Higienistka_stomatologiczna_322[03].O1.03

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Analizowanie funkcji poszczególnych tkanek, narządów i układów
organizmu człowieka

4.1.1.

Materiał nauczania

4.1.2.

Pytania sprawdzające

4.1.3.

Ćwiczenia

4.1.4.

Sprawdzian postępów

4.2.

Analizowanie

wybranych

chorób

zaburzeń

metabolicznych

organizmu człowieka

4.2.1.

Materiał nauczania

4.2.2.

Pytania sprawdzające

4.2.3.

Ćwiczenia

4.2.4.

Sprawdzian postępów

4.3.

Analizowanie budowy i funkcji układu stomatognatycznego

4.3.1.

Materiał nauczania

4.3.2.

Pytania sprawdzające

4.3.3.

Ćwiczenia

4.3.4.

Sprawdzian postępów

4.4.

Analizowanie chorób i zaburzeń anatomiczno-czynnościowych narządu
Ŝucia

4.4.1.

Materiał nauczania

4.4.2.

Pytania sprawdzające

4.4.3.

Ćwiczenia

4.4.4.

Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności

dotyczących analizowania budowy, fizjologii i patofizjologii narządu Ŝucia.

W poradniku zamieszczono:

–

wymagania wstępne, umiejętności jakie powinieneś posiadać przed przystąpieniem do
realizacji jednostki modułowej,

–

cele kształcenia, umiejętności jakie opanujesz podczas realizacji programu jednostki
modułowej,

–

materiał nauczania, w którym zawarte są niezbędne treści teoretyczne,

–

pytania sprawdzające, które umoŜliwią ocenę przygotowania do wykonania ćwiczeń,

–

ćwiczenia zawierają polecenie, sposób wykonania oraz wykaz materiałów do wykonania
ćwiczenia, pomogą ukształtować umiejętności praktyczne i zweryfikować nabytą wiedzę
teoretyczną,

–

sprawdzian postępów pomoŜe ocenić poziom umiejętności po wykonaniu ćwiczeń,

–

sprawdzian osiągnięć, po zrealizowaniu programu modułowej pozwoli ocenić poziom
nabytych umiejętności,

–

wykaz literatury.

Schemat układu jednostek modułowych

322[03].O1.01

Stosowanie przepisów bezpieczeństwa

i higieny pracy, ochrony przeciwpoŜarowej,

ochrony środowiska

322[03].O1

Podstawy zawodu

322[03].O1.02

Nawiązywanie i utrzymywanie

kontaktów międzyludzkich

322[03].O1.03

Analizowanie budowy, fizjologii

i patofizjologii narządu Ŝucia

322[03].O1.04

Udzielanie pierwszej pomocy

322[03].O1.05

Stosowanie przepisów prawa i zasad

ekonomiki w ochronie zdrowia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

rozróŜnić tkanki ustroju,

−

scharakteryzować budowę i czynności układu kostno-stawowego oraz narządu Ŝucia,

−

scharakteryzować budowę i czynności układu pokarmowego,

−

scharakteryzować budowę górnych i dolnych dróg oddechowych,

−

określić funkcję przepony,

−

określić znaczenie narządów krwiotwórczych dla ustroju,

−

scharakteryzować budowę anatomiczną serca i układu naczyniowego,

−

określić wpływ hormonów na organizm,

−

scharakteryzować budowę i czynności narządów zmysłów,

−

scharakteryzować budowę i wyjaśnić rolę ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego,

−

scharakteryzować topografię i fizjologię nerwów czaszkowych,

−

scharakteryzować zmiany chorobowe organizmu człowieka,

−

wyjaśnić pojęcie dziedziczności i scharakteryzować choroby uwarunkowane genetycznie,

−

scharakteryzować mechanizm odporności wrodzonej i nabytej,

−

scharakteryzować podstawowe zaburzenia przemiany materii,

−

scharakteryzować budowę układu stomatognatycznego,

−

określić funkcje jamy ustnej,

−

scharakteryzować budowę dziąsła brzeŜnego i właściwego,

−

wyjaśnić budowę i funkcje ozębnej,

−

scharakteryzować budowę i funkcje języka,

−

dokonać podziału gruczołów ślinowych i scharakteryzować ich topografię,

−

określić skład i funkcje śliny,

−

scharakteryzować makroskopową i mikroskopową budowę zębów,

−

określić róŜnice w uzębieniu mlecznym i stałym,

−

scharakteryzować dwupokoleniowość zębów,

−

scharakteryzować funkcje poszczególnych grup zębowych,

−

rozróŜnić choroby twardych tkanek zęba,

−

określić zaburzenia liczby i kształtów zębów,

−

scharakteryzować budowę morfologiczną i topografię przyzębia,

−

wyjaśnić przyczyny chorób przyzębia,

−

scharakteryzować pulpopatie,

−

scharakteryzować zgorzel i martwicę miazgi,

−

sklasyfikować zapalenia tkanek okołowierzchołkowych,

−

sklasyfikować ogniska zakaŜenia w obrębie narządu Ŝucia,

−

scharakteryzować nieŜytowe zapalenia błony śluzowej jamy ustnej,

−

dokonać morfologiczno-czynnościowego podziału wad zgryzu,

−

scharakteryzować wady zgryzu w odniesieniu do trzech płaszczyzn przestrzennych
Simona,

−

scharakteryzować zgryz urazowy,

−

wyjaśnić etiologię stanów przedrakowych jamy ustnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.

Analizowanie funkcji poszczególnych tkanek, narządów
i układów organizmu człowieka

4.1.1. Materiał nauczania

Tkanką nazywamy zespół komórek oraz wytwarzaną przez nie istotę międzykomórkową.

Komórki naleŜące do tej samej tkanki posiadają podobną budowę, wspólne pochodzenie
i pełnią tę samą funkcję. WyróŜniamy cztery typy tkanek występujących u człowieka:

−

tkankę nabłonkową,

−

tkankę łączną,

−

tkankę mięśniową,

−

tkankę nerwową.

Tkanka nabłonkowa

RóŜne rodzaje nabłonków powstają ze wszystkich listków zarodkowych: z ektodermy

(naskórek  i  niektóre  gruczoły),  endodermy  (nabłonek  płuc  i  przewodu  pokarmowego),
mezodermy  (nabłonek  jam  ciała,  układu  moczowo-płciowego)  oraz  z  mezenchymy
(śródbłonek  naczyń  krwionośnych).  Tkanka  nabłonkowa  jest  rodzajem  tkanki,  w  której
główną  masę  stanowią  komórki,  zaś  istota  międzykomórkowa  jest  bardzo  skąpa.  Dlatego
nabłonki  są  układem  ściśle  upakowanych  komórek  tworzących  błony.  WyróŜnia  się  dwa
rodzaje nabłonków: nabłonki pokrywające oraz nabłonki gruczołowe.

Klasyfikacja nabłonków oprócz kryterium pochodzenia opiera się równieŜ na podstawie

ilości  warstw  komórek  nabłonkowych  i  ich  kształcie.  Zgodnie  z  pierwszym  kryterium
wyróŜniamy  nabłonki  jednowarstwowe  i  wielowarstwowe,  a  zgodnie  z  drugim  płaskie,
sześcienne i walcowate.

Nabłonki spełniają w organizmie róŜnorodne funkcje:

−

funkcja pokrywowo-ochronna – ochrona głębiej połoŜonych tkanek przed uszkodzeniami
mechanicznymi, chemicznymi, termicznymi (naskórek czy teŜ nabłonek jamy ustnej),

−

izolowanie róŜnych środowisk od siebie – dzięki czemu zachowane są róŜnice chemiczne
i fizyczne między tymi środowiskami; regulacja transportu róŜnych substancji poprzez
warstwę nabłonkową,

−

funkcja resorpcyjna – wchłanianie róŜnych substancji, np.: nabłonek jelitowy,

−

funkcja wydzielnicza – produkcja i wydzielanie róŜnych substancji, produkowanych lub
modyfikowanych w komórkach nabłonkowych,

−

funkcja zmysłowa – odbiór bodźców ze środowiska zewnętrznego, np.: kubki smakowe,
komórki receptorowe ucha wewnętrznego.
Na specjalne omówienie zasługuje nabłonek gruczołowy, który jest utworzony przez

komórki  wyspecjalizowane  w  kierunku  wydzielania  róŜnych  substancji,  np.:  pot,  mleko,
hormony, Ŝółć. Komórki te tworzą narządy zwane gruczołami. Komórki nabłonka gruczołowego
mają  receptory,  za  pomocą  których  reagują  na  sygnały  zewnętrzne  –  bodźce  nerwowe  lub
hormonalne,  zwiększając  lub  zmniejszając  wydzielanie.  Gruczoły  moŜemy  podzielić  na
zewnątrzwydzielnicze (tzw. egzokrynne) i wewnątrzwydzielnicze (tzw. endokrynne). Wydzielina
gruczołów egzokrynnych przechodzi do przewodów odprowadzających i przez nie wydostaje się
na  zewnątrz  ciała,  np.:  gruczoły  potowe;  lub  do  światła  róŜnych  narządów,  np.:  gruczoły
Brunnera uchodzące do światła dwunastnicy. Wydzielanie gruczołów endokrynowych polega na

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przedostawaniu się wydzieliny do płynu tkankowego, a stamtąd do krwi, która ją rozprowadza po
całym organizmie.

Tkanka mięśniowa

Podstawową właściwością tej tkanki jest zdolność do aktywnego skurczu komórek, czyli

kurczliwość, która następuje w odpowiedzi na bodziec. Drugą waŜną cechą tych komórek jest
ich pobudliwość, czyli wraŜliwość na bodźce. WyróŜniamy 3 rodzaje tkanki mięśniowej:

−

tkankę mięśniową gładką,

−

tkankę mięśniową poprzecznie prąŜkowaną szkieletową,

−

tkankę mięśniową poprzecznie prąŜkowaną sercową.

Tkanka mięśniowa gładka – komórki tej tkanki określane są jako miocyty. NajwaŜniejszą

cechą  komórek  wchodzących  w  skład  tej  tkanki  jest  skurcz  i  rozkurcz  niezaleŜny  od  woli,
a uzaleŜniony  od  autonomicznego  układu  nerwowego,  bodźców  mechanicznych  lub
hormonalnych.  Skurcz  mięśniówki  gładkiej  jest  powolny,  lecz  długotrwały.  Mięśniówka
gładka  występuje  w  ścianach  naczyń  krwionośnych,  w  wewnętrznych  przewodach
organizmu, np.: przewodzie pokarmowym; w skórze i ścianie macicy.

Tkanka mięśniowa poprzecznie prąŜkowana szkieletowa – jednostkę strukturalną stanowi

tzw.  włókno  mięśniowe.  Włókna  mięśniowe  poprzedzielane  tkanką  łączną  wiotką  wchodzą
w skład mięśnia szkieletowego. To mięśnie szkieletowe umoŜliwiają ruchy dowolne jako, Ŝe
są  unerwione  przez  zaleŜną  od  naszej  woli  część  centralnego  systemu  nerwowego;  wyjątek
stanowi  część  włókien  mięśniowych  poprzecznie  prąŜkowanych  mięśni  oddechowych,
przełyku, mięśnia kulszowo-jamistego, mięsień strzemiączkowy, mięsień dźwigacz jądra.

KaŜde włókno mięśniowe składa się z licznych jąder komórkowych, sarkoplazmy,

włókien  kurczliwych  (miofibryli)  i  błony  zwanej  sarkolemą.  Cechą  charakterystyczną
występującą na powierzchni kaŜdego włókna mięśniowego jest tzw. płytka motoryczna, czyli
zakończenia włókien nerwowych ruchowych dochodzących do mięśnia szkieletowego. Płytka
motoryczna  jest  miejscem,  w  którym  zapoczątkowany  zostaje  skurcz  mięśnia.  Inną
charakterystyczną  strukturą  jest  połączenie  mięśniowo-ścięgniste,  które  jest  odpowiedzialne
za przeniesienie na ścięgno siły skurczu mięśnia.

Tkanka mięśniowa poprzecznie prąŜkowana serca – mięsień sercowy nie podlega woli

i jest sterowany przez układ autonomiczny. Komórki tej tkanki określane są jako
kardiomiocyty. Połączone są one wypustkami i posiadają w odróŜnieniu od komórek mięśni
szkieletowych tylko po jednym jądrze komórkowym.

Tkanka łączna – jedna z podstawowych tkanek zwierzęcych, powstaje z mezodermy.

Komórki tkanki łącznej wytwarzają duŜą ilość substancji międzykomórkowej, która wypełnia
przestrzenie między nimi. Tkanka łączna ma za zadanie: spajać róŜne typy innych tkanek,
zapewniać podporę narządom i ochraniać wraŜliwe części organizmu. Wygląd tkanki łącznej
zaleŜy od obfitości substancji międzykomórkowej. MoŜemy wyróŜnić następujące rodzaje
tkanki łącznej:

−

tkanka łączna galaretowata – zbudowana jest z komórek gwiaździstych oblanych duŜą
ilością substancji międzykomórkowej,

−

tkanka łączna oporowa – występuje głównie u kręgowców. Tkankę łączną oporową
dzielimy na tkankę kostną i tkankę chrzęstną.
Tkanka łączna chrzęstna – w substancji międzykomórkowej znajdują się zaokrąglone

komórki (chondrocyty); czasem teŜ występują włókna spręŜyste lub klejorodne.

Dzieli się ona na:

−

tkankę łączną chrzęstną włóknistą – charakteryzuje się obecnością większej lub mniejszej

ilości włókien (głównie kolagenowych) w substancji międzykomórkowej; komórki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wydłuŜone i stosunkowo nieliczne. Znajduje się w miejscach przyczepu ścięgien do kości
oraz w krąŜkach międzykręgowych,

−

tkanka łączna chrzęstna szklista – zawiera włókna kolagenowe, ulega mineralizacji.
Buduje powierzchnie stawowe i przymostkowe części Ŝeber, a takŜe kości biodrowych.
Występuje teŜ w części chrzęstnej nosa, nagłośni i oskrzelach,

−

tkanka łączna chrzęstna spręŜysta – występuje w małŜowinie usznej ssaków oraz
w chrząstkach krtani i nagłośni. Zawiera liczne włókna elastyczne, nie ulega mineralizacji.
Tkanka kostna – charakteryzuje się tym, Ŝe substancja międzykomórkowa jest przesycona

solami  wapnia  (fosforany,  węglany)  i  tworzy  wokół  kanałów  naczyniowych  koncentrycznie
ułoŜone  blaszki  tworzące  większe,  walcowate  jednostki  strukturalne;  miedzy  blaszkami,
w jamkach kostnych, rozlokowane są komórki tworzące tkankę kostną: osteocyty, osteoblasty,
osteoklasty, komórki osteogenne. Tkankę kostną moŜna podzielić na: grubowłóknistą (włókna
kolagenowe  nie  są  uporządkowane,  występuje  u  niŜszych  kręgowców  i  zarodków  wyŜszych
kręgowców)  i  blaszkowatą  (włókna  kolagenowe  są  skierowane  w  tym  samym  kierunku,  co
czyni komórki silniejszymi).

Tkanka tłuszczowa – komórki tej tkanki gromadzą tłuszcz, który moŜe być

wykorzystywany przez organizm jako źródło energii potrzebnej do normalnego
funkcjonowania. Tkanka ta występuje pod skórą, a takŜe wokół serca i nerek. Jej zadaniem
jest równieŜ zatrzymywanie ciepła w organizmie.

Tkanka nerwowa odbiera, przekazuje i reaguje na impulsy środowiska, jak, np.: dotyk,

temperatura  czy  światło.  Przewodzi  impulsy  od  receptorów  do  efektorów  i  przetwarza  je
w  adekwatne  odpowiedzi.  Przewodzi  równieŜ  impulsy  z  neuronu  do  innego  neuronu  oraz
wytwarza substancje przekaźnikowe. Komórki nerwowe umoŜliwiają organizmowi normalne
funkcjonowanie  w  danym  środowisku,  adekwatną  odpowiedź  w  zaleŜności  od  sytuacji
w środowisku zarówno wewnętrznym jak i zewnętrznym. Neurony stale rejestrują i analizują
informacje  o  stanie  wewnętrznym  organizmu  jak  i  zewnętrznym  stanie  otoczenia,  przez  co
przygotowują  organizm  do  odpowiedniej  reakcji.  Do  neuronów  naleŜy  równieŜ  koordynacja
aktywności  intelektualnej,  świadomości,  podświadomości,  aktywności  ruchowej  czy  teŜ
czynności gruczołów dokrewnych. W skład tkanki nerwowej wchodzą:

−

neurony i ich wypustki przekazujące impulsy nerwowe; neuron zbudowany jest z ciała
komórki i wypustek, jest podstawową jednostką strukturalno-czynnościową tkanki
nerwowej,

−

komórki glejowe izolujące, podpierające i odŜywiające neurony.
Tkanka nerwowa ma bardzo słabe moŜliwości regeneracyjne. Narządami zbudowanymi

z tkanki nerwowej są: ośrodkowy układ nerwowy – mózg i rdzeń kręgowy oraz obwodowy
układ nerwowy.

W komórce nerwowej (neuronie) wyróŜniamy:

−

ciało komórki (perikarion) z jądrem komórkowym i neurofibryllami,

−

liczne dendryty,

−

akson (neuryt).

Budowa i czynność układu kostno-stawowego i narządu Ŝucia

Kości są biernymi narządami ruchu, pełniącymi funkcję krwiotwórczą i amortyzującą.

Stanowią rusztowanie podtrzymujące i osłaniające inne narządy. Wszystkie kości moŜemy
podzielić ze względu na ich kształt:

−

kości długie – słuŜą głównie jako dźwignie dla mięśni; jeden wymiar przewyŜsza dwa
pozostałe (długość jest większa od szerokości i grubości),

−

kości płaskie – słuŜą głównie jako osłona oraz stanowią te elementy układu kostnego,
które są odpowiedzialne za funkcje krwiotwórcze; dwa wymiary przewyŜszają trzeci
(długość i szerokość są większe od grubości),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

kości krótkie – wszystkie trzy wymiary są do siebie zbliŜone; tworzą spręŜyste trzony
i sklepienia,

−

kości róŜnokształtne – np.: kość podniebienna,

−

kości pneumatyczne – zawierają przestrzenie wysłane błoną śluzową i wypełnione
powietrzem.

−

Bardziej dokładny podział kości opiera się na ich rozwoju, budowie i czynności:

−

kości rurowate – zbudowane są z istoty zbitej i gąbczastej, mają kształt rur – długich lub
krótkich, wypełnione są szpikiem kostnym i pełnią funkcje podporowe, krwiotwórcze
i obronne;

−

kości gąbczaste – zbudowane z istoty gąbczastej pokrytej istotą zbitą; mogą być długie
(np. Ŝebra) lub krótkie (np. kręgi) – pełnią funkcję krwiotwórczą oraz stanowią początek
przyczepu mięśni;

−

kości płaskie – zbudowane z istoty gąbczastej lub zbitej i pełnią funkcję osłaniającą
i krwiotwórczą.
Chemicznie kość zbudowana jest ze składników organicznych tworzących osseinę, dzięki

której  kość  jest  spręŜysta,  oraz  składników  nieorganicznych,  czyli  soli  wapnia  i  fosforu
(dwuhydroksyapatytów),  dzięki  którym  kość  jest  twarda.  Histologiczne  kość  jest  narządem
złoŜonym z wielu róŜnych tkanek. Głównym składnikiem jest tkanka kostna (zespół komórek
kostnych  i  substancji  międzykomórkowej),  ale  zawiera  ona  takŜe  tkankę  tłuszczową,
krwiotwórczą,  chrzęstną  i  inne.  KaŜda  kość  pokryta  jest  okostną,  a  powierzchnie  kości
przylegające do siebie w obrębie stawu pokrywa chrząstka stawowa. Część zewnętrzną kości
stanowi istota zbita, wewnętrzną zaś istota gąbczasta.

W kaŜdej kości długiej moŜna wyróŜnić trzon oraz koniec bliŜszy i dalszy. Najbardziej

zewnętrzną  warstwę  kości  długich  stanowi  okostna  –  błona  utworzona  z  tkanki  łącznej
włóknistej,  bogato  unaczyniona  i  unerwiona.  Kość  ma  zdolność  regeneracji,  co  pozwala  na
zrastanie  się  odłamów  przy  złamaniach,  daje  się  równieŜ  przeszczepiać,  co  jest
wykorzystywane w chirurgii.

Układ kostny dzieli się na: kręgosłup, kości klatki piersiowej, kości kończyn górnych

i dolnych oraz kości czaszki.

Kręgosłup moŜna sobie wyobrazić jako wieloelementową tuleję chroniącą rdzeń

kręgowy.  Podstawowe  elementy  składające  się  na  kręgosłup  nazywamy  kręgami;  kaŜdy
z nich jest osobną kością. W centrum kaŜdego kręgu znajduje się otwór, przez który przebiega
nieprzerwany rdzeń. Liczba kręgów jest róŜna w zaleŜności od przynaleŜności systematycznej
kręgowca. Człowiek ma 7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych, 5 kręgów lędźwiowych,
5  kręgów  krzyŜowych  (które  w  fazie  rozwoju  płodowego  łączą  się  w  jedną  kość  krzyŜową)
i 3 do 5 kręgów ogonowych, a więc od 32 do 34 kręgów. Zadaniem kręgosłupa jest podpora
ciała, ochrona rdzenia kręgowego oraz pośrednio pełnienie funkcji przyczepów dla kończyn.
U  człowieka  przystosowanie  kręgosłupa  do  utrzymywania  wyprostowanej  postawy  ciała
i unoszenia  głowy  przejawia  się  zarówno  w  jego  kształcie,  jak  i  w  sposobie  zestawienia
trzonów kręgowych

Na kości klatki piersiowej składają się: kręgi piersiowe kręgosłupa, 12 par Ŝeber oraz

mostek. Mostek stanowi przednie ograniczenie klatki piersiowej. Jest elastycznie połączony
z częścią Ŝeber oraz obręczą barkową. Składa się z trzech części:

−

rękojeści,

−

trzonu mostka,

−

wyrostka mieczykowatego.
śebra stanowią część układu kostnego człowieka. NaleŜą do kości płaskich. Jest to

dwanaście  par  (niewielka  część  populacji  ma  Ŝeber  więcej  lub  mniej)  półkoliście  wygiętych
kości  klatki  piersiowej,  które  z  jednej  strony  łączą  się  z  kręgami  piersiowymi,  a  z  drugiej
strony,  w  wypadku  Ŝeber  I–X,  z  mostkiem.  śebro  XI  i  XII  nie  są  połączone  z  mostkiem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyróŜnia się Ŝebra prawdziwe – licząc od góry pierwsze siedem par Ŝeber (I–VII). Połączone
są  one  bezpośrednio  z  mostkiem  własną  chrząstką  –  chrząstką  Ŝebrową,  co  odróŜnia  je  od
Ŝeber  rzekomych  (Ŝeber  VIII–XII)  nie  mających  takiego  połączenia.  śebra  XI  i XII  nazywa
się  Ŝebrami  wolnymi  z  racji  braku  połączenia  z  mostkiem.  Podstawową  funkcją  Ŝeber  jest
ochrona  waŜnych  dla  Ŝycia  narządów  znajdujących  się  w  klatce  piersiowej  –  serca  i płuc.
śebra  odgrywają  takŜe  waŜną  rolę  w  procesie  oddychania;  stanowią  miejsce  przyczepu
mięśni  oddechowych,  a  takŜe  dzięki  występowaniu  chrząstek  między  Ŝebrami,  a  mostkiem
moŜliwe jest zwiększanie i zmniejszanie objętości klatki piersiowej, co tworzy zmianę ciśnień
w jej wnętrzu i umoŜliwia wdech i wydech.

Kości kończyny górnej dzielą się na obręcz kończyny górnej i kościec kończyny górnej

wolnej.  Do  kości  obręczy  zaliczamy  obojczyk  i  łopatkę.  Do  kośćca  kończyny  górnej  wolnej
zaliczamy:  kość  ramienną,  kość  łokciową,  kość  promieniową,  kości  nadgarstka,  kości
śródręcza i kości palców ręki.

Kości kończyny dolnej dzielą się na obręcz kończyny dolnej i kościec kończyny dolnej

wolnej.  Do  obręczy  kończyny  dolnej  zaliczamy  kość  miedniczną,  która  składa  się  z  trzech
zrośniętych  ze  sobą  kości:  biodrowej,  kulszowej  i  łonowej.  Do  kośćca  kończyny  dolnej
wolnej  zaliczamy:  kość  udową,  rzepkę,  kość  piszczelową,  strzałkę,  kości  stępu,  kości
śródstopia, kości palców stopy.

Kości czaszki dzielimy na kości mózgoczaszki i kości twarzoczaszki.
Kości mózgoczaszki tworzą puszkę kostną, w której znajduje się mózgowie wraz

z oponami. W skład mózgoczaszki wchodzą następujące kości: kość potyliczna, kość
klinowa, kości skroniowe, kości ciemieniowe, kość czołowa i kość sitowa.

Twarzoczaszka zawiera początkowe części układu oddechowego i pokarmowego.

W skład twarzoczaszki wchodzą: małŜowiny nosowe dolne, kości łzowe, kości nosowe, kości
jarzmowe, szczęka, kości podniebienne, lemiesz i Ŝuchwa.

Połączenia kości dzielą się na:

−

ścisłe – więzozrosty, chrząstkozrosty, kościozrosty,

−

półścisłe – tzw. stawy płaskie,

−

ruchome czyli stawy.
Staw – ruchome połączenie między składnikami szkieletu (zewnętrznego lub

wewnętrznego). Stawy moŜemy podzielić ze względu na ilość kości wchodzących w skład
danego stawu:

−

prosty – w budowie biorą udział tylko dwie kości,

−

złoŜony – w budowie bierze udział więcej niŜ dwie kości, np.: staw łokciowy.
Podział stawów ze względu na liczbę osi:

−

jednoosiowe,

−

dwuosiowe,

−

wieloosiowe,

−

nieregularne.
Typowymi elementami stawu są:

−

powierzchnia stawowa – czyli główka (część wypukła) i panewka stawowa (część
wklęsła), bywają takŜe powierzchnie stawowe płaskie – kość krzyŜowa z miednicą,

−

torebka stawowa – otacza cały staw, ograniczając go od otoczenia; zapobiega
nadmiernym przesunięciom kości oraz stabilizuje staw,

−

jama stawowa.
Staw moŜe równieŜ zawierać: więzadła stawowe, obrąbek stawowy, łąkotki, kaletki

maziowe, trzeszczki, kosmki maziowe, fałdy maziowe.

Poszczególne stawy róŜnią się zadaniami biologicznymi, a więc mają odmienną budowę

i ruchomość. Na wykonywanie ruchów we wszystkich płaszczyznach pozwalają stawy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wieloosiowe,  np.:  kuliście  uformowane  stawy  barkowy  oraz  biodrowy.  Mniejszą  ruchomość
cechuje stawy dwuosiowe, np.: siodełkowo ukształtowana powierzchnia stawu nadgarstkowo-
śródręcznego  kciuka  pozwala  na  jego  ruchy  w  dwóch  płaszczyznach.  Stawy  jednoosiowe
umoŜliwiają  ruch  tylko  w  jednej  płaszczyźnie.  Przykładem  moŜe  być  zawiasowy  staw
ramienno-łokciowy czy teŜ obrotowy staw między najwyŜszymi kręgami kręgosłupa.

Narząd Ŝucia, stanowiący początkowy odcinek przewodu pokarmowego, ma za zadanie

przygotować  poŜywienie  do  trawienia.  Podczas  Ŝucia  pokarmu,  zostaje  on  zmiaŜdŜony
a  następnie  zmieszany  ze  śliną,  dzięki  czemu  staje  się  śliski,  czyli  dochodzi  do  formowania
kęsa pokarmowego. JuŜ na tym etapie dochodzi do wstępnego rozkładu węglowodanów przez
enzymy  znajdujące  się  w  ślinie  m.in.  amylazę.  Wargi,  język  i  zęby  są  bardzo  wraŜliwymi
narządami  dotyku.  Język  jest  ponadto  organem  smaku.  Narząd  Ŝucia  bierze  udział  równieŜ
w artykułowaniu dźwięków mowy.

Podstawową składową narządu Ŝucia stanowi jama ustna wraz z jej organami. Jama ustna

jest  ograniczona  przez  wargi,  policzki,  podniebienie  i  dno  jamy  ustnej.  Przestrzeń  tę
wypełniają  łuki  zębowe  i  język.  W  skład  narządu  Ŝucia  (układu  stomatognatycznego)
wchodzą równieŜ szczęki (szczęka górna i szczęka dolna, czyli Ŝuchwa) oraz staw skroniowo-
Ŝuchwowy. Mięśnie Ŝucia, mimiczne oraz gruczoły ślinowe są równieŜ częścią narządu Ŝucia.

Narząd Ŝucia stanowi funkcjonalną jedność z całym organizmem. W układzie ruchowym

narządu  Ŝucia  znajdują  się  3  stawy:  staw  skroniowo-Ŝuchwowy,  staw  zębowo-zębodołowy
(z jednej strony powierzchnia korzenia a z drugiej ściana zębodołu, pomiędzy nimi moŜliwe
są  określone  ruchy  dzięki  elastyczności  ozębnej),  staw  zębowo-zębowy  (międzyzębowy).
Czynność tego stawu określają wzajemne kontakty powierzchni zwarciowych zębów górnych
i  dolnych  (tj.  zębów  przeciwstawnych).  Tylko  staw  skroniowo-Ŝuchwowy  jest  stawem
z anatomicznego  punktu  widzenia.  Pozostałe  są  uzasadnione  z  fizjologicznego  punktu
widzenia  (poniewaŜ  oba  te  stawy  powodują  za  pośrednictwem  proprioreceptorów  przyzębia
pobudzanie czynności odpowiednich mięśni).

Staw skroniowo-Ŝuchwowy jest stawem symetrycznym. W skład stawu wchodzą: dołek

stawowy  kości  skroniowej,  wyrostek  stawowy  (kłykciowy)  głowy  Ŝuchwy,  krąŜek  stawowy
oraz torebka stawowa. KrąŜek stawowy dzieli jamę stawową na część górną i dolną. Podczas
ruchów  opuszczania  Ŝuchwy  krąŜek  stawowy  przesuwa  się  ku  przodowi  i  ku  dołowi.
Wraz z krąŜkiem stawowym przesuwa się wyrostek stawowy głowy Ŝuchwy po obu stronach.
W  ruchach  przywodzenia  Ŝuchwy  (zamykania)  krąŜek  stawowy  i  wyrostek  kłykciowy
Ŝuchwy  wracają  do  pozycji  wyjściowej.  Stawy  skroniowo-Ŝuchwowe  są  jedynymi
jednoimiennymi  stawami  sprzęŜonymi  ze  sobą  czynnościowo  (jak,  np.:  stawy  biodrowe).
Są równieŜ sprzęŜone anatomicznie (dzięki ich trwałemu połączeniu za pośrednictwem trzonu
i gałęzi Ŝuchwy). Dlatego nieprawidłowe głównie asymetryczne obciąŜenia stawów jest jedną
z przyczyn powstawania zaburzeń czynnościowych narządu Ŝucia.

Budowa i czynność układu pokarmowego

Układ trawienny obejmuje narządy przewodu pokarmowego słuŜące do odŜywiania

organizmu.  OdŜywianie  polega  na  pobieraniu  pokarmu  z  zewnątrz,  jego  trawieniu,  czyli
rozkładaniu  substancji  pokarmowych  na  cząsteczki  elementarne,  a  następnie  na  wchłanianiu
tych  cząstek  do  krwi  i  chłonki.  OdŜywianie  ma  na  celu  zaopatrzenie  organizmu  w  materiał
budulcowy  potrzebny  do  wzrostu  i  odtwarzania  zuŜytych  elementów  komórkowych  lub
tkankowych  oraz  dostarczenie  organizmowi  materiału  energetycznego,  koniecznego  do
róŜnorodnych  procesów  Ŝyciowych.  Energia  uzyskana  ze  spalania  tego  materiału  jest
konieczna  do  podtrzymywania  pracy  narządów  wewnętrznych  i  utrzymywania  stałej
temperatury ciała, a przede wszystkim do wykonywania pracy fizycznej.

Przewód pokarmowy składa się z jamy ustnej, gardła, przełyku, Ŝołądka, jelita cienkiego

i jelita grubego. Ściana przewodu pokarmowego ma 3 warstwy (wymieniając od środka):

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

błonę  śluzową  z  tkanką  podśluzową,  błonę  mięśniową  i  błonę  surowiczą.  Błona  surowicza
zwana  otrzewną  wyściela  od  wewnątrz  ściany  jamy  brzusznej  i  miednicy  małej  –
tzw. otrzewna  ścienna.  Pozostała  część  otrzewnej  –  otrzewna  trzewna  –  pokrywa  narządy
zawarte w jamie brzusznej i miednicy małej. Błona ta oraz niewielka ilość płynu surowiczego
przez  nią  wyprodukowana  umoŜliwia  wzajemne  przesuwanie  się  narządów  jamy  brzusznej,
np.:  przy  zmianie  pozycji  ciała,  oddychaniu,  a  takŜe  umoŜliwia  ruchy  perystaltyczne
przewodu pokarmowego (przesuwające treść pokarmową). Jama brzuszna stanowi największą
jamę  ustroju,  która  od  góry  jest  ograniczona  przeponą,  od  przodu  i  boków  przez  mięśnie
przedniej  ściany  jamy  brzusznej,  od  tyłu  przez  kręgosłup;  w  dole  bez  wyraźnej  granicy
przechodzi w jamę miednicy.

Jama ustna

Jest miejscem, w którym pokarm podlega rozdrobnieniu, nawilŜeniu przez ślinę oraz

uformowaniu w kęsy. Kęsy za pośrednictwem języka przesuwane są do gardła,
a stąd wędrują do przełyku. Ściany jamy ustnej stanowią: wargi, policzki, podniebienie i dno
jamy ustnej. Do narządów jamy ustnej naleŜy zaliczyć: zęby, język i ślinianki.

Gardło

To narząd wspólny dla układu oddechowego i pokarmowego. Rozciąga się od podstawy

czaszki  do  poziomu  VI  kręgu  szyjnego.  Ściana  gardła,  podobnie  jak  większość  elementów
przewodu pokarmowego  składa się z trzech  błon:  błony  śluzowej,  błony mięśniowej, na którą
składają się mięśnie poprzecznie prąŜkowane (dźwigacze i zwieracze) oraz błony zewnętrznej.

Przełyk

Stanowi narząd pośredniczący w przekazywaniu kęsa pokarmowego z gardła do Ŝołądka.

Długość  przełyku  u  dorosłego  człowieka  wynosi  średnio  23–29  cm  –  rozpoczyna  się  na
poziomie VI kręgu szyjnego,  a kończy na poziomie XI kręgu piersiowego. Jest elastycznym
przewodem  o  gładkich  ścianach,  zbudowanych  z  mięśni  i  wyścielonych  od  wnętrza  błoną
śluzową.  Znajduje  się  on  na  tylnej  ścianie  klatki  piersiowej  i  po  przejściu  przez  przeponę
przechodzi  w  Ŝołądek.  Kęs  pokarmowy  po  połknięciu  jest  przesuwany  do  Ŝołądka  dzięki
synchronicznym  ruchom  mięśniówki  przełyku  zwanym  falą  perystaltyczną.  MoŜemy
wyróŜnić w nim 3 części: szyjną, piersiową i brzuszną. Nie zachodzą w nim procesy trawienia
i wchłaniania.

śołądek

Stanowi najszerszą część przewodu pokarmowego o workowatym kształcie. Łączy

przełyk  z  jelitem  cienkim.  Składa  się  z  części  wpustowej  (wpustu),  dna,  trzonu  i  części
odźwiernikowej.  Powierzchnia  (ściana)  przednia  i  tylna  Ŝołądka  jest  oddzielona  krzywizną
mniejszą i większą. NajniŜej połoŜny punkt krzywizny mniejszej – dzielący trzon Ŝołądka od
części  odźwiernikowej  nazywa  się  wcięciem  Ŝołądkowym.  Dalej  ku  dołowi,  trzon  Ŝołądka
zagina  się  w  prawą  stronę  i  ku  górze  przechodzi  w  część  przedodźwiernikową.  Miejsce
zagięcia  tworzy  kąt  Ŝołądka.  Otworem  końcowym  Ŝołądka  jest  odźwiernik  (ujście
odźwiernikowe)  łączący  Ŝołądek  z  początkiem  dwunastnicy.  śołądek  leŜy  w  lewej  okolicy
podŜebrowej  i  lewej  okolicy  nadbrzusznej.  Tylko  cześć  odźwiernikowa  przekracza  linię
pośrodkową ciała i znajduje się w prawym nadbrzuszu. Mięśniówka Ŝołądka powoduje ruchy
jego  ścian  –  w  ten  sposób  treść  pokarmowa  miesza  się  z  sokiem  Ŝołądkowym.  Gruczoły
Ŝołądka  wydzielają  śluz  i  sok  Ŝołądkowy  zawierający  enzymy:  pepsynę,  katepsynę,
podpuszczkę  i  kwas  solny.  Przy  udziale  enzymów  odbywa  się  w  Ŝołądku  trawienie  białek.
Kontynuowane jest takŜe trawienie cukrów rozpoczęte w jamie ustnej przez enzym – ptialinę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Komórki okładzinowe Ŝołądka wydzielają oprócz kwasu solnego tzw. czynnik wewnętrzny
Castle'a, który wiąŜe się z witaminą B

i umoŜliwia jej wchłanianie w jelicie krętym.

Kolejnym elementem przewodu pokarmowego jest jelito cienkie, w skład którego

wchodzą: dwunastnica, jelito czcze i jelito kręte.

Dwunastnica

Jest początkowym odcinkiem jelita cienkiego o długości 25–30 cm. Cześć górna

dwunastnicy, zwana opuszką, jest pozbawiona okręŜnych fałdów charakterystycznych dla jelita
cienkiego.  Występują  one  w  dalszym  odcinku  (części  zstępującej,  części  dolnej  i  części
wstępującej  dwunastnicy).  W  części  zstępującej  dwunastnicy  znajduje  się  brodawka  większa
dwunastnicy,  na  której  znajduje  się  ujście  dróg  trzustkowych  i  Ŝółciowych.  Często  2–3  cm
powyŜej tej brodawki znajduje się takŜe brodawka mniejsza dwunastnicy z uchodzącym na niej
dodatkowym  przewodem  trzustkowym.  Wypełniający  światło  dwunastnicy  sok  dwunastniczy
o odczynie  słabo  zasadowym  zawiera  enzymy  trawiące  węglowodany,  białka  i tłuszcze.
Enzymy te wydzielane są głównie przez trzustkę (sok trzustkowy jest wydzielany w ilości 1 l na
dobę).  Do  dwunastnicy  przez  drogi  Ŝółciowe  wątroba  wydziela  około  1,5  l  Ŝółci  na  dobę.
Emulguje  tłuszcze  i  uczynnia  enzym  trawienny  (lipazę  trzustkową)  oraz  wzmaga  czynność
perystaltyczną jelit (czynność ruchowa jelit przesuwająca treść pokarmową).

Jelito czcze i jelito kręte

Mają wiele cech wspólnych i nie są od siebie wyraźnie odgraniczone. Jelito czcze

rozpoczyna  się  zgięciem  dwunastniczo-czczym  a  kończy  zastawką  krętniczo-kątniczą.
Przeciętna długość całego jelita cienkiego wynosi ok. 5 m. W jelicie odbywa się dalszy proces
trawienia  węglowodanów,  tłuszczów  i  białka.  Powierzchnię  chłonną  w  jelicie  zwiększają
fałdy okręŜne (brak ich w jelicie krętym i opuszce dwunastnicy) oraz kosmki jelitowe. Tych
ostatnich  jest  około  10–40  na  mm

powierzchni. Wchłanianie ułatwia skomplikowana

czynność ruchowa jelita (perystaltyka).

Jelito grube

Rozciąga się na długości około 1,5 m od ujścia jelita cienkiego do odbytu. Dzieli się na

jelito  ślepe  (wraz  z  wyrostkiem  robaczkowym),  okręŜnicę  i  odbytnicę.  Jelito  ślepe  zwane
kątnicą jest „ślepym” uwypukleniem jelita. PołoŜone jest poniŜej ujścia jelita cienkiego. Jego
długość i średnica wynoszą 7–8 cm. Wyrostek robaczkowy jest zwęŜoną częścią jelita ślepego
o długości 8–9 cm i grubości około 0,5 cm, z duŜą ilością tkanki limfatycznej biorącej udział
w  procesach  odpornościowych  i  powstawania  niektórych  ciałek  krwi.  OkręŜnica  składa  się
z części  wstępującej,  przechodzącej  zagięciem  wątrobowym  w poprzecznicę.  Końcowy
odcinek  poprzecznicy  przechodzi  zagięciem  śledzionowym  w część  zstępującą.  Zstępująca
część okręŜnicy przechodzi w okręŜnicę esowatą, połoŜoną na lewym talerzu kości biodrowej.
Ta  część  okręŜnicy  nazwę  zawdzięcza  swojemu  ułoŜeniu  w jamie  brzusznej.  Esica  na
poziomie  II i  III  kręgu krzyŜowego łączy się z odbytnicą.  Odbytnica ma  długość 12–15  cm.
Część  górna  odbytnicy  z  powodu  swojej  budowy  nazywa  się  bańką  odbytnicy.  W  dole
przechodzi w kanał odbytu długości około 4 cm, otoczony zespołem mięśni zwieraczy. Błona
śluzowa  jelita  grubego  układa  się  w  warstwy  okręŜne,  a jedynie  w  odbytnicy  w  warstwy
podłuŜne. Komórki gruczołowe wytwarzają duŜe ilości śluzu. W jelicie grubym nie zachodzi
wchłanianie  składników  odŜywczych  ani  wydzielanie  enzymów  trawiennych.  Ma  tutaj
miejsce  wchłanianie  wody,  dzięki  czemu  treść  jelitowa  jest  zagęszczona  w  kał.  Nie
wchłonięte resztki pokarmowe ulegają fermentacji i gniciu.

Do światła przewodu pokarmowego uchodzi wydzielina dwóch gruczołów biorących

udział w procesie trawienia pokarmów: wątroba i trzustka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wątroba

Jest największym gruczołem ciała ludzkiego, który leŜy tuŜ pod przeponą (mięśniem

oddzielającym klatkę piersiową od jamy brzusznej), po prawej stronie jamy brzusznej.
U dorosłego człowieka waga tego gruczołu dochodzi do 1500 g. Jest ona zbudowana prawie
wyłącznie z komórek wątrobowych, czyli hepatocytów. Jest to narząd miękki, a jednocześnie
kruchy i łatwo pękający przy silnym urazie.

Trzustka

Jest narządem gruczołowatym o zrazikowatej budowie, leŜy na tylnej ścianie jamy

brzusznej na wysokości pierwszego kręgu lędźwiowego. Jej długość wynosi 12–20 cm,
średnia wysokość 4–5 cm, grubość 2–3 cm, a waga ok. 90 g. WyróŜnia się następujące części
trzustki: głowę, trzon i ogon. Ma ona kształt ryby, której głowę otacza dwunastnica, a ogon
sięga w okolicę lewego podŜebrza.

Budowa górnych i dolnych dróg oddechowych

W obrębie układu oddechowego moŜemy wyróŜnić górne i dolne drogi oddechowe.

Górne  drogi  oddechowe  tworzą:  nos  zewnętrzny,  jama  nosowa  wraz  z  zatokami
przynosowymi, jama ustna, gardło oraz część krtani (przedsionek i kieszonki krtaniowe). Rolą
górnych  dróg  oddechowych  jest  ogrzanie,  nawilŜenie  i  oczyszczenie  powietrza  dostającego
się  do  organizmu.  Od  poziomu  fałdów  głosowych  rozpoczynają  się  dolne  drogi  oddechowe.
Zaliczamy  do  nich:  jamę  podgłośniową  krtani,  tchawicę  i  oskrzela.  Właściwym  narządem
oddechowym są płuca. Narządami pomocniczymi biorącymi udział w ruchach oddechowych
są mięśnie: głównie przepona oraz mięśnie międzyŜebrowe.

Pierwszy odcinek dróg oddechowych stanowi nos i jama nosowa

W nosie zewnętrznym wyróŜnia się nasadę nosa, grzbiet, koniec i skrzydła nosa. Ściany

nosa  zewnętrznego  są  utworzone  przez  kości  nosowe,  wyrostki  czołowe  szczęk,  chrząstkę
boczną  nosa  oraz  chrząstki  skrzydłowe  mniejsze  i  większe.  Wejście  do  jamy  nosowej
stanowią  nozdrza  przednie,  które  prowadzą  do  przedsionka  nosa,  a  następnie  do  jamy
nosowej.  Jama  nosowa  to  przestrzeń  ograniczona  powierzchnią  wewnętrzną  nosa
zewnętrznego  oraz  kośćmi  twarzoczaszki.  Wyścielona  jest  unaczynioną  błoną  śluzową
z  nabłonkiem  wielowarstwowym  migawkowym,  zawierającym  liczne  komórki  śluzowe.
WyróŜniamy  jamę  nosową  właściwą  ograniczoną  od  przodu  nozdrzami  przednimi,  od  tyłu
łączącą  się  z  częścią  nosową  gardła  przez  nozdrza  tylne.  KaŜda  z  obu  jam  nosowych  ma
cztery  ściany:  górną,  dolną,  przyśrodkową  i  boczną.  Ze  ściany  bocznej  do  światła  jamy
nosowej  wystają  trzy  lub  cztery  małŜowiny  nosowe:  górna,  środkowa  i  dolna  oraz
ewentualnie najwyŜsza.  Pod nimi znajdują się przewody (przewód nosowy  górny, środkowy
i dolny), które łączą się w jeden przewód nosowo-gardłowy, który z kolei łączy się z częścią
nosową  gardła.  Do  przewodów  mają  ujście  zatoki  przynosowe  znajdujące  się  w  trzonach
kości  czaszki.  Jamę  dzieli  na  dwie  części  przebiegająca  strzałkowo  przegroda  nosowa
składająca  się  z  części  kostnej  i  chrzęstnej.  W  oddychaniu  jama  nosowa  pełni  rolę  filtra.
Powietrze  dostające  się  do  niej  jest  ogrzewane,  nawilŜane  oraz  filtrowane  z  drobnoustrojów
oraz kurzu.

Gardło

Jest cewą włóknisto-mięśniową, maczugowatego kształtu rozciągającą się od podstawy

czaszki do VI kręgu szyjnego. Długość gardła u dorosłego człowieka wynosi średnio
12–13 cm. KrzyŜuje się tam droga pokarmowa z oddechową. Jego najszersza część znajduje
się na wysokości kości gnykowej i wynosi 5 cm. W obrębie gardła moŜemy wyróŜnić trzy
części:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

nosową,

−

ustną,

−

krtaniową.

Krtań

To część układu oddechowego umieszczona między IV a VII kręgiem szyjnym.

Rozpoczyna  się  wejściem  do  krtani.  Krtań  łączy  gardło  z  tchawicą,  jest  takŜe  narządem
słuŜącym do wydawania dźwięków. Szkielet krtani składa się z chrząstek połączonych ze sobą
stawami,  mięśniami  i  więzadłami.  Wśród  chrząstek  wyróŜnia  się  chrząstki  nieparzyste
(pierścieniowata, tarczowata,  nagłośniowa)  oraz parzyste (nalewkowate, róŜowate, klinowate).
Jama  krtani  wyścielona  jest  błoną  śluzową  pokrytą  nabłonkiem  wielowarstwowym  płaskim
i wielorzędowym migawkowym. Błona śluzowa wytwarza szereg fałdów m.in. nagłośnię, fałd
przedsionkowy, fałd głosowy. Fałdy błony śluzowej dzielą jamę krtani na trzy części:

−

przedsionek krtani – przestrzeń od wejścia do krtani do poziomu fałdów przedsionkowych,

−

kieszonki krtaniowe – przestrzenie pomiędzy fałdami przedsionkowymi a fałdami
głosowymi,

−

jamę podgłośniową – przestrzeń pomiędzy fałdami głosowymi a miejscem przejścia krtani
w tchawicę.

Tchawica

Narząd układu oddechowego, stanowiący przedłuŜenie krtani. Rozpoczyna się na

wysokości  kręgu  szyjnego  C7,  a  kończy  na  wysokości  kręgu  piersiowego  Th5.  Na  tej
wysokości  dzieli  się  pod  kątem  55–65°  (u  dzieci  70–80°)  na  oskrzela  główne  prawe  i  lewe,
tworząc  rozdwojenie  tchawicy.  W  miejscu  podziału  znajduje  się  ostroga  tchawicy
rozdzielająca powietrze do płuc.

Tchawica dzieli się na:

−

część szyjną,

−

część piersiową .
Długość tchawicy wynosi 10–12 cm. Tchawica zbudowana jest z 16–20 szklistych

chrząstek tchawiczych o podkowiastym kształcie połączonych więzadłami pierścieniowatymi
lub tchawicznymi. Jej tylna ściana – ściana błoniasta – zawiera głównie mięśnie gładkie.
W klatce piersiowej, tchawica rozgałęzia się na 2 oskrzela główne.

Przy skurczu światło tchawicy moŜe się skracać o

swojego wymiaru. Przy wdechu

wydłuŜa  się  o  około  1,6  cm,  a  rozdwojenie  tchawicy  obniŜa  się  o  jeden  krąg.  Od  wewnątrz
tchawica wyścielona jest błoną śluzową pokrytą  nabłonkiem wielorzędowym migawkowym,
zawiera teŜ gruczoły surowicze.

Drzewo oskrzelowe

To część układu oddechowego, połoŜona pomiędzy tchawicą a oskrzelikami. Jest to

zespół  rozgałęziających  się  rurek  o  szerokości  powyŜej  1  mm  doprowadzających
i  odprowadzających  powietrze  do/z  płuc.  Ściana  oskrzeli  wysłana  jest  błoną  śluzową
z  nabłonkiem  wielorzędowym  migawkowym  (umoŜliwiającym  czynne  przemieszczanie  się
śluzu  do  oskrzeli  o  większej  średnicy.  Umięśnienie  składa  się  z  mięśni  gładkich,  których
skurcz jest jednym z mechanizmów prowadzących do ataku astmy oskrzelowej. W zaleŜności
od  wielkości  oskrzela,  chrząstki  pomagające  w  utrzymaniu  kształtu  oskrzela  występują  jako
pierścienie,  małe  płytki  bądź  wysepki.  U  człowieka  na  wysokości  IV  krąŜka
międzykręgowego tchawica dzieli się na 2 oskrzela główne:

−

oskrzele główne prawe (grubsze i krótsze 2,5 cm i przebiega bardziej pionowo –> zwykle
do niego wpada ciało obce),

−

oskrzele główne lewe (cieńsze, dłuŜsze, 5 cm, biegnące bardziej poziomo).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Oskrzela główne dzielą się na oskrzela płatowe (na trzy w płucu prawym i dwa w płucu

lewym),  te  z  kolei  na  oskrzela  segmentowe.  Oskrzela  segmentowe  dzielą  się  monopodialnie
(tzn.  na  rozgałęzienia  o  coraz  to  mniejszej  średnicy)  oraz  dychotomicznie  (tzn.  na  dwa
rozgałęzienia  boczne  bez  pnia  głównego).  Najdrobniejsze  oskrzela  przechodzą  w  oskrzeliki.
Sieć  oskrzeli  tworzy  rozbudowany  system  –  „drzewo  oskrzelowe”.  Od  oskrzelików
oddechowych

odchodzą

przewodziki

pęcherzykowe,

łączące

się

woreczkami

pęcherzykowymi, od których odchodzą pęcherzyki płucne. Liczba pęcherzyków płucnych
w obu płucach jest oceniana na 300 do 500 milionów, a ich powierzchnia oddechowa na 70 do
120 m

U zdrowego człowieka występują 2 płuca – prawe i lewe. Oba połoŜone są w klatce

piersiowej  (thorax)  i  mają  kształt  stoŜka  z  podstawą  na  przeponie.  Są  pęcherzykowatymi
narządami  o  płatowatej  budowie  (lewe  ma  2  płaty-  ze  względu  na  umiejscowienie  serca,
prawe  3).  Otaczają  je  dwie  warstwy  z  tkanki  łącznej  –  opłucna  ścienna  i  opłucna  płucna.
Pomiędzy  obiema  blaszkami  opłucnej  występuje  jama  opłucnej,  w  której  jest  płyn
zmniejszający  tarcie  między  warstwami  opłucnej  podczas  wykonywania  ruchów
oddechowych.  UmoŜliwia  to  przyleganie  płuca  pokrytego  opłucną  płucną  do  opłucnej
ściennej (która jest zrośnięta z wewnętrzną ścianą klatki piersiowej). W jamie opłucnej panuje
ujemne ciśnienie. Do kaŜdego z płuc dochodzi odpowiednie rozgałęzienie oskrzeli głównych.
Oskrzela  główne  wchodzą  do  płuca  wraz  tętnicą  płucną  i  Ŝyłą  płucną  w  miejscu,  które  nosi
nazwę  wnęka  płuca.  Prawidłowa  mechanika  pracy  płuc  polega  na  naprzemiennym
rozpręŜaniu  i  zapadaniu  się.  ZaleŜy  w  znacznym  stopniu  od  prawidłowego  funkcjonowania
jam opłucnych.

Funkcje przepony
Przepona

Główny mięsień oddechowy, naleŜy do mięśni poprzecznie prąŜkowanych płaskich.

Oddziela  jamę  brzuszną  od  jamy  klatki  piersiowej,  której  stanowi  dolne  ograniczenie.
Przepona jest uwypuklona w stronę klatki piersiowej w formie dwóch kopuł – prawej i lewej,
przy  czym  prawa  jest  ustawiona  o  jedno  międzyŜebrze  wyŜej.  W  przeponie  wyróŜnia  się
część  mięśniową  połoŜoną  na  obwodzie  i  część  ścięgnistą,  tworzącą  środek  ścięgnisty
przepony. Część mięśniową, w zaleŜności od miejsca przyczepu, dzieli się na część:

−

Ŝebrową – największą, która jest przymocowana do Ŝeber (od siódmego do dwunastego),

−

lędźwiową (pod kręgową) – najmocniejszą – tworzy ona dwie odnogi oraz parzyste
więzadła łukowate boczne i przyśrodkowe, przyczepiające się do kręgów lędźwiowych
i dwóch ostatnich Ŝeber,

−

mostkową  –  najmniejszą,  która  rozpoczyna  się  na  nasadzie  wyrostka  mieczykowatego
mostka.
Wszystkie  części  przepony  kierują  swe  włókna  do  środka,  gdzie  tworzą  środek

ścięgnisty. Na pograniczu poszczególnych części powstają szczeliny, które czasem mogą stać
się miejscem powstawania przepuklin, przez które trzewia jamy brzusznej dostają się do
klatki piersiowej. W przeponie znajdują się trzy otwory: rozwór aorty, rozwór przełyku,
otwór Ŝyły głównej dolnej.

Przepona oddziela jamę klatki piersiowej od jamy brzusznej. Praca przepony powoduje

zmianę  kształtu  oraz  objętości  klatki  piersiowej,  co  umoŜliwia  wdychanie  i  wydychanie
powietrza.  Skurcz  włókien  mięśniowych  powoduje  obniŜenie  przepony  i  zmniejszenia
ciśnienia w jamie klatki piersiowej, co umoŜliwia wdech. Ponadto, skurcz przepony zwiększa
ciśnienie  w  jamie  brzusznej,  co  jest  wykorzystywane  podczas  aktu  defekacji.

W czasie

skurczu przepony ciśnienie w jamie klatki piersiowej obniŜa się, a w jamie brzusznej wzrasta.
RóŜnica ciśnień umoŜliwia oddychanie i przyczynia się do wypierania krwi Ŝylnej z jamy
brzusznej do jamy klatki piersiowej. Z przeponą, jako podstawowym mięśniem wdechowym,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

współpracują mięśnie miedzyŜebrowe zewnętrzne, mięśnie piersiowe większe i mniejsze oraz
mięsień zębaty przedni. Przepona unerwiona jest przez gałązki nerwu przeponowego.

Znaczenie narządów krwiotwórczych

U dorosłego człowieka głównym narządem krwiotwórczym jest szpik. Stanowi on

miękką, silnie ukrwioną, mającą gąbczastą konsystencję tkankę, która znajduje się wewnątrz
jam  szpikowych  kości  długich  oraz  w  małych  jamkach  w  obrębie  istoty  gąbczastej  kości.
Masa całego szpiku u osoby dorosłej wynosi około 2,5 kg. W kościach dorosłego człowieka
jest  nadmiar  miejsca  dla  szpiku  krwiotwórczego,  zwanego  czerwonym,  dlatego  teŜ  większą
część  jamy  szpikowej  wypełnia  tkanka  tłuszczowa,  która  określana  jest  jako  szpik  Ŝółty.
W  okresie  Ŝycia  płodowego  czynności  krwiotwórcze  podejmuje  wątroba,  a  pod  koniec  tego
okresu – szpik kostny. Szpik czerwony w rozwoju płodowym i w okresie dorastania znajduje
się we wszystkich kościach, a u człowieka dorosłego pozostaje głównie w kościach:

−

biodrowych,

−

kręgach,

−

Ŝebrach,

−

mostku,

−

kościach czaszki, miednicy, łopatki.
W sytuacjach przedłuŜającego się zapotrzebowania na nowe krwinki szpik Ŝółty moŜe ulec

przemianie  w  szpik  czerwony.  Śledziona  i  wątroba  mogą  częściowo  przejąć  funkcje
krwiotwórcze jedynie w czasie choroby. Podstawową jednostką budulcową szpiku kostnego jest
tkanka  siateczkowata  pochodzenia  mezenchymalnego  (rodzaj  tkanki  łącznej)  oraz  naczynia
włosowate  o  specjalnej  budowie  –  o  cienkich  ściankach  i  zatokowych  poszerzeniach.  Elementy
siateczki, tworzą na kształt sieci, w której oczkach są zawieszone komórki występujące w szpiku:
osteoblasty, osteoklasty, erytroblasty, mielocyty, megakariocyty, komórki tłuszczowe.

W szpiku kostnym czerwonym tworzą się elementy morfotyczne krwi, a więc krwinki

czerwone, krwinki białe i płytki krwi. Limfocyty naleŜące do krwinek białych powstają
równieŜ w grasicy, węzłach chłonnych, grudkach chłonnych i w śledzionie.

Grasica

To gruczoł znajdujący się w śródpiersiu przednim, tuŜ za mostkiem, zbudowany z dwóch

płatów  składających  się  ze  zrazików  oddzielonych  przegrodami  łącznotkankowymi.  Jednym
z  jej  hormonów  jest  tymozyna.  Głównymi  komórkami  grasicy  są  limfocyty  (tymocyty)
i  komórki  nabłonkowe.  Grasica  powiększa  się  do  2  roku  Ŝycia.  Pozostaje  duŜa  do  okresu
dojrzewania, po czym zmniejsza się. Jest centralnym (pierwotnym) narządem limfatycznym,
kontrolującym  rozwój  obwodowych  (wtórnych)  tkanek  limfatycznych  (węzły  chłonne,
śledziona)  w  Ŝyciu  zarodkowym  i  w  okresie  dojrzewania.  Komórki  grasicy  wędrują  do
obwodowych  tkanek  limfatycznych  i  zasiedlają  je.  Po  tym  procesie  układ  chłonny  moŜe
funkcjonować nawet po usunięciu grasicy. Niezbędna jest dla rozwoju odporności organizmu.
We  wrodzonym  braku  tego  narządu  układ  chłonny  jest  niewykształcony  i  istnieje
upośledzona  immunologiczna  odporność  komórkowa  wraz  z  całkowitym  brakiem  gamma-
globulin lub zbyt małą ich ilością.

Węzły chłonne (limfatyczne)

LeŜą na przebiegu naczyń limfatycznych. Największe z nich to: węzły podŜuchwowe,

przyuszne,  pachowe,  pachwinowe.  Mogą  ulegać  grupowaniu  w  większe  skupienia,  gdy
dochodzi  do  rozwoju  stanu  zapalnego.  Budową  przypominają  gęstą  siatkę.  Dzięki  tej
właściwości  oraz  zdolności  Ŝernej  (fagocytozie)  znajdujących  się  w  węzłach  monocytów,
oczyszczają  limfę  z  drobnoustrojów  i  ich  toksyn.  Zaś  dzięki  limfocytom  namnaŜającym  się
w  nich,  uczestniczą  w  mechanizmach  odpornościowych  organizmu.  Koncentrują  się  przy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

duŜych  narządach  (pod  pachami,  w  pachwinach).  Często  powiększają  się  przy  śwince,
róŜyczce  i  innych  chorobach.  Wielkość  węzłów  chłonnych  waha  się  od  2–4  do  30  mm
(w stanach zapalnych i chorobach). W węzłach dojrzewają białe ciałka krwi, które produkują
przeciwciała, a takŜe usuwają szkodliwe dla organizmu ciała obce.

Śledziona

Jest największym narządem limfatycznym. Głównym zadaniem śledziony jest

wytwarzanie immunoglobulin. Śledziona jest miejscem usuwania defektywnych lub „starych”
erytrocytów,  krwinek  białych  oraz  trombocytów.  W  Ŝyciu  płodowym  jest  miejscem
namnaŜania erytrocytów. MoŜe magazynować pewną pulę krwi. Śledziona nie jest narządem
niezbędnym do Ŝycia – w przypadku usunięcia śledziony czynność jej jest przejmowana przez
inne  narządy  (głównie  przez  wątrobę).  Ludzie  pozbawieni  śledziony  wykazują  nieco  niŜszą
odporność  (dotyczy  zwłaszcza  dzieci).  Niski  wpływ  usunięcia  śledziony  na  odpowiedź
immunologiczną  jest  spowodowany  głównie  tym,  Ŝe  większość  antygenów  jest  filtrowana
w naczyniach limfatycznych.

Budowa anatomiczna serca i układu naczyniowego

Układ krąŜenia krwi składa się z naczyń krwionośnych (tętnic, Ŝył, naczyń włosowatych)

i  serca.  Tętnice  są  naczyniami,  którymi  płynie  krew  z  serca  na  obwód,  do  wszystkich  części
ciała, natomiast Ŝyłami krew powraca z obwodu ponownie do serca. WyróŜnia się dwa układy
(krąŜenia)  przepływu  krwi  w  organizmie:  duŜy  i  mały  (płucny).  W  duŜym  układzie  krąŜenia
krew utlenowana wypływa z lewej komory serca do tętnic, a następnie przechodząc przez sieć
naczyń  włosowatych  we  wszystkich  narządach  ciała,  powraca  jako  krew  nieutlenowana  do
prawego przedsionka serca. W małym układzie krąŜenia krew nieutlenowana wypompowywana
jest z prawej komory do tętnic płucnych, rozgałęzia się w sieć naczyń włosowatych w płucach
i powraca Ŝyłami płucnymi, jako krew utlenowana, do lewego przedsionka serca.

Serce

Centralny narząd układu krwionośnego połoŜony w klatce piersiowej, w śródpiersiu

środkowym, wewnątrz worka osierdziowego. Jest narządem mięśniowym o działaniu pompy
ssąco-tłoczącej. Wielkość serca jest porównywalna do wielkości prawej pięści, a jego masa
waha się w granicach: u męŜczyzn – 280–340 g, u kobiet – 230–280 g. Serce człowieka jest
narządem czterojamowym, składa się z 2 przedsionków i 2 komór.

serca leŜy na lewo od

płaszczyzny pośrodkowej ciała, a tylko

na prawo od tej płaszczyzny. Oś serca (linia

łącząca środek podstawy serca ze środkiem jego koniuszka) tworzy z osią podłuŜną kąt 45°.
W stosunku do kręgosłupa leŜy na wysokości Th4 – Th8.

Przedsionek prawy – zbiera krew z całego organizmu oprócz płuc. Uchodzą do niego:

−

Ŝyła główna górna – zasadniczo zbiera krew z nadprzeponowej części ciała,

−

Ŝyła główna dolna – zbiera krew z podprzeponowej części ciała,

−

zatoka wieńcowa – uchodzą do niej Ŝyły duŜe i średnie serca.
Komora prawa – z przedsionka prawego przez zastawkę trójdzielną krew przepływa do

komory prawej, a stąd przez pień płucny do obu płuc tworząc krąŜenie czynnościowe płuc.

W połoŜeniu opisowym komora prawa ma kształt trójściennego ostrosłupa skierowanego

podstawą  ku  górze.  Komora  ta  pompuje  krew  pod  znacznie  niŜszym  ciśnieniem  niŜ  komora
lewa.  Z  tego  powodu  ściana  komory  prawej  jest  znacznie  cieńsza  (ok.  5  mm),  co  wywołuje
sierpowaty kształt komory na przekroju poprzecznym. Wierzchołek komory leŜy ok. 10 mm
od  wierzchołka  serca.  Odpowiada  to  najniŜszym  odcinkom  bruzd  międzykomorowych
przedniej  i  tylnej.  W  połoŜeniu  prawidłowym  podstawa  komory  skierowana  jest  ku  górze,
tyłowi  i  w  prawo.  Znajdują  się  w  niej  dwa  otwory  zamknięte  zastawkami:  ujście
przedsionkowo-komorowe  prawe  i  ujście  pnia  płucnego.  Oddziela  je  mięśniowy  wał  –

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

grzebień nadkomorowy. Oddziela on drogę dopływną od odpływnej (stoŜek tętniczy prawy).
Powierzchnia  stoŜka  tętniczego  jest  gładka,  zaś  właściwa  komora  wysłana  jest  licznymi
beleczkami  mięśniowymi.  Ujście  przedsionkowo-komorowe  prawe  zamyka  zastawka
trójdzielna.  Tworzą  ją  trzy  płatki:  przedni,  tylny  i  przyśrodkowy.  Przyczep  wszystkich
płatków znajduje się w pierścieniu włóknistym. Pomiędzy płatkami głównymi często znajdują
się  dodatkowe  płatki  pośrednie.  Do  płatków  zastawki  przyczepiają  się  struny  ścięgniste
biegnące  od  mięśni  brodawkowatych.  Ujście  pnia  płucnego  zamyka  zastawka  złoŜona
z trzech płatków półksięŜycowatych przedniego, prawego i lewego.

Przedsionek lewy – z płuc krew zbierają cztery Ŝyły uchodzące do przedsionka lewego:

−

Ŝyła płucna górna lewa i prawa,

−

Ŝyła płucna dolna lewa i prawa.
Komora lewa – z przedsionka lewego przez zastawkę dwudzielną (mitralną) krew

przepływa  do  komory  lewej,  a  stąd  do  tętnicy  głównej.  Krew  z  aorty  zaopatruje  odŜywczo
cały  organizm  człowieka.  Grubość  ściany  wynosi  średnio  15  mm.  Ma  kształt  stoŜka  i  jest
bardziej  wysmukła  i  dłuŜsza  niŜ  prawa.  Jej  wierzchołek  jest  toŜsamy  z  koniuszkiem  serca.
Ujście  przedsionkowo-komorowe  lewe  zamyka  zastawka  dwudzielna  (mitralna)  utworzona
przez  płatki  przedni  i  tylny,  które  za  pomocą  strun  ścięgnistych  łączą  się  z  mięśniami
brodawkowatymi przednim i tylnym. Między  głównymi płatkami zastawki często występują
drobne  płatki  pośrednie.  Płatki  przyczepiają  się  do  obwodu  pierścienia  ścięgnistego.  Ujście
aorty zamykają podobnie jak ujście pnia płucnego trzy płatki półksięŜycowate: prawy, tylny
i lewy.

Na przekroju ściany serca moŜemy wyróŜnić trzy warstwy: wsierdzie, mięsień sercowy

i osierdzie.

Wsierdzie

Jest to jednowarstwowy nabłonek płaski spoczywający na łącznotkankowej blaszce

właściwej  wsierdzia.  Pod  nią  znajduje  się  zawierająca  naczynia  i  nerwy  (których  brak
w blaszce  właściwej)  tkanka  podwsierdziowa.  Nabłonek  wyściełający  wszystkie  struktury
wewnątrz serca, przechodzi bez wyraźnej granicy w śródbłonek naczyń.

Mięsień sercowy (myocardium)

W jego obrębie moŜemy wyróŜnić: szkielet serca, układ przewodzący serca i właściwy

mięsień  sercowy.  Szkielet  serca  –  znajduje  się  w  podstawie  serca  na  granicy  między
przedsionkami i komorami. Zbudowany jest z tkanki włóknistej zbitej i składa się z: czterech
pierścieni  włóknistych  otaczających  ujścia  Ŝylne  i  tętnicze  serca,  dwóch  trójkątów
włóknistych  –  prawy  i  lewy,  leŜą  pomiędzy  pierścieniami  włóknistymi  otaczającymi  ujścia
przedsionkowo-komorowe  a  pierścieniem  ujścia  aorty,  części  błoniastej  przegrody
międzykomorowej.

Układ przewodzący serca reguluje rytmikę pracy serca oraz prawidłową kolejność

skurczów  poszczególnych  części  serca.  Jest  on  zbudowany  ze  zmodyfikowanych  miocytów.
Składają  się  na  niego:  węzeł  zatokowo-przedsionkowy,  który  generuje  wskutek  powolnej
samoistnej depolaryzacji prawidłowy rytm zatokowy skurczów serca; węzeł przedsionkowo-
komorowy;  pęczek  przedsionkowo-komorowy,  na  który  składa  się  pień,  jedyne  połączenie
między  mięśniówką  przedsionków  i  komór)  oraz  odnogi  prawa  i  lewa.  Wszystkie  odnogi
biegną  w  przegrodzie  międzykomorowej;  rozgałęzienia  końcowe  (włókna  Purkiniego)
wstępują  ku  górze  w  mięśniówce  właściwej  podstawy  serca  (zarówno  komory  prawej  jak
i lewej).

Na mięsień sercowy, czyli właściwe myocardium składa się mięśniówka przedsionków

i komór. W przedsionkach nie rozróŜniamy ściśle oddzielnych warstw, a jedynie pasma

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

mięśniowe głębokie – krótsze, biegnące w obrębie jednego przedsionka, i długie, leŜące
bardziej powierzchowne, łączące oba przedsionki. W komorach zazwyczaj wyróŜnia się:

−

zewnętrzną warstwę skośną – wspólną dla obu komór, na wierzchołku serca tworzącą wir
serca,

−

środkową warstwę okręŜną – jej powierzchowna część jest wspólna, a głębsza osobna dla
komór. To ona wytwarza główną siłę skurczu serca,

−

wewnętrzną warstwę podłuŜną – osobna dla kaŜdej komory.

Osierdzie

Zbudowane jest z jednowarstwowego nabłonka płaskiego spoczywającego na blaszce

właściwej nasierdzia i leŜącej pod nią tkance podnasierdziowej, zawierającej liczne adipocyty
(naczynia i nerwy biegną analogicznie do wsierdzia).

Ściany tętnic i Ŝył są zbudowane z takich samych warstw (tkanka łączna, mięśnie gładkie,

śródbłonek).  Ściany  Ŝył  są  cienkie  i  wiotkie  gdyŜ  posiadają  mało  włókien  mięśniowych
i spręŜystych.  Zawierają  natomiast  zastawki,  które  zapobiegają  cofaniu  się  krwi.  W  Ŝyłach
krew  płynie  do  serca.  Tętnice  posiadają  grube  ściany,  elastyczne.  Płynie  w nich  krew  pod
duŜym  ciśnieniem.  Tętnice  wyprowadzają  krew  z  serca  na  obieg  duŜy  i mały.  Typowym
ukrwieniem  dla  narządów  jest  sieć  naczyń  włosowatych,  które  oplatają  narząd,  przechodzą
w naczynia Ŝylna włosowate, a te z kolei łączą się w Ŝyły.

Wpływ hormonów na organizm

Hormon to związek chemiczny, który jest wydzielany przez gruczoły lub tkanki układu

hormonalnego.  Funkcją  hormonu jest regulacja  czynności i modyfikacja  cech strukturalnych
tkanek  leŜących  w  pobliŜu  miejsca  jego  wydzielania  lub  oddalonych,  do  których  dociera
poprzez  krew.  Istnieją  takŜe  takie  hormony,  które  wywierają  wpływ  na  funkcjonowanie
wszystkich  tkanek  organizmu.  Działanie  hormonów  polega  na  aktywacji  lub  dezaktywacji
pewnych mechanizmów komórkowych w tkankach docelowych. Aktywacja lub dezaktywacja
odbywa  się  przez  łączenie  ze  specyficznymi  błonowymi  lub  wewnątrzkomórkowymi
receptorami.  Wiele  hormonów  ma  działanie  wzajemnie  antagonistyczne  –  np.:  insulina
i  glukagon.  Insulina  powoduje  spadek  stęŜenia  glukozy  we  krwi,  a  glukagon  wzrost  jej
stęŜenia.

Wśród hormonów moŜna wyróŜnić grupę, której zadaniem jest regulacja czynności

innych  hormonów.  Na  przykład  hormon  tyreotropowy  (TSH)  wydzielany  przez  przedni  płat
przysadki  mózgowej  wpływa  na  zwiększenie  wydzielania  hormonów  tarczycowych  –
tyroksyny,  a  takŜe  trójjodotyroniny.  Poza  tym  TSH  wpływa  na  zwiększenie  ukrwienia
gruczołu tarczowego, a takŜe taką przebudowę strukturalną pęcherzyków tarczycowych, która
pozwala  sprostać  wymogom  zwiększonej  czynności  hormonalnej.  Grupę  nadrzędnych
hormonów  kontrolująych  wydzielanie  innych  hormonów  nazywamy  hormonami  tropowymi.
Nad  hormonami  tropowymi  kontrolę  sprawuje  wyŜsze  piętro  nadzoru.  Znajduje  się  ono
w podwzgórzu. Podwzgórze produkuje hormony uwalniające i hamujące, które wpływają na
wzrost  lub  spadek  wydzielania  hormonów  tropowych  produkowanych  przez  przysadkę  –
tyreoliberyna  powodująca  uwalnianie  (zwiększenie  wydzielania)  hormonu  tropowego-TSH
(hormon  tyreotropowy)  oraz  somatostatyna,  która  zmniejsza  wydzielanie  hormonu  wzrostu
przez komórki przysadki mózgowej.

Ogólnym mechanizmem działającym w obrębie układu hormonalnego jest ujemne

sprzęŜenie zwrotne. Produkt wydzielany przez dany gruczoł dokrewny, np.: tarczycę – czyli
tyroksyna (T

) (a takŜe bezpośrednio trójjodotyronina), wpływa hamująco na gruczoł

dokrewny nadzorczy czyli przysadkę mózgową. Powoduje to spadek wydzielania TSH przez
przysadkę a to z kolei spadek wydzielania hormonów tarczycy. Spadek nie moŜe przekroczyć
pewnej określonej granicy, gdyŜ wówczas ujemny wpływ maleje, co pozwala na ponowne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

produkowanie większych ilości TSH. Jest to element homeostazy i system ten działając we
wzajemnym sprzęŜeniu, utrzymuje równowagę hormonalną organizmu.

Tyreoliberyna – TRH – hormon peptydowy pobudzający przysadkę mózgową do

wydzielania hormonu tyreotropowego. Jest wytwarzany i uwalniany przez podwzgórze
i działa na przedni płat przysadki mózgowej.

Gonadoliberyna – hormon peptydowy wydzielany przez podwzgórze, stymulujący

wydzielanie gonadotropin.

Somatoliberyna – jeden z hormonów wydzielanych przez podwzgórze. Pobudza

przysadkę mózgową do wydzielania hormonu wzrostu.

Kortykoliberyna – hormon uwalniający kortykotropinę, CRH – hormon związany

z odpowiedzią organizmu na stres, który pobudza przysadkę do wydzielania hormonu
adrenokortykotropowego. Syntetyzowany jest w podwzgórzu.

Somatostatyna – hormon będący antagonistą hormonu wzrostu. Somatostatyna blokuje

wydzielanie hormonu wzrostu przez przysadkę mózgową oraz hamuje wydzielanie insuliny.

Dopamina – katecholaminowy neuroprzekaźnik syntezowany i uwalniany przez

dopaminergiczne neurony ośrodkowego układu nerwowego.Działa przez swoiste receptory
zlokalizowane w błonie pre- jak i postsynaptycznej. Odgrywa odmienną rolę w zaleŜności od
miejsca swego działania:

−

w układzie pozapiramidowym jest odpowiedzialna za napęd ruchowy, koordynację oraz
napięcie mięśni; w chorobie Parkinsona występuje niedobór dopaminy,

−

w układzie limbicznym jest odpowiedzialna za procesy emocjonalne, wyŜsze czynności
psychiczne oraz w znacznie mniejszym stopniu procesy ruchowe,

−

w podwzgórzu jest związana głównie z regulacją wydzielania hormonów, a szczególnie
prolaktyny i gonadotropin.

Hormon wzrostu – GH

Polipeptydowy hormon produkowany przez komórki kwasochłonne przedniego płata

przysadki  mózgowej.  W  ciągu  doby  wydzielane  jest  do  krwioobiegu  około  0,5  mg  tego
hormonu.  Wydzielanie  hormonu  wzrostu  odbywa  się  pulsacyjnie,  a  jego  częstość
i intensywność zaleŜna jest od wieku i płci. Wydzielanie GH jest pobudzane przez specyficzny
hormon  uwalniający  (GHRH)  i  hamowane  przez  somatostatynę.  GH  wywiera  część  swoich
działań  poprzez  stymulację  wytwarzania  peptydów  pośredniczących  –  somatomedyn  IGF-1
i IGF-2.  Głównym  działaniem  hormonu  wzrostu,  w  którym  pośredniczą  somatomedyny  jest
pobudzanie  wzrostu  masy  ciała  i  wzrost,  będące  wynikiem  pobudzenia  chondrogenezy
i osteogenezy  w  chrząstkach  wzrostowych  kości.  GH  (bez  udziału  somatomedyn)  wpływa  na
gospodarkę  węglowodanową  powodując  pobudzenie  glikogenolizy  i  zwiększone  uwalnianie
glukozy  z  wątroby.  PrzedłuŜone  stosowanie  GH  powoduje  zwiększone  wydzielanie  insuliny
przez  wyspy  trzustki.  Hormon  wzrostu  działając  na  tkankę  tłuszczową  zwiększa  lipolizę
i zmniejsza  lipogenezę,  prowadząc  do  zwiększenia  stęŜenia  wolnych  kwasów  tłuszczowych
w osoczu.

Nieprawidłowo wysokie wydzielanie hormonu wzrostu prowadzi do wystąpienia

schorzeń:

−

w wypadku gdy ma ono miejsce przed zakończeniem wzrostu kośćca prowadzi do
gigantyzmu, który charakteryzuje się nadmiernym wzrostem,

−

u osób dorosłych prowadzi do akromegalii,

−

brak lub niedobór wydzielania hormonu wzrostu u dzieci prowadzi do karłowatości
przysadkowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Prolaktyna (PRL)

To hormon peptydowy, który ma zbliŜone efekty metaboliczne, budowę chemiczną

i  centrum  aktywne  do  somatotropiny.  Pobudza  wzrost  piersi  podczas  ciąŜy  i  wywołuje
laktację.  Działa  takŜe  na  gonady,  komórki  limfoidalne  i  wątrobę  –  narządy  te  mają  swoiste
receptory.  U  kobiet  karmiących  piersią  prolaktyna  hamuje  wydzielanie  hormonu
folikulotropowego  (FSH)  i  luteinizującego  (LH),  blokując  owulację  i  menstruację,
szczególnie w pierwszych miesiącach po porodzie, lecz karmienie piersią nie daje pewności,
Ŝe  kobieta  nie  zajdzie  w  ciąŜę.  Wydzielanie  prolaktyny  hamuje  podwzgórze  wydzielając
prolaktostatynę  (dopaminę),  której  receptory  typu  D2  są  na  laktotrofach.  Wydzielanie  jest
zwiększane  przez  prolaktoliberynę  i  estrogeny.  Innymi  źródłami  syntezy  prolaktyny  mogą
być komórki niektórych nowotworów oraz błona śluzowa macicy.

Nadmiar prolaktyny (hiperprolaktynemia) moŜe być odpowiedzialny za bezpłodność oraz

zespół amenorrhea-galactorhoea. Prawidłowe stęŜenie tego hormonu to mniej niŜ 20 ng/ml –
oprócz cięŜarnych i karmiących.

Hormon adrenokortykotropowy – ACTH

To hormon przysadki mózgowej, który pobudza korę nadnerczy do wydzielania

kortyzolu  i  wielu  słabo  działających  androgenów.  ACTH  syntetyzowany  jest  przez  komórki
przedniego płata przysadki mózgowej w odpowiedzi na wzrost poziomu CRH we krwi – jest
to  najwaŜniejszy  czynnik  pobudzający  uwalnianie  ACTH.  Hamowanie  wydzielania  ACTH
i  CRH  następuje  pod  wpływem  wzrostu  we  krwi  stęŜenia  ACTH,  kortyzolu  i  innych
kortykosteroidów, włączając w to steroidy egzogenne, na zasadzie sprzęŜenia zwrotnego.

Oś CRH-ACTH kortyzol

Odgrywa podstawową rolę w odpowiedzi ustroju na stres – kortyzol, m.in. podnosząc

stęŜenie  glukozy  we  krwi,  pozwala  ustrojowi  przetrwać  sytuację  zagroŜenia  homeostazy.
Wydzielanie  ACTH  odbywa  się  w  rytmie  dobowym.  Skutkiem  tego  rytmu  jest  uzyskanie
najwyŜszego  stęŜenia  kortyzolu  we  krwi  wczesnym  rankiem,  kiedy  organizm  jest
przygotowywany  do stresu jakim jest dla niego pobudka. Przy braku  ACTH kora nadnerczy
zanika  i  wydzielanie  kortyzolu  ustaje.  W  odpowiedzi  na  niewydolność  kory  nadnerczy  lub
w efekcie  nadczynności  przysadki  następuje  nadmierna  synteza  ACTH,  która  pośrednio
powoduje  ciemniejsze  zabarwienie  skóry.  Jest  to  spowodowane  tym,  Ŝe  ACTH
syntetyzowane jest razem z MSH – hormonem tropowym pobudzającym brązowienie skóry.
Jest to patogeneza jednego z objawów choroby Addisona (cisawicy).

Tyreotropina hormon tyreotropowy – TSH – to hormon glikoproteinowy, który u człowieka

powoduje zwiększenie masy tarczycy, zwiększenie przepływu krwi przez ten narząd oraz
nasilenie produkcji i wydzielania hormonów tarczycy – tyroksyny i trójjodotyroniny.

Hormon folikulotropowy – FSH – hormon peptydowy wydzielany przez przedni płat

przysadki  mózgowej.  Wydzielanie  jest  kontrolowane  przez  podwzgórzowy  czynnik
uwalniający – folikuloliberynę (FSH RH). Wydzielanie hormonu u kobiet zaleŜne jest od faz
cyklu  miesiączkowego.  FSH  pobudza  dojrzewanie  pęcherzyków  jajnikowych  i  wydzielanie
estrogenów u kobiet, powiększenie cewek nasiennych i wytwarzanie plemników u męŜczyzn.
W  okresie  menopauzy  z  powodu  wygasania  czynności  hormonalnej  gonad  obserwuje  się
zarówno u kobiet jak i u męŜczyzn podwyŜszony poziom FSH we krwi.

Hormon luteinizujący, lutropina – LH – glikoproteinowy hormon gonadotropowy

wydzielany  przez  gonadotropy  przedniego  płata  przysadki  mózgowej.  U  męŜczyzn
odpowiedzialna  jest  za  funkcjonowanie  komórek  śródmiąŜszowych  jąder,  które  z  kolei
produkują testosteron. U kobiet szczytowe stęŜenie tego hormonu we krwi podczas ostatnich
dni  fazy  pęcherzykowej  cyklu  miesiączkowego  doprowadza  do  rozpoczęcia  owulacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Po uwolnieniu się komórki jajowej do jajowodu, hormon luteinizujący odpowiada za
luteinizację ciałka Ŝółtego, a następnie za podtrzymanie jego zdolności sekrecyjnych.

Hormon lipotropowy (LPH) – wzmaga trawienie tłuszczów i uwalnianie wolnych

kwasów tłuszczowych do krwi.

Oksytocyna

Hormon peptydowy, uwalnia się okresowo, dobrze rozpuszczalny w wodzie.

Wytwarzany  jest  w  jądrze  przykomorowym  i  nadwzrokowym  podwzgórza  i  poprzez  układ
wrotny  przysadki  przekazywany  i  magazynowany  w  tylnym  płacie  przysadki.  Oksytocyna
powoduje  skurcze  mięśni  macicy,  co  ma  znaczenie  podczas  akcji  porodowej.  Uczestniczy
takŜe  w  akcie  płciowym  i  zapłodnieniu  (powoduje  skurcze  macicy  podczas  orgazmu,  które
ułatwiają

transport

nasienia

jajowodów).

Uwalniana

jest

podraŜnieniu

mechanoreceptorów brodawek sutkowych, np.: podczas ssania piersi, co ułatwia wydzielanie
mleka  oraz  po  podraŜnieniu  receptorów  szyjki  macicy  i  pochwy.  Estrogeny  wzmagają
wydzielanie  oksytocyny,  a  progesteron  je  hamuje.  Bezpośrednio  po  porodzie,  oksytocyna
powoduje  obkurczanie  macicy  oraz  połoŜonych  w  ścianie  macicy  naczyń  krwionośnych,
tamując  w  ten  sposób  krwawienie  po  urodzeniu  łoŜyska.  W  okresie  połogu  ma  bezpośredni
wpływ na zwijanie macicy, tak więc karmienie piersią przyspiesza ten proces.

Hormon antydiuretyczny, wazopresyna – ADH

Hormon ten wytwarzany jest przez podwzgórze i wydzielany w ostatecznej postaci przez

tylny  płat  przysadki  mózgowej.  Powoduje  zagęszczanie  moczu  poprzez  resorpcję  wody
i  jonów  sodu  w  kanalikach  nerkowych  poprzez  pobudzanie  receptorów  V2.  Oddziałuje
równieŜ  na  naczynia  krwionośne  powodując  ich  skurcz  dzięki  obecnym  w  ścianie  naczyń
receptorom  V1.  Wydzielanie  wazopresyny  jest  pobudzane  przez  wzrost  ciśnienia
osmotycznego osocza krwi i płynu mózgowo-rdzeniowego, hipowolemię lub angiotensynę II,
a spadek osmolarności osocza lub hiperwolemia  hamują jej wydzielanie.  Niedobór hormonu
antydiuretycznego  lub  brak  jego  działania  powoduje  moczówkę  prostą.  Jeśli  dotyczy  ona
zaburzenia  wydzielania  na  poziomie  podwzgórza  lub  przysadki  jest  to  moczówka  prosta
ośrodkowa.  JeŜeli  występuje  niewraŜliwość  cewek  nerkowych  na  działanie  hormonu
antydiuretycznego  –  jest  to  moczówka  prosta  nerkowa.  Nadmiar  wazopresyny  wywołuje
zespół Schwartza-Barttera.

Melatonina

Hormon produkowany w międzymózgowiu przez szyszynkę, oraz w mniejszych

ilościach  przez  siatkówkę  oka  oraz  układ  pokarmowy.  Melatonina  reguluje  zasypianie,
odgrywa  rolę  w  wewnętrznej  synchronizacji  cyklu  dobowego  i  zegara  biologicznego.
Wydzielanie melatoniny stymulowane jest przez ciemność i blokowane przez światło.

Tyroksyna

Tetrajodotyronina,T

, jest obok trójjodotyroniny, podstawowym hormonem tarczycy.

Wyjściowym  substratem  do  produkcji  tyroksyny  jest  aminokwas  –  tyrozyna.  Produkowany
i  magazynowany  przez  komórki  pęcherzykowe  tarczycy.  Tyroksyna  pobudza  procesy
utleniania  w  tkankach,  pobudza  rozpad  tłuszczów  do  kwasów  tłuszczowych  i  glicerolu,
wzmaga  wchłanianie  glukozy  z  przewodu  pokarmowego  i  jej  zuŜycie  przez  komórki.
Zwiększa takŜe wydzielanie i efekty działania somatotropiny i glikokortykoidów, wpływa na
czynność  gruczołów  płciowych.  Hormon  ten  jest  bardzo  waŜny  dla  rozwoju  fizycznego
i  psychicznego  młodych  organizmów,  wpływa  równieŜ  regulująco  na  laktację  i  rozród.
Niedobór tyroksyny wywołuje u dzieci kretynizm, u dorosłych ogólne osłabienie organizmu,
m.in.  gromadzenie  śluzowatego  płynu  w  tkance  podskórnej,  spowolnienie  czynności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Nadmiar tyroksyny wywołuje nadczynność tarczycy, której jedną z odmian jest choroba
Basedowa – powiększenie tarczycy, wytrzeszcz oczu, przyspieszenie akcji serca, nadmierną
pobudliwość nerwowa, podwyŜszona temperatura ciała.

Trójjodotyronina (T

)

Hormon wytwarzany przez komórki pęcherzyków tarczycy, magazynowany w postaci

tyreoglobuliny i wydzielany do krwioobiegu. Trójjodotyronina jest u człowieka głównym
hormonem tarczycy, który powstaje głównie przez odjodowanie tyroksyny (T

) na poziomie

tkankowym. Działanie hormonów tarczycy jest niezbędne do prawidłowego  funkcjonowania
organizmu, ich działanie ujawnia się we wszystkich komórkach organizmu i jest szczególnie
waŜne  w  okresie  rozwoju  ośrodkowego  układu  nerwowego  oraz  dla  wzrostu.  Niedobór
hormonów  tarczycy  w  okresie  niemowlęcym  prowadzi  do  nieodwracalnych  zmian  w  mózgu
i  niedorozwoju  umysłowego.  Dawniej  to  zaburzenie  było  nazywane  kretynizmem
tarczycowym.  W  chwili  obecnej  bada  się  noworodki  badaniem  przesiewowym  na
występowanie  wrodzonej  niedoczynności  tarczycy.  Wczesne  rozpoznanie  i  leczenie  tego
schorzenia zapewnia prawidłowy rozwój dziecka.

Kalcytonina

Jest wytwarzana przez komórki przypęcherzykowe C tarczycy. Obecność komórek

neuroendokrynnych  produkujących  kalcytoninę  wykrywa  się  w  wielu  narządach,  głównie
w  ośrodkowym  układzie  nerwowym,  w  przysadce,  płucach,  w  przewodzie  pokarmowym,
wątrobie i innych. Wraz z innymi hormonami parathormonem i kalcytriolem, odgrywa istotną
rolę  w  regulacji  gospodarki  wapniowo-fosforanowej  ustroju.  WraŜliwe  na  stęŜenie  jonów
wapnia  w  osoczu  krwi  receptory  rozmieszczone  są  na  komórkach  C.  Wzrost  stęŜenia  jonów
wapnia Ca

powoduje zwiększenie wydzielania kalcytoniny. Z kolei spadek stęŜenia jonów

wapnia  powoduje  zmniejszenie  wydzielania  tego  hormonu.  Kalcytonina  obniŜa  stęŜenie
wapnia  i  fosforanów  w  osoczu  hamując  działanie  osteoklastów  w  kościach  oraz  hamując
reabsorpcję wapnia i fosforanów przez komórki cewek nerkowych powoduje zwiększone ich
wydalanie.  Oba  typy  komórek  wyposaŜone  są  w  receptory  dla  kalcytoniny,  które  naleŜą  do
grupy  receptorów  związanych  z  białkami  G.  Wydzielanie  kalcytoniny  jest  pobudzane  przez
glukagon oraz wysokie stęŜenie jonów wapnia we krwi.

Parathormon – (PTH)

Hormon polipeptydowy, który odpowiada za regulację hormonalną gospodarki

wapniowo-fosforanowej w organizmie. Wytwarzany jest w przytarczycach z produkowanego
konstytucyjnie  pre-pro-parathormonu.  Degradacja  i  uwalnianie  PTH  uwarunkowane  jest
stęŜeniem  jonów  wapnia  w  surowicy  krwi,  którego  obniŜenie  powoduje  zwiększony  wyrzut
PTH.  Czynnikiem  warunkującym  wraŜliwość  przytarczyc  na  wahania  stęŜenia  wolnego
wapnia jest aktywna postać witaminy D – 1,25(OH)

. Narządami docelowymi dla PTH są

kości  i  nerki.  W  kościach  pod  wpływem  1,25-dihydroksycholekalcyferolu,  PTH  zwiększa
uwalnianie  wapnia.  W  przypadku  niedoboru  aktywnej  formy  witaminy  D,  występuje
oporność kości na jego działanie. W nerkach natomiast zwiększa wchłanianie zwrotne jonów
wapnia,  hamując  zwrotną  resorbcję  fosforanów,  zwiększa  teŜ  wytwarzanie  aktywnej  postaci
witaminy  D  –  kalcytriolu.  W  wyniku  niedoczynności  przytarczyc  następuje  zmniejszona
synteza i wydzielanie PTH co wywołuje hipokalcemię. Hipokalcemia moŜe takŜe nastąpić na
skutek  zaburzeń  w  transdukcji  sygnału  do  wnętrza  komórki  (niedoczynność  przytarczyc
rzekoma).  Mogą  się  wtedy  pojawić  objawy  tęŜyczki.  Nadczynność  przytarczyc  skutkuje
większym  wydzielaniem  PTH.  Wzrasta  poziom  wapnia  we  krwi,  kosztem  tego,  który  jest
zgromadzony w kościach. MoŜe to wywołać groźne zaburzenia funkcji mózgu i kości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Insulina

To anaboliczny hormon peptydowy o działaniu ogólnoustrojowym, odgrywający

zasadniczą  rolę  przede  wszystkim  w  metabolizmie  węglowodanów,  lecz  takŜe  białek
i tłuszczów.  Insulina  produkowana  jest  przez  komórki  β  wysp  trzustki.  NajwaŜniejszym
bodźcem do produkcji insuliny jest poposiłkowe zwiększenie stęŜenia glukozy we krwi. Dzięki
zwiększeniu wytwarzania insuliny i jej wpływowi na komórki efektorowe (miocyty, adipocyty,
hepatocyty)  zwiększa  transport  glukozy  do  wnętrza  komórek,  co  obniŜa  poziom  glukozy  we
krwi.  Działanie  insuliny  podlega  homeostatycznej  kontroli  licznych  mechanizmów,  głównie
hormonalnych.  Niedobór  (względny  lub  bezwzględny)  leŜy  u  podłoŜa  wystąpienia  zaburzeń
gospodarki węglowodanowej, przede wszystkim cukrzycy.

Glukagon

Jest polipeptydowym hormonem wytwarzanym przez komórki α wysp trzustkowych.

Hormon ten ma znaczenie w gospodarce węglowodanowej; wykazuje działanie
antagonistycznie w stosunku do insuliny, które przede wszystkim objawia się zwiększeniem
stęŜenia glukozy we krwi. Wzmaga on procesy glukoneogenezy i glikogenolizy oraz utleniania
kwasów tłuszczowych.

Glukagon wydzielony przez wysepki trzustkowe dostaje się do wątroby przez Ŝyłę

wrotną i tam prawie całkowicie jest pochłaniany, a do krwi krąŜenia ogólnego przedostaje się
tylko jego niewielka ilość. W stanie głodu zwiększa się wydzielanie glukagonu, co powoduje
zachowanie prawidłowego stęŜenia glukozy we krwi, co jest niezwykle waŜne dla
zachowania właściwego funkcjonowania mózgu.

Glukagon i insulina naleŜą do podstawowych regulatorów przemian węglowodanowych

w organizmie, wpływają na aktywny transport przez błonę komórkową i biosyntezę białek
i tłuszczów w komórkach.

Somatostatyna

Hormon będący antagonistą hormonu wzrostu. Somatostatyna blokuje wydzielanie

hormonu wzrostu przez przysadkę mózgową oraz hamuje wydzielanie insuliny.

Kortykosterydy, glikokortykoidy, glikokortykosterydy

To hormony kory nadnerczy, które regulują przemiany białek, węglowodanów

i  tłuszczów:  Zalicza  się  do  nich:  kortyzol,  kortykosteron,  kortyzon.  To  takŜe  grupa  leków
o działaniu przeciwzapalnym, przeciwalergicznym i immunosupresyjnym, mają silny wpływ
na  gospodarkę  węglowodanową,  białkową,  lipidową,  wodno-elektrolitową  organizmu.
Zmieniają czynności wielu narządów i wzmacniają działanie adrenaliny. Wywołują one zanik
tkanki  limfatycznej,  osłabiają  działanie  węzłów  chłonnych.  Z  tego  powodu  glikokortykoidy
stosuje się dla zmniejszenia nadwraŜliwości.

Mineralokortykosteroidy (mineralokortykoidy)

To hormony wytwarzane w organizmie człowieka przez warstwę kłębkowatą kory

nadnerczy.  Wpływają  na  nieorganiczną  przemianę  materii.Głównym  przedstawicielem
mineralokortykosteroidów  jest  aldosteron.  Jego  najwaŜniejsze  działanie  to  zatrzymywanie
jonów  sodowych  (Na

) w ustroju i dokomórkowy napływ jonów potasu (K

) oraz wtórne

zatrzymanie wody w ustroju. Hormon ten wchodzi w skład układu hormonalnego RAA tzn.
renina-angiotensyna-aldosteron).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Androgeny

To hormony płciowe o budowie sterydowej o działaniu maskulinizującym fizjologicznie

występujące u męŜczyzn oraz w małych stęŜeniach u kobiet.

U męŜczyzn androgeny produkowane są przez:

−

komórki Leydiga (śródmiąŜszowe) znajdujące się w męskich gonadach czyli jądrach,

−

część siatkowatą kory nadnerczy.
U kobiet androgeny wytwarzane są przez:

−

jajniki,

−

część siatkowatą kory nadnerczy.
Produkcja androgenów pozostaje pod kontrolą hormonu tropowego wytwarzanego przez

przedni płat przysadki mózgowej lutropiny  (LH – hormon luteizujący). Między  wydzielaniem
lutropiny  a  androgenów  zachodzi  ujemne  sprzęŜenie  zwrotne.  Z  kolei  wydzielanie  lutropiny
zaleŜy  od  wydzielanego  przez  podwzgórze  hormonu  uwalniającego  GnRH,  czyli
gonadoliberyny.

androgenów

wytwarzanych

jądrach

naleŜą:

testosteron,

dihydrotestosteron  (DHT),  androstendion.  Do  androgenów  wytwarzanych  w  jajnikach  naleŜą:
dihydrotestosteron,  androstendion.  Do  androgenów  wytwarzanych  w  korze  nadnerczy  naleŜą:
testosteron, dehydroepiandrosteron (DHEA).

Fizjologiczne działanie androgenów:

−

kształtowanie się męskich narządów płciowych w Ŝyciu płodowym,

−

wykształcanie się wtórnych cech płciowych (budowa ciała, głos, typ owłosienia, itp.),

−

wpływ na spermatogenezę,

−

wpływ anaboliczny (zwiększenie masy mięśniowej, itp.).

Adrenalina

Hormon walki – hormon i neuroprzekaźnik katecholaminowy wytwarzany przez gruczoły

dokrewne pochodzące z grzebienia nerwowego (rdzeń nadnerczy, ciałka przyzwojowe, komórki
C  tarczycy)  i  wydzielany  na  zakończeniach  włókien  współczulnego  układu  nerwowego.
Adrenalina  odgrywa  decydującą  rolę  w  mechanizmie  stresu,  czyli  błyskawicznej  reakcji
organizmu  człowieka  i  zwierząt  kręgowych  na  zagroŜenie,  objawiających  się  przyspieszonym
biciem  serca,  wzrostem  ciśnienia  krwi,  rozszerzeniem  oskrzeli,  rozszerzeniem  źrenic,  itp.
Oprócz  tego  adrenalina  reguluje  poziom  glukozy  (cukru)  we  krwi,  gdyŜ  jest  koenzymem
uruchamiającym przemianę glikogenu w glukozę. Działanie adrenaliny polega na bezpośrednim
pobudzeniu  zarówno  receptorów  α-,  jak  i  β-adrenergicznych,  przez  co  wykazuje  działanie
sympatykomimetyczne.  Wyraźny  wpływ  na  receptory  α  widoczny  jest  wobec  naczyń
krwionośnych,  poniewaŜ  w  wyniku  ich  skurczu  następuje  wzrost  ciśnienia  tętniczego.
Adrenalina  przyspiesza  czynność  serca  jednocześnie  zwiększając  jego  pojemność  minutową,
w nieznaczny  sposób  wpływając  na  rozszerzenie  naczyń  wieńcowych;  rozszerza  teŜ  źrenice
i oskrzela  ułatwiając  i  przyśpieszając  oddychanie.  Ponadto  hamuje  perystaltykę  jelit,
wydzielanie soków trawiennych i śliny oraz obniŜa napięcie mięśni  gładkich. Adrenalina jako
hormon  działa  antagonistycznie  w  stosunku  do  insuliny  –  przyspiesza  glikogenolizę,
zwiększając stęŜenie glukozy w krwi. Wyrzut adrenaliny do krwi jest jednym z mechanizmów
uruchamianych  przy  hipoglikemii.  Zwiększa  ciśnienie  rozkurczowe  w  aorcie  oraz  zwiększa
przepływ mózgowy i wieńcowy. Poprawia przewodnictwo i automatykę w układzie bodźcowo-
przewodzącym. Zwiększa amplitudę migotania komór, przez co wspomaga defibrylację.

Noradrenalina

Hormon, neuroprzekaźnik wydzielany w części rdzeniowej nadnerczy, zwykle razem

z adrenaliną w sytuacjach powodujących stres. Wyrzut noradrenaliny do krwi powoduje, Ŝe
szybko dociera ona do mózgu, który na jej obecność reaguje przyspieszeniem rytmu serca,
przemianą glikogenu w glukozę, napięciem mięśni oraz poszerzeniem źrenic (co jest skutkiem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ubocznym). Noradrenalina wpływa dwojako na układ krąŜenia: zwęŜa naczynia obwodowe,
natomiast rozszerza naczynia wieńcowe w sercu. Działa trochę słabiej niŜ adrenalina.

Testosteron

Podstawowy męski steroidowy hormon płciowy naleŜący do androgenów. Jest

produkowany przez komórki śródmiąŜszowe Leydiga w jądrach, a takŜe w niewielkich
ilościach przez korę nadnerczy, jajniki i łoŜysko. We krwi tylko niewielka część testosteronu
występuje w postaci wolnej, reszta jest związana z białkiem transportowym. Testosteron
spełnia szereg istotnych funkcji:

−

kształtowanie płci i cech płciowych w Ŝyciu płodowym,

−

wpływa na spermatogenezę,

−

wykształcanie się wtórnych cech płciowych (budowa ciała, głos, typ owłosienia, itp.),

−

wpływ anaboliczny (zwiększenie masy mięśniowej, itp.),

−

zwiększa libido,

−

przyspiesza zakończenie wzrostu kości długich,

−

pobudza rozwój gruczołu krokowego,

−

zwiększa poziom cholesterolu we krwi (zwiększa ryzyko miaŜdŜycy tętnic) –
w przeciwieństwie do estrogenów, które zmniejszają poziom cholesterolu we krwi,

−

wpływa hamująco na działanie ośrodka mowy w ludzkim mózgu.

Estrogeny

NaleŜą do hormonów płciowych. Jest to grupa związków chemicznych o budowie

sterydowej,  wydzielanych  przede  wszystkim  przez  jajniki  (cykl  miesiączkowy),  ale  równieŜ
w  niewielkich  ilościach  przez  jądra  i  korę  nadnerczy.  Estrogeny  są  uznawane  za  hormony
Ŝeńskie,  ale  są  teŜ  niezbędne  dla  męŜczyzny  –  ich  niedobór  w  jądrach  moŜe  powodować
bezpłodność. Estrogeny są odpowiedzialne za:

−

rozwój drugorzędnych cech płciowych kobiecych,

−

przyrost i zwiększenie pobudliwości mięśni gładkich (macicy i jajowodów),

−

stymulują rozrost błony śluzowej macicy i odbudowują w niej naczynia krwionośne
macicy,

−

przeciwdziałają przedwczesnym skurczom macicy, a tym samym poronieniom,

−

nie mają wpływu na syntezę składników mleka,

−

gospodarkę lipidową – zwiększają poziom cholesterolu HDL, a obniŜają poziom
cholesterolu LDL. Zwiększają teŜ wydalanie cholesterolu z Ŝółcią,

−

gospodarkę wapniową – zwiększają odkładanie wapnia w kościach, zapobiegając
osteoporozie.

Progesteron (luteina)

Steroidowy Ŝeński hormon płciowy wytwarzany przez ciałko Ŝółte i łoŜysko (w czasie

ciąŜy). NajwaŜniejszy hormon wydzielany przez gonady (jajniki i jądra). Wydzielanie
progesteronu wzrasta po owulacji, co:

−

przygotowuje błonę śluzową macicy na przyjęcie zapłodnionego jaja,

−

hamuje skurcze macicy,

−

wstrzymuje dojrzewanie pęcherzyków Graafa.
Hormon ten umoŜliwia implantację zapłodnionego jaja w błonie śluzowej macicy

i  utrzymanie  ciąŜy.  Jeśli  do  ciąŜy  nie  dojdzie,  wydzielanie  progesteronu  zmniejsza  się
i  dochodzi  do  menstruacji.  W  przeciwnym  wypadku  progesteron  zaczyna  być  wytwarzany
takŜe  przez  łoŜysko  i  do  piątego  miesiąca  ciąŜy  jego  produkcja  jest  na  tyle  duŜa,  Ŝe  ciałko
Ŝółte nie jest niezbędne do dalszego utrzymania ciąŜy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Estradiol

śeński, sterydowy hormon płciowy, odpowiednik męskiego testosteronu. Jest

podstawowym, naturalnym estrogenem. Odpowiedzialny za rozwój Ŝeńskich narządów
rozrodczych, reguluje cykl płciowy i ma wpływ na zachowanie seksualne, rozrost błony
śluzowej macicy. Działania estradiolu w układzie rozrodczym:

−

srom – rozwój warg sromowych większych i mniejszych, duŜe stęŜenia tego hormonu
powodują brunatne zabarwienie warg sromowych,

−

pochwa  –  dojrzewanie  komórek  nabłonka  pochwy,  pobudzenie  w  nich  podziałów
komórkowych,  zwiększenie  złuszczania  komórek  kwasochłonnych,  zmiana  kwasowości
środowiska pochwy (niŜsze pH),

−

szyjka macicy – relaksacja włókien mięśniowych i rozszerzenie kanału szyjki macicy,
śluz szyjkowy staje się przejrzysty i rozciągliwy (krystalizuje się na kształt paproci),
wzrasta zawartość soli nieorganicznych w śluzie,

−

endometrium – rozrost błony śluzowej,

−

myometrium  –  przerost  (hipertrofia)  istniejących  włókien  mięśniowych  i  tworzenie
nowych  (hiperplazja),  przekrwienie  warstwy  mięśniowej,  zwiększenie  pobudliwości
skurczowej macicy,

−

jajowody – pobudzenie nabłonka migawkowego do wzrostu, zwiększenie perystaltyki
jajowodów,

−

jajnik – rozwój i dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych, synteza receptorów dla LH
i FSH w komórkach pęcherzyków,

−

gruczoły sutkowe – rozrost podścieliska (tkanki łącznej włóknistej i tkanki tłuszczowej),
pobudzenie rozrostu komórek pęcherzyków i przewodów wyprowadzających.
Działania estradiolu poza układem rozrodczym:

−

układ nerwowy – zwiększenie libido, wpływ na ośrodek termoregulacji – podwyŜszenie
jego punktu nastawczego (obniŜenie temperatury ciała),

−

wątroba – zwiększenie produkcji białek, wpływ na gospodarkę lipidową i węglowodanową,

−

tkanka kostna – przyśpieszenie kostnienia chrząstek nasadowych kości długich,

−

układ krwionośny – wpływ na obniŜenie ciśnienia tętniczego krwi, ochrona integralności
ściany naczyń krwionośnych, poprawa ukrwienia mięśnia sercowego,

−

układ wydalniczy – efekt antydiuretyczny w nerkach (zatrzymanie wody i sodu
w organizmie),

−

skóra i tkanki podskórne – zwiększenie turgoru skóry, hamowanie wydzielania łoju.

Budowa i czynność narządów zmysłów

Zmysły – to systemy postrzegania, za pomocą których organizm odbiera z otoczenia

informacje w postaci rozmaitych bodźców: mechanicznych, świetlnych, akustycznych albo
chemicznych. Narządy zmysłów są wyposaŜone w wyspecjalizowane fizjologiczne jednostki,
zwane receptorami.

Narządy zmysłów są anatomicznie i fizjologicznie ściśle powiązane z układem nerwowym.

Istota  postrzegania  zmysłowego  to  nie  tylko  odbiór  bodźca  na  poziomie  receptora,  ale  takŜe
jego  przetworzenie  w  ośrodkowym  układzie  nerwowym  z  wielokierunkową  analizą  w  korze
mózgowej włącznie.

Do narządów zmysłów naleŜą narządy:

−

powonienia,

−

smaku – zaliczany do czucia eksteroceptywnego,

−

wzroku,

−

przedsionkowo-ślimakowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Narząd powonienia

Stanowią komórki nerwowo – zmysłowo – węchowe występujące w okolicy węchowej

błony śluzowej nosa, która obejmuje przyśrodkową powierzchnię małŜowiny nosowej górnej
i  odpowiadającą  jej  powierzchnię  przegrody  nosa.  Droga  nerwowa  odpowiadająca  za  zmysł
powonienia  składa  się  z  trzech  neuronów.  Pierwszy  neuron  stanowią  wypustki  dośrodkowe
komórek nerwowo-zmysłowych, które łączą się w nici węchowe. Nici węchowe przenikają do
jamy czaszki – do tzw. opuszek węchowych (drugi neuron). Z opuszek węchowych prowadzą
włókna do ośrodkowej części węchomózgowia – trzeci neuron. Ośrodki powonienia mieszczą
się  w  zakręcie  hipokampa  i  w  zakręcie  obręczy.  Komórki  nerwowo-zmysłowo-węchowe
stanowią wrota wnikania wirusów do ośrodkowego układu nerwowego.

Narząd smaku

Człowiek rozpoznaje cztery podstawowe smaki: słodki, kwaśny, gorzki i słony, za

pomocą  receptorów,  znajdujących  się  w  specjalnych  strukturach  błony  śluzowej  –  kubkach
smakowych,  zgromadzonych  w  jamie  ustnej  –  na  powierzchni  języka,  na  podniebieniu
miękkim,  na  nagłośni  i  tylnej  ścianie  gardła.  Komórki  receptorowe  są  chemoreceptorami
reagującymi  jedynie  wówczas,  gdy  substancja  smakowa  jest  rozpuszczona  w  śluzie
otaczającym  kubek.  Impulsy  elektryczne  powstałe  w  kubkach  smakowych  są  przewodzone
przez włókna nerwów czaszkowych: VII, IX i X do ośrodków analizujących, znajdujących się
w  pniu  mózgu,  wzgórzu  i  w  korze  mózgu,  w  której  kształtują  się  ostatecznie  wraŜenia
smakowe.  Korowe  ośrodki  smaku  zlokalizowane  są  w  najniŜszej  części  zakrętu
zaśrodkowego.

Narząd wzroku

W skład narządu wzroku wchodzi oko składające się z gałki ocznej, związanej z nerwem

wzrokowym,  oraz  narządy  dodatkowe  (aparat  ochronny),  obejmujące  mięśnie  gałki  ocznej,
brwi, powieki, spojówki i narząd łzowy. Gałka oczna znajduje się w oczodole wraz z nerwem
wzrokowym,  ciałem  tłuszczowym,  mięśniami  i  gruczołem  łzowym.  Ściany  gałki  ocznej
stanowią trzy błony: włóknista, naczyniowa i wewnętrzna. Najbardziej zewnętrznie znajduje
się  błona  włóknista.  Jest  ona  najmocniejsza  ze  wszystkich  błon  gałki.  WyróŜnia  się  w  niej
część tylną, większą – twardówkę i przednią, mniejszą – rogówkę. Twardówka obejmuje

powierzchni  całej  błony  włóknistej.  Ma  ona  barwę  białawą,  stąd  teŜ  jej  druga  nazwa  –
białkówka. W ścianie twardówki znajduje się otwór dla przejścia nerwu wzrokowego i kilka
mniejszych  otworków,  przez  które  przechodzą  naczynia  i  nerwy.  Od  zewnątrz  twardówkę
pokrywa  wiotka  tkanka  łączna,  nazwana  błoną  nadtwardówkową,  a  powierzchnię
przylegającą  do  naczyniówki  pokrywają  liczne  komórki  barwnikowe,  które  stanowią  tzw.
blaszkę brunatną twardówki.

Część przednią błony włóknistej stanowi rogówka, która jest przezroczysta i obejmuje

powierzchni gałki. Przezroczystość swą rogówka zawdzięcza temu, Ŝe nie ma w niej naczyń
krwionośnych,  a  włókna  nerwowe  nie  mają  osłonek.  Rogówka  od  zewnątrz  jest  pokryta
nabłonkiem  płaskim  bogato  unerwionym,  bardzo  wraŜliwym  na  urazy,  podraŜnienia
chemiczne i wysychanie, dlatego musi stale pozostawać w środowisku wodnym, co zapewnia
jej ciecz wydzielana przez gruczoł łzowy.

Środkową błonę gałki ocznej stanowi błona naczyniowa, w której wyróŜnia się trzy

części: naczyniówkę, ciało rzęskowe i tęczówkę.

Naczyniówka to tylna część błony naczyniowej, która pokrywa od zewnątrz siatkówkę.

Jest ona utworzona z bardzo gęstej sieci naczyń włosowatych o duŜej średnicy,
zapewniających dobre ukrwienie siatkówki.

Ciało rzęskowe stanowi środkową część błony naczyniowej, ma kształt pierścienia, leŜy

między tęczówką a rąbkiem zębatym siatkówki. Zewnętrzna powierzchnia ciała rzęskowego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przylega  do  twardówki,  a  wewnętrzna  do  ciała  szklistego  wypełniającego  gałkę  oczną.
Do wewnętrznego pierścienia ciała rzęskowego umocowana jest soczewka za pomocą cienkich
włókien  łącznotkankowych,  tworzących  obwódkę  rzęskową  soczewki.  W  obrębie  ciała
rzęskowego  są  rozmieszczone  włókna  mięśniowe  gładkie,  ułoŜone  okręŜnie  i promieniście  –
tworzą  one  mięsień  rzęskowy.  Mięsień  ten  kurcząc  się  zwalnia  obwódkę  rzęskową,  co
umoŜliwia zmniejszenie promienia krzywizny soczewki, czyli akomodację oka.

Tęczówka jest najbardziej ku przodowi wysuniętą częścią błony naczyniowej, dobrze

widoczną  przez  rogówkę.  Tęczówka  ma  średnicę  ok.  12  mm,  w  jej  środku  znajduje  się
okrągły otwór o zmiennej wielkości – źrenica. Dzięki jej zdolnościom zwęŜania i rozszerzania
się moŜe ona regulować ilość światła wnikającego do wnętrza gałki ocznej. Gdyby porównać
gałkę  oczną  do  aparatu  fotograficznego,  to  źrenica  pełni  w  nim  rolę  przesłony.  Barwa
tęczówki zaleŜna jest od ilości barwnika i od budowy powierzchni przedniej tęczówki.

Błona wewnętrzna gałki to siatkówka. Jest ona błoną światłoczułą, ale jedynie w części

tylnej  gałki  –  wzrokowej.  Ta  część  siatkówki  (wzrokowa)  jest  cienką  (0,2–0,4  mm)
przezroczystą  błoną  barwy  róŜowej.  Pomiędzy  błoną  naczyniową  a  siatkówką,  znajduje  się
cienka  warstwa  barwnikowa,  która  pochłania  światło  i  nadaje  czarne  zabarwienie  źrenicom.
Siatkówka jest przymocowana jedynie w miejscu przejścia w część rzęskową i wejścia nerwu
wzrokowego,  poza  tym  jest  luźno  związana  z  podłoŜem  i  moŜe  się  przesuwać  względem
niego. Przyleganie siatkówki do naczyniówki jest związane z utrzymywaniem się właściwego
ciśnienia  cieczy  wodnistej  i  ciała  szklistego.  Budowa  siatkówki  jest  bardzo  złoŜona,
występuje  w  niej  10  warstw,  w  których  znajdują  się  komórki  wraŜliwe  na  światło  i  barwy.
Istnieją  dwa  rodzaje  komórek  światłoczułych:  pręciki  i  czopki.  Pręciki  są  komórkami
wydłuŜonymi,  wraŜliwymi  na  stopień  natęŜenia  światła.  Mają  większy  udział  w  widzeniu
o zmroku. Czopki to komórki o kształcie buteleczek, wraŜliwe na barwy. Mają większy udział
w  widzeniu  przy  pełnym  oświetleniu.  Czopki zawierają  trzy  rodzaje  barwników  wraŜliwych
na  światło:  czerwone,  zielone  i  niebieskie,  co  umoŜliwia  widzenie  kolorów.  Brak  lub
uszkodzenie  róŜnego  rodzaju  czopków  powoduje  kłopoty  z  rozróŜnianiem  kolorów.
Najbardziej  czułą  częścią  siatkówki  jest  plamka  Ŝółta,  ze  względu  na  zagęszczenie  w  niej
komórek  światłoczułych.  Całkowicie  niewraŜliwe  na  światło  jest  miejsce  wyjścia  nerwu
wzrokowego,  gdzie  nie  ma  komórek  światłoczułych.  Miejsce  to  określa  się  tarczą  nerwu
wzrokowego.

Wnętrze gałki ocznej wypełnione jest cieczą wodnistą i ciałem szklistym, jest tam

równieŜ  soczewka.  We  wnętrzu  gałki  ocznej  moŜna  wyróŜnić  trzy  przestrzenie:  połoŜoną
z  przodu  między  rogówką  a  tęczówką  i  soczewką  komorę  przednią  oka,  z  tyłu  za  tęczówką
znajduje  się  komora  tylna  oka.  Wypełnione  są  one  płynem  zwanym  cieczą  wodnistą.
Pozostała, większa część gałki wypełniona jest ciałem szklistym. Wszystkie te przestrzenie są
ze sobą połączone, co powoduje, Ŝe w gałce ocznej panuje jednolite ciśnienie.

Aparat ruchowy gałki ocznej stanowią mięśnie poprzecznie prąŜkowane, w pełni zaleŜne

od  naszej  woli.  Są  to  cztery  mięśnie  proste  i  dwa  skośne.  Mięśnie  proste  rozpoczynają  się
w okolicy  ujścia  kanału  nerwu  wzrokowego,  a  kończą  na  gałce  ocznej  ku  przodowi  od  jej
równika. Noszą one nazwy zaleŜnie od połoŜenia: mięsień prosty  górny  oka, dolny, boczny,
przyśrodkowy  –  kaŜdy  z  nich  obraca  gałkę  w  inna  stronę.  Mięśnie  skośne  rozpoczynają  się
w tym samym miejscu co mięśnie proste, lecz kończą w gałce ocznej ku tyłowi od jej równika
(obracają  one  biegun  gałki  ku  bokowi).  Poza  mięśniami  związanymi  bezpośrednio
z gałką oczną w oczodole jest jeszcze mięsień dźwigacz powieki górnej. Początek jego jest na
pierścieniu ścięgnistym razem z mięśniami prostymi, a zakończenie w skórze powieki górnej.
Skurcz  tego  mięśnia  powoduje  uniesienie  powieki  i  rozszerzenie  szpary  ocznej.  Mięśnie
okoruchowe unerwione są przez nerwy czaszkowe: III, IV i VI oraz część współczulną układu
autonomicznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Narząd przedsionkowo-ślimakowy (narząd słuchu)

Jest narządem połoŜonym w kości skroniowej, słuŜącym do odbioru dźwięków i do

określania połoŜenia głowy i jego zmian. Narząd ten składa się z ucha zewnętrznego, ucha
środkowego i ucha wewnętrznego.

Ucho zewnętrzne – składa się z małŜowiny usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego.

MałŜowina  uszna  wyłapuje  fale  dźwiękowe  i  kieruje  je  do  kanału  przewodu  słuchowego.
Przewód  słuchowy  długości  2,6–3  cm.  zamknięty  jest  błoną  bębenkową.  Nabłonek
wyścielający  przewód  słuchowy  produkuje  woszczynę  stanowiącą  element  ochronny  ucha.
Przewód słuchowy zewnętrzny składa się z części chrzęstnej i części kostnej.

Ucho środkowe – stanowi układ wzmacniający sygnał dźwiękowy, składa się z jamy

bębenkowej,  kosteczek  słuchowych,  trąbki  słuchowej  i  systemu  jam  wyrostka  sutkowatego.
Jama bębenkowa wysłana jest błoną śluzową i wypełniona jest powietrzem. W obrębie jamy
bębenkowej wyróŜnić moŜemy następujące ściany, stanowiące jednocześnie jej ograniczenia:
ściana  pokrywkowa,  ściana  Ŝyły  szyjnej,  ściana  błędnikowa,  ściana  szyjno-tętnicza,  błona
bębenkowa.  Znajdujące  się  wewnątrz  jamy  bębenkowej  trzy  miniaturowe  kosteczki:
młoteczek,  kowadełko  i  strzemiączko  umoŜliwiają  przekazywanie  sygnału  dźwiękowego
z  błony  bębenkowej  na  błonę  okienka  owalnego  błędnika.  Jednocześnie  dokonuje  się
wzmocnienie  sygnału  kosztem  amplitudy  drgań.  Trąbka  słuchowa  (Eustachiusza)  stanowi
połączenie  tej  części  ucha  ze  światem  zewnętrznym  (uchodzi  do  części  nosowej  gardła),
umoŜliwia to wyrównanie ciśnienia przy przełykaniu.

Ucho wewnętrzne – określane równieŜ jako błędnik, dzieli się na część zewnętrzną:

błędnik  kostny  i  część  wewnętrzną:  błędnik  błoniasty.  W  budowie  błędnika  kostnego
wyróŜniamy:  przedsionek,  trzy  kanały  półkoliste,  ślimak  i  przewód  słuchowy  wewnętrzny.
Ślimak  jest  narządem  zmysłu  słuchu  i  stanowi  go  cylindryczny  stopniowo  zwęŜający  się
przewód.  Owija  się  dookoła  słupa  kostnego  –  wrzecionka  –  około  2,5  skręta.  Wewnątrz
przewód  dzieli  się  na  dwie  części  górną  (schody  przedsionka  dochodzące  do  błony  okienka
owalnego)  i  dolną  (schody  bębenka  dochodzące  do  okienka  okrągłego).  Wewnątrz  ślimaka
kostnego znajduje się ślimak błoniasty. Jego ściana dolna nosi nazwę błony blaszki spiralnej,
na niej leŜy narząd spiralny (Cortiego) zawierający komórki słuchowe (włoskowate). Kanały
półkoliste  ułoŜone  są  prostopadle  do  siebie,  dzięki  czemu  umoŜliwiają  trójwymiarowe
odczucie  przestrzeni.  Razem  z  przedsionkiem  błędnika  błoniastego,  z  którego  uchodzą,
tworzą narząd przedsionkowy. Strukturami odpowiedzialnymi za utrzymanie przez człowieka
równowagi  są  przewody  półkoliste,  woreczek  i  łagiewka,  poniewaŜ  dzięki  swej  budowie  są
one  zdolne  do  rejestracji  zmian  połoŜenia  głowy.  Ucho  wewnętrzne  zawiera  trzy  błoniaste
przewody  półkoliste  biegnące  w  odpowiadających  im  kanałach  kostnych.  UłoŜone  one  są
w trzech  płaszczyznach,  wzajemnie  do  siebie  prostopadłych.  KaŜdy  z  przewodów  łączy  się
z łagiewką, a przed miejscem połączenia rozszerza się, tworząc część nazywaną bańką.

W tym rozszerzonym odcinku znajdują się komórki zmysłowe pokryte galaretowatą

masą,  tworzącą  tzw.  osklepek.  Komórki  te  odpowiadają  w  błędniku  za  rejestrację
przyśpieszeń  kątowych.  Takie  same  komórki  zmysłowe  znajdują  się  równieŜ  w  łagiewce
i w woreczku. W odróŜnieniu od baniek przewodów półkolistych, galaretowata masa, która te
komórki przykrywa zawiera dodatkowo drobne kamyczki błędnikowe (otolitowe). Receptory
zmysłu  równowagi  w  łagiewce  i  woreczku  maja  zdolność  do  rejestrowania  przyspieszeń
liniowych – komórki łagiewki w poziomie, a woreczka w kierunku pionowym.

Budowa i rola ośrodkowego układu nerwowego

Ośrodkowy układ nerwowy (OUN) jest to najwaŜniejsza część układu nerwowego

kręgowców.  Ośrodkowy  układ  nerwowy  jest  chroniony  przez  kości  czaszki  oraz  kręgosłup.
Zbudowany jest z istoty  szarej i białej. Częścią składową istoty szarej są  komórki nerwowe.
Oprócz  nich  znajdują  się  włókna  nerwowe  rdzenne  i  bezrdzenne,  tkanka  glejowa  i  naczynia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

krwionośne  wraz  z  paskami  tkanki  łącznej.  Skład  istoty  białej  to  tkanka  glejowa,  naczynia
włókien  nerwowych  nie  mających  osłonki  Schwanna.  W  skład  ośrodkowego  układu
nerwowego wchodzą mózgowie i rdzeń przedłuŜony.

Mózgowie znajduje się w czaszce. NajwaŜniejsze jego funkcje to sterowanie,

nadzorowanie działania, homeostaza organizmu (m.in. częstość akcji serca, ciśnienie tętnicze
krwi, równowaga wodno-elektrolitowa, temperatura ciała), a takŜe wyŜsze funkcje nerwowe
(funkcje poznawcze, popędowe, pamięć i uczenie się).

Stopień skomplikowania budowy mózgowia odzwierciedla zazwyczaj stopień rozwoju

ewolucyjnego organizmu. U człowieka mózgowie składa się z pięciu zasadniczych części.
Są to:

−

kresomózgowie,

−

międzymózgowie,

−

śródmózgowie,

−

tyłomózgowie,

−

rdzeń przedłuŜony (tyłomózgowie wtórne, rdzeniomózgowie).
Mózgowie otoczone jest przez tzw. opony mózgowia. WyróŜnia się trzy opony

mózgowia: opona twarda mózgowia – najbardziej zewnętrzna; pajęczynówka mózgowia –
środkowa, opona miękka mózgowia – bezpośrednio przylegająca do mózgowia.

W mózgowiu występują komory mózgowia: w kresomózgowiu dwie komory boczne

(czyli komora I oraz II); w międzymózgowiu komora III (połączona z komorami bocznymi);
w rdzeniomózgowiu komora IV (która łączy się z komorą III w śródmózgowiu wodociągiem
Sylwiusza).

Komory mózgowia wypełnia płyn mózgowo-rdzeniowy – wodnista, przejrzysta,

zasadowa ciecz (wypełnia równieŜ kanał ośrodkowy rdzenia kręgowego, jamę
podtwardówkową i podpajęczynówkową oraz zbiorniki podpajęczynówkowe).

Kresomózgowie to część mózgowia obejmująca półkule mózgu, spoidła mózgu (w tym

ciało  modzelowate),  blaszkę  krańcową,  jądra  podstawne  oraz  węchomózgowie.
Kresomózgowie  nadzoruje  większość  czynności  fizycznych  i  umysłowych.  RóŜne  obszary
kresomózgowia są odpowiedzialne za rozmaite reakcje świadome. W obrębie kresomózgowia
wyróŜniamy  kresomózgowie  parzyste  i  nieparzyste.  Na  kresomózgowie  parzyste  składa  się:
płaszcz  (kora  mózgu,  wyspa,  hipokamp,  węchomózgowie),  jądra  podstawne,  istota  biała,
komory  boczne.  W  skład  kresomózgowia  nieparzystego  zalicza  się:  ciało  modzelowate,
spoidło  przednie,  przegroda  przezroczysta,  sklepienie,  blaszka  krańcowa.  W  obrębie  płatów
kory  mózgowej  wyróŜniamy:  płat  czołowy  –  ośrodek  ruchowy;  płat  ciemieniowy  –  ośrodek
czucia; płat potyliczny – ośrodek wzroku; płat skroniowy – ośrodek słuchu i mowy.

Międzymózgowie dzieli się na wzgórzomózgowie (zbudowane ze wzgórza, nadwzgórza

i zawzgórza) oraz na podwzgórze, niskowzgórze i komorę trzecią. Międzymózgowie
połoŜone jest między spoidłem mózgu przednim i tylnym. Rola międzymózgowia polega na:

−

integracja informacji czuciowych i ruchowych,

−

pełnienie roli ośrodka regulacji metabolizmu,

−

otrzymywanie informacji czuciowych ze wszystkich układów czuciowych z wyjątkiem
węchowego i wysyłaniu ich do kory, jąder podstawy i podwzgórza,

−

wzgórze jest podstawowym ośrodkiem czucia powierzchniowego,

−

narządy szyszynkowe pełnią funkcję wewnątrzwydzielniczą,

−

podwzgórze jest nadrzędnym ośrodkiem układu autonomicznego,

−

przysadka jest między innymi gruczołem dokrewnym.
Śródmózgowie – środkowa część mózgu u kręgowców, w której znajduje się tzw.

wodociąg mózgu zwany teŜ wodociągiem Sylwiusza łączący III i IV komorę mózgową.
Śródmózgowie łączy się z móŜdŜkiem i rdzeniem przedłuŜonym oraz z międzymózgowiem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dzieli się na konary mózgu i pokrywę śródmózgowia. Śródmózgowie jest ośrodkiem
odruchowym zmysłów wzroku i słuchu.

Tyłomózgowie stanowią móŜdŜek i most. MóŜdŜek jest zbudowany z istoty szarej, która

tworzy  korę  móŜdŜku  i  jądra  móŜdŜku,  oraz  istoty  białej  połoŜonej  w  głębi  móŜdŜku,  gdzie
tworzy  ona  ciało  rdzenne  otaczające  jądra  móŜdŜku.  MóŜdŜek  dostaje  informacje  z  wielu
ośrodków  mózgu,  szybko  je  analizuje  i  odpowiednio  moduluje,  aby  ruchy  były  płynne
i dokładne. Decyduje, które mięśnie mają się kurczyć, a których odruch rozciągania ma być
zahamowany, z jaką siłą etc. MóŜdŜek takŜe stale kontroluje przebieg ruchu i wprowadza do
niego automatyczne poprawki. Podstawowe funkcje móŜdŜku:
–

koordynacja ruchowa,

–

równowaga,

–

tonus (napięcie) mięśni,

–

uczenie się zachowań motorycznych (np. jazda na rowerze),

–

decyduje o płynności i precyzji ruchów dowolnych (współdziała z okolicą ruchową kory
mózgowej).

Topografia i fizjologia nerwów czaszkowych

I nerw czaszkowy – nerw węchowy – nerw czuciowy przewodzący bodźce węchowe.

U  człowieka  składa  się  on  z  około  20  nici  węchowych,  które  odchodzą  od  komórek
węchowych,  mieszczących  się  w  polu  węchowym  jamy  nosa.  Nici  węchowe  wchodzą  do
jamy  czaszki  przez  blaszkę  sitową  kości  sitowej  i  kończą  się  w  opuszce  węchowej.  Nerwy
węchowe prowadzą bodźce czuciowe z górnej części błony śluzowej nosa, gdzie mieszczą się
receptory  węchowe.  Liczne  nerwy  węchowe  biegną  z  jamy  nosowej  przez  otworki  w  kości
sitowej  do  jamy  czaszki,  dochodzą  do  tzw.  opuszki  węchowej,  a  następnie  drogami
węchowymi dochodzą do kory zakrętu hipokampa, gdzie znajduje się korowy ośrodek węchu.
Przy złamaniach postawy czaszki moŜe dojść do uszkodzenia nerwów węchowych i zaburzeń
lub całkowitej utraty węchu.

II nerw czaszkowy – nerw wzrokowy – nerw czuciowy, rozpoczyna się w komórkach

nerwowych połoŜonych w siatkówce, przechodzi przez kanał wzrokowy z oczodołu do jamy
czaszki, gdzie krzyŜuje się (częściowo), tworząc skrzyŜowanie wzrokowe, a następnie wnika
do mózgowia jako pasmo wzrokowe, kierując się do ciał kolankowatych bocznych.

III nerw czaszkowy – nerw okoruchowy – ma charakter mieszany – zawiera włókna

ruchowe,  autonomiczne  (parasympatyczne)  oraz  czuciowe.  Jest  nerwem  ruchowym  gałki
ocznej.  Unerwia  mięsień  dźwigacz  powieki  górnej  oraz  wszystkie  mięśnie  zewnętrzne  oka,
z  wyjątkiem  mięśni  prostego  bocznego  i  skośnego  górnego.  W  skład  nerwu  okoruchowego
wchodzą takŜe włókna przywspółczulne, unerwiające zwieracze źrenicy. Posiada teŜ włókna
czuciowe  przebiegające  od  unerwianych  przez  niego  mięśni.  Jądra  tego  nerwu  znajdują  się
w nakrywce śródmózgowia, na wysokości wzgórków górnych blaszki pokrywy, do przodu od
wodociągu mózgu (jądro początkowe). Obok jądra początkowego komórki parasympatyczne
nerwu  III  tworzą  jądro  dodatkowe  (Westphala-Edingera).  Nerw  okoruchowy  opuszcza  pień
mózgu  w  dole  międzykonarowym,  powyŜej  górnego  brzegu  mostu.  Biegnie  dalej  przez
zatokę jamistą i przez szczelinę oczodołową górną dostaje się do oczodołu.

IV nerw czaszkowy – nerw bloczkowy – ma charakter ruchowy, unerwia mięsień skośny

górny w oczodole. Jego jądro ruchowe leŜy w nakrywce śródmózgowia. Wychodzi on z pnia
mózgu po stronie grzbietowej. Dalej kieruje się na powierzchnię podstawną mózgu i przez
szczelinę oczodołową górną wnika do oczodołu. PoraŜenie tego nerwu powoduje zeza
rozbieŜnego z odchyleniem gałki ocznej ku górze.

V nerw czaszkowy – nerw trójdzielny – najgrubszy nerw czaszkowy. Jest nerwem I łuku

skrzelowego. Ma charakter mieszany (czuciowo-ruchowy). Część czuciowa nerwu
trójdzielnego rozpoczyna się w zwoju trójdzielnym połoŜonym na szczycie piramidy kości

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

skroniowej.  Część  ruchowa  nerwu  rozpoczyna  się  w  jądrze  początkowym  połoŜonym
w moście i wchodzi w skład trzeciej gałęzi. Nerw wychodzi z mózgowia w przednio-bocznej
części  mostu  dwoma  korzeniami:  częścią  większą  (czuciową)  i  częścią  mniejszą  (ruchową).
Oba  korzenie  dochodzą  do  szczytu  piramidy  kości  skroniowej,  gdzie  w  wycisku  nerwu
trójdzielnego tworzą zwój trójdzielny (troisty, Gassera). Od zwoju odchodzą 3 gałęzie:
1.

Nerw oczny V

jest nerwem czuciowym, unerwia oko i oczodół; opuszcza jamę czaszki

przez szczelinę oczodołową górną; dzieli się na gałęzie końcowe:

−

nerw łzowy – unerwia gruczoł łzowy,

−

nerw czołowy – unerwia zatokę czołową, skórę czoła, powiekę górną,

−

nerw nadbloczkowy,

−

nerw nadoczodołowy,

−

nerw nosowo-rzęskowy – unerwia przyśrodkowy kąt oka.

Nerw szczękowy V

jest nerwem czuciowym, unerwia okolice szczęki; opuszcza jamę

czaszki przez otwór okrągły; oddaje 3 gałęzie końcowe:

−

nerw jarzmowy – unerwia okolicę policzka,

−

nerw podoczodołowy – unerwia zęby i dziąsła szczęki,

−

splot zębowy górny – unerwia zęby i dziąsła szczęki.

Nerw Ŝuchwowy V

jest nerwem czuciowo-ruchowym, unerwia czuciowo okolice

Ŝuchwy i skroni oraz ruchowo mięśnie Ŝucia; opuszcza jamę czaszki przez otwór owalny;
oddaje gałęzie:
a)

Grupa przednia:

−

nerw policzkowy – unerwia skórę i śluzówkę policzka,

−

nerw Ŝwaczowy – unerwia mięsień Ŝwacz,

−

nerwy skroniowe głębokie – unerwiają mięsień skroniowy,

−

nerw skrzydłowy boczny – unerwia mięsień skrzydłowy boczny,

−

nerw skrzydłowy przyśrodkowy – unerwia mięsień skrzydłowy przyśrodkowy.

Grupa tylna:

−

nerw  uszno-skroniowy  –  unerwia  staw  skroniowo-Ŝuchwowy,  skórę  skroni
i małŜowinę  uszną;  prowadzi  włókna  pozazwojowe  przywspółczulne  do  ślinianki
przyusznej,

−

nerw językowy – unerwia czuciowo

przednie języka,

−

nerw zębodołowy dolny,

−

nerw Ŝuchowowo-gnykowy – unerwia mięsień Ŝuchwowo-gnykowy i brzusiec
przedni mięśnia dwubrzuścowego (mięśnie szyi),

−

nerw bródkowy – unerwia skórę okolicy bródkowej i śluzówkę wargi dolnej,

−

splot zębowy dolny – unerwia zęby i dziąsła Ŝuchwy.

VI nerw czaszkowy – nerw odwodzący – ma charakter ruchowy. Unerwia mięsień prosty

boczny gałki ocznej. Jego jądro ruchowe leŜy na dnie dołu równoległobocznego (część
mostu). Nerw wychodzi z mózgu za tylną krawędzią mostu. Jego poraŜenie powoduje zeza
zbieŜnego.

VII nerw czaszkowy – nerw twarzowy – wchodzący w skład obwodowego układu

nerwowego.  Jest  nerwem  drugiego  łuku  skrzelowego.  Nerw  ma  charakter  mieszany  –
przewaŜają  w  nim  włókna  ruchowe.  Zawiera  takŜe  włókna  czuciowe,  i  przywspółczulne  –
wydzielnicze (autonomiczne). Włókna ruchowe rozpoczynają się w jądrze początkowym tego
nerwu  połoŜonym  w  moście.  Następnie  biegną  w  przewodzie  słuchowym  wewnętrznym,
w kanale nerwu twarzowego (twarzowego kości skroniowej). Włókna czuciowe rozpoczynają
się  w  zwoju  kolanka  połoŜonym  w  kanale  nerwu  twarzowego.  Wyodrębniają  się  w  postaci
nerwu  pośredniego  i  przewodzą  wraŜenia  smakowe  z

przednich języka. Włókna

przywspółczulne rozpoczynają się w jądrze ślinowym górnym połoŜonym w moście.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Są włóknami wydzielniczymi dla gruczołów łzowych, ślinianki podŜuchwowej, ślinianki
podjęzykowej, gruczołów podniebienia i gruczołów jamy nosowej.

Nerw wychodzi z mózgowia w kącie mostowo-móŜdŜkowym dwoma korzeniami.

Korzeń  grubszy  (ruchowy)  tworzy  właściwy  nerw  twarzowy,  zaś  korzeń  leŜący  bocznie,
zwany  nerwem  pośrednim,  cieńszy  od  poprzedniego  zawiera  włókna  wydzielnicze
i czuciowe.  Nerw  wchodzi  następnie  do  otworu  słuchowego  wewnętrznego  biegnąc  razem
z nerwem  przedsionkowo-  ślimakowym.  Do  tego  miejsca  oba  nerwy  otoczone  są  wypustką
opon  mózgowia.  Nerw  twarzowy  towarzyszy  nerwowi  przedsionkowo-ślimakowemu
dochodząc  z  nim  do  dna  przewodu  słuchowego  wewnętrznego.  Następnie  oddziela  się  od
niego i wraz z nerwem pośrednim przechodzi przez pole nerwu twarzowego w dnie przewodu
do  kanału  nerwu  twarzowego  w  piramidzie  kości  skroniowej,  gdzie  zawraca  ku  tyłowi
i tworzy  kolanko  nerwu  twarzowego.  Tu  znajduje  się  zwój  kolanka.  Następnie  biegnie  ku
tyłowi  i  dołowi  w  ścianie  błędnikowej  (przyśrodkowej)  jamy  bębenkowej.  Przechodzi  tam
pomiędzy  wyniosłością  kanału  półkolistego  bocznego  a  okienkiem  przedsionka.  Na  tym
odcinku nerw twarzowy jest oddzielony od jamy bębenkowej cienką blaszką kostną grubości
1-2mm.  Powoduje  to,  Ŝe  jest  on  często  wciągany  w  procesy  chorobowe  dziejące  się  w  uchu
środkowym. Opuszcza jamę czaszki przez otwór rylcowo-sutkowy wychodząc na zewnętrzną
powierzchnię podstawy czaszki. Tutaj rozgałęzia się w 3 kierunkach: ku dołowi oddając gałąź
do  tylnego  brzuśca  mięśnia  dwubrzuścowego,  ku  tyłowi  oddając  nerw  uszny  tylny  i  ku
przodowi zakręcając i  wnikając prawie poziomo  do ślinianki przyusznej,  tuŜ poniŜej otworu
słuchowego  zewnętrznego  i  bocznie  do  tylnego  brzuśca  mięśnia  dwubrzuścowego,  leŜąc  na
powierzchni  bocznej  gałęzi  Ŝuchwy.  W  śliniance  przyusznej  początkowo  (zwykle)  dzieli  się
na 2 gałęzie a następnie rozkrzewia tworząc splot przyuszniczy.

VIII nerw czaszkowy – nerw przedsionkowo-ślimakowy – unerwiający ucho wewnętrzne.

Nerw ten przekazuje informacje słuchowe ze ślimaka i informacje dotyczące przyspieszeń
liniowych i kątowych z kanałów półkolistych i łagiewki. Nerw VIII początkowo dzieli się na
dwie części:
a)

część przedsionkową z receptorami leŜącymi w:

−

plamkach łagiewki,

−

plamkach woreczka,

−

grzebieniach bańkowych,

część ślimakową (nerw słuchowy) z receptorami leŜącymi w:

−

komórkach rzęsatych wewnętrznych i zewnętrznych narządu Cortiego.

Włókna z części przedsionkowej zbierają się w zwoju przedsionkowym. Włókna z części

ślimakowej zbierają się w zwoju spiralnym ślimaka. Włókna wychodzące z obu zwojów łączą
się w jeden nerw przedsionkowo ślimakowy i razem wnikają do mózgu na granicy mostu
i rdzenia przedłuŜonego. Nerw przedsionkowo-ślimakowy jest pierwszym odcinkiem drogi
słuchowej.

IX nerw czaszkowy – nerw językowo-gardłowy – jest nerwem mieszanym: większą część

nerwu tworzą włókna czuciowe, unerwiające gardło i język; niewielką część stanowią włókna
ruchowe,  przeznaczone  dla  mięśni  gardła  i  wydzielnicze  dla  ślinianki  przyusznej.  Nerw  ten
odchodzi  od  rdzenia  przedłuŜonego  5–6  korzonkami,  które  ukazują  się  w  bruździe  bocznej
tylnej za oliwką. Opuszcza czaszkę przez otwór Ŝyły szyjnej. W obrębie otworu tworzy zwój
górny,  a  po  wyjściu  z  czaszki  –  zwój  dolny,  połoŜony  w  dołku  skalistym.  Po  wyjściu
z czaszki biegnie pomiędzy Ŝyłą szyjną wewnętrzną a tętnicą szyjną wewnętrzną, a następnie
kieruje się ku nasadzie języka i bocznej ścianie gardła.

X nerw czaszkowy – nerw błędny – jeden z nerwów czaszkowych, jest nerwem

mieszanym, prowadzi włókna czuciowe, ruchowe i przywspółczulne NaleŜy do
autonomicznego układu nerwowego (AUN), podobnie jak okoruchowy i twarzowy Unerwia:
opony mózgowo-rdzeniowe, narządy szyi, serce, narządy oddechowe, znaczną część przewodu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

pokarmowego.  Odchodzi  od  rdzenia  przedłuŜonego  za  pośrednictwem  kilku  korzonków.
Opuszcza  czaszkę  przez  przednią  część  otworu  szyjnego  w  czaszce.  W  obrębie  tego  otworu
część czuciowa nerwu tworzy niewielki zwój górny, a po wyjściu z otworu drugi, większy zwój
dolny. Po wyjściu z otworu Ŝyły szyjnej nerw błędny biegnie pomiędzy tętnicą szyjną wspólną
a  Ŝyłą  szyjną  wewnętrzną  we  wspólnej  pochewce  powięziowej.  Z  szyi  przechodzi  do
śródpiersia górnego, a następnie tylnego, przy czym nerw błędny lewy krzyŜuje się od przodu
z łukiem aorty, prawy – z tętnicą podobojczykową prawą. Dalej biegną poza korzeniem płuca,
po  czym  dochodzą  do  przełyku,  gdzie  tworzą  splot  przełykowy,  którego  część  przednia
utworzona jest głównie z gałązek nerwu lewego, a część tylna z gałązek nerwu prawego. Nerwy
błędne tworzą dwa pnie. Prawy pień błędny przechodzi na tylną część przełyku natomiast lewy
na  przednią  Po  przejściu  do  jamy  brzusznej  pnie  błędne  rozgałęziają  się  w  ścianie  Ŝołądka.
W przebiegu nerwu błędnego rozróŜniamy część głowową, szyjną, piersiową i brzuszną.

XI nerw czaszkowy – nerw dodatkowy – ma charakter ruchowy, a jego włókna mają

początek  w  dwóch  jądrach  ruchowych:  jądrze  czaszkowym  nerwu  dodatkowego  oraz  jądrze
rdzeniowym  nerwu  dodatkowego.  Z  jąder  tych  wychodzą  odpowiednio:  korzeń  czaszkowy
i  rdzeniowy,  które  łączą  się  w  tylnym  dole  czaszki,  tworząc  wspólnie  pień  nerwu
dodatkowego. Nerw opuszcza czaszkę przez boczną część otworu szyjnego.

XII nerw czaszkowy – nerw podjęzykowy – jest to nerw ruchowy, rozpoczyna się

w jądrze nerwu podjęzykowego połoŜonym w rdzeniu przedłuŜonym. Opuszcza jamę czaszki
przez  kanał  nerwu  podjęzykowego.  Unerwia  mięśnie  języka.  Odgrywa  rolę  w  akcie  Ŝucia,
połykania  i  artykulacji.  PoraŜenie  nerwu  podjęzykowego  jednostronne  powoduje,  Ŝe
wysunięty  język  zbacza  na  stronę  zdrową  (wiąŜe  się  to  z  przewagą  mięśnia  bródkowo-
językowego).  Obustronne  poraŜenie  nerwu  XII  powoduje  całkowite  poraŜenie  języka
(glossoplegia), utrudniające w bardzo duŜym stopniu mowę, przełykanie i Ŝucie.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń

Jakie funkcje pełni w organizmie człowieka tkanka nabłonkowa?

Jakie komórki wchodzą w skład tkanki kostnej?

Jak zbudowany jest i jaką funkcję spełnia kręgosłup?

Z jakich elementów zbudowany jest narząd Ŝucia człowieka?

Jak scharakteryzujesz budowę i funkcje Ŝołądka?

Jak zbudowane jest drzewa oskrzelowego i jakie są róŜnice anatomiczne pomiędzy
oskrzelem lewym a oskrzelem prawym?

Jaka jest rola przepony w mechanizmie oddychania?

Jakie narządy odpowiedzialne są za produkcję elementów morfotycznych krwi – zarówno
u płodu jak i osoby dorosłej?

Jakie są róŜnice w budowie Ŝył i tętnic?

10.

Jaka jest rola hormonów tarczycy?

11.

Jak zbudowany jest narząd wzroku?

12.

Jak zbudowane jest mózgowie i jaka jest rola poszczególnych części mózgowia?

13.

Na jakie gałęzie dzieli się V nerw czaszkowy – nerw trójdzielny?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj podane zdania i oceń czy są prawdziwe czy fałszywe.

Tabela do ćwiczenia 1

Zdanie

Prawda

Fałsz

Tkanka nabłonkowa powstaje ze wszystkich listków zarodkowych.

W skład komórki nerwowej wchodzą: perikarion, dendryt i liczne aksony.

Kości to bierny narząd ruchu, w których produkowane są elementy morfotyczne
krwi.

Mięśnie Ŝucia, mimiczne oraz gruczoły ślinowe nie wchodzą w skład narządu
Ŝycia.

Komórki okładzinowe Ŝołądka mają istotny udział w gospodarce witaminą B

Krtań w rzucie na kręgosłup rozciąga się od IV do VII kręgu szyjnego.

Przedsionek prawy serca zbiera krew z całego organizmu oprócz płuc.

ACTH to hormon przysadki mózgowej, który pobudza korę nadnerczy do
wydzielania kortyzolu.

Impulsy nerwowe z kubków smakowych są przewodzone do mózgowia przez
następujące nerwy czaszkowe: VII, VIII, IX, X.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować materiał nauczania dotyczący funkcji tkanek, narządów i układów,

zaznaczyć znakiem X w tabeli prawdę lub fałsz,

porównać wyniki w grupie,

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Przyporządkuj hormon do funkcji, jaką spełnia w organizmie człowieka.

Tabela do ćwiczenia 2

Hormon

Funkcja

Prolaktyna

funkcjonowanie komórek śródmiąŜszowych
jąder

Hormon luteinizujący

regulacja gospodarki wodno-elektrolitowej

Oksytocyna

wywołanie laktacji

Melatonina

regulacja gospodarki wapniowej

Parathormon

obkurczanie macicy po porodzie

Mineralokortykosteroidy

synchronizacja cyklu dobowego i zegara
biologicznego

1…… 2…… 3…… 4…… 5…… 6……

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować materiał nauczania dotyczący działania hormonów,

przeczytać pojęcia i opisy zawarte w tabeli,

przyporządkować opis do nazwy hormonu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

porównać wyniki w grupie,

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić rodzaje tkanki łącznej?

scharakteryzować podział stawów?

scharakteryzować budowę i funkcję jelita grubego?

wymienić hormony wydzielane przez przysadkę mózgową?

scharakteryzować budowę ucha środkowego?

scharakteryzować topografię nerwu błędnego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Analizowanie wybranych chorób i zaburzeń metabolicznych

organizmu człowieka

4.2.1. Materiał nauczania

Zmiany chorobowe organizmu człowieka
Gorączka

Jest stanem patofizjologicznym towarzyszącym chorobie polegający na zwiększeniu

ciepłoty  ciała  powyŜej  normy.  Pierwotne  znaczenie  tego  objawu  to  obronna  odpowiedź
organizmu  na  atak  wirusów,  bakterii,  grzybów,  obecność  ciał  obcych,  alergenów,  martwych
fragmentów  tkanek  i  chemicznych  pirogenów.  U  człowieka  mówimy  o  stanie
podgorączkowym,  jeŜeli  temperatura  ciała  wynosi  powyŜej  37°C;  zaś  o  gorączce,  jeśli
przekroczy  38°C.  Po  intensywnym  wysiłku  fizycznym,  pod  wpływem  obfitego  posiłku,
podczas  miesiączkowania  temperatura  zdrowej  osoby  moŜe  wzrosnąć  o  0,5°C.  Zwykle
pomiaru temperatury dokonuje się za pomocą termometru w trzech miejscach:

−

pod pachą (prawidłowa temperatura 36,6°C) – najmniej dokładny pomiar z medycznego
punktu widzenia,

−

w jamie ustnej (prawidłowa temperatura 36,9°C),

−

w odbycie (metoda rektalna, dla niemowląt) (prawidłowa temperatura 37,1°C) –
najdokładniejszy pomiar z medycznego punktu widzenia.
Gorączka trwająca krócej niŜ tydzień prawie zawsze związana jest z jakimś zakaŜeniem.

Gorączka  trwająca  dłuŜej  niŜ  tydzień  zwykle  towarzyszy  powaŜnym  chorobom.  MoŜemy
wyróŜnić  pojęcie  gorączki  o  nieznanej  przyczynie  wówczas,  gdy  temperatura  utrzymuje  się
na  poziomie  powyŜej  38,2°C  i  stan  taki  trwa  powyŜej  3  tygodni,  a  na  podstawie  typowego
wywiadu  i  badania  przedmiotowego  nie  udaje  się  ustalić  rozpoznania.  Gorączka  powyŜej
39°C  męczy  i  osłabia  organizm.  Wyraźnie  przyspiesza  akcję  serca.  Najbardziej  wraŜliwy  na
podwyŜszenie temperatury jest jednak mózg. Utrzymująca się gorączka powyŜej 41,5°C grozi
uszkodzeniem białek w komórkach nerwowych.

Utrata masy ciała

Jest z reguły oznaką powaŜnej choroby somatycznej lub psychicznej. Rzeczywistą utratę

masy  ciała  definiuje  się  jako  zmniejszenie  typowej  masy  ciała  chorego  o  co  najmniej  5%
w okresie do 6 miesięcy. JeŜeli występuje bardziej gwałtowna utrata masy ciała, a zwłaszcza,
jeŜeli  występują  takŜe  inne  objawy  ogólne  (np.:  osłabienie,  gorączka),  choroba  leŜąca
u  podłoŜa  tych  objawów  jest  zwykle  bardzo  powaŜna.  Utrata  masy  ciała  moŜe  wynikać
z  niedostatecznej  w  stosunku  do  zapotrzebowania  metabolicznego  podaŜy  kalorii  lub  ich
przyswajania.

Kaszel

To reakcja odruchowa na podraŜnienie zakończeń nerwowych w błonie śluzowej górnych

dróg oddechowych. Efektem są nagłe skurcze ścian klatki piersiowej, a w szczególności mięśni
wydechowych i oskrzeli z nagłym wyrzucaniem powietrza z płuc i dróg oddechowych. Reakcja
ta  moŜe  być  wywołana  ciałem  obcym  znajdującym  się  w  układzie  oddechowym  lub
uszkodzeniem błony śluzowej górnych dróg oddechowych w przebiegu infekcji (wirusowej lub
rzadziej  bakteryjnej),  moŜe  być  równieŜ  wywołana  podraŜnieniem  nerwów  odpowiedzialnych
za  przewodzenie  impulsu  odruchu  kaszlowego.  Taką  reakcję  wywołuje,  np.:  podraŜnienie
gałęzi  usznej  nerwu  błędnego  –  moŜe  wywołać  odruchową  reakcję  kaszlu  poprzez  gałęzie
gardłowe  tego  nerwu.  WyróŜniamy  dwa  rodzaje  kaszlu  w  zaleŜności  czy  towarzyszy  mu
odkrztuszanie  śluzu  lub  ropy:  kaszel  suchy  i  mokry.  Jest  to  częsty  objaw  chorobowy.  Suchy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kaszel  jest  bardzo  charakterystyczny  dla  przebytych  infekcji  wirusowych  górnych  dróg
oddechowych, w których mimo wyleczenia moŜe się utrzymywać nawet do 4 tygodni od końca
choroby  ze  względu  uszkodzenie  błony  śluzowej  górnych  dróg  oddechowych  i  draŜnienie
zakończeń  nerwowych  mieszczących  się  w  tej  błonie.  Poranny  nawracający  przez  kilka
miesięcy  kaszel  z  odkrztuszaniem,  u  wieloletnich  palaczy  tytoniu  moŜe  świadczyć
o przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc. Kaszel  moŜe równieŜ wywoływać  gruźlica,  choroba
nowotworowa, alergia, astma, zakaŜenie bakteriami atypowymi (Mycoplasma, Chlamydia).

Duszność

Jest to subiektywne odczucie braku powietrza, bardzo często połączone ze wzmoŜonym

wysiłkiem mięśni oddechowych. Podział przyczyn duszności:

−

schorzenia układu oddechowego,

−

schorzenia układu krąŜenia,

−

choroby klatki piersiowej i mięśni,

−

choroby ośrodkowego układu nerwowego,

−

zwiększone zapotrzebowanie na tlen,

−

zmniejszony transport tlenu,

−

psychogenne.
Duszność moŜemy podzielić na ostrą i przewlekłą. Duszność ostra występuje, gdy mamy

do czynienia z: obrzękiem płuc, astmą oskrzelową, odmą opłucnową, zatorem tętnicy płucnej.
Duszność przewlekła powodowana jest przez: astmę oskrzelową, płyn w opłucnej, przewlekłą
niewydolność serca, rozedmę płuc, zmiany naciekowe płuc.

Innym podziałem duszności jest podział ze względu na pochodzenie i tak wyróŜniamy:

duszność sercową (obrzęk płuc, astma sercowa, niewydolność serca prawostronna, zator
płuc), duszność płucną (odma płucna, płyn w jamie opłucnowej, astma oskrzelowa, rozedma
płuc, nacieki płucne) oraz inne (wstrząs, niedokrwistość, lęki, fobie, zatrucie NO, CO).

Krwioplucie

To objaw chorobowy, polegający na wykrztuszaniu z dróg oddechowych krwi lub

plwociny  z  zawartością  krwi.  Najczęściej  do  krwioplucia  dochodzi  w  wyniku:  stanu
zapalnego  z  następową  proliferacją  naczyń,  mających  zwiększoną  skłonność  do  krwawienia
(gruźlica,  rozstrzenie  oskrzeli);  naciekania  naczyń  i  ich  uszkodzenia  w  procesach
nowotworowych; wzrostu ciśnienia w lewym przedsionku serca, powodującego nadciśnienie
płucne  (zwęŜenie  zastawki  mitralnej,  niewydolność  serca  lewokomorowa).  Najczęściej
krwioplucie towarzyszy:

−

zapaleniu oskrzeli,

−

rozstrzeniu oskrzeli,

−

rakowi płuca,

−

gruźlicy,

−

zatorowości płucnej,

−

niewydolności lewokomorowej serca.

Obrzęk

To stwierdzane w badaniu fizykalnym gromadzenie się płynu w przestrzeni

pozakomórkowej i w jamach ciała. Powstaje na skutek zaburzenia równowagi między
czynnikami dąŜącymi do zatrzymania płynu w naczyniach oraz czynników prowadzących do
przedostawania się płynu poza ich światło. Obrzęk moŜe być spowodowany zgromadzeniem
przesięku lub wysięku. Obrzęki moŜemy podzielić na:

−

uogólnione,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zlokalizowane w jamach ciała: otrzewnej – wodobrzusze; osierdziu; opłucnej, w układzie
komorowym mózgu – wodogłowie.
Przyczyny powstawania obrzęków wiąŜą się z typem zgromadzonego płynu. Wysięk

powstaje  w  wyniku  wzrostu  przepuszczalności  kapilar  tak  jak  ma  to  miejsce  w  przypadku
reakcji  alergicznej,  posocznicy,  oparzeniu.  Przesięk  powstaje  w  wyniku:  wzrostu  ciśnienia
hydrostatycznego  w  kapilarach;  utrudnienia  odpływu  Ŝylnego;  marskości  wątroby;
zwiększenia objętości osocza spowodowane zatrzymaniem sodu; utrudnienia odpływu limfy;
spadku  ciśnienia  onkotycznego  białek  osocza;  retencji  tkankowej  sodu  i  następowym
zatrzymaniem wody.

Zaparcie

To utrudnione lub zbyt rzadkie oddawanie stolca. Osoby zdrowe oddają zazwyczaj 1–2

dobrze  uformowane  stolce  dziennie,  czasem  stolec  co  drugi  dzień.  Zaparcie  jest  jedną
z  najczęstszych  dolegliwości.  Występuje  czasem  u  osób  zdrowych  spoŜywających  pokarmy
z  małą  zawartością  płynów  i  błonnika,  prowadzących  siedzący  tryb  Ŝycia,  u  osób
w podeszłym wieku i noworodków oraz u kobiet w zaawansowanej ciąŜy. Często towarzyszy
zaburzeniom  czynnościowym  jelita  grubego,  zwłaszcza  u  kobiet,  jako  tzw.  zaparcie
nawykowe. W zaparciach kał jest zazwyczaj twardy i suchy, oddawany z wysiłkiem. Zaparcie
moŜe być równieŜ wywołane przyczynami:

−

mechanicznymi, np.: zwęŜenie jelit przez naciek nowotworowy lub zapalny; blizny; ucisk
z zewnątrz; niedroŜność jelit,

−

toksycznymi, np.: zatrucie ołowiem i arsenem; po podaniu niektórych leków, jak opium
i atropiny,

−

czynnościowymi, np.: zaparcia atoniczne u starców i obłoŜnie chorych, choroby
gorączkowe, zaparcie spastyczne.

Biegunka

To objaw chorobowy polegający na znacznym zwiększeniu liczby wypróŜnień w ciągu

doby, lub zmianą konsystencji stolca na płynną lub półpłynną. Biegunką określa się równieŜ
stan, gdy nawet jednorazowo w stolcu pojawia się treść patologiczna, taka jak śluz, ropa lub
krew.  Biegunce  towarzyszy  wzmoŜona  perystaltyka  jelit  i  często  kurczowe  bóle  brzucha.
Biegunka ostra – to stan chorobowy trwający do 10 dni, natomiast utrzymywanie się objawów
chorobowych  ponad  10  dni  nosi  nazwę  biegunki  przewlekłej.  Istnieje  wiele  przyczyn
występowania  biegunki,  z  których  najczęstsze  to  infekcje  przewodu  pokarmowego  na  tle
zakaŜeń:

−

wirusowych,

−

bakteryjnych  –  związanych  z  bezpośrednim  zakaŜeniem  bakteryjnym;  związanych
z  działaniem  endotoksyn  bakteryjnych;  pierwotniakowych;  biegunki  niezakaźne
(np. w przebiegu wrzodziejącego zapalenia jelita grubego).

Dziedziczność i choroby uwarunkowane genetycznie

Dziedziczność to jedna z podstawowych cech organizmów Ŝywych polegająca na

przekazywaniu  informacji  genetycznej  z  pokolenia  na  pokolenie;  dziedziczność  pozwala
utrzymywać  podstawowe  cechy  gatunkowe  i  tłumaczy  podobieństwo  rodziców  i  dzieci.
Cechy  osobnika  uwarunkowane  są  genetycznie,  ale  jednocześnie  zaleŜą  w  duŜej  mierze  od
wpływów  środowiska.  Podstawowe  pojęcia  dotyczące  dziedziczności  opracował  Grzegorz
Mendel, uwaŜany za ojca współczesnej  genetyki. Dziedziczność zachodzi za pośrednictwem
komórek  rozrodczych,  w  których  zawarta  jest  informacja  genetyczna  przekazana  przez
kaŜdego  z  rodziców;  geny  ulegają  segregacji  (na  dominujące  i  recesywne)  i  w  wyniku
połączenia  się  gamet  w  procesie  zapłodnienia  powstają  osobniki  o  róŜnych  kombinacjach

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

genów  obojga  rodziców;  zespół  genów  wyznaczających  właściwości  organizmu  nazywa  się
genotypem, przy czym cechy recesywne nie ulegają ujawnieniu, ale mogą być przekazywane
następnym  pokoleniom;  powstały  w  wyniku  współdziałania  informacji  genetycznej
i środowiska zespół cech organizmu danego osobnika określa się mianem fenotypu.

WyróŜniamy 5 typów dziedziczenia. Sposób dziedziczenia danej cechy uzaleŜniony jest

od połoŜenia genu, który ją warunkuje dziedziczenie:

−

autosomalne recesywne lub dominujące – gdy gen jest umiejscowiony w jednym
z autosomów,

−

sprzęŜone z chromosomem X – gdy gen znajduje się w chromosomie X,

−

wieloczynnikowe – gdy w proces dziedziczenia zaangaŜowane jest więcej niŜ jeden gen,

−

mitochondrialne – gdy gen jest połoŜony w genomie mitochondrialnym.
O chorobach uwarunkowanych genetycznie mówimy wówczas, gdy schorzenie

spowodowane przez mutacje jednego lub więcej genów lub teŜ aberrację chromosomową jest
przekazywane  w  rodzinie  w  kolejnym  pokoleniu.  Szacuje  się,  Ŝe  częstość  wystąpienia
choroby  uwarunkowanej  genetycznie  zaleŜy  od  częstości  występowania  mutacji
odpowiedzialnej  za  daną  chorobę.  W  niektórych  przypadkach  ryzyko  wystąpienia  choroby
uwarunkowanej  genetycznie  jest  większe  niŜ  tzw.  ryzyko  populacyjne.  Dotyczy  to  przede
wszystkim  rodzin,  w  których  poprzednio  zanotowano  wystąpienie  określonej  choroby
dziedzicznej, a takŜe małŜeństw między krewnymi.

Tradycyjny podział chorób genetycznych oparty jest na podstawowych prawach

dziedziczenia:

−

choroby jednogenowe,

−

choroby wieloczynnikowe,

−

aberracje chromosomowe.
Choroby jednogenowe – monogenowe – choroby spowodowane mutacjami pojedynczych

genów.  Wśród  dziedziczenia  jednogenowego  moŜemy  wyróŜnić  dziedziczenie  autosomalne
recesywne,  autosomalne  dominujące,  sprzęŜone  z  chromosomem  X  dominujące  oraz
sprzęŜone z chromosomem X recesywne.

W przypadku dziedziczenia autosomalnego dominującego choroba ujawnia się juŜ

u heterozygot z jednym nieprawidłowym allelem (drugi allel z pary jest prawidłowy); ryzyko
zachorowania jest jednakowe dla obu płci; ryzyko przekazania choroby jest stałe i nie zaleŜy
od liczby posiadanych juŜ zdrowych lub chorych dzieci. Do chorób dziedziczących się w ten
sposób zalicza się:

−

rodzinną hipercholesterolemię,

−

torbielowatość nerek u dorosłych,

−

pląsawicę Huntingtona,

−

sferocytozę wrodzoną,

−

zespół Marfana,

−

achondroplazję,

−

neurofibromatozę.
Dla dziedziczenia autosomalnego recesywnego charakterystyczne są następujące cechy:

−

choroba ujawnia się u homozygot pod względem zmutowanego genu,

−

heterozygoty z jednym nieprawidłowym genem są zdrowymi nosicielami,

−

prawdopodobieństwo wystąpienia choroby jest takie samo dla oby płci,

−

jeśli oboje rodzice są heterozygotycznymi nosicielami mają 25% ryzyko urodzenia
dziecka chorego-pojawienie się choroby w rodzinie jest związane z nosicielstwem
rodziców.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Choroby dziedziczone autosomalnie recesywnie:

−

mukowiscydoza,

−

fenyloketonuria,

−

rdzeniowy zanik mięśni,

−

głuchota wrodzona,

−

niedokrwistość sierpowatokrwinkowa,

−

galaktozemia,

−

albinizm.
Do najbardziej charakterystycznych cech dziedziczenia recesywnego sprzęŜonego

z chromosomem X naleŜą:

−

objawy choroby wykazują tylko męŜczyźni,

−

kobiety są nosicielkami mutacji genowej, nie wykazują cech choroby,

−

częstość występowania mutacji genowej wśród kobiet jest dwukrotnie większa niŜ wśród
męŜczyzn,

−

wszyscy synowie chorego ojca są zdrowi,

−

wszystkie córki chorego ojca są nosicielkami nieprawidłowego genu.
Choroby recesywne sprzęŜone z chromosomem X to:

−

daltonizm,

−

dystrofia mięśniowa Duchenne`a,

−

dystrofia mięśniowa Beckera,

−

hemofilia A i B,

−

„rybia łuska”,

−

upośledzenie umysłowe związane z chromosomem X.
Dziedziczenie dominujące sprzęŜone z chromosomem X ma następujące cechy:

−

choroba ujawnia się juŜ u heterozygot, czyli kiedy tylko jeden allel z pary jest
nieprawidłowy,

−

chorują zarówno kobiety jak i męŜczyźni,

−

nie ma dziedziczenia z ojca na syna,

−

u kobiet objawy choroby są słabiej wyraŜone,

−

chora kobieta (heterozygota) ma 50% ryzyka, Ŝe jej potomstwo będzie chore,

−

chory ojciec będzie miał wszystkie córki chore, ale wszyscy synowie chorego ojca będą
zdrowi.
Choroby dominujące sprzęŜone z chromosomem X:

−

krzywica oporna na witaminę D,

−

zespół Retta,

−

zespół Aicardi – Goutieres,

−

wrodzone nieotrzymanie barwnika.
Choroby mitochondrialne są przekazywane wyłącznie w linii Ŝeńskiej – przez chorą

matkę. Chorują zarówno kobiety jak i męŜczyźni. Jeśli matka jest chora to wszystkim swoim
dzieciom  przekaŜe  nieprawidłowe  geny.  Jeśli  ojciec  jest  chory  to  nie  ma  Ŝadnego  ryzyka
przekazania choroby mitochondrialnej potomstwu. Objawy i stopień cięŜkości choroby mogą
się  róŜnić  między  rodzeństwem.  Przykładem  chorób  mitochondrialnych  mogą  być:  zanik
nerwów wzrokowych Lebera, neuropatie, miopatie, encefalopatie.

Choroby uwarunkowane wieloczynnikowo, to choroby, które są wynikiem zarówno

predyspozycji genetycznej jak i czynnikami środowiskowymi. Do chorób uwarunkowanych
takim typem dziedziczenia zaliczamy:

−

nadciśnienie tętnicze,

−

miaŜdŜycę,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

łuszczycę,

−

skazę atopową,

−

schizofrenię,

−

chorobę Alzheimera,

−

cukrzycę insulinoniezaleŜną,

−

nowotwory.

Choroby związane z aberracjami chromosomowymi

Aberracja chromosomowa (mutacja chromosomowa) – zaburzenie polegające na zmianie

struktury lub liczby chromosomów. Do aberracji chromosomowych moŜe dochodzić
spontanicznie lub pod wpływem czynników mutagennych.

Anomalie liczbowe to aneuploidie i poliploidie. Są skutkiem nieprawidłowo

przebiegającego procesu rozdziału chromosomów podczas podziału komórki. U człowieka na
poziomie całego organizmu (tzn. prawie kaŜda jądrzasta komórka organizmu winna zawierać
ową zmianę) zdecydowana większość mutacji liczby chromosomów autosomalnych jest
letalna. Wyjątki to zespoły:

−

Downa – trisomia 21,

−

Edwardsa – trisomia 18,

−

Patau`a – trisomia 13.
Zmiany liczby chromosomów płciowych kariotypowo opisujemy następująco:

−

zespół Turnera X0,

−

zespół Klinefeltera XXY,

−

zespół XXX,

−

zespół XYY.
Anomalie strukturalne są to zmiany powstające na skutek pęknięć a następnie łączenia się

odcinków  w  zmienionym  porządku.  Mają  one  ogromne  znaczenie  dla  ewolucji,  poniewaŜ
zmieniają  połoŜenie  genów,  a  tym  samym  wpływają  na  szansę  rekombinacji.  Do  anomalii
strukturalnych zaliczamy:

−

delecję (deficjencje) – utrata odcinka chromosomu,

−

inwersję – odwrócenie fragmentu chromosomu o 180°,

−

duplikację – powielenie odcinka chromosomu,

−

translokację – przeniesienie odcinków między niehomologicznymi chromosomami,

−

pęknięcie centromeru – rozdzielenie ramion chromosomu,

−

chromosom pierścieniowy – powstaje, kiedy ramiona chromosomu łączą się tworząc
pierścień; zazwyczaj towarzyszy temu delecja fragmentów połoŜonych na końcach
chromosomu.

Mechanizmy odporności wrodzonej i nabytej

Układ immunologiczny zapewnia organizmowi odporność, czyli zdolność do obrony przed

mikroorganizmami i pasoŜytami, zapewnia niewraŜliwość na ich działanie chorobotwórcze.

OdróŜnia się odporność wrodzoną i nabytą. Zasadnicza róŜnica polega na tym, Ŝe

odporność wrodzona (filogenetycznie starsza) działa na zasadzie odróŜniania jedynie komórek
obcych od własnych, natomiast odporność nabyta uwzględnia indywidualne właściwości obcej
komórki. Dlatego odporność wrodzona nazywana jest teŜ nieswoistą a nabyta swoistą. Ponadto
odporność  nabyta  róŜni  się  od  wrodzonej  zdolnością  zapamiętywania  obcej  komórki,  a  ściślej
związanego  z  nią  charakterystycznego  związku  chemicznego  określanego  jako  antygen,  co
objawia się znacznie silniejszą i szybszą reakcją na powtórne wtargnięcie antygenu, czego nie
obserwuje  się  w  odporności  wrodzonej.  Odporność  wrodzona  i  nabyta  wykorzystują  róŜne
mechanizmy reagowania, które jednak działają w tym samym kierunku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odporność wrodzona

WyróŜniamy następujące elementy składowe odporności wrodzonej:
Skóra – zdrowa skóra jest dla bakterii właściwie nieprzenikliwa. Skaleczenie stwarza

jednak duŜą moŜliwość infekcji.

śołądkowy kwas solny – niszczy on bakterie spoŜyte z pokarmem. W normalnych

warunkach jedynie niewielkiej części drobnoustrojów chorobotwórczych udaje się przełamać
tą barierę.

Śluz i rzęski w drogach oddechowych – bakterie dostające się z powietrzem

oddechowym zostają uwięzione przez śluz, a następnie wyrzucone na zewnątrz przez ruch
rzęsek wzmocniony kaszlem i kichaniem.

Substancje obronne – liczne komórki i wydzieliny ustrojowe zawierają enzym lizozym.

Enzym ten atakuje błonę licznych bakterii. Uszkodzona błona zostaje rozpuszczona przez
układ enzymatyczny zwany układem dopełniacza.

Komórki odpornościowe (fagocyty) – mają zdolność do niszczenia obcych komórek

i rozkładania ich za pomocą swoich enzymów. NaleŜą tu: granulocyty kwasochłonne
i obojętnochłonne oraz makrofagi.

Odporność nabyta

Odporność nabyta funkcjonuje w oparciu o zasadę odróŜniania nie tylko „obcego” od

„własnego”,  ale  jest  w  stanie  odróŜnić  indywidualne  cechy  cząsteczek  wnikających  do
organizmu. Cząsteczki będące nośnikami tych cech określane są mianem antygenów. Dzięki
temu  odporność  nabyta  ma  charakter  swoisty,  a  zaleŜnie  od  działających  efektorów
(wykonawców)  odpowiedzi  jest  to  odpowiedź  humoralna  lub  komórkowa.  Obok  swoistości
odporność nabyta ma zdolność zapamiętywania antygenu, przez co jego ponowne wniknięcie
powoduje  reakcję  szybszą  i  silniejszą.  W  odpowiedzi  typu  humoralnego  biorą  udział
przeciwciała obecne we krwi, chłonce i płynach tkankowych, a takŜe przeciwciała obecne na
powierzchni  komórek.  Są  one  takŜe  w  wydzielinach  śluzowo-surowiczych,  np.:  dróg
oddechowych  lub  przewodu  pokarmowego,  a  więc  znajdują  się  równieŜ  w  pierwszej  linii
obrony.

Przeciwciała są wytwarzane przez limfocyty B po kontakcie z antygenem (np. bakterią).

W odpowiedzi typu komórkowego z antygenem reagują bezpośrednio komórki – limfocyty T.
Odpowiedź  tą  określamy  jako  późną,  gdyŜ  komórki  do  miejsca  wniknięcia  antygenu
przybywają  po  ok.  24  godzinach.  Najczęściej  określony  antygen  wywołuje  jednocześnie
odpowiedź  immunologiczną  typu  humoralnego  i  komórkowego.  W  odpowiedzi
immunologicznej wyróŜniamy dwie fazy:

−

fazę indukcji – w której limfocyty łączą się z antygenem i zaczynają mnoŜyć się
i róŜnicować w komórki wykonawcze,

−

fazę wykonawczą – w której liczne nowo wytworzone komórki odpowiadają na antygen:
limfocyty B uwolnieniem przeciwciał, a limfocyty T bezpośrednio łącząc się
z antygenem i go unieszkodliwiając.
Na kaŜdym etapie odpowiedzi immunologicznej istnieje ścisła kooperacja i uzupełnianie

się mechanizmów odporności wrodzonej (nieswoistej) i nabytej (swoistej).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podstawowe zaburzenia przemiany materii
Cukrzyca

To, zgodnie z definicją WHO, grupa chorób metabolicznych charakteryzująca się

hiperglikemią  wynikającą  z  defektu  wydzielania  lub  działania  insuliny.  Przewlekła
hiperglikemia  wiąŜe  się  z  uszkodzeniem,  zaburzeniem  czynności  i  niewydolnością  róŜnych
narządów,  szczególnie  oczu,  nerek,  nerwów,  serca  i  naczyń  krwionośnych.  Najczęstsze
postacie

cukrzycy

wynikają

zmniejszonej

wraŜliwości

tkanek

insulinę

(insulinooporność)  oraz  upośledzenia  wydzielania  insuliny  (w  cukrzycy  typu  2),  niedoboru
insuliny związanego z niszczeniem komórek β wysp trzustki (w cukrzycy typu 1) bądź zmian
hormonalnych  związanych  z  okresem  ciąŜy  (cukrzyca  cięŜarnych).  Ostatecznie  wszystkie
postacie  cukrzycy  wynikają  z  niezdolności  komórek  beta  do  produkcji  wystarczającej  ilości
insuliny, która mogłaby zapobiec hiperglikemii.

Zasadą współczesnej terapii cukrzycy jest leczenie wszystkich zaburzeń towarzyszących

chorobie,  a  nie  tylko  kontrola  gospodarki  węglowodanowej.  DąŜenie  do  normalizacji  masy
ciała,  zwiększenie  aktywności  fizycznej,  właściwa  dieta,  leczenie  częstych  w  cukrzycy
zaburzeń  lipidowych,  nadciśnienia  tętniczego  i  innych  chorób  układu  krąŜenia  oraz
utrzymywanie  glikemii  w  przedziale  wartości  moŜliwie  najbardziej  zbliŜonym  do
niecukrzycowych  (normoglikemia)  zmniejsza  ryzyko  rozwoju  powikłań  choroby.
Podstawowym objawem cukrzycy jest podwyŜszenie stęŜenia glukozy we krwi. W zaleŜności
od  zaawansowania  choroby  moŜe  ono  występować  jedynie  po  spoŜyciu  węglowodanów  lub
niezaleŜnie  od  niego.  Prawidłowa  glikemia  na  czczo  to  60–99  mg/dl  (3,4–5,5  mmol/l),
w 2 godzinie  testu  doustnego  obciąŜenia  glukozą  glikemia  poniŜej  140  mg/dl  (7,8  mmol/l).
NiŜsze stęŜenie glukozy oznacza hipoglikemię, a wyŜsze oznacza:
1)

Stan przedcukrzycowy, czyli:

−

nieprawidłową glikemię na czczo: 100–125 mg/dl (5,6–6,9 mmol/l) i/lub

−

nieprawidłową tolerancję glukozy: w 2 godzinie testu doustnego obciąŜenia glukozą
glikemia 140–199 mg/dl (7,8–11 mmol/l).

Cukrzycę, gdy:

−

stęŜenie glukozy zmierzone o dowolnej porze doby przekracza 200 mg/dl i występują
objawy hiperglikemii (polidypsja, poliuria),

−

dwukrotnie poziom glukozy na czczo przekracza 126 mg/dl (7,0 mmol/l),

−

w 2 godzinie testu doustnego obciąŜenia glukozą poziom glukozy przekracza
200mg/dl (11,1 mmol/l).

Hiperurykemia

Stan chorobowy charakteryzujący się podwyŜszonym poziomem kwasu moczowego we

krwi.  Górna  granica  normy  wynosi:  dla  kobiet  –  360  µmol/L  (6  mg/dL),  dla  męŜczyzn
400 µmol/L (6,8mg/dL). Hiperurykemia moŜe być spowodowana nadmiernym wytwarzaniem
kwasu  moczowego  lub  zmniejszonym  wydalaniem  tej  substancji  przez  nerki  albo  wysokim
poziomem fruktozy w diecie.

Hipercholesterolemia

PodwyŜszone powyŜej normy stęŜenie cholesterolu w osoczu krwi. Nie jest to

schorzenie,  ale  nieprawidłowość  metaboliczna,  która  moŜe  towarzyszyć  innym  chorobom
i jest waŜnym czynnikiem ryzyka wystąpienia wielu chorób układu krąŜenia. Termin ten jest
ściśle  powiązany  z  pokrewnymi  określeniami:  hiperlipidemia  oraz  hiperlipoproteinemia.
Hipercholesterolemia  moŜe  być  stanem  wtórnym,  który  występuje  w  przebiegu  niektórych
chorób – mówimy wówczas o hipercholesterolemii wtórnej.

Najczęstsze przyczyny wystąpienia hipercholesterolemii wtórnej to:

−

cukrzyca i zespół metaboliczny,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

niektóre choroby nerek (np. zespół nerczycowy),

−

niedoczynność tarczycy,

−

Ŝółtaczka cholestatyczna,

−

anoreksja.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń

Jakie zmiany w fizjologii człowieka powoduje gorączka?

PodraŜnienie, którego nerwu czaszkowego moŜe spowodować kaszel?

Jakie są najczęstsze przyczyny duszności?

Jakie występują typy dziedziczenia cech?

Jakie cechy są najbardziej charakterystyczne dla dziedziczenia autosomalnego
recesywnego?

Jakie mechanizmy składają się na odporność wrodzoną?

Jakie są najczęstsze przyczyny hipercholesterolemii wtórnej?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj zdania w tabeli i oceń czy są prawdziwe czy fałszywe.

Tabela do ćwiczenia 1

Zdanie

Prawda

Fałsz

Rzeczywistą utratę masy ciała definiuje się jako zmniejszenie typowej masy ciała
chorego o co najmniej 10% w ciągu roku czasu.

Niewydolność lewej komory serca nie moŜe być przyczyną krwioplucia.

Biegunka ostra to stan chorobowy trwający do 10 dni.

Mukowiscydoza naleŜy do chorób dziedziczonych w sposób autosomalny
recesywny.

Zespół Downa określany jest w genetyce jako trisomia 21.

Hiperurykemię rozpoznasz, gdy stęŜenie kwasu moczowego u męŜczyzny wynosi
powyŜej 6,8 mg/dl.

W drugiej godzinie testu doustnego obciąŜenia glukozą, stęŜenie glukozy u osoby
zdrowej powinno wynosić do 7,8 mmol/l.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować materiał nauczania dotyczący wybranych chorób i zaburzeń metabolicznych,

zaznaczyć znakiem X w tabeli prawdę lub fałsz,

porównać wyniki w grupie,

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Przyporządkuj wartości liczbowe poziomu glikemii odpowiednim określeniom

dotyczącym gospodarki węglowodorowej.

Tabela do ćwiczenia 2

Wartości liczbowe poziomu glikemii na czczo

Określenie gospodarki węglowodanowej

100–125 mg/dl

cukrzyca

w 2 h testu obciąŜenia glukozy 140–199 mg/dl

normoglikemia

60–99 mg/dl

nieprawidłowa tolerancja glukozy

w 2 h testu obciąŜenia glukozy > 200 mg/dl

nieprawidłowa glikemia na czczo

> 126 mg/dl

cukrzyca

1…… 2…… 3…… 4…… 5……

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować materiał nauczania dotyczący gospodarki węglowodorowej,

przeanalizować wartości i opisy zawarte w tabeli,

przyporządkować odpowiednią wartość liczbową poziomu glikemii określeniu
gospodarki węglowodanowej,

porównać wyniki w grupie,

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić choroby związane z zaburzeniem liczby chromosomów?

wymienić przyczyny zaparć?

scharakteryzować rolę limfocytów B w odporności nabytej?

scharakteryzować przyczyny wtórnej hipercholesterolemii?

zdefiniować pojęcie obrzęku?

wymienić i scharakteryzować typy cukrzycy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Analizowanie budowy i funkcji układu stomatognatycznego

4.3.1. Materiał nauczania

Budowa układu stomatognatycznego i funkcje jamy ustnej

Podstawową składową układu stomatognatycznego jest jama ustna wraz z jej organami.

Jest początkowym odcinkiem przewodu pokarmowego gdzie odbywa się zwilŜanie pokarmu,
kształtowanie  kęsów  oraz  przesuwanie  ich  ku  tyłowi.  Jest  narządem  smaku  kontrolującym
spoŜywany  pokarm,  bierze  udział  w  artykulacji.  Jama  ustna  jest  ograniczona  przez  wargi,
policzki,  podniebienie  i dno  jamy  ustnej.  Mięśnie  Ŝucia,  mimiczne  oraz gruczoły  ślinowe  są
równieŜ częścią narząd Ŝucia. Charakterystycznym tylko dla układu ruchowego narządu Ŝucia
elementem jest to, Ŝe na czynność mięśni tego układu mają wpływ receptory wychodzące ze:
stawów skroniowo-Ŝuchwowych, zębów i przyzębia.

Układ stomatognatyczny jest przestrzenią o kształcie czworościanu, podstawą, którego są

wyrostki podniebienne szczęki oraz blaszki poprzeczne kości podniebiennych, wierzchołkiem
natomiast jest okolica kości gnykowej. WyróŜnia się następujące funkcje układu
stomatognatycznego:

−

Ŝucie,

−

mowa,

−

połykanie,

−

oddychanie,

−

kreowanie wyglądu zewnętrznego.

Budowa przyzębia
Przyzębie

UmoŜliwia prawidłową czynność uzębienia w czasie Ŝucia pokarmów, formowania

kęsów  oraz  fonacji.  Jest  zespołem  tkanek  otaczających  ząb.  Przyzębie  dzieli  się  na
wierzchołkowe  oraz  brzeŜne,  które  składa  się  z  dziąsła,  ozębnej,  cementu  i  wyrostka
zębodołowego.

Dziąsło

Jest przedłuŜeniem błony śluzowej jamy ustnej, pokrywającym wyrostek zębodołowy

szczęki i Ŝuchwy. Pokryte jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, częściowo
rogowaciejącym. Zdrowe dziąsło ma zabarwienie bladoróŜowe.

W dziąśle wyróŜniamy:

−

brodawki międzyzębowe, wypełniające przestrzenie międzyzębowe, aŜ do punktów
stycznych,

−

dziąsło brzeŜne (wolne) – szerokości ok. 1,5 mm – stanowi fałd błony śluzowej otaczającej
szyjki zębów,

−

dziąsło zębodołowe (przyczepione) – 1–10 mm – zrośnięte jest z bogato unaczynioną
okostną wyrostka zębodołowego.
Przyczep dziąsła do zęba sięga niŜej niŜ krawędź dziąsła w stosunku do korony. Dzięki

temu powstaje kieszonka dziąsłowa, której dno stanowi przyczep nabłonkowy dziąsła.
Przyczep nabłonkowy jest częścią nabłonka łączącego, powstałego z nabłonka wewnętrznego.

Kieszonka fizjologiczna w prawidłowych warunkach ma 0,5–1,5 mm.
Wyrostek zębodołowy, utrzymujący zęby w jamie ustnej, jest częścią kości szczęki

i Ŝuchwy. Składa się z:

−

blaszki zbitej zewnętrznej,

−

blaszki zbitej z drobnymi otworkami dla naczyń i nerwów, graniczącej z ozębną,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

kości gąbczastej między dwoma blaszkami.
Cement korzeniowy pokrywa powierzchnię korzenia zęba, chroniąc go przed

szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi. Utrzymuje prawidłową szerokość szpary ozębnowej
oraz stanowi miejsce przyczepienia jej włókien.

Ozębna

Wypełnia przestrzeń między cementem korzeniowym, a kością wyrostka zębodołowego,

łącząc jednocześnie obie struktury.

Zbudowana jest z dwóch typów tkanki łącznej włóknistej o układzie regularnym oraz

tkanki łącznej wiotkiej, bogatej w komórki, naczynia i nerwy.

W ozębnej moŜna wyróŜnić następujące elementy strukturalne:

−

grube  pęczki  włókien  kolagenowych  –  głównie  typu  I  (grube  włókna  zbudowane
z prąŜkowanych fibryli), ale takŜe III (włókna srebrochłonne tworzące sieci) i V (cienkie
fibryle  w  blaszkach  podstawnych)  oraz  znikoma  ilość  kolagenu  typu  IV  w  błonach
podstawnych naczyń krwionośnych; włókien elastycznych oraz włókien oksytalanowych,
wykazujące bardzo zróŜnicowany przebieg. Włókna, których jedne końce są wbudowane
w  cement,  a  drugie  w  kość  zbitą  wyrostka  zębodołowego,  określane  są  jako  włókna
Sharpey'a,

−

tkankę łączną wiotką zawierającą charakterystyczne dla niej w tej lokalizacji komórki
(fibroblasty, osteoblasty, osteoklasty, cementoblasty, komórki tuczne, makrofagi,
zmienne ilości granulocytów i limfocytów) oraz bezpostaciową istotę międzykomórkową
zawierającą glikozaminoglikany, proteoglikany i glikoproteidy,

−

bardzo liczne naczynia krwionośne oraz naczynia limfatyczne,

−

liczne włókna nerwowe rdzenne i bezrdzenne pochodzące z nerwów miazgi, zębodołu
i dziąsła.

Ozębna pełni następujące funkcje:

−

utrzymuje ząb w zębodole,

−

amortyzuje działanie sił mechanicznych w trakcie Ŝucia,

−

wytwarza włókna, kość oraz cement, dzięki obecności fibroblastów, osteoblastów
i cementoblastów,

−

moŜe resorbować kość, cement i włókna,

−

odŜywia ząb i pośredniczy przy odczuwaniu dotyku, ucisku i bólu.

Budowa języka

Język jest wałem mięśniowym połoŜonym na dnie jamy ustnej i pokrytym śluzówką.

W obrębie języka moŜemy wyróŜnić: nasadę, trzon i koniec języka oraz grzbiet
i powierzchnię dolną. Śluzówka języka jest wilgotna, róŜowa, pokryta licznymi brodawkami
językowymi. Brodawki języka to wyrostki tkanki łącznej, które wystają ponad powierzchnię
śluzówki i są pokryte nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. U człowieka występuje sześć
rodzajów brodawek, które dzielimy na brodawki mechaniczne (słuŜą do pobierania,
rozdrabniania pokarmu) oraz brodawki smakowe (zawierające kubki smakowe):

Mechaniczne:

−

nitkowate (najmniejsze i najliczniejsze),

−

stoŜkowate,

−

soczewkowate,
Smakowe:

−

grzybowate (większe),

−

okolone (największe),

−

liściaste (występują po bocznej stronie języka).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Czubek języka najsilniej reaguje na substancje mające słodki smak, boki języka – na

substancje kwaśne, same brzegi i części zbliŜające się ku tyłowi – na substancje słone, a sam
tył języka najlepiej odbiera smak gorzki. Błona śluzowa języka na powierzchni dolnej łączy
się z błoną śluzową dna jamy ustnej za pomocą wędzidełka języka. Zrąb języka utworzony
jest przez mięśnie poprzecznie prąŜkowane w obrębie, których moŜemy wyróŜnić:

−

mięśnie własne języka – mięsień podłuŜny górny i dolny, mięsień poprzeczny i pionowy
języka,

−

mięśnie dochodzące – zapewniają językowi duŜą ruchomość, naleŜą do nich: mięsień
bródkowo-językowy, mięsień gnykowo-językowy, mięsień rylcowo-językowy.
W obrębie nasady języka zlokalizowane jest skupisko tkanki chłonnej określane jako

migdałek językowy.

Topografia i budowa ślinianek

Ślinianką nazywamy gruczoł wydzielania zewnętrznego, wytwarzający ślinę. Elementami

wydzielniczymi  duŜych  gruczołów  ślinowych  są  cewki  i  pęcherzyki.  Na  przewody
wyprowadzające  składają  się:  wstawki,  przewód  prąŜkowany,  przewód  międzypłacikowy
oraz przewód wyprowadzający.

DuŜe gruczoły ślinowe są gruczołami parzystymi. Ich przewody wyprowadzające kończą

się w jamie ustnej:
1.

Ślinianki  przyuszne  są  gruczołami  produkującymi  wydzielinę  surowiczą.  Budują  ją
pęcherzyki,  wstawki  i  wyraźny  przewód  prąŜkowany.  Ślinianka  przyuszna  jest
największym gruczołem ślinowym, zlokalizowana jest ku tyłowi od kąta Ŝuchwy, poniŜej
przewodu  słuchowego  zewnętrznego;  otoczona  jest  torebką  łącznotkankową.  Przewód
ślinianki przyusznej wychodzi z jej części przednio-dolnej, przebiega po mięśniu Ŝwaczu,
przebija  mięsień  policzkowy  i  uchodzi  do  przedsionka  jamy  ustnej  na  wysokości
drugiego zęba trzonowego.

Ślinianki  podŜuchwowe  są  mniejszymi  gruczołami  wydzielającymi  ślinę.  Gruczoł  ten
produkuje  wydzielinę  śluzowo-surowiczą.  W  85%  zbudowany  jest  z  pęcherzyków
produkujących  substancję  surowicza  i  15%  cewek  produkujących  substancję  śluzową.
Ślinianka podŜuchwowa połoŜona jest w tzw. trójkącie podŜuchwowym – poniŜej trzonu
Ŝuchwy,  głównie  na  mięśniu  Ŝuchwowo-gnykowym;  przewód  wyprowadzający  uchodzi
na mięsku podjęzykowym fałdu podjęzykowego.

Ślinianki  podjęzykowe  będące  śliniankami  śluzowymi.  Budują  ją  cewki,  brak  wstawek
i  przewodów  prąŜkowanych.  Ślinianka  podjęzykowa  połoŜona  jest  w  dnie  jamy  ustnej,
w  fałdzie  podjęzykowym;  jej  przewód  wyprowadzający  uchodzi  najczęściej  razem
z przewodem ślinianki podŜuchwowej.

Małe gruczoły ślinowe – występują w formie licznych grudek rozsianych w błonie
śluzowej. Produkują one ślinę surowiczo-śluzową. Nie posiadają przewodów
wyprowadzających gruczoły:

−

wargowe,

−

policzkowe,

−

trzonowcowi,

−

językowe (przednie, boczne) i tylne – gruczoły Ebnera produkują ślinę typu
surowiczego,

−

podniebienne – produkują ślinę typu śluzowego.

Ślina

Wydzielina gruczołów ślinowych, nazywanych śliniankami. W ciągu doby, w zaleŜności

od spoŜywanego pokarmu, ślinianki uchodzące do jamy ustnej produkują średnio 1,5 l śliny,
której odczyn jest lekko kwaśny (6,7–6,8 pH). Ślina wydzielana jest równieŜ przez wiele

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

mniejszych gruczołów ślinowych umieszczonych w całej jamie ustnej, do których naleŜą:
gruczoły policzkowe, wargowe, podniebienne, językowe i trzonowe.

Wydzielanie śliny jest odruchowe, jednak niekontrolowane i następuje po zadziałaniu

bodźców.  Najczęściej  dochodzi  do  wydzielania  przy  podraŜnieniu  receptorów  smakowych
przez  pokarm.  Sygnał  przekazywany  jest  do  rdzenia  przedłuŜonego,  do  ośrodka  odruchu
i stamtąd  przekazywany  jest  odśrodkowym  włóknom  wydzielniczym,  których  zakończenia
znajdują  się  na  twarzy  i  gardle,  to  one  powodują  wydzielanie  śliny.  To  odruch
bezwarunkowy. W ślinie zawarty jest enzym, który rozkłada cukry juŜ w jamie ustnej. Ślinę
moŜemy  podzielić  na:  ślinę  surowiczą  (zawiera  enzym  amylazę  ślinową  –>  ptialinę
rozpoczynający  trawienie  skrobi  oraz  ślinę  śluzową  (dzięki  mucynie  ułatwia  połykanie
pokarmu).

Skład śliny:

woda około 99%,

związki nieorganiczne:

−

Na (kation sodu),

−

K (kation potasu),

−

Cl (anion chloru),

−

kwas ortofosforowy(V),

związki organiczne:

−

mucyna – ułatwia połykanie pokarmu,

−

ptialina – trawi skrobię na maltozę,

−

maltaza – rozkłada maltozę na glukozę,

−

lizozym – enzym bakteriobójczy.

Ślina ułatwia połykanie pokarmu dzięki obecności glikoprotein, które pokrywają kęsy

pokarmowe. Utrzymuje jamę ustną w stanie wilgotnym ułatwiając mowę oraz Ŝucie.

Ma działanie przeciwbakteryjne, zawiera:

−

lizozym (rozkłada wiązania glikozydowe wielocukrów błony komórkowej),

−

laktoferynę (wiąŜe Fe wykorzystywane przez bakterie do procesów fizjologicznych),

−

laktoperoksydazę (utlenia tiocyjanek do podcyjanu toksycznego dla bakterii),

−

glikoproteiny o wysokiej lepkości,

−

Ig A, Ig G, Ig E.
Ma działanie przeciwpróchnicowe:

−

wypłukuje resztki pokarmowe z powierzchni zębów,

−

dostarcza Ca potrzebnego do mineralizacji szkliwa,

−

moŜe tworzyć lub rozpuszczać hydroksyapatyty.
Skład śliny zaleŜny jest od miejsca, w którym jest wydzielana, np.: ślinianki przyuszne

wydzielają ślinę ubogą w mucynę oraz od stanu autonomicznego układu nerwowego.

Skład śliny mieszanej w jednym litrze:

−

woda – 0,994 l,

−

sucha pozostałość – 6–7 g/l,

−

białko – 3 g/l,

−

mucyna – 2 g/l,

−

mocznik – 1,66 g/l,

−

kwas moczowy – 109 µmol/l,

−

cholesterol – 182 µmol/l,

−

substancja nieorganiczna – 2,8 g/l,

−

sód – 26,09 mmol/l.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Makroskopowa i mikroskopowa budowa zębów

Ząb zbudowany jest z:

−

korony (widocznej w jamie ustnej),

−

korzenia (tkwiącego w kości zębodołu).
Korona zbudowana jest ze:

−

szkliwa,

−

zębiny,

−

miazgi.
Szkliwo jest tkanką połoŜoną najbardziej zewnętrznie, natomiast miazga znajduje się

w centralnej części korony zwanej komorą.

Korzeń zbudowany jest z:

−

cementu,

−

zębiny,

−

miazgi.
Cement jest tkanką połoŜoną najbardziej zewnętrznie, natomiast miazga znajduje się

w kanale korzeniowym.

Miejsce przejścia szkliwa w cement zwane jest szyjką zęba.

Szkliwo

Jest najtwardszą tkanką w organizmie człowieka. Składa się w 2–3% z substancji

organicznych  resztę  stanowi  substancja  nieorganiczna  w  postaci  hydroksyapatytu,  węglanu
wapnia, fluorku wapnia, fosforanu magnezu i innych soli. Zbudowane jest z pryzmatów, które
ułoŜone  są  promieniście  i  równolegle  do  siebie.  Pojedyncze  pryzmaty  ściśle  przylegają  do
siebie  przy  udziale  substancji  międzypryzmatycznej.  W  okolicy  szyjki  i  w  pobliŜu  zębiny
szkliwo  zbudowane  jest  niemal  wyłącznie  z  tej  substancji.  W  szkliwie  występują  linie
Retziusa  (zęby  mleczne  i  pierwszy  stały  trzonowy),  czyli  tzw.  linie  przyrostu  szkliwa,  które
odzwierciedlają  okresowe  zmniejszenie  wydzielania  macierzy  szkliwa  w  czasie  jego
powstawania.  Tworzą  granicę  między  szkliwem  mineralizowanym  w  okresie  płodowym
a szkliwem mineralizowanym po urodzeniu. Jest ona wynikiem zmiany w jakości i sposobie
odŜywiania.

Zębina

Jest zbudowana w 70% z substancji nieorganicznej (hydroksyapatytu, fosforanu

i węglanu  wapnia),  20%  substancji  organicznej  (min.:  kolagen,  nierozpuszczalne  białka,
proteoglikany,  lipidy)  i  10%  z  wody.  Zębina  składa  się  ze  zmineralizowanej  substancji
międzykomórkowej  wytwarzanej  przez  odontoblasty  ściśle  ułoŜone  przy  jamie  zęba.  Przez
zębinę  przebiegają  przez  całą  jej  szerokość  kanaliki  zębinowe,  a  między  nimi  znajduje  się
zębina  międzykanalikowa.  Kanaliki  są  szersze  przy  miazdze  a  węŜsze  przy  połączeniu
szkliwno-zębinowym i biegną równolegle do siebie przypominając kształt litery S. Łączą się
ze  sobą  poprzez  boczne  odgałęzienia.  W  ich  wnętrzu  przebiegają  wypustki  odontoblastów
zwane włóknami Tomesa, które odŜywiają zębinę.

Cement

Zbudowany jest w 45–50% z substancji organicznej (kolagen, proteoglikany), 40%

substancji nieorganiczne (hydroksyapatyty) i ok. 10% wody. MoŜna wyróŜnić cement
bezkomórkowy i komórkowy. Ten pierwszy powstaje przed wyrznięciem zęba i składa się ze
zwapniałej substancji podstawowej i włókien kolagenowych. Cement komórkowy powstaje
w okresie wyrzynania zęba i tworzą go cementocyty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Miazga

Jest bogato unaczyniona i unerwiona. Gałązki tętnicze odchodzą od tętnic zębodołowych

i wnikają do kanału zęba przez otwór wierzchołkowy i kanały boczne.

W skład miazgi wchodzi woda (ok. 88%). Substancja pozakomórkowa zawiera

proteoglikany, kolagen, glikoproteiny. Miazga składa się z 3 warstw: odontoblastów, warstwy
ubogokomórkowej i warstwy bogatokomórkowej. Odontoblasty odpowiadają za wytwarzanie
zębiny. Pod nimi leŜy warstwa ubogokomórkowa, która zawiera pojedyncze fibroblasty oraz
naczynia i nerwy. Miazga właściwa utworzona jest z głównie z komórek macierzystych, które
przekształcają się w odontoblasty i fibroblasty.

Funkcje poszczególnych grup zębów:

Siekacze słuŜą do odgryzania kęsów.

Kły – odgryzanie kęsów oraz ich Ŝucie.

Zęby przedtrzonowe- zgniatanie oraz rozcieranie pokarmów.

Zęby trzonowe- rozcieranie pokarmów.

RóŜnice w uzębieniu mlecznym i stałym

Uzębienie mleczne składa się z 20 zębów i jest pierwszym pokoleniem uzębienia

ludzkiego. W kaŜdym kwadrancie jamy ustnej wyróŜniamy 2 siekacze (przyśrodkowy
i boczny), 1 kieł, 2 zęby trzonowe. Zęby mleczne wyrzynają się od 6 do 30 miesiąca Ŝycia.

Uzębienie stałe składa się z 32 zębów. Wyrastają od 5 roku Ŝycia. W kaŜdym

kwadrancie, na miejscu zębów mlecznych wyrzynają się 2 siekacze (przyśrodkowy i boczny),
kieł, 2 zęby przedtrzonowe. Pierwsze i drugie zęby trzonowe stałe pojawiają się za zębami
trzonowymi mlecznymi.

Cechy charakterystyczne zębów mlecznych:

Barwa zębów mlecznych jest niebieskobiała w odróŜnieniu od Ŝółtobiałej barwy zębów
stałych.

Zęby mleczne ustawione są bardziej pionowo.

Brzegi

sieczne

zębów

mlecznych

pozbawione

są

falistości

(mamelonów),

charakterystycznych dla zębów stałych. W wymiarze przednio-tylnym są szersze
i mniejsze od zębów stałych.

Zgrubienie brzegu szkliwnego w przyszyjkowej, policzkowej powierzchni korony nadaje
mlecznym trzonowcom beczułkowaty kształt.

Wyraźniejsze jest zwęŜenie szyjki zęba.

Powierzchnie styczne mlecznych trzonowców są większe niŜ w zębach stałych oraz
bardziej płaskie.

Uzębienie mleczne jest słabiej osadzone w zębodołach, korzenie są dłuŜsze, węŜsze
i bardziej rozbieŜne w okolicach szyjki zęba.

Przed fizjologiczną wymianą uzębienia dochodzi do fizjologicznej (rozwojowej)
resorpcji korzeni zębów mlecznych, podczas gdy w zębach stałych ma ona tylko
charakter patologiczny.

Szkliwo  zębów  mlecznych  jest  cieńsze,  mniej  przezroczyste,  słabiej  zmineralizowane,
szybciej  się  ściera.  Linia  neonatalna  występuje  we  wszystkich  zębach  mlecznych  oraz
w  pierwszym  trzonowcu  stałym.  Oddziela  ona  szkliwo  mineralizowane  w  Ŝyciu
płodowym od szkliwa zmineralizowanego po urodzeniu.

10.

Zębina zębów mlecznych jest równieŜ słabiej zmineralizowana, cieńsza niŜ w zębach
stałych a kanaliki zębinowe mają mniej regularny przebieg.

11.

Cement korzeniowy zębów mlecznych jest bardzo cienki, włóknisty.

12.

Komora miazgi jest większa niŜ w zębach stałych sięga bliŜej granicy szkliwno-
zębinowej.

13.

Miazga jest słabiej zorganizowana.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schematy słuŜące do oznaczania zębów

Ich wspólną cechą jest podział uzębienia na 4 kwadranty, tj. prawy górny, prawy dolny,

lewy górny i lewy dolny.

W schemacie według Zsigmondiego zęby stałe oznaczone są cyframi arabskimi. Mają

odrębną  numerację  w  kaŜdym  z  czterech  kwadrantów  od  1  do  8.  Przy  opisywaniu
pojedynczych  zębów  rysuje  się  odpowiednią  część  krzyŜa.  Zęby  mleczne  określane  są
odpowiednimi cyframi rzymskimi, np.:

8 7 6 5 4 3 2 1

1 2 3 4 5 6 7 8

8 7 6 5 4 3 2 1

1 2 3 4 5 6 7 8

V IV III II I

I II III IV V

V IV III II I

I II III IV V

Rys. 1. Schemat zębów stałych (na górze) i zębów mlecznych (na dole) według Zsigmondiego

Na przykład:

−

kieł stały prawy górny

3 = 3

−

kieł stały lewy dolny

3 = 3

−

trzonowiec mleczny lewy górny

V = V

W schemacie wedłg Haderupa zęby numerowane są jak wyŜej. RóŜnica polega na dodaniu

znaku „+” przy zębach szczęki i znaku „–” przy zębach Ŝuchwy. Do zębów mlecznych
dodawane jest „0”.

8+ 7+ 6+ 5+ 4+ 3+ 2+ 1+ +1 +2 +3 +4 +5 +6 +7 +8

8– 7– 6– 5– 4– 3– 2– 1– –1 –2 –3 –4 –5 –6 –7 –8

05+ 04+ 03+ 02+ 01+ +01 +02 +03 +04 +05

05– 04– 03– 02– 01– –01 –02 –03 –04 –05

Rys. 2. Schemat zębów stałych (na górze) i zębów mlecznych (na dole) według Haderupa

Na przykład:

−

kieł stały prawy górny

3 = 3+

−

kieł stały lewy dolny

3 = –3

−

trzonowiec mleczny lewy górny

V = +05

W schemacie międzynarodowym występuje zapis dwucyfrowy. Prawy górny kwadrant

otrzymał numer 1, lewy górny – 2, lewy dolny – 3, prawy dolny – 4. Dla zębów mlecznych
odpowiednio 5, 6, 7, 8. Zęby numerowane są od linii pośrodkowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 3. Schemat międzynarodowy zębów stałych (na górze) i zębów mlecznych (na dole)

Na przykład:

−

kieł stały prawy górny

3 =

−

kieł stały lewy dolny

3 =

−

trzonowiec mleczny lewy górny

V =

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak zbudowane jest i jakie funkcje spełnia przyzębie?

Jakie są rodzaje gruczołów ślinowych?

Jaki jest skład śliny?

Jaka jest mikroskopowa budowa zębów?

Jakie są róŜnice między uzębieniem mlecznym i stałym?

Według jakich schematów dokonuje się oznaczania zębów?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wpisz w diagram (schemat międzynarodowy) wymienione zęby:

−

2-gi przedtrzonowiec stały lewy górny,

−

1-szy trzonowiec stały lewy dolny,

−

1-szy siekacz stały prawy górny,

−

siekacz przyśrodkowy mleczny lewy górny,

−

1-szy trzonowiec mleczny lewy dolny.

Rysunek do ćwiczenia 1

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować materiał nauczania dotyczący układu stomatognatycznego,

wpisać wymienione zęby w odpowiedni kwadrant diagramu,

porównać wyniki w grupie,

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Wpisz do tabeli poszczególne zęby (rysując odpowiednią część krzyŜa). Do kaŜdego

z wymienionych zębów uŜyj schematu według Zsigmoniego.

Tabela do ćwiczenia 1

2-gi przedtrzonowiec stały górny lewy

1-szy trzonowiec stały lewy dolny

1-szy siekacz stały prawy górny

siekacz przyśrodkowy mleczny lewy górny

1-szy trzonowiec mleczny lewy dolny

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować materiał nauczania dotyczący układu stomatognatycznego,

wpisać do tabeli wymienione zęby, oznaczając je w odpowiedni sposób,

porównać wyniki w grupie,

zaprezentować wyniki ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić skład i funkcje śliny?

scharakteryzować budowę zębów mlecznych?

zdefiniować linie neonatalne?

wymienić skład zębiny?

zdefiniować włókna Sharpey’a?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Analizowanie chorób i zaburzeń anatomiczno-czynnościowych

narządu Ŝucia

4.4.1. Materiał nauczania

Choroby twardych tkanek zęba

Choroby twardych kanek zęba moŜna podzielić na:

−

ubytki pochodzenia próchnicowego,

−

ubytki pochodzenia niepróchnicowego.
Diagnostyka procesu próchnicowego moŜe nastręczać wiele kłopotów. Próchnicę na

gładkich powierzchniach moŜna rozpoznać jako plamę próchnicową lub ubytek próchnicowy.
Ta  pierwsza  będzie  miała  barwę  od  kredowo-białej  do  czarnej  a  jej  powierzchnia  będzie
gładka.  Natomiast  ubytek  będzie  miał  powierzchnie  juŜ  bardziej  porowatą,  podczas
zgłębnikowania  moŜna  odczuć  „haczenie”.  W  ubytkach  na  powierzchniach  stycznych  gdzie
nie  ma  sąsiedniego  zęba  diagnostyka  nie  sprawia  większych  problemów.  Większe  trudności
pojawiają  się,  gdy  nie  ma  bezpośredniego  dostępu  do  powierzchni  zęba.  Wówczas  naleŜy
uŜyć badań dodatkowych.

Gdy proces próchnicowy dosięgnie zębiny, szkliwo matowieje, ma mleczny kolor co widać

od  strony  Ŝującej  lub  przedsionkowej/językowej.  MoŜna  takŜe  podświetlić  ząb  światłem
widzialnym lub lampą polimeryzacyjną- wówczas próchnica będzie widziana jako zaciemnienie
danego  obszaru  zęba.  Prosta  metoda  wykrywania  próchnicy  powierzchni  stycznych  jest
wykonanie  zdjęcia  skrydłowo-zgryzowego,  na  którym  widoczny  będzie  zasięg  procesu
chorobowego  w  postaci  przejaśnienia.  MoŜna  takŜe  rozsunąć  zęby  za  pomocą  separatora
ortodontycznego  lub  pobrać  wycisk  płynną  masa  sylikonowa,  która  zapłynie  w miejsca
próchnicowe i po związaniu odzwierciedli ich występowanie (jest to moŜliwe tylko w głębokich
i otwartych ubytkach próchnicowych).

Próchnica powierzchni Ŝującej pojawia się najczęściej w bruzdach. Widoczna jest wówczas

jako ciemne zabarwienie bruzd. Nie zawsze jednak świadczy to o procesie próchnicowym.
MoŜna równieŜ zmierzyć opór elektryczny twardych tkanek zęba (w obszarze chorym opór
będzie mniejszy) oraz ocenić fluorescencje szkliwa i zębiny za pomocą promieni lasera.

Próchnica korzenia objawia się jako Ŝółta lub brązowa plama, która w zaleŜności od

sposobu przebiegu-ostry czy przewlekły- jest miękka lub twarda.

Ubytki pochodzenia niepróchnicowego
Atrycja

To ścieranie zębów w wyniku naturalnego Ŝucia. MoŜe być to proces fizjologiczny

(pojawiający się z wiekiem jako starcie fizjologiczne) lub patologiczny w wyniku bruksizmu,
wad  zgryzu,  przedwczesnych  kontaktów,  nieprawidłowej  budowy  zębów,  itp.  Klinicznie
powierzchnie  Ŝujące  oraz  brzegi  sieczne  są  starte,  lśniące,  twarde.  W  przypadku  duŜego
starcia  widać  w  części  centralnej  zębinę  o  róŜnym  zabarwieniu  (od  Ŝółtego  do
ciemnobrązowego).  Leczenie  polega  na  wyeliminowaniu  parafunkcji  i  czynników
sprzyjających atrycji, np.: korekcie wady zgryzu.

Abrazja

Jest to ścieranie zębów przy udziale czynników fizycznych. Najczęściej spotykane są

ubytki klinowe spowodowane nieprawidłowym szczotkowaniem zębów. Klinicznie widoczny
jest przyszyjkowy ubytek w postaci klina. Jego powierzchnie są gładkie, lśniące. MoŜe
pojawiać się takŜe nadwraŜliwość. Leczenie polega na wprowadzeniu prawidłowego sposobu
szczotkowania zębów oraz na wypełnieniu istniejącego juŜ ubytku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Abfrakcja

Są to ubytki pojawiające się na skutek działania niefizjologicznych sił okluzyjnych, które

powodują mikrozłamania szkliwa i zębiny w okolicy szyjki zęba co doprowadza do „zgięcia
zęba”. Najczęściej spowodowane jest to węzłami urazowymi. Klinicznie widoczny jest
ubytek przyszyjkowy w pojedynczym zębie. Leczenie polega na usunięciu przyczyny oraz
wypełnieniu istniejącego ubytku.

Erozja

Jest to ubytek tkanek pod wpływem procesów chemicznych bez udziału bakterii. Mogą to

być, np.: kwasy znajdujące się w poŜywieniu, w powietrzu, częste wymioty, refluks
Ŝołądkowo-jelitowy, zaburzenia wydzielania śliny lub jej niskie pH. Klinicznie widoczny jest
ubytek najczęściej na powierzchniach przedsionkowych przednich zębów w postaci płaskich,
lśniących, gładkich, twardych wgłębień w okolicy przyszyjkowej. Leczenie polega na
profilaktyce oraz wypełnieniu istniejącego ubytku.

Klasyfikacja pulpopatii

Pulpopatie moŜna podzielić na:

−

odwracalne (pulpopathia reversibilis),

−

nieodwracalne (pulpopathia irreversibilis).

Pulpopatie odwracalne

Mogą być z miazgą prawidłową lub w stanie zapalnym. Te pierwsze pojawiają się jako

powikłane złamanie korony zęba lub obnaŜenie miazgi podczas szlifowania zęba. Typowymi
objawami jest ból podczas przyjmowania zimnych lub ciepłych pokarmów, przy dotyku,
podczas oddychania zimnym powietrzem. Klinicznie widoczna jest obnaŜona miazga.
Leczenie polega na przykryciu bezpośrednim obnaŜonej miazgi.

Miazga w stanie zapalnym występuje w próchnicy zębów oraz w ubytkach

niepróchnicowego  pochodzenia.  Gdy  są  to  pulpopatie  odwracalne  wówczas  nieznaczne
samoistne  objawy  bólowe  występują  nie  dłuŜej  niŜ  2–3  dni,  a  intermisje  są  wydłuŜone.
Klinicznie widoczny jest ubytek próchnicowego lub niepróchnicowego pochodzenia, miazga
obnaŜona/zraniona  próchnicowo  lub  przypadkowo  w  postaci  czerwonego  krwawiącego
punkciku. Leczenie polega na zastosowaniu przykrycia bezpośredniego. Jeśli leczenie metodą
biologiczną  nie  powiedzie  się,  naleŜy  wykonać  w  znieczuleniu  ekstyrpację  zainfekowanej
miazgi.

Pulpopatie nieodwracalne

Mogą być z miazgą Ŝywą lub martwą. Gdy jest to miazga Ŝywa to jest ona

w zaawansowanym  stanie  zapalnym  z  ogniskami  martwicy.  Objawy  bólowe  są  silne,
dokuczliwe  i  długotrwałe.  Okresy  intermisji  są  krótkie.  Pacjent  moŜe  równieŜ  nie  zgłaszać
Ŝadnych  dolegliwości.  Leczenie  polega  na  wyłuszczeniu  miazgi  w  znieczuleniu
i prawidłowym wypełnieniu kanałów.

Martwica miazgi nie daje Ŝadnych objawów bólowych. Klinicznie widać rozległe

wypełnienie lub przebarwienie korony zęba. Badania dodatkowe nie dają Ŝadnej reakcji miazgi.
Leczenie polega na antyseptycznym leczeniu kanałowym.

Zgorzel jest zakaŜoną martwicą miazgi. MoŜe być całkowita lub częściowa.

Charakterystyczny  jest  gnilny  zapach  wydobywający  się  z  jamy  zęba  oraz  brunatne  masy
zgorzelinowe.  RóŜnicą  miedzy  zgorzelą  całkowitą  a  częściową  jest  to,  Ŝe  w  przypadku  tej
pierwszej  pacjent  nie  podaje  dolegliwości  bólowych  podczas  badania.  Natomiast
w przypadku częściowej zgłębnikowanie gnilnych mas moŜe pacjenta boleć. Spowodowane jest

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

to występowaniem zapalnie zmienionej miazgi obok miazgi znajdującej się w rozpadzie
zgorzelinowym. Leczenie polega na antyseptycznym leczeniu kanałowym.

Zapalenia tkanek okołowierzchołkowych

Zapalenia tkanek okołowierzchołkowych dzielimy na ostre i przewlekłe.
W zapaleniach ostrych wyróŜniamy:

Zapalenie  ostre  surowicze  –  pacjent  podaje  ból  przy  nagryzaniu,  uczucie  „wysadzania
zęba  z  zębodołu”  oraz  bóle  samoistne.  Klinicznie  stwierdza  się  wraŜliwość  na
opukiwanie  poziome  i  pionowe  oraz  ruchomość  zęba.  Na  zdjęciu  RTG  widoczne  moŜe
być  jedynie  poszerzenie  szpary  ozębnej  (w  przeciwieństwie  do  zapalenia  przewlekłego
gdzie

widoczne

będzie

rozrzedzenie

struktury

kostnej).

Podczas

leczenie

endodontycznego z kanału moŜe wypływać treść surowicza. Odpowiedni węzeł chłonny
jest powiększony, miękki i bolesny. Leczenie polega na antyseptycznym leczeniu
kanałowym.

Zapalenie ostre ropne:
a)

ropień  okołowierzchołkowy  –  pacjent  podaje  ból  przy  nagryzaniu,  uczucie
„wysadzania zęba z zębodołu”, samoistny pulsujący ból wzmagający się szczególnie
na ciepło. Klinicznie występuje dodatnia reakcja na opukiwanie pionowe i poziome,
ruchomość  zęba.  W  okolicy  wierzchołka  korzenia  moŜe  pojawić  się  bolesne
zaczerwienienie  lub  nawet  obrzęk.  Odpowiedni  węzeł  chłonny  jest  powiększony,
miękki  i  bolesny.  Podczas  leczenia  kanałowego  moŜe  pojawić  się  wysięk  ropny
z kanału.  Na  zdjęciu  RTG  widoczne  jest  poszerzenie  szpary  ozębnej.  Leczenie
polega na antyseptycznym leczeniu kanałowym,

ropień  podokostnowy  –  pacjent  podaje  podobne  dolegliwości  jak  przy  ropniu
okołowierzchołkowym,  z  tym  Ŝe  są  one  bardziej  nasilone.  Dołączają  objawy
ogólnoustrojowe  w  postaci  gorączki  i  złego  samopoczucia.  Klinicznie  stwierdza  się
bolesne  czerwone  wygórowanie  na  wyrostku  zębodołowym  w  rzucie  wierzchołka
korzenia,  rozchwianie  zęba.  Odpowiednie  węzły  chłonne  są  powiększone,  miękkie
i bolesne.  Leczenie  polega  na  nacięciu  wygórowania  na  błonie  śluzowej  oraz
antyseptycznym leczeniu kanałowym zęba,

ropień podśluzówkowy – objawy bólowe są zmniejszone, natomiast pojawia się
bolesny obrzęk miękkich tkanek twarzy. Klinicznie moŜna stwierdzić chełbotanie
wygórowania. Leczenie polega na nacięciu ropnia, trepanacji zęba i antyseptycznym
leczeniu kanałowym.

W zapaleniach przewlekłych wyróŜniamy:

Zapalenie  przewlekłe  włókniste  –  pacjent  nie  podaje  Ŝadnych  dolegliwości  bólowych.
Klinicznie  widoczna  jest  przebarwiona  korona  kliniczna  zęba.  Miazga  jest  martwa  bądź
w  rozpadzie  zgorzelinowym  lub  mamy  stan  po  uprzednim  leczeniu  endodontycznym.
Na  zdjęciu  RTG  widoczne  jest  poszerzenie  szpary  ozębnej.  Leczenie  polega  na
antyseptycznym leczeniu kanałowym.

Zapalenie przewlekłe ziarninowe – pacjent nie podaje Ŝadnych dolegliwości bólowych.
Klinicznie widoczna jest przebarwiona korona zęba. Miazga jest martwa bądź
w rozpadzie

zgorzelinowym.

zdjęciu

endodontycznym

widoczne

jest

charakterystyczne  przejaśnienie,  które  w  centrum  zmiany  ma  zatarte  ubeleczkowanie
kostne,  natomiast  na  obwodzie  przechodzi  w  zdrowa  tkankę  bez  wyraźnej  granicy.
Zapalenie  przewlekłe  ziarninowe  moŜe  być  równieŜ  spowodowane  nieprawidłowo
przeprowadzonym  leczeniem  kanałowym.  Leczenie  polega  na  antyseptycznym  leczeniu
kanałowym. W przypadku braku poprawy naleŜy zastosować leczenie chirurgiczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Torbiel korzeniowa – pacjent nie podaje Ŝadnych dolegliwości bólowych. Klinicznie
widoczna jest przebarwiona korona zęba lub rozległe wypełnienie. Podczas leczenia
endodotycznego

kanału

wypływa

jasno-bursztynowy

opalizujący

płyn.

Charakterystyczny  obraz  RTG  przedstawia  przejaśnienie  i  dość  regularnych  zarysach
z otoczką osteosklerotyczną na obwodzie. Rozrastająca się torbiel powoduje rozsuwanie
się  korzeni  zębów  sąsiednich.  Leczenie  małych  torbieli  (<  8  mm)  polega  na
antyseptycznym  leczeniu  kanałowym  i  prawidłowym  wypełnieniu  kanałów.  Natomiast
w przypadku  torbieli  duŜych  naleŜy  włączyć  leczenie  chirurgiczne  polegające  na
wyłuszczeniu zamiany.

Zapalenie  przewlekłe  ropne  –  charakterystycznym  objawem  dla  tego  zapalenia  jest
występowanie  przetok.  Objawy  bólowe  pojawiają  się  wówczas,  gdy  dojdzie  do
zamknięcia  światła  przetoki,  np.:  resztkami  pokarmowymi.  W  pozostałych  przypadkach
pacjent  nie  podaje  Ŝadnych  dolegliwości.  Klinicznie  moŜna  stwierdzić  wysięk  ropny  ze
światła przetoki lub z kanału, bądź z przetoki i kanału. Obraz na zdjęciu RTG podobny
jest  do  zapaleń  przewlekłych  ziarninowych.  Leczenie,  w  zaleŜności  od  wskazań,  polega
na antyseptycznym leczeniu kanałowym lub leczeniu chirurgicznym.
Proces  przewlekły  moŜe  ulec  zaostrzeniu,  najczęściej  z  powodu  zamknięcia  jamy  zęba

lub światła przetoki resztkami pokarmowymi Wówczas pojawiają się dolegliwości bólowe-
narastający ból samoistny. Występuje dodatnia reakcja na opukiwanie poziome i pionowe.
Węzły chłonne staja się powiększone i bolesne. Dołączają objawy ogólnoustrojowe. Leczenie
jest takie samo jak zapaleń ostrych.

Martwica i zgorzel miazgi
Martwica miazgi (necrosis pulpae)

Jest to śmierć miazgi. Spowodowana jest ona bakteriami występującymi w ubytku

próchnicowym,  przerwaniem  pęczka  naczyniowo-nerwowego,  np.:  przez  uraz  mechaniczny
zęba, postępowaniem jatrogennym lub celowym, np.: dewitalizacja miazgi. Pacjent nie podaje
Ŝadnych  dolegliwości  bólowych.  Ząb  moŜe  mieć  ciemniejszą  barwę,  bądź  być  złamany.
Badania  na  Ŝywotność  miazgi  są  ujemne.  Test  na  opukiwanie  poziome  i  pionowe  równieŜ.
Na  zdjęciu  RTG  nie  widać  Ŝadnych  zmian  w  tkankach  okołowierzchołkowych.  Leczenie
polega  na  usunięciu  martwiczej  miazgi,  antyseptycznym  leczeniu  kanałowym  i  szczelnym
wypełnieniu kanałów.

Zgorzel miazgi (gangrena pulpae)

Jest następstwem gnilnego rozkładu martwiczo zmienionej miazgi. Jest to spowodowane

zakaŜeniem  miazgi  bakteriami  beztlenowymi,  min.:  Bacteroides,  Peptostreptococcus,
Enterobacterium,  Actinomyces.  Jama  ustna  jest  idealnym  środowiskiem  do  rozwinięcia  się
zgorzeli-wilgotność  środowiska,  odpowiednia  temperatura  oraz  istnienie  martwej  tkanki
i dostęp bakterii beztlenowych.

Zgorzel dzielimy na całkowitą i częściową

Zgorzel częściowa obejmuje tylko część miazgi. Pozostała jej część jest Ŝywa, ale w stanie

zapalnym. Pacjent nie zgłasza Ŝadnych dolegliwości lub podaje ciągłe, silne bóle samoistne oraz
wraŜliwość na nagryzanie. Klinicznie widoczny jest ubytek próchnicowy oraz otwarta jama zęba,
w której znajdują się brunatne masy zgorzelinowe o charakterystycznym gnilnym zapachu. Obok
tych  mas  znajduje  się  zapalnie  zmieniona  miazga,  która  podczas  zgłębnikowania  powoduje  ból
i krwawienie.  Czynność  ta  wykonywana  na  masach  zgorzelinowych  nie  wywołuje  reakcji
bólowej.  Badania  na  Ŝywotność  miazgi  nie  są  miarodajne-mogą  być  dodatnie  bądź  ujemne.  Na
zdjęciu  RTG  nie  widać  zmian  okołowierzchołkowych.  Leczenie  polega  na  usunięciu  mas

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zgorzelinowych oraz miazgi w stanie zapalnym, antyseptycznym przeleczeniu kanałów i ich
szczelnym wypełnieniu.

Zgorzel całkowita obejmuje całą miazgę w jamie zęba. Pacjent nie podaje Ŝadnych

dolegliwości.  Klinicznie  widać  ubytek  próchnicowy  wypełniony  masami  zgorzelinowymi
gnilnym zapachu. Zgłębnikowanie nie wywołuje reakcji bólowej. Na zdjęciu RTG nie widać
zmian w tkankach okołowierzchołkowych. Badanie na Ŝywotność miazgi oraz na opukiwanie
dają  wynik  dodatni,  jeŜeli  proces  zgorzelinowy  przebiega  przy  zamkniętej  komorze  zęba.
Leczenie  polega  na  usunięciu  mas  zgorzelinowych,  prawidłowym  opracowaniu  kanałów
i szczelnym ich wypełnieniu.

Wady zgryzu

Pole biometryczne to obszar zawarty między płaszczyzną czołową Kantorowicza,

a oczodołową Simona.

Płaszczyzna czołowa Kantorowicza prowadzona jest przez punkt glabella i jest

równoległa do płaszczyzny oczodołowej Simona.

Płaszczyzna Simona (inaczej oczodołowa) jest to płaszczyzna, która przechodzi przez

dwa punkty orbitale i jest prostopadła do płaszczyzny frankfurckiej i pośrodkowej. Dzieli
twarz na dwie części: przednią i tylną. W stosunku do niej rozpatrujemy wady przednio-tylne,
czyli tyłogryzy, tyłoŜuchwia, przodozgryzy i przodoŜuchwia.

Wady przednio-tylne:

Tyłozgryz – polega na cofnięciu dolnego lub wysunięciu górnego łuku zębowego:

całkowity  –  zahamowanie  poprzedniego  wzrostu  dolnego  łuku  zębowego.
Charakteryzuje  się  II  klasą  Angle’a,  w  uzębieniu  mlecznym  płaszczyzna  końcowa
jest  łamana  do  tyłu,  występuje  szpara  przednio-tylna.  W  rysach  twarzy  widać
cofnięcie wargi dolnej i pogłębienie rowka bródkowo-wargowego,

częściowy – polega na zahamowaniu wzrostu poprzedniego dolnego łuku zębowego
tylko  w  odcinku  przednim.  Charakteryzuje  się  I  klasą  Angle’a,  w  uzębieniu
mlecznym  płaszczyzna  końcowa  jest  pionowa,  występuje  szpara  przednio-tylna.
W rysach  twarzy  mamy  cofnięcie  wargi  dolnej  i  pogłębienie  rowka  wargowo-
bródkowego,

rzekomy  –  polega  na  nadmiernym  wzroście  górnego  łuku  zębowego  w  odcinku
przednim.  Objawia  się  to  wysunięciem  lub  wychyleniem  siekaczy  górnych.
Charakteryzuje się I klasą Angle’a, w uzębieniu mlecznym płaszczyzna końcowa jest
pionowa,  występuje  szpara  przednio-tylna.  W  rysach  twarzy  mamy  wysunięcie
okolicy podnosowej i wargi górnej.

TyłoŜuchwie  –  charakteryzuje  się  występowaniem  II  klasy  Angle’a,  w  uzębieniu
mlecznym  płaszczyzna  końcowa  jest  łamana  do  tyłu.  W  rysach  twarzy  mamy  cofnięcie
wargi  dolnej,  pogłębienie  rowka  wargowo-bródkowego  i  cofnięcie  bródki  za  pole
biometryczne:

czynnościowe – spowodowane jest cofnięciem prawidłowo zbudowanej Ŝuchwy
w stosunku do szczęki, test czynnościowy jest dodatni,

morfologiczne – spowodowane jest zahamowaniem doprzedniego wzrostu Ŝuchwy,
test czynnościowy jest ujemny.

Przodozgryz – polega na odwrotnym zachodzeniu siekaczy i kłów dolnych na górne:

całkowity  –  polega  na  całkowitym  wysunięciu  dolnego  łuku  zębowego  przed  łuk
górny.  Charakteryzuje  się  III  klasą  Angle’a,  w  uzębieniu  mlecznym  płaszczyzna
końcowa  łamana  jest  do  przodu.  W  rysach  twarzy  mamy  wysunięcie  wargi  dolnej,
wygładzenie rowka bródowo-wargowego,

częściowy – polega na wysunięciu do przodu dolnego łuku zębowego tylko
w odcinku przednim. Charakteryzuje się I klasą Angle’a, w uzębieniu mlecznym

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

płaszczyzna końcowa jest pionowa. W rysach twarzy mamy wysunięcie wargi dolnej
i wygładzenie rowka bródowo-wargowego,

rzekomy  –  polega  na  zahamowaniu  poprzedniego  wzrostu  górnego  łuku  zębowego
tylko  w  odcinku  przednim.  Charakteryzuje  się  nachodzeniem  siekaczy  dolnych  na
górne,  I  klasą  Angle’a,  w  uzębieniu  mlecznym  płaszczyzna  końcowa  jest  pionowa.
W rysach twarzy okolica podnosowa i warga górna są cofnięte.

PrzodoŜuchwie – charakteryzuje się III klasą Angle’a, w uzębieniu mlecznym
płaszczyzna końcowa jest łamana do przodu. W rysach twarzy mamy wysunięcie wargi
dolnej i bródki przed pole biometryczne oraz wygładzenie rowka bródkowo-wargowego:
a)

czynnościowe – spowodowane jest wysunięciem prawidłowo zbudowanej Ŝuchwy
w stosunku do szczęki, test czynnościowy jest dodatni,

morfologiczne – spowodowane jest nadmiernym wzrostem Ŝuchwy i wysunięciem
jej przed szczękę, test czynnościowy jest ujemny.

Wady poprzeczne:

Zgryz krzyŜowy – polega na tym, Ŝe zęby dolne zachodzą na zęby górne (odwrotny
nagryz):
a)

całkowity – prawo- lub lewostronny- odwrotny nagryz zębów od siekacza
przyśrodkowego do ostatniego trzonowca odpowiedniej połowy szczęki,

częściowy – boczny, jednostronny prawo- lub lewostronny lub obustronny-odwrotny
nagryz zębów w odcinku bocznym po jednej stronie lub po obu,

częściowy przedni – prawo- lub lewostronny- odwrotny nagryz zębów w odcinku
przednim po danej stronie, zaburzona jest linia pośrodkowa co odróŜnia tą wadę od
przodozgryzu częściowego w rysach twarzy występuje wysunięcie wargi dolnej
i wygładzenie rowka bródkowo-wargowego.

Boczne  przemieszczenie  Ŝuchwy-  polega  na  przemieszczeniu  Ŝuchwy  w  daną  stronę.
Występuje  przesunięcie  linii  pośrodkowej  wargi  dolnej  oraz  bródki  w  stronę  zaburzoną
oraz  łuków  zębowych.  Po  stronie  bocznego  przemieszczenia  Ŝuchwy  występuje  zgryz
krzyŜowy natomiast po przeciwnej bardziej lub mnie zaznaczony zgryz przewieszony:
a)

czynnościowe, prawo- lub lewostronne- spowodowane jest nieprawidłowym
zwarciem, łuków zębowych, test czynnościowy jest dodatni,

morfologiczne, prawo- lub lewostronne-spowodowane jest zaburzeniem budowy
Ŝuchwy oraz stawu skroniowo-Ŝuchwowego, test czynnościowy jest ujemny.

Zgryz przewieszony- polega na tym, Ŝe powierzchnie policzkowe zębów dolnych stykają
się z powierzchniami podniebiennymi zębów górnych. MoŜe występować z wychyleniem
lub przechyleniem siekaczy górnych:
a)

jednostronny – prawo- lub lewostronny,

obustronny.

Wady pionowe:

Zgryz otwarty- polega na braku kontaktu miedzy zębami dolnymi i górnymi:
a)

całkowity – polega na zahamowaniu wzrostu wyrostków zębodołowych w wymiarze
pionowym (obu lub tylko jednego). Charakteryzuje się brakiem kontaktu miedzy
zębami górnymi i dolnymi na całej długości łuków. Zgryz opiera się jedynie na
ostatnich trzonowcach. W rysach twarzy odcinek szczękowy jest wydłuŜony,

częściowy boczny jednostronny prawo- lub lewostronny; obustronny- polega na
zahamowaniu wzrostu w wymiarze pionowym wyrostka zębodołowego w odcinku
bocznym. Rysy twarzy pozostają bez zmian,

częściowy przedni – polega na zahamowaniu wzrostu w wymiarze pionowym
wyrostka zębodołowego w odcinku przednim.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zgryz głęboki – polega na głębokim zachodzeniu siekaczy górnych na dolne:
a)

całkowity – polega na zahamowaniu wzrostu wyrostków zębodołowych i zębów
w odcinku bocznym co powoduje bardzo głębokie nachodzenie siekaczy górnych na
dolne. W rysach twarzy mamy skrócenie odcinka szczękowego, wywinięcie wargi
dolnej i pogłębienie rowka bródkowo-wargowego,

częściowy (nadzgryz) – polega na nadmiernym wzroście wyrostka zębodołowego
szczęki w odcinku przednim. Wyrostki w odcinkach bocznych są prawidłowo
rozwinięte,

rzekomy – jest to wada nabyta. Polega na głębokim zachodzeniu siekaczy górnych
na dolne z powodu utraty zębów w odcinku bocznym

Zaburzenia liczby i kształtów zębów

W prawidłowych warunkach u dzieci występuje 20 zębów mlecznych, które zostają

wymienione na 32 zęby stałe. Zaburzenia objawiają się:

−

zwiększeniem liczby zębów (hyperdontia),

−

zmniejszeniem liczby zębów (hypodontia),

−

całkowitym brakiem zębów (anodontia).
Hyperdontia występuje w postaci:

−

zębów  o  nieprawidłowej  budowie,  tzw.  zębów  nadliczbowych  (dentes  supernumerarii);
najczęstsza  postać  to  ząb  środkowy  nadliczbowy  (mesiodens)  –  mniejszy  od  zębów
prawidłowych,  zazwyczaj  o  stoŜkowatym  kształcie,  występujący  między  siekaczami
przyśrodkowymi,

−

zębów o budowie prawidłowej, tzw. zębów dodatkowych (dentes suplementarii).
Hypodontia spowodowana jest brakiem zawiązków zębów. W szczęce są to zazwyczaj

siekacze boczne, drugie zęby przedtrzonowe oraz trzecie trzonowe, w Ŝuchwie dodatkowo
siekacze przyśrodkowe.

Nieprawidłowości budowy anatomicznej dotyczą:

−

zaburzenia wielkości,

−

kształtu zębów.
Zaburzenia wielkości:

zwiększenie wymiarów zęba (makrodontia), jako rezultat zlania się dwóch zawiązków;
najczęściej jest to przyśrodkowy siekacz, nazywany zębem olbrzymim (macrodens), do
zębów olbrzymich zaliczamy równieŜ:

−

zęby bliźniacze(dentes geminates) rozszczepienie zawiązka zęba przyczynia się do
powstania pionowej bruzdy na szerokiej koronie zęba,

−

zęby zlane (dentes confusi) – zawiązki zębów połączone w obrębie szkliwa i zębiny,
komory miazgi przedzielona bądź połączona jest częściowo lub całkowicie,

−

zęby zrośnięte (dentes concreti) – przemieszczone zawiązki ulegają zrośnięciu
poprzez cement, korony połączone są szkliwem, komory miazgi są oddzielne.

zmniejszenie wymiarów zęba (microdontia); zazwyczaj dotyczy siekacza bocznego.
Zaburzenia kształtu zębów:

−

ząb wgłębiony (dens invaginatus) – powstaje na skutek wtłoczenia szkliwa i zębiny do
komory zęba. Zazwyczaj występuje w siekaczach bocznych szczęki,

−

zęby rybie brak szkliwa na powierzchni wargowej sprawia wraŜenie wygięcia koron
w stronę językową,

−

zęby stoŜkowe – występują jako nadliczbowe oraz dodatkowe,

−

nadmiernie rozwinięty guzek na powierzchni podniebiennej nosi nazwę guzka szpotawego,

−

taurodontyzm – rozwidlenie korzeni przesunięte w kierunku wierzchołków powoduje
wydłuŜenie korony zęba,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

cynodontia – rozwidlenie korzeni znajduje się na wysokości korony zęba,

−

rhizomegalia – wydłuŜenie korzeni zębów w stosunku do korony prawidłowych rozmiarów,

−

rhizomicria – skrócenie długości korzenia.

Zgryz urazowy

Siły zgryzowe mogą oddziałowywać na ząb niefizjologicznie zaleŜnie od częstości,

intensywności oraz czasu trwania. te odchylenia od normy w poszczególnych sytuacjach oraz
ruchach  zgryzowych  prowadzą  do  zaburzeń  w  stawie  zębowo-zębowym,  zębowo-
zębodołowym  i  skroniowo-Ŝuchwowym.  Pojedyncze  zęby  bądź  ich  całe  grupy  znajdują  się
w niedoczynności  bądź  nadczynności.  Powodują  powstawanie  przeszkód  zgryzowych,  tzw.
węzłów  urazowych,  co  nie  pozwala  na  równomierne  stykanie  się  ich  w  poszczególnych
sytuacjach zgryzowych.

Uraz zgryzowy to zespół mikroskopijnych zmian w ozębnej, co klinicznie manifestuje się

zwiększoną ruchomością zębów, nie wywołuje natomiast zapalenia dziąseł bądź przyzębia.

Uraz zgryzowy pierwotny

Charakteryzuje się zmianami w przyzębiu, bez towarzyszącego stanu zapalnego

w przyzębiu, z ewentualnym zapaleniem dziąseł.
W warunkach fizjologicznych siły zgryzowe działają w sposób przerywany. W zaburzeniach
mogą trwać od kilku sekund do nawet kilku minut. Poziomy kierunek działania siły powoduje
przechylenie  zęba  w  kierunku  przedsionkowym  lub  językowym.  Powstają  w  ten  sposób  po
dwie  strefy:  pociągania  i  nacisku.  W  strefach  pociągania  dochodzi  do  apozycji  kości.
Natomiast  w  strefie  nacisku  obserwowane  są  zaburzenia  w  krąŜeniu,  w  naczyniach  ozębnej,
o typie  przekrwienia  i  zakrzepów.  Przestrzeń  okołokorzeniowa  rozszerza  się  poprzez
zwiększoną  aktywność  osteoklastów.  Następuje  rozchwianie  korzenia.  Ząb,  na  którym
zlokalizowany  jest  węzeł  urazowy,  aby  uniknąć  kontaktu  z  antagonistą,  przemieszcza  się.
Kość  wyrostka  dostosowuje  się  do  nowej  sytuacji  a  włókna  ozębnej  wracają  do  normalnego
układu.

JeŜeli ząb nie ma moŜliwość uniknięcia sił zgryzowych działających w róŜnych

kierunkach,  na  zdjęciu  rtg  zębodół  ma  klepsydrowaty  kształt  spowodowany  poszerzoną
ozębną.  JeŜeli  tylko  brak  jest  zapalenia,  kieszonka  przyzębna  nie  powstaje,  a  przyczep
łącznotkankowy  nie  zmienia  połoŜenia.  Ruchomość  zęba  jest  wzmoŜona,  występują  tarczki
wyświechtania,  moŜe  dojść  do  wędrowania  zębów,  złamania  korony,  nadwraŜliwości  na
czynniki termiczne.

W wyniku silniej i dłuŜej działającego urazu powstają pola martwicy, dochodzi do

resorpcji kości a nawet, jeŜeli dojdzie do przerwania aktywności cementoblastów, do
resorpcji cementu oraz skrócenia korzenia. Pola martwicy w ozębnej wypełniają się ziarniną.
Dochodzi do rozchwiania zęba.

Wtórny uraz zębowy to zmiany wywołane siłami zgryzowymi w zapalnie zmienionym

przyzębiu.

NieŜytowe zapalenia błony śluzowej jamy ustnej

Do zapalenia nieŜytowego jamy ustnej (stomatitis catarhalis) prowadzą czynniki:

Ogólne:

−

niedobory witaminowe,

−

zatrucia polekowe,

−

zaburzenia trawienia,

−

cukrzyca,

−

miesiączkowanie,

−

ciąŜa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Miejscowe:

−

utrudnione wyrzynanie,

−

ząbkowanie,

−

ubytki próchnicowe, pozostawione korzenie,

−

ostre przyprawy,

−

uŜywki.

Objawy nieŜytowego zapalenia błony mogą być miejscowe (na dziąsłach, języku, innych

miejscach) lub uogólnione (cała jama ustna).

Postać ostra występuje pod postacią nieznacznego obrzęku i rumienia na błonie śluzowej,

która wygląda na suchą i polakierowaną. Odciskają się na niej zęby. Nabłonek ulega
wzmoŜonemu łuszczeniu, tworząc papkowaty nalot. Towarzyszy temu nieprzyjemny zapach
z ust, ślinotok, upośledzenie smaku.

Postać przewlekła (u palaczy) widoczna jest jako nieprawidłowe rogowacenie nabłonka

z sinawą błoną śluzową. Ujścia gruczołów śluzowych w jamie ustnej są poszerzone.

Stany przedrakowe jamy ustnej
Stan przedrakowy (status praecancerosus)

To zmiana patologiczna ułatwiająca rozwój procesu nowotworowego, jednak nie zawsze

musi do niego prowadzić. MoŜe trwać od kilku tygodni do kilku lat. Jest pojęciem wyłącznie
klinicznym.

Na powstawanie zmian przedrakowych mają wpływ:

Czynniki pochodzenia zewnętrznego:

−

chemiczne – podraŜnienia spowodowane węglowodorami aromatycznymi: związki
ołowiu, cynku, glinu, ciałami smolistymi,

−

fizyczne – elektrogalwaliczne – spowodowane obecnością w jamie ustnej metali
róŜnoimiennych,

−

mechaniczne – przewlekłe urazy powodowane ostrymi brzegami zębów lub korzeni
oraz nieprawidłowymi uzupełnieniami protetycznymi,

−

termiczne – działanie bardzo niskich lub wysokich temperatur,

−

inne – np.: niedobory witaminowe.

Przejście stanu przednowotworowego w nowotwór zaleŜy od:

−

długości oraz intensywności działania czynnika rakotwórczego,

−

obecności miejscowych zmian tkankowych,

−

stanu ośrodkowego układu nerwowego,

−

ogólnej odporności organizmu.

Przyczyny chorób przyzębia

Choroby przyzębia są jedną z najczęstszych przyczyn utraty zębów. Spowodowane mogą

być przez:

−

niedostateczną higienę,

−

płytkę nazębno-dziąsłową,

−

nieprawidłową budowę tkanek przyzębia,

−

czynniki jatrogenne- nieprawidłowe wypełnienia ubytków,

−

nieprawidłowo przeprowadzone leczenie ortodontyczne,

−

nieprawidłowo zaplanowane i wykonane uzupełnienia ortodontyczne,

−

ilościowe i jakościowe zmiany w ślinie,

−

nieprawidłową dietę,

−

zgryz urazowy,

−

palenie tytoniu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

cukrzycę,

−

zaburzenia hormonalne,

−

oddychanie przez usta,

−

uszkodzenia systemu immunologicznego,

−

zaburzenia emocjonalne i psychosomatyczne.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaka moŜe być geneza powstawania zapalenia okołowierzchołkowego?

Jakie są rodzaje ubytków pochodzenia niepróchnicowego?

Jaka moŜe być przyczyna powstawania zaburzeń liczby zębów?

Czym charakteryzuje się doprzednia wada zgryzu?

Co to jest pole biometryczne?

Czym charakteryzuje się dotylna wada zgryzu?

Jakie są przyczyny powstawania chorób przyzębia?

Co to jest nieŜytowe zapalenie błony śluzowej jamy ustnej?

Jakie są przyczyny powstawania zgryzu urazowego?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przyporządkuj nieprawidłowości zębowe do opisu.

Tabela do ćwiczenia 1

Nieprawidłowości zębowe

Opis

zęby bliźniacze

brak szkliwa na powierzchni wargowej

ząb wgłębiony

zawiązki ulegają zrośnięciu poprzez cement

rhizomegalia

zawiązki zębów połączone w obrębie szkliwa i zębiny

guzek szpotawy

rozwidlenie korzeni przesunięte w kierunku wierzchołków

zęby zlane

pionowa bruzda na szerokiej koronie zęba

taurodontyzm

wtłoczenia szkliwa i zębiny do komory zęba

zęby rybie

nadmiernie rozwinięty guzek na powierzchni podniebiennej

zęby zrośnięte

wydłuŜenie korzeni zębów

1 .... 2 .... 3 .... 4 .... 5 .... 6 .... 7 .... 8 ....

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować materiał nauczania dotyczący zaburzeń anatomiczno–czynnościowych
narządu Ŝucia,

przeanalizować uwaŜnie nieprawidłowości zębowe i opisy,

przyporządkować opis do nazwy, wstawiając odpowiednią literę obok cyfry pod tabelą,

zaprezentować wynik ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj zdania w tabeli i oceń czy są prawdziwe czy fałszywe.

Tabela do ćwiczenia 2

Zdania

Prawda

Fałsz

Rhizomegalia to wydłuŜenie korzeni zębów w stosunku do korony prawidłowych
rozmiarów

Zęby zrośnięte powstają na skutek rozszczepienia zawiązka zęba

Zgorzel miazgi (gangrena pulpae) jest następstwem gnilnego rozkładu martwiczo
zmienionej miazgi

Jasno-bursztynowy opalizujący płyn jest charakterystyczny dla zapaleń przewlekłych
włóknistych

Zgryz rzekomy polega na głębokim zachodzeniu siekaczy górnych na dolne z powodu
utraty zębów w odcinku bocznym

Klepsydrowaty kształt spowodowany poszerzoną ozębną jest charakterystyczny dla
torbieli

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować materiał nauczania dotyczący zaburzeń anatomiczno-czynnościowych
narządu Ŝucia,

przeanalizować zdania zawarte w tabeli,

zaznaczyć znakiem X prawdę lub fałsz,

zaprezentować ćwiczenie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

rozróŜnić wady przednio-tylne?

scharakteryzować zapalenia tkanek okołowierzchołkowych?

scharakteryzować pulpopatie nieodwracalne?

zdefiniować pojęcie stan przedrakowy?

scharakteryzować zgryz urazowy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwe odpowiedzi. Tylko
jedna jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ rozwiązanie
zdania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Komórka nerwowa to inaczej
a)

dendryt.

akson.

neuron.

perikarion.

Tzw. Ŝebra wolne to Ŝebra
a)

X–XII.

XI–XII.

VII–X.

IX–XII.

Witamina B

wchłania się w

Ŝołądku.

dwunastnicy.

jelicie grubym.

jelicie krętym.

Wazopresyna wydzielana jest przez
a)

podwzgórze.

przysadkę mózgową.

tarczycę.

jądra.

Wydzielanie tyroksyny pobudzane jest przez
a)

FSH.

TSH.

ACTH.

LH.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

VI nerw czaszkowy zawiera włókna
a)

czuciowe.

ruchowe.

przywspółczulne.

czuciowo-ruchowe.

Błona wewnętrzna gałki ocznej określana jest jako
a)

naczyniówka.

rogówka.

tęczówka.

siatkówka.

Trisomia chromosomu 18 to
a)

zespół Downa.

zespół Turnera.

zespół Edwarda.

mutacja chromosonowa.

Prawidłowa glikemia na czczo wynosi
a)

160–199 mg/dl.

13,4–15,5 mmol/l.

60–99 mg/dl.

6–9 mmol/l.

10.

Połączenia ruchome kości określamy jako
a)

stawy.

więzozrosty.

kościozrosty.

chrząstkozrosty.

11.

Do chorób dziedziczonych wieloczynnikowo zaliczamy
a)

nadciśnienie tętnicze, niedociśnienie tętnicze.

miaŜdŜycę, cukrzycę zaburzenia zołądkowo-jelitowe.

łuszczycę, wady zgryzu, choroby płuc.

nadciśnienie tętnicze, miaŜdŜycę, łusczycę.

12.

Ząb wgłębiony powstaje na skutek
a)

braku szkliwa na powierzchni wargowej.

nadmiernego rozwinięcia guzka na powierzchni podniebiennej.

skrócenia długości korzenia.

wtłoczenia szkliwa i zębiny do komory zęba.

13.

Do ubytków pochodzenia niepróchnicowego nie zalicza się
a)

atrycji.

abrazji.

adhezji.

abfrakcji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14.

Funkcje miazgi to
a)

odŜywianie zęba, funkcja czuciowa, tworzenie zębiny.

odŜywianie zęba, funkcja czuciowa, funkcja naprawcza.

odŜywianie zęba, tworzenie zębiny, funkcja naprawcza.

odŜywianie zęba, funkcja czuciowa, tworzenie zębiny, funkcja obronna, funkcja
naprawcza.

15.

Zapalenie ostre surowicze na zdjęciu rtg widoczne jest jako
a)

rozrzedzenie struktury kostnej.

resorpcja korzenia.

poszerzenie szpary ozębnej.

brak poszerzenia szpary ozębnej.

16.

W zgryzie krzyŜowym
a)

powierzchnie policzkowe zębów dolnych stykają się z powierzchniami
podniebiennymi zębów górnych.

zęby dolne zachodzą na zęby górne.

prawidłowo zbudowana Ŝuchwa wysunięta jest w stosunku do szczęki.

brak jest kontaktu między zębami dolnymi i górnymi.

17.

Włókna Tomesa to

wypustki

nerwowe.

odontoblastów.

czuciowe.

neronów.

18.

Pulpopatie odwracalne charakteryzują się samoistnymi objawami bólowymi występującymi
a)

nie dłuŜej niŜ 2–3 dni, intermisje są wydłuŜone.

dłuŜej niŜ 2–3 dni intermisje są wydłuŜone.

nie dłuŜej niŜ 2–3 dni, intermisji brak.

dłuŜej niŜ 2–3 dni, intermisji brak.

19.

W skład szkliwa wchodzi
a)

fluoroapatyt i fenytoina.

chlorheksydyna i zawierający wapń hydroksyapatyt.

fenytoina.

fluoroapatyt i hydroksyapatyt.

20.

Rola śliny polega na
a)

opłukiwaniu zębów z resztek pokarmu.

rozkładaniu tłuszczy.

buforowaniu powstających zasad.

rozkładaniu białek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko……………………………………………………….

Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu Ŝucia

Zakreśl prawidłową odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Arabska-Przedpełska B.: Endodoncja. Med. Tour Press International Wydawnictwo
Medyczne

Bal J.: Biologia molekularna w medycynie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2001

Gołąb B., Traczyk W.: Anatomia i fizjologia człowieka. Ośrodek Doradztwa i Szkolenia
„TUR”, Łódź 1997

Hellwig L.: Propedeutyka stomatologii zachowawczej i protetyki. Urban & Partner 1994

Jańczuk Z.: Choroby przyzębia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004

Jańczuk Z.: Profilaktyka profesjonalna w stomatologii. Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
Warszawa 2004

Jańczuk Z.: Stomatologia zachowawcza. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa
1999

Jańczuk Z., Banach J.: Choroby błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia. Wydawnictwo
Lekarskie PZWL, Warszawa 2004

Knychalska-Karawan Z.: Podstawy Chorób Przyzębia i Błony Śluzowej Jamy Ustnej.
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1998

10.

Łaciński W.: Anatomia głowy dla stomatologów. Państwowy Zakład Wydawnictw
Lekarkich, Warszawa 1993

11.

Potoczek S.: Paradontologia. Urban & Partner 2004

12.

Sawicki W.: Histologia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1997

13.

Szczeklik A.: Choroby wewnętrzne. Medycyna Praktyczna, Kraków 2005

14.

Szpringer-Nodzak M., Wochna-Sobańska M.: Stomatologia wieku rozwojowego.
Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003