Glauka

Ryszard Tyndorf

Ocaleni

˚ydzi po masakrze w Jedwabnem

Niedawno przedstawiciele Instytutu Yad Vashem z Izraela zwrócili si´ na piÊmie

do w∏adz RP aby na tablicy upami´tniajàcej masowy mord ˚ydów w Treblince
uwzgl´dniç równie˝ ˝ydowskich mieszkaƒców Jedwabnego, którzy zostali zagazowani w
tym obozie

. Potwierdza to badania historyków niezale˝nych, którzy ustalili, ˝e wielu jed-

wabieƒskich ˚ydów prze˝y∏o masakr´ z 10 lipca 1941 r. Wi´kszoÊç z uratowanych z
masakry zgin´∏a póêniej.

Rivka Fogel (Rywka Fogiel) w ksi´dze pamiàtkowej Jedwabnego podaje, ˝e 125

˚ydów prze˝y∏o masakr´ i mieszka∏o w getcie przy Starym Rynku do wrzeÊnia 1941 r.

Jednak Menachem Finkielsztejn twierdzi, ˝e 302 ˚ydów z Jedwabnego prze˝y∏o masakr´.
Wed∏ug niego pozostali w miasteczku „w trzech domach” do 11 listopada 1942 r.

Izrael

(Józef) Gràdowski wspomina, ˝e ukrywa∏ si´ on wraz z oÊmioma innymi ˚ydami przez 26
miesi´cy a˝ do powrotu Armii Czerwonej w styczniu 1945 r. Oznacza to, ˝e Gràdowski
wraz z innymi uciekli podczas likwidacji getta w Jedwabnem (bàdê w ¸om˝y) w
listopadzie 1942 r.

Tymczasem w Wi´zi Jan Tomasz Gross napisa∏:

tego dnia [t.j. 10 lipca 1941 r.] zabito wszystkich niemal jedwabieƒskich ˚ydów.

A ilu ich by∏o? […] dane, którymi dysponujemy, si´ zgadzajà i – co wi´cej

– pochodzà z rozmaitych êróde∏. I liczba 1 600 jest w∏aÊnie takim przybli˝eniem
rz´du wielkoÊci, ugruntowanym dodatkowo w danych spisu powszechnego
z 1931 roku. […] stojàc na gruncie metodologii, nie ma ˝adnych powodów, aby
optowaç na rzecz „kilku setek”, skoro wszystkie dane z epoki, którymi
dysponujemy, wskazujà na to, ˝e tych setek by∏o „kilkanaÊcie”. […] Kto zaÊ twierdzi,
˝e w Jedwabnem zamordowano „300 do 400” osób, jak podaje ekspertyza
profesora Kuli po niefortunnej ekshumacji, ten musi równie˝ wyjaÊniç, gdzie
si´ podziali wszyscy inni ˚ydzi z Jedwabnego

Czy metodologia Grossa faktycznie odpowiada wymaganiom naukowym? Czy

rzeczywiÊcie istniejà wiarygodne dane, ˝e w owym czasie w Jedwabnem mieszka∏o 1 600
lub „kilkanaÊcie” setek ˚ydów, i ˝e tego˝ dnia zabito „niemal wszystkich”?

Po pierwsze, powo∏anie si´ na „szacunki” Wasersztajna, ZBoWiD, ksi´gi

pamiàtkowej ˚ydów jedwabieƒskich lub UB – jak to robi Gross – tyle samo jest warte co
powtarzanie  przez  dziesiàtki  lat  mocno  wyolbrzymionej  liczby  czterech  milionów  ofiar
OÊwi´cimia.  Wiemy dzisiaj, ˝e zgin´∏o tam o wiele mniej osób: oko∏o 1,1 mln (najwy˝ej
1,5  mln).    Wygórowana  liczby  ofiar  by∏a  podawana  w  celach  propagandowych,  aby

277

Jedwabne i okolice

wywo∏aç efekt. Zresztà to samo dotyczy ksià˝ki „Sàsiedzi”, która straci∏aby wiele ze swej
kalkulowanej „ sensacyjnoÊci”, gdyby napisano wyraênie: nie potrafimy ustaliç liczby
ofiar, wed∏ug niektórych niezweryfikowanych êróde∏ mia∏o ich byç oko∏o pó∏tora tysiàca…
Niestety chwyt si´ w pe∏ni uda∏ i media Êwiatowe nie piszà inaczej ni˝ o 1 600 ˚ydów
zamordowanych przez Polaków.

O spisie ludnoÊci z roku 1931 r. Gross pisze doÊç nieprecyzyjnie i w swym

artykule,  i  w  ksià˝ce.    Zagadnienia  solidnie  nie  zbada∏.    Otó˝  wiemy,  ˝e  wówczas  w
Jedwabnem mieszka∏o 2 167 osób (co by∏o wynikiem przy∏àczenia kilku okolicznych wsi),
w tym 60% Polaków i 40% ˚ydów.  Ówczesnà liczb´ ˚ydów mo˝na wi´c oszacowaç na
oko∏o 870.  Natomiast dokumenty sowieckie z 1940 roku informujà, ˝e na 2 385 miesz-
kaƒców by∏o 562 osób narodowoÊci ˝ydowskiej.  Wed∏ug historyka Marka Wierzbickiego,
du˝y (ok. 35 proc.) spadek liczby jedwabieƒskich ˚ydów w latach 1931–1941 móg∏ byç
spowodowany  emigracjà  i  wyjazdami  w  g∏àb  ZSSR  (np.  w  poszukiwaniu  pracy,  aresz-
towaniami)  w  latach  1939–1941.    Zagadnienie  liczebnoÊci  jedwabieƒskich  ˚ydów
pozostaje jednak wcià˝ niewyjaÊnione i wymaga dok∏adniejszego zbadania

Czy ksi´ga pamiàtkowa ˚ydów jedwabieƒskich potwierdza te przypuszczenia?

Raczej tak.  Wymienia ona sporo ˚ydów, którzy wyjechali na sta∏e z Jedwabnego ju˝ przed
wojnà.  Rabin Yona Rothchild wyjecha∏ do Palestyny w 1935 r.  Do Urugwaju wyjechali:
brat Itzchaka (Janka) Neumarka (Nejmarka vel Biensteina) oraz jego szwagier, pozosta-
wiajàc  w  Jedwabnem  swoje  ˝ony  i  dzieci.

Z innych êróde∏ wiemy, ˝e do Urugwaju w

1937 r. wyjecha∏ te˝ Ca∏ka Migda∏.

Dwu braci Herschela Piekarza Bakera wyjecha∏o do

USA w 1932 i 1938, a on sam si´ przeniós∏ do Goniàdza w 1933 wraz z Lazarem
Chaimem Peltinovichem (Peltynowiczem).

Ponadto dwie siostry Józefa Gràdowskiego

wyjecha∏y do Kanady, a Moj˝esz Wasersztejn wyemigrowa∏ na Kub´ w 1937 r.

Wed∏ug H. Piekarza, po wejÊciu Sowietów wi´kszoÊç m´˝czyzn w wieku 20 do 38

powo∏ano do wojska: „Most able-bodied men, ages 20 to 38, were taken to the Russian
Army”

. WÊród deportowanych w g∏àb Rosji znaleêli si´: syn Kuropatwy

(ponoç za

pomoc ukrywajàcemu polskiemu ˝o∏nierzowi), Eliasz Gràdowski (za kradzie˝)

, rodzina

Jakuba Cytrynowicza

(ukarana za nielegalne transakcje czarnorynkowe), rodzina

Grajewskich

(zdenuncjowano Grajewskiego za przedwojenne wypowiedzi na temat

komunistów), Meir Ronen z rodzinà

. Oprócz tego po wrzeÊniu 1939 r. z Jedwabnego

wyjechali (bàdê zostali deportowani): Dawid Mosi´˝nik, Chaim Sroszko (Soroszko)

(sp´dzi∏ wojn´ w Rosji), Zelik Lewiƒski, Gedali London, Izrael Lewin (z Wizny), Josel
Lewin, Moj˝esz Keller

, oraz Chaya Piekarz i siostra Itzchaka Neumarka (które znalaz∏y

si´ w Bia∏ymstoku)

Nie ma wi´c podstaw do kwestionowania sowieckich danych z roku 1940 r., co

te˝ potwierdza nekrologia ˚ydów jedwabieƒskich (o czym póêniej).  W czerwcu 1941 r.
uby∏o wi´cej ˚ydów.  Rivka Fogel wymienia po nazwisku dwu ˚ydów, którzy uciekli wraz
z  Sowietami: Avrahama Kubzanskiego (Kubrzaƒskiego) i Saula Binshteina (Binsztejna),
a ich ˝ony (BaÊka i Chaja Kubrzaƒskie) potopi∏y siebie i dzieci, pomimo próby ratunku,

278

Glauk

opis

-2003

Ocaleni

podj´tej przez Polaków.

Byli i inni, którzy wtedy pouciekali przed Niemcami.

Wed∏ug

R. Fogel, Niemcy tu˝ po wejÊciu (25 czerwca 1941 r.) zamordowali: Yakova Katza
(Jakuba Kaca), Eliego (Eliasza) Krawieckiego, Shmuela Weinsteina (Wasersztejna?),
Moshe Fishmana, i Choneha Goldberga wraz z synem.

Wiemy, ˝e w lipcu 1941 r., kiedy dosz∏o do pogromu w Jedwabnem, w tym

miasteczku przebywali ˚ydzi z innych miejscowoÊci, zw∏aszcza z pobliskiej Wizny.

Ale

wiadomo te˝, ˝e sporo ˚ydów jedwabieƒskich równie˝ znajdowa∏o si´ w innych miejs-
cowoÊciach – sytuacja by∏a doÊç p∏ynna. Na przyk∏ad, w ksi´dze pamiàtkowej wydanej
w 1980 r., Avigdor Kochav (Wiktor Nie∏awicki), pochodzàcy z Wizny, który wraz z rodzi-
cami czasowo zamieszka∏ u wuja w Jedwabnem, wyraênie napisa∏, ˝e jego rodzina powró-
ci∏a do Wizny do domu kilka dni przed pogromem

i chyba z tej racji nie wymieniono ich

w nekrologii ofiar Jedwabnego

(choç wymieniono innych z Wizny). Natomiast w

Êwie˝ych relacjach Nie∏awicki znienacka „przypomnia∏ sobie”, ˝e jego rodziców i siostr´
spalono w∏aÊnie w jedwabieƒskiej stodole

Relacje w ksi´dze pamiàtkowej Jedwabnego

wymieniajà tak˝e sporo ˚ydów,

którzy uratowali si´ w dniu pogromu ucieczkà: Rivke Kaizer (primo voto Rurz) z Wizny
uciek∏a z rynku jedwabieƒskiego i trafi∏a do miasta Soko∏y

; Nie∏awicka z Wizny; ˝ona

Dovida Nishtzonskiego z Radzi∏owa; Chaye Sore Piekarz pobieg∏a do syna w Goniàdzu;
Avigdor Kochav wraz z grupà ˚ydów ukry∏ si´ w polu; Rivka Fogel oraz Hayim Yosel
Pravde wraz z ˝onà, którzy ukryli si´ w miejscowym majàtku; Jack Kubran (Jakub
Kubrzaƒski) uciek∏ wraz z grupà ˚ydów i przedosta∏ si´ do ¸om˝y, gdzie spotka∏ innych,
którym tak˝e uda∏o si´ zbiec z Jedwabnego: swego ojca oraz Mojsze Olszewicza, jego ˝on´
Elk´ Sosnowskà (ze Szczuczyna) i brata Berka (po ucieczce z getta ∏om˝yƒskiego Mojsze
Olszewicz trafi∏ wraz z ˝onà do Wyrzykowskich w Janczewsku

, ukrywali si´ tam równie˝:

Szmul Wasersztejn, Berek Olszewicz (brat Mojszego Olszewicza), Izrael (Józef)
Gràdowski, Jakub Kubrzaƒski z przysz∏à ˝onà (Leikà Amrofel ze Szczuczyna), oraz zmal-
tretowany ˚yd, który tam zmar∏ – razem 8 ˚ydów, oprócz niemowl´cia, urodzonego ju˝
w kryjówce, które zabito

, Itzchak (Janek) Neumark wraz z siostrà Esther-Leà i jej

pi´cioletnià córeczkà Reizale i Itzchakiem Aaronem, synem Mendla (który potem zginà∏ w
OÊwi´cimiu);  Nechama  Berenshtein,  siostra  Janka  Neumarka  (jej  m´˝a  Chone  zabili
Niemcy),  która  uda∏a  si´  najpierw  do  Pruziny  (Pru˝any?)  a  potem  do  Bia∏egostoku;
Bluma, druga siostra Jana Neumarka, wraz z dwoma m∏odymi (4 i 9-letnimi) synami,
którzy uciekli – wszyscy troje – do ¸om˝y (jej m´˝a Davida tak˝e zabili Niemcy), a potem
zostali wysiedleni do Zambrowa.  Rivka Fogel, która w koƒcu trafi∏a do getta utworzonego
po pogromie w Jedwabnem, twierdzi, ˝e latem 1941 r.  mieszka∏o tam 125 uratowanych
z  pogromu  ˚ydów  i  ˝e  wy∏apywa∏  ich  przede  wszystkim  Israel  Grondowski  (Izrael
Gràdowski)

, któremu podobne zarzuty stawiajà te˝ Julius L. Baker, Herschel Piekarz

Baker, Hersh Cinowitz (Cynowicz), Itchak Neumark.

Prze˝yli tak˝e Hersh Cinowitz,

jego brat Moishe oraz brataniec Avram.

Kolejne êród∏a wymieniajà kolejnych ˚ydów

jedwabieƒskich, którzy unikn´li Êmierci w lipcu 1941 r.: Fejg´ Zimnà

, Mikhela

279

Jedwabne i okolice

Perelsteina

, Martin Zaidenstadt

. Dwie ˚ydówki mia∏y si´ ukrywaç u Âleszyƒskich:

prze˝y∏y pogrom, potem trafi∏y do ∏om˝yƒskiego getta

Oprócz tego

uratowali si´ dwaj synowie Izraela (Józef) Gràdowskiego – Roman

i Julian, oraz ˝ona Izraela (Feliksa) (trafili do getta utworzonego w Jedwabnem).  Ocaleli
z  masakry  10  lipca  te˝:  Judes  Ibram,  córka  Abrama  (jedna  z  trzech  ˚ydówek,  które
Niemcy  przyprowadzili  na  posterunek  ˝andarmerii);  Goldbergówna  (sprzàtaczka  na
posterunku ˝andarmerii); Rywka Garbarz, córka Abrama Ibrama; Hersz i Chana Sztern
(ma∏˝eƒstwo);  El˝bieta  Kaminowicz;  Motek  Kilingros

; Hercek CieÊluk ze Stawisk

;

Jankiel Benc; HaÊka i Go∏da ¸ojewskie (przechowywali je Teofila i Józef Chrzanowscy);
Mindla Rubin wraz z m´˝em (przechowywali ich równie˝ Teofila i Józef Chrzanowscy);
Mejer  Gorfikel  (przechowywali  go  Teofila  i  Józef  Chrzanowscy);  Hemi  (Nechemia)
At∏asowicz  (przechowywali  jà  Teofila  i  Józef  Chrzanowscy);  Partyjer  Serwetarz  wraz  z
bratem (przechowywali ich Roman i Zofia Górscy); Rozenowa wraz z dzieckiem (prze-
chowywali je Wiktoria i W∏ady∏aw Miciura), a starsza córka Rozenowej z rodzinà przeby-
wa∏a w getcie w Szczuczynie; Pejsach Zdrojewicz (syn Zelika); syn Zdrojewicza wraz z
˝onà;  dwie  ˚ydówki  (karmi∏  je  Józef  ˚yluk);  Józef  Cytrynowicz;  Frumowski;
Byjomkowa;  ˚ydówka  z  dzieçmi  o  nieznanym  nazwisku  (przechowywa∏  je  Czes∏aw
Sulewski); dwóch rzeêników pacujàcych jako r´bacze drzewa na posterunku ˝andarmerii;
dwie ˚ydówki, matka z córkà (przechowywa∏ je Jan Micha∏ Kie∏czewski); Rubin Kosacki
z  15-letnim  synem  (przechowywa∏  ich  Boles∏aw  Olszewski);  Bajkowski  z  córkà
nazwiskiem  Holzmann;  Kuropatwina  z  pi´ciorgiem  dzieci

(ukry∏a je matka Czes∏awa

Strzelczyka). A wi´c uratowaç si´ mog∏o oko∏o 200 ˚ydów, na co znajdujemy dodatkowe
potwierdzenie w nekrologii sporzàdzonej przez ˚ydów jedwabieƒskich. Nie by∏oby to
mo˝liwe bez aktywnej lub biernej pomocy wielu polskich sàsiadów.

Wed∏ug nekrologii, którà opublikowano w hebrajskiej cz´Êci ksi´gi pamiàtkowej

Jedwabnego

, nast´pujàcy ˚ydzi jedwabieƒscy zgin´li poza Jedwabnem: Moshe Adamsky

wraz  z  rodzinà  (w  Szczuczynie);  Reb  Pesach  Aviah  (w  Goniàdzu);  Moshe  Bur  wraz  z
rodzinà (w ¸om˝y); Yakov Danowsky wraz z rodzinà (na Litwie); Yakov Ellenberg wraz
z  rodzinà  (w  Choroszczy);  Tebia  Granowitz  (w  Stawiskach);  Kimche  Gutstein  wraz  z
siostrà Chayà, jej m´˝em i synami (w Augustowie); Yisocher Hamelevsky (Chmielewski)
wraz z rodzinà (w Kownie); Yosef Velvel Harefke wraz z rodzinà (w Wi´nie); Soreh Malke
Katz (w Radzi∏owie); ma∏˝eƒstwo Kawkewitz (Kawkiewicz) wraz z dzieçmi (w ¸om˝y);
Leibel Yagodnik Lev wraz z m´˝em i 10 synami (w Zambrowie); Berel Panitz (w Rosji);
Yosef  Pecynowitz  (Pecynowicz)  wraz  z  ˝onà  i  rodzinà  (w  ¸om˝y);  Frumke  Pecynowitz
wraz z m´˝em i 9 dzieçmi (w Wolinie); Moshe Baer Peltinowitz (Peltynowicz) wraz z ˝onà
i córkà oraz jej m´˝em i dzieckiem (w ¸om˝y); Eliezer Chayim Peltinowitz (w Goniàdzu);
Freidke Peltinowitz (w Goniàdzu); Chaya Soreh Piekarz (w Goniàdzu); Libe Piekarz wraz
z 4 dzieçmi (w Goniàdzu); Simeh Piekarz (w Goniàdzu); Sheine Ette Rosen (w Rosji);
Itzhak Rzezka wraz z rodzinà (w Radzi∏owie); Leibel Shtern (Sztern) wraz z rodzinà (w
Kolnie);  Moshe  Kalman  Skotznedek  (na  Litwie);  Meyer  Tzinowitz  (Cynowicz)  wraz  z

280

Glauk

opis

-2003

Ocaleni

rodzinà (w Bia∏ymstoku); Yakov Tzinowitz wraz z rodzinà (w Kolnie).

Znamienne, ˝e w owej nekrologii sami ˚ydzi jedwabieƒscy nie potrafili wymieniç

wi´cej ni˝ oko∏o 600 ˚ydów jedwabieƒskich, którzy zgin´li podczas wojny, ale cz´Êç z
wymienionych przez nich ˚ydów niewàtpliwie zgin´∏a poza Jedwabnem. JeÊli Gross
opiera si´ stanowczo, ˝e 10 lipca 1941 r. w Jedwabnem zgin´∏o kilkanaÊcie setek ˚ydów,
to on, a nie inni uczeni i publicyÊci, musi wyjaÊniç, „gdzie si´ podziali wszyscy inni” (oko∏o
1000), rzekomi ˝ydowscy mieszkaƒcy Jedwabnego.

Przypisy

1  Skrócona  wersja  tego  tekstu  ukaza∏a  si´  jako  Ryszard  Tyndorf,  “Kto  ma  szukaÊ  brakujàcych  ˚ydów?”
Wi´ê, nr 8-9 2002, s. 194-197.
2 Notatka z rozmowy Marka Jana Chodakiewicza z Konsul Generalnym RP w Nowym Jorku, Agnieszkà
Magdziak-Miszewskà,  7  luty  2002.  Zob.  Marek  Jan  Chodakiewicz,  The  Massacre  in  Jedwabne,  July  10,
1941. Before, During, After (praca przygotowywana do druku).
3 Zob. Yedwabne. History and Memorial Book, Julius L. Baker, Jacob L. Baker, red. (Jerusalem/New York:
Yedwabner Societies in Israel and the United States of America, 1980), s. 103-104 [dalej cyt. Yedwabne].
4 Zob. Menachem Finkielsztejn, Archiwum ˚ydowskiego Instytutu Historycznego (A˚IH), sygn. 301/1846;
Grayevo Memorial Book, Gerorge Gorin, red. (New York: United Grayever Relief Committee, 1950), s. 234.
5 Zob. Józef Gràdowski, A˚IH, sygn. 301/5825; Wokó∏ Jedwabnego, Pawe∏ Machcewicz, Krzysztof Persak,
red.  (Warszawa:  Instytut  Pami´ci  Narodowej  Komisja  Âcigania  Zbrodni  przeciwko  Narodowi  Polskiemu,
2002), t. 2, s. 829 [dalej cyt. Wokó∏ Jedwabnego]. Zob. te˝ zeznania Feliksa Kowalskiego, 29 czerwca 1971,
Czes∏awa  Strzelczyka,  9  kwietnia  1974,  Jana  Micha∏a  Kie∏czewskiego,  9  kwietnia  1974,  i  Julianny
Soko∏owskiej,  10  kwietnia  1974,  Bundesarchiv-Zentralle  Stelle  der  Landesjustizverwaltungen  zur
Untersuchung  der  NS-Verbrechen  in  Ludwigsburg,,  sygn.  V  205  AR-2  233/74,  42,  52,  57;  Wokó∏
Jedwabnego, t. 2, s. 837, 844, 854, 857, 858; Anna Bikont, “Ja, Szmul Wasersztajn, ostrzegam”, Gazeta
Wyborcza,  13-14  lipca  2002;  Zdzis∏aw  S´dziak,  “Napi´towani  znakiem  Êmierci”,  Ziemia  ¸om˝yƒska
[¸om˝a]  nr  2/1986,  s.  191,  194-195;  Waldemar  Monkiewicz,  „Zag∏ada  skupisk  ˝ydowskich  w  regionie
bia∏ostockim  w  latach  1939,  1941-1944”,  Studia  Podlaskie [Bia∏ystok],  t.  2/1989,  s.  241-246;  Obozy
hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945. Informator Encyklopedyczny (Warszawa: PWN, 1979), s. 208.
6 Zob. Jan Tomasz Gross, “Antoniemu Su∏kowi w odpowiedzi”, Wi´ê, nr 4/2002, s. 86-87.
7  Marek  Wierzbicki,  Polacy  i  ˚ydzi  w  zaborze  sowieckim.  Stosunki  polsko-˚ydowskie  na  Zachodniej
Bia∏orusi (ziemie pó∏nocno-wschodnie II Rzeczypospolitej) pod okupacjà sowieckà 1939-1941 (Warszawa:
Fronda, 2001), s. 321. Zob. tak˝e Wokó∏ Jedwabnego, t. 1, s. 64, 72, 83 104 (Marcin Urynowicz, “LudnoÊç
˚ydowska  w  Jedwabnem.  Zmiany  demograficzne  od  koƒca  XIX  wieku  do  1941  roku  na  tle  regionu
∏om˝yƒskiego”).
8 Zob. Yedwabne, s. 36, 112.
9 Zob. Wokó∏ Jedwabnego, t.2, 229.
10 Zob. Yedwabne, s. 92.
11 Zob. Wokó∏ Jedwabnego, t. 2, s. 397, 519.
12 Zob. Yedwabne, s. 92.
13 Zob. Yedwabne, s. 116.
14 Zob. Wokó∏ Jedwabnego, t. 2, s. 402, 423, 544, 546, 550, 581.
15 Zob. Wokó∏ Jedwabnego, t. 2, s. 381, przypis 30.
16 Wg wypowiedzi Jakuba Pecynowicza w filmie Agnieszki Arnold pt. “Sàsiedzi” (maj 2001).
17 Zob. Anna Bikont, “Ja, Szmul Wasersztajn, ostrzegam”, Gazeta Wyborcza, 13-14 lipca 2002.

281

Jedwabne i okolice

18 W wykazie ludnoÊci ˚ydowskiej, która mog∏a najprawdopodobniej mieszkaç w Jedwabnem przed 1939
r.,  zestawionym  w  maju  2001  r.  na  podstawie  êróde∏  archiwalnych  przez  Leszka  Koconia,  kierownika
Oddzia∏u  w  ¸om˝y  Archiwum  Paƒstwowego  w  Bia∏ymstoku,  figuruje  nazwisko  Soro˝ko.  Zob.  Internet:
<http://www.jewishgen.org/yizkor/jedwabne/yed960.html>.
19 Zob. Wokó∏ Jedwabnego, t. 2, s. 365, 380, 384, 385, 386, 390, 392, 403, 411.
20 Zob. Yedwabne, s. 112.
21  Zob.  Yedwabne,  s.  101.  W  ksi´dze  pami´ci  Jedwabnego  podano  dwie  sprzeczne  ze  sobà  wersje
okolicznoÊci samobójczej Êmierci ˝ony Avrahama Kubzanskiego i ˝ony Saula Binshteina, które by∏y siostra-
mi. Itzchak (Janek) Neumark twierdzi, ˝e obie we wodzie przeci´∏y sobie ˝y∏y w strachu przed zabójcami.
Zob. Yedwabne, s. 116. Porównaj z relacjà Szmula Wasersztejna w: Wokó∏ Jedwabnego, t. 2., s. 224.
22 Itzchak (Janek) Neumark twierdzi, ˝e kiedy Niemcy zaatakowali w 1941 r., “many Jews ran to Russia”
(“wielu ˚ydów uciek∏o do Rosji”). Zob. Yedwabne, s. 112.
23  Zob.  Yedwabne,  s.  101.  ˚e  zamordowali  ich  Niemcy,  a  nie  Polacy  jak  twierdzi  Szmul  Wasersztejn,
potwierdzajà liczne zeznania i relacje w ksià˝ce Wokó∏ Jedwabnego, zob.: tom 1, s. 44-45; tom 2, s. 504,
516-517, 630-632, 689, 714, 724, 729, 742, 745, 780. Zgin´li wówczas równie˝ Polacy-komuniÊci: bra-
cia Aleksandra i W∏adys∏awa WiÊniewscy ze wsi Bartki (b´dàcy przestawicielem oraz sekretarzem selsowi-
eta) oraz Czes∏aw Kupiecki (sowiecki milicjant).
24 Zob. Wokó∏ Jedwabnego, t. 1, s. 102. ˚ydów z Wizny przebywajàcych w Jedwabnem 10 lipca 1941 r.
by∏o prawdopodobnie kilkudziesi´ciu.
25 Zob. Yedwabne, s. 100.
26  Zob.  Internet:  <http://www.jewishgen.org/yizkor/jedwabne/yed075.html>.  Zob.  te˝  Awigdor
Nie∏awicki, A˚IH, sygn. 301/384; Wokó∏ Jedwabnego, t. 2, s. 362.
27 Zob. Kate Connolly, “A Holocaust tale is finally told”, The Guardian, 14 marca 2001; Annette Groﬂbon-
gardt,  Claus  Christian  Malzahn,  „Die  Täter  waren  Polen”,  Der  Spiegel,  nr  22/2001;  Etgar  Lefkovits,
“Jedwabne survivor gives testimony”, The Jerusalem Post, 27 June 2001.
28 Zob. Yedwabne, s. 88 89, 94, 98, 101, 102 103, 105, 107 108, 113 114.
29  Julius  E.  Baker,  przywo∏ujàc  relacj´  Rivke  Kaizer,  zamieszczonà  w  ksi´dze  pamiàtkowej  miejscowoÊci
Soko∏y z 1962 r., u˝ywa s∏owa „goje” w kontekÊcie polskich mieszkaƒców Jewdwabnego, zaÊ R. Kaizer w
swej relacji u˝y∏a s∏ów: „Niemcy, z pomocà miejscowych ch∏opów”. Zob. Yedwabne, 88-89; Michal Majik,
“Khurbn Sokoli” w: Sefer zikaron li-kedoshei Sokoli: Sokoler yisker-bukh, Mosheh Grosman red., (Tel Aviv:
Former Residents of Sokoly, 1962), s. 64.
30 Ukrywali ich Franciszek Karwowski oraz jego córka Antonina z m´˝em Aleksandrem Wyrzykowskim.
31 Zob. Wokó∏ Jedwabnego, t. 2, s. 230 237.
32 Zob. Yedwabne, s. 103.
33 Zob. Yedwabne, s. 88, 98, 105, 115.
34 Zob. Yedwabne, s. 104.
35 Fejga Zimna to staruszka z Jedwabnego, która znalaz∏a si´ w getcie w Bia∏ymstoku; tam zmar∏a w 1942
r.  Zob.  Kazimierz  Szyszkowski  do  Sàdu  Grodzkiego  w  ¸om˝y,  bez  daty  [12  lipca  1949  r.],  Archiwum
Paƒstwowe w Bia∏ymstoku, Oddzia∏ w ¸om˝y, Sàd Grodzki w ¸om˝y, ZG 121/49. Szyszkowski zeznawa∏
aby oddaç jej wnuczce dom Fejgi w Jedwabnem.
36 Zob. Ilya Ehrenburg, Vasily Grossman, The Black Book. The Ruthless Murder of Jews by German-Fascist
Invaders  Throughout  the  Temporarily-Occupied  Regions  of  the  Soviet  Union  and  in  the  Death  Camps  of
Poland During the Way of 1941-1945 (New York: Holocaust Library, 1980), s. 244.
37  Zob.  Timothy  W.  Ryback,  The  Last  Survivor:  In  Search  of  Martin  Zaidenstadt (New  York:  Pantheon
Books, 1999).
38 Zob. Danuta i Aleksander Wroniszewscy, “...aby ˝yç”, Kontakty. ¸om˝yƒski tygodnik spo∏eczny, 10 lipca
1988 (nr 27). Wed∏ug córki Bronis∏awa Âleszyƒskiego, kiedy w 1945 r. Rosjanie wrócili, „Nocà jacyÊ ludzie
rozebrali w∏aÊnie odbudowanà na po˝ydowskim polu stodo∏´, a ojca tak pobili, ˝e z ran umar∏. Skazali go

282

Glauk

opis

-2003

Ocaleni

bez sàdu, Êwiadków, t∏umaczenia.”
39 Zob. Wokó∏ Jedwabnego, t. 2, s. 366, 386, 403, 405, 407, 409, 413, 463, 525, 546, 562, 571, 578, 581,
582, 583, 584, 585, 587, 595, 651, 652, 663, 667, 671, 672, 694 695, 797, 806, 810, 826, 827, 829, 833,
834-835, 837, 843, 854, 856, 858.
40 W wykazie Leszka Koconia figuruje nazwisko Gringras. Zob. Internet:
<http://www.jewishgen.org/yizkor/jedwabne/yed960.html>.
41 W nekrologii opublikowanej w ksi´dze pami´ci Jedwabnego figuruje nazwisko Tzeshlug.
42 Podczas przes∏uchania w maju 1967 r. oraz przes∏uchania w kwietniu 1968 r. Czes∏aw Strzelczyk zez-
nawa∏, ˚e (1) “uratowali si´ (Ö) Kuropatwina z pi´ciorgiem dzieci”; (2) “w naszym domu matka ukry∏a
˚ydowskà rodzin´ o nazwisku Kuropotwa”. Natomiast podczas przes∏uchania w czerwcu 1971 r. twierdzi∏,
˝e w spalonej stodole „zgin´li wraz z rodzinami (…) Kuropatwa”. Zob. Wokó∏ Jedwabnego,s. 837, 843, 845.
W ksi´dze pami´ci Jedwabnego podano dwie spreczne ze sobà wersje okolicznoÊci Êmierci Kuropatwów w
dniu 10 lipca 1941, lecz obie potwierdzajà, ˝e Polacy chcieli uratowaç t´ rodzin´. Zob. Yedwabne, s. 103, 116.
43 Zob. s. 75-84. Transliteracj´ na angielski dokona∏ Ty Rogers. Zob. Internet:
<http://www.jewishgen.org/yizkor/jedwabne/yed075.html>.

283

Jedwabne i okolice