń

prawotwórczych stanowiących samodzielne źródło prawa. Uzyskują one doniosłość prawną

przez to, że w wielu przypadkach źródła prawa stanowionego do nich odsyłają. W kodeksie

cywilnym i innych aktach prawnych ustawodawca wielokrotnie odsyła nas do „ustalonych”

zwyczajów (np. art. 56,65,69,354 kc), „przyjętych” zwyczajów (np. art. 384, 788, 801, 922

kc) czy też „miejscowych” zwyczajów (np. art. 287, 298, 908 kc). Doniosłość prawną mają

tylko zwyczaje ustalone w danych stosunkach i ewentualnie w odniesieniu do określonych

bliżej w przepisie prawnym kręgu osób lub na wskazanym obszarze.

Aby zwyczaje mogły pełnić jakąkolwiek rolę o doniosłości prawnej i wskazywać jak

powinien postąpić uczestnik stosunku cywilnoprawnego w określonej sytuacji należy ponadto

poddać je same ocenie wartościującej, a więc zbadać czy są to dobre zwyczaje,

nie pozostające w sprzeczności z ogólnie akceptowanymi zasadami moralnymi. Tylko takie

zwyczaje mogą pełnić rolę normatywną. Dlatego zwyczaje powinno się zawsze rozpatrywać

łącznie z zasadami współżycia społecznego, które wskazują moralne kryteria ocenne.

W przeciwieństwie do zwyczaju przez prawo zwyczajowe rozumie się normę prawną,

a faktem prawotwórczym jest wówczas praktyka stałego stosowania przez organy państwowe

określonej reguły postępowania. W chwili obecnej żadne przepisy prawa stanowionego nie

regulują kwestii dopuszczalności prawa zwyczajowego w polskim systemie prawnym.

Konstytucja w rozdziale o źródłach prawa wymienia jedynie prawo stanowione, a więc

32

Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s. 35.

24

zamknięty katalog źródeł prawa przepisami Konstytucji odnosi się do prawa stanowionego,

co nie wyklucza kształtowania się norm prawa zwyczajowego obok, a nie przeciwko prawu

stanowionemu.

33

§ 4. Zasady współżycia społecznego

Zasady współżycia społecznego to powszechnie uznane w kulturze naszego

społeczeństwa wartości, normy moralne, będące zarazem dziedzictwem i składnikiem kultury

europejskiej. Zasad nie można zaliczyć do zdarzeń prawotwórczych stanowiących

samodzielne źródło prawa. Uzyskują one doniosłość prawną przez to, że w wielu

przypadkach źródła prawa stanowionego do nich odsyłają. W prawie cywilnym ustawodawca

wielokrotnie odsyła nas do zasad współżycia społecznego, jednakże z uwagi na to, że są

czymś zmiennym, są funkcją miejsca i czasu, nie są one skodyfikowane. Pozwala to na

elastyczność norm prawnych odsyłających do zasad współżycia społecznego.

W odniesieniu do zakresu zasad współżycia społecznego występują dwa ograniczenia:

1.

zasady odnoszą się jedynie do postępowania jednych osób wobec innych. Nie dotyczą

wiec wyłącznie przeżywanych postaw, które same przez się nie mają doniosłości dla

stosunków prawnych, jeżeli nie stanowią motywu działań ludzkich;

2.

przedmiotem zainteresowania prawników nie są zasady współżycia społecznego

będące zarazem obowiązującymi normami prawnymi, ponieważ takie równobrzmiące

normy rozważa się po prostu jako normy prawne.

34

Zakres stosowania zasad współżycia społecznego jest określony w przepisach

prawnych. Mając na uwadze funkcję, którą w ramach przepisów odwołujących się do zasad

mają one spełnić możemy wyróżnić następujące grupy:

1.

jako element służący do elastycznego doprecyzowania treści poszczególnych

instytucji prawa cywilnego z prawem własności na czele (np. art. 140, 233, 287, 298

kc) lub konkretnych stosunków prawnych (np. art. 56,354 kc);

2.

przy kwalifikowaniu pewnych zdarzeń kreujących stosunki cywilnoprawne. Poza

przepisami wyraźnie powołującymi zasady współżycia społecznego (np. art. 410, 428,

827 kc) powinny one być brane pod uwagę także przy precyzowaniu elementów

33

Por. Tamże, s. 37-38.

34

Por. Tamże, s. 39.

25

innych pojęć prawnych, jak np. istotnego dla powstania odpowiedzialności deliktowej

pojęcia „winy” sprawcy szkody (art. 415 kc);

3.

przy wykładni oświadczeń woli (art. 65 kc);

4.

jako instrument zapobiegający powstawaniu konsekwencji prawnych, które ze

względu na szczególny kontekst sytuacyjny – budziłyby powszechną dezaprobatę

moralną i tym samym prowadziłyby do naruszenia spójności aksjologicznej porządku

prawnego (np. art. 5, 58, 93, 94, 412, 754,902, 1008 kc).

35

§ 5. Orzecznictwo sądów oraz nauka prawa

Orzecznictwo sądów, nie będące samodzielnym źródłem prawa, przez swą działalność

interpretacyjną, a zwłaszcza inferencyjną (wnioskowanie z norm o normach) oraz przez

uznawanie zwyczajów może wpłynąć na ustalanie (konkretyzację) treści norm prawnych.

Orzecznictwo sądów nie stanowi źródła prawa, a więc odrzuca się koncepcję prawotwórczą

funkcji sądów. Zadaniem sądów nie jest tworzenie norm prawnych, lecz ich stosowanie do

konkretnych stosunków społecznych. Wypowiedzi sądowe nie są aktami tworzenia prawa,

lecz zawierają jedynie jego wykładnię i są przejawem jego stosowania.

36

Poglądy nauki nie stanowią źródła prawa cywilnego, natomiast inspirują działalność

legislacyjną, w szczególności poprzez formułowane w pracach naukowych postulaty. Ponadto

wpływ następuje poprzez udział w stanowieniu prawa. Szczególna jej wartość to pomoc przy

stosowaniu prawa poprzez dokonywanie pogłębionej wykładni całokształtu obowiązujących

przepisów, a tym samym współudział w prawidłowym rozumieniu porządku prawnego.

35

Por. Tamże, s. 41.

36

A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 69-71.

26

27

Wykaz ważniejszych skrótów

art.

artykuł

Dz. U.

Dziennik Ustaw

Konstytucja RP

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r.

kc

Kodeks cywilny z 1964 r.

kpc

Kodeks postępowania cywilnego z 1964 r.

s.

strona

OSNCP

Orzecznictwo Sądu najwyższego Izby Cywilnej, Pracy

i Ubezpieczeń

OSNAPiUS

Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Administracyjnej, Pracy

i Ubezpieczeń Społecznych

28

29

Literatura

1.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 02 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78,

poz. 483).

2.

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93

z późn. zm.).

3.

Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks Postępowania Cywilnego (Dz. U. Nr 42,

poz. 296 z późn. zm.).

4.

S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu Cywilnego – Księga pierwsza-

Część ogólna, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2003.

5.

E. Gniewek, Podstawy prawa cywilnego i handlowego, Wydawnictwo Uniwersytetu

Wrocławskiego, Wrocław 1998.

6.

P. Kubiński, Wybrane zagadnienia prawa cywilnego i gospodarczego. Zarys wykładu,

Olsztyn 1996.

7.

M. Piotrowski, Prawo cywilne. Krótki wykład. Wydawnictwo WSB, Poznań 2002.

8.

Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, wyd. 6 zmienione i poszerzone,

Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2003.

9.

Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania – część szczegółowa, wydanie 4

zmienione i zaktualizowane, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2004.

10.

Z. Szczurek, Prawo cywilne dla studentów administracji, Zakamycze 2001.

11.

A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo Cywilne – Zarys części ogólnej, wyd. 2

zmienione, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2000.

12.

A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo Cywilne – Zarys części ogólnej, wyd. 2

zmienione, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2001.