NERWICE I STRES SZKOLNY.
Objawy nerwicowe są reakcjami obronnymi przed lękiem. Charakter tych
reakcji obronnych jest uzaleŜniony od środków, jakie mimo woli (nieświadomie)
zostaną zastosowane przez chore dziecko dla usunięcia lęku. O wyborze zaś rodzaju
ś
rodków obronnych decyduje niewątpliwie typ układu nerwowego i wiek chorego
dziecka.
Według Piotra Janeta nerwice są to objawy zaburzeń lub zatrzymań w rozwoju
funkcji bez ich uszkodzenia. To znaczy, Ŝe funkcje mogą ulec zaburzeniom, mogą
nie być czynne na pewnych terenach i w pewnych warunkach, ale w innych
warunkach mogą wrócić do normalnej działalności, pod wpływem tych czy innych
bodźców, pod wpływem odpowiedniej psychoterapii.
Według
natomiast
klasycznych
autorów
nerwice
są
to
zaburzenia
funkcjonalne, głównie emocjonalne, łączące się zazwyczaj z zaburzeniami układu
wegetatywnego
i
polegające
na
okresowym
upośledzeniu
przystosowania
społecznego, na miernej pracy, a wiec i na osłabieniu wydajności, efektywności i
produktywności (Glasser). Nerwice, według tych autorów, są związane z chwiejną
równowagą psychiczną i ze złym samopoczuciem.
Znacznie częściej nerwice dziecięce, od nerwic dorosłych, cechuje zmienność
objawów, na przykład jawny niepokój, fobie i natręctwa mogą współistnieć ze sobą
lub mogą następować po sobie w róŜnym czasie. Mogą teŜ dołączać się róŜne inne
zaburzenia, których na początku choroby nie było.
Ponadto nerwice dziecięce mają skłonność do mniejszej niŜ u dorosłych
przewlekłości i trwałości objawów, łatwiej teŜ poddają się leczeniu i łatwiej znikają
bez trwałych zaburzeń osobowości, jeśli w porę uchwyci się ich pierwsze symptomy.
Zgodnie ze współczesnymi poglądami, Ŝe źródłem nerwicy jest niepokój, napięcie
emocjonalne i uczucie lęku.
Do nerwicy dochodzi tym szybciej, im bardziej dorastający chłopiec czy
dziewczyna chcą uzyskać wszystkie prawa dorosłości, a jednocześnie pragną
zachować dotychczasowe przywileje, jakie mają młodsze dzieci, z mniejszymi
wymaganiami ze strony szkoły i domu.
Im dziecko jest młodsze, tym przejawy lęku będą bardziej uogólnione, tym
szerzej zostaną zaburzone sfery ruchowe i emocjonalne oraz funkcje poznawcze, a
objawy nerwicowe będą miały charakter rozlany i wielotorowy.
U niemowląt stan zagroŜenia przejawia się głównie niepokojeni ruchowym,
zaburzeniami snu, płaczem oraz zaburzeniami wegetatywnymi (wymiotami,
zaburzeniami oddychania, kaszlem, brakiem łaknienia).
U dzieci w wieku przedszkolnym, u których układ nerwowy nadal jeszcze
cechuje się fizjologicznie słabą równowagą procesów nerwowych z górowaniem
pobudzenia nad hamowaniem, brak poczucia bezpieczeństwa w niekorzystnych
układach rodzinnych łatwo przeradza się w nadpobudliwość psychoruchową i
emocjonalną. Dziecko staje się coraz bardziej niespokojne, nadmiernie ruchliwe, nie
jest w stanie zająć się dłuŜej określoną zabawą. W zasadzie nie chciałoby naraŜać się
nikomu i jest pełne dobrych chęci, ale przez swą nadmierną ruchliwość i
przerzutność uwagi szybko staje się utrapieniem domowników, a w przedszkolu
dezorganizuje pracę w grupie dziecięcej, nie moŜe spokojnie usiedzieć w czasie
posiłków ani teŜ nie zasypia w czasie leŜakowania.
Rozpoczynając naukę szkolną dziecko nadpobudliwe od początku ma
trudności w przystosowaniu się do regulaminu szkolnego, bo nowe wymagania i
zmiana trybu Ŝycia stwarzają dodatkowe urazy psychiczne, wpływające wybitnie
pobudzająco. ToteŜ przeszkadza na lekcjach, kręci się i wychodzi z ławki, rozmawia
z sąsiadami, wyrywa się nie pytane do odpowiedzi itp. Mimo dobrego rozwoju
umysłowego, dobrej pamięci i poprawnego rozumowania, wyniki w nauce są coraz
gorsze, gdyŜ dziecko nie potrafi a szybko narastająca męczliwość nerwowego
przeszkadza mu w uwaŜnym śledzeniu zajęć szkolnych. Z reguły teŜ pisze
nieporządnie, a zeszyty ma brudne, pełne omyłek i skreśleń oraz. śladów gumki;
godzinami odrabia lekcjo w domu, bo ciągle odrywa się od ksiąŜki, interesując się
wszystkim, co się dookoła dzieje.
Szkoła jako źródło nerwic.
Od początku roku szkolnego czują dzieci te się źle w zbiorowisku obcych
sobie rówieśników i mają opory w nawiązaniu kontaktu z nimi. Boją się ich
przemocy, drwin i głośnych śmiechów. Męczy je teŜ codzienne, wczesne wstawanie i
kilkugodzinne siedzenie w klasie, wymagające czujnej uwagi i skupienia, nuŜy hałas
i gwar panujący na pauzach. A jeśli przy tym nauczyciel okaŜe się zbyt surowy i
niezrównowaŜony emocjonalnie, potęguje to ,lęk przed szkołą i niechętny stosunek
do niej. W obawie przed niepowodzeniami dzieci te nie zgłaszają się samorzutnie do
odpowiedzi, a kaŜde wezwanie do tablicy silnie przeŜywają. Stan napięcia i
niepokoju nie opuszcza dziecka przez cały czas pobytu w szkole, utrudniając mu
koncentrację uwagi, w wyniku czego nauka juŜ w początkowym okresie moŜe
sprawiać mu powaŜne kłopoty, choć wcale nie jest ono niezdolne. Niepowodzenia w
opanowaniu materiału szkolnego z reguły pociągają w domu wymówki rodziców i
stają się przyczyną dalszych zagroŜeń psychicznych dziecka. W konsekwencji
wzrasta coraz bardziej poczucie mniejszej wartości własnej dziecka i niechęć do
lepiej radzących sobie kolegów oraz Ŝal do rodziców i lęk przed nauczycielem, dając
w całości obraz nerwicy z typowymi reakcjami obronnymi w postaci rozmaitych
objawów nerwicowych, wymagających pomocy lekarsko - psychologicznej.
W niektórych przypadkach szkoła moŜe stać się pierwotną, a nie wtórną
przyczyną dziecięcych zaburzeń nerwicowych.
Jeśli dzieciom wraŜliwym, nieśmiałym i przeciętnie zdolnym szkoła stawia
zbyt wysokie w stosunku do ich moŜliwości i uzdolnień wymagania, jeśli nauczyciel
jest zbyt ostry i surowo traktuje uczniów, jeśli dzieci od momentu wstąpienia do
szkoły stają się przedmiotem drwin i śmiechów kolegów z racji źle brzmiącego
nazwiska, niewłaściwego ubrania, swego wyglądu fizycznego (np. jeśli dziecko jest
otyłe, ma niski wzrost, twarz usianą piegami, rude włosy, nie dosłyszy, nosi
okulary), to w miarę upływu czasu narasta w nich poczucie niezasłuŜonej krzywdy i
niechęci do szkoły, poczucie zagroŜenia na terenie klasy, które prowadzi do stałego
napięcia i niepokoju, wyzwalając róŜne reakcje nerwicowe, jakich dziecko nigdy nie
przejawiało na terenie domu w okresie przedszkolnym.
Szkoła bowiem jest tu źródłem jego urazów psychicznych, pogłębiających złe
samopoczucie i niechęć do otoczenia.
Ostatnie 2 lata pobytu w szkole podstawowej i pierwszy rok nauki w szkole
ś
redniej mogą stać się równieŜ przyczyną urazów psychicznych dziecka, względnie
dobrze przystosowanego do wymagań szkoły w początkowym okresie nauczania.
Uczucie lęku powstaje przede wszystkim u dzieci ambitnych, odpowiedzialnych i
dobrze uczących się od I klasy szkoły podstawowej, gdyŜ kaŜda gorsza ocena
stanowi dla nich dodatkowe zagroŜenie ich własnej wartości. Lęk ten wraz z
rozmaitymi objawami wegetatywnymi i somatycznymi, nasila się przede wszystkim
w czasie odpowiedzi ustnych przed całą klasą lub teŜ w czasie zadań klasowych,
utrudniając dziecku koncentrację uwagi i logiczne myślenie oraz gotowość
przypomnienia sobie znanych i potrzebnych w danej chwili wiadomości. Z czasem
uczucie lęku towarzyszy dziecku na kaŜdej lekcji, prowadząc do zupełnej
niemoŜności skupienia się, a tym samym do zapamiętania tego, co wykłada
nauczyciel. W konsekwencji dziecko musi coraz więcej czasu poświęcać w domu na
opanowanie materiału szkolnego, jeśli chce sprostać swoim ambicjom i opinii
dobrego ucznia. W sumie pracuje ono przeciętnie ponad 12 godzin na dobę kosztem
czasu przeznaczonego na odpoczynek, rozrywki i sen. Jest przy tym w stałym
napięciu i lęku, Ŝe nie zdąŜy nauczyć się dobrze tego, co zadane. Zasypia z trudem, z
myślą o następnym dniu szkolnym, sypia niespokojnie i powierzchownie. Brak
dobrego snu i permanentne przeciąŜenie dziecka nauką szkolną powodują narastające
zmęczenie, zmniejszające wydatnie sprawność umysłową i odporność na urazy
psychiczne, związane ze szkołą. W ten sposób powstaje „błędne koło", prowadzące w
krótszym lub dłuŜszym czasie do objawów nerwicowych.
Do powstawania zaburzeń nerwicowych u młodzieŜy rozpoczynającej naukę w
szkole średniej mogą przyczynić się równieŜ wadliwe sposoby uczenia się, nabyte w
szkole podstawowej.
U uczniów zdolnych i błyskotliwych, którym uwaŜne słuchanie wykładów
nauczyciela wystarczało do opanowania materiału w szkole podstawowej i którzy
przywykli na tle klasy do opinii bardzo dobrego ucznia i do otrzymywaniu dobrych
bez Ŝadnego nakładu pracy w domu, łatwo dochodzi do objawów nerwicowych w
zmienionych warunkach, w szkole średniej. Przy zwiększonych i zupełnie innych
wymaganiach nowego grona nauczycielskiego uczniowie ci, nie umiejąc
systematycznie pracować, gubią się szybko w obszernym materiale szkoły średniki,
w której nie wystarczy tylko błyskotliwość i same zdolności. Gromadzą się
zaległości, a wraz z nimi „sypią" się mierne lub niedostateczne oceny, jakich nigdy
uczniowie ci nie mieli i co przyjmują z dotkliwa przykrością. Wkrótce pojawia się
poczuje krzywdy, stan zagroŜenia i lęku, a następnie gorsza ocena sam go siebie, z
narastającym brakiem wiary w swe uzdolnienia przy nadal duŜych ambicjach i chęci
rzetelnej pracy staje się podłoŜem objawów nerwicowych, często z nie uświadomioną
cieczką w chorobę, z opuszczaniem zajęć lekcyjnych i przekształceniem
narastającego leku w rozmaite objawy somatyczne.
Nerwicowymi objawami mogą zareagować równieŜ ci uczniowie szkół
ś
rednich, którzy mając przeciętne zdolności pracą i pilnością osiągali bardzo dobre
oceny w szkole podstawowej. Gdy znajdą się oni w liceum, okazuje się, Ŝe często
program nauki przekracza ich moŜliwości intelektualne. Mimo nadal duŜego nakładu
pracy nic osiągają juŜ takich sukcesów, jakie mieli uprzednio i na podstawie których
uwierzyli w swoje zdolności. „Wykuwając" wiele wiadomości na pamięć, nie umieją
poradzić sobie z materiałem szkolnym, odróŜnić zagadnień waŜnych od nieistotnych,
łatwo ulegają przeciąŜeniu nauką bez sukcesów zadowalających ich ambicje.
Prowadzi to z czasem do stałych napięć emocjonalnych, stanu zagroŜenia na terenie
szkoły i uczucia lęku, który wyzwala objawy nerwicowe.
Rodzaje nerwic.
Niekiedy niepokój i lęk u dzieci przejawiać się moŜe w formie tzw. fobii. W
stanach tych dziecko konkretnie boi się pewnych przedmiotów, zwierząt, owadów,
gadów, zamkniętej lub otwartej przestrzeni, wejścia na pewną wysokość itp., chociaŜ
naprawdę uczucie leku pochodzi z innych źródeł (np. urazów psychicznych na terenie
domu), czego dziecko sobie nic uświadamia. Przy przemieszczeniu lęku na obiekt
fobiczny dziecko zdaje sobie sprawę, Ŝe na przykład mysz, pająk czy teŜ wyjście na
balkon nie grozi mu bezpośrednim niebezpieczeństwem, a jednak w zetknięciu z
danym obiektem fobicznym staje się bezsilne i nie potrafi opanować uczucia strachu;
stara się więc kontrolować siebie przez unikanie wywołujących fobie przedmiotów
czy sytuacji.
Jeśli lęk dziecka jest ściśle związany ze szkołą (choć nie szkoła jest jego
pierwotną przyczyną), to pewnego dnia odmawia ono pójścia na zajęcia szkolne.
Mówimy wówczas o fobii szkolnej. W tych przypadkach niepokój dziecka narasta juŜ
na samą myśl o pójściu do szkoły, i jeśli rodzice usiłują perswazją zmienić jego
postawę, napotykają na niebywały opór płacz i protest. Niekiedy dziecko obiecuje
pod wpływem namowy rodziców, iŜ nazajutrz wybierze się do szkoły i nawet szykuje
teczkę, przybory do pisanin itp., rano jednak wstaje z bólem głowy, wymiotami lub
biegunką i musi pozostać w domu. Gdy tylko minie godzina wyjścia do szkoły,
powyŜsze objawy szybko ustępują i dziecko jest faktycznie zdrowe. Takie
zachowanie dziecka nasuwa wielu rodzicom podejrzenie symulacji choroby.
Zaczynają się ponownie perswazje, wymówki i kary. które nic tylko niczego nie dają.
U niektórych dzieci, niezaleŜnie od ich wieku, lęk przejawia się w postaci
rozlatanego niepokoju, nasilającego się wydatnie w trudnych sytuacjach szkolnych
czy domowych. Mówi się wówczas o stanach lękowych lub o nerwicy lękowej. JeŜeli
lęk związany jest ze szkołą, to dziecko na jej terenie zachowuje się w sposób
specyficzny i zupełnie inny niŜ w domu, chociaŜ z czasem i w gronie rodzinnym
objawy lęku zaczynają być zauwaŜalne pod postacią rozmaitych objawów
somatycznych, jak bóle głowy, bóle brzucha, moczenie nocne, brak apetytu lub
przeciwnie - obŜarstwo i ciągłe ruszanie ustami.
Na terenie szkoły dziecko z nerwicą lękową zazwyczaj nie sprawia większych
kłopotów swym zachowaniem. Jest ciche, nieśmiałe, bojaźliwe, mało samodzielne i
niewiele kontaktuje się z dziećmi, które raŜą je swoją hałaśliwością, ruchliwością i
nadmiarem energii. Na lekcjach siedzi skurczone, pełne czujnej uwagi, by nauczyciel
nie zainteresował się nim. Samorzutnie nigdy nie zgłasza się do odpowiedzi, choć
potrafi sensownie myśleć, gdy pytanie nie dotyczy jego bezpośrednio. Wezwane
natomiast do tablicy - gubi się całkowicie, a przy tym czerwienieje lub blednie, poci
się obficie, drŜy i czuje pustkę w głowie. Zamiast sensownej odpowiedzi, do której w
domu dobrze się przygotowało - dziecko milczy lub mówi cokolwiek, przewaŜnie nie
na temat, naraŜając się na ocenę niedostateczną, a często i na drwiny kolegów. Lęk
teŜ sprawia, Ŝe dziecko kaŜdą pracę klasową wykonuje źle - myli się w liczeniu, gubi
litery, pisze nie na temat, bo nie potrafi skupić się dostatecznie i nie nadąŜa za klasą.
Niepowodzenia w nauce i brak sukcesów jeszcze bardziej pogłębiają lęk i wyzwalają
dalsze objawy nerwicowe, wymagające pomocy lekarsko - psychologicznej.
W niektórych przypadkach nerwicy lękowej dziecko coraz bardziej ogranicza
swe kontakty słowne w szkole i pewnego dnia nauczyciele spostrzegają, Ŝe nie
odzywa się ono do nikogo w klasie, choć nadal przychodzi codziennie do szkoły,
odrabia lekcje, pisze zadania klasowe, rysuje. Wszelkie wysiłki wychowawcze,
mające na celu wciągnięcie dziecka do rozmowy czy uzyskanie odpowiedzi na
pytania, nie dają Ŝadnego efektu. Dziecko zwykle stoi biernie, ignoruje pytania i
polecenia, nie chce czytać na głos, po prostu milczy. Rodzice natomiast stwierdzają,
Ŝ
e w domu dziecko wypowiada się swobodnie, a nawet jest gadatliwe. Jest to
mutyzm wybiórczy, który wraz z innymi objawami niepokoju i lęku stanowi
szczególną postać nerwicy dziecięcej, trudno poddającej się leczeniu, i na szczęście
dość rzadko spotykanej w psychiatrii dziecięcej.
U dzieci starszych i u młodzieŜy w okresie pokwitania lęk i niepokój czasami
przeobraŜają się w objawy obsesyjno - kompulsywne, dając obraz nerwicy natręctw.
Obsesje występują wówczas pod postacią ciągle nawracających, przykrych myśli,
niezgodnych zazwyczaj z uczuciami moralnymi i estetycznymi dziecka (np. myśli o
uśmierceniu ukochanej mamy, o rozebraniu się w miejscu publicznym itp.) lub w
formie nieustannych wątpliwości w typie ,,co by było, gdyby..." Kompulsje
natomiast, ściśle złączone z natrętnymi myślami, mają charakter nieodpartej potrzeby
wykonywania pewnej czynności, na przykład częstego mycia rąk, kilkakrotnego
przecierania łyŜki i talerza przed posiłkiem, specjalnych rytuałów zachowania się
przy stole (pukanie w blat, dotykanie wszystkich naczyń, zanim dziecko zacznie jeść)
czy teŜ przed połoŜeniem się do łóŜka (np. pokłony w kaŜdym rogu pokoju, usuwanie
wszystkich części garderoby 7. sypialni itp.). Dziecko przy tym zdaje sobie sprawę,
Ŝ
e wykonywane przezeń czynności i natrętne myśli są bezsensowne i absurdalne oraz
Ŝ
e są bezcelowe i niejednokrotnie stara się je pokonać. Ale im większe czyni wysiłki,
tym bardziej uparcie myśli te i czynności powracają, powodując lęk i niepokój,
trwające
tak długo, aŜ zmuszą dziecko do realizacji natręctw. Czynności i myśli
natrętne, które dziecko długi czas stara się ukryć otoczeniem, bardzo powaŜnie
rzutują na jego samopoczucie i z czasem tak narastają i tak absorbują, Ŝe utrudniają
naukę i kontakty społeczne. ToteŜ rokowanie w nerwicy natręctw jest bardzo
powaŜne, zwłaszcza jeśli jej objawy przypadają na okres dojrzewania. U dzieci
młodszych mogą stanowić zaburzenia przejściowe, łatwiej ulegają poprawie, a często
współistnieją 7 innymi objawami nerwicowymi, na przykład towarzyszą jąkaniu i
wówczas mają przebieg znacznie łagodniejszy.
NaleŜy jeszcze wspomnieć o dość częstych objawach nerwicowych -
występujących u dzieci w róŜnym wieku, a przewaŜnie w okresie pokwitania i
częściej u dziewcząt - mających charakter konwersji. W przypadku nerwicy
konwersyjnej, znanej pod nazwą nerwicy histerycznej nieuświadomiony lęk dziecka
ulega konwersji, tj. przekształceniu w rozmaite objawy czynnościowe, dotyczące
narządów, i zaburzenia czuciowo - ruchowe. Trudno wyliczyć, nawet pobieŜnie,
wszystkie objawy nerwicy konwersyjnej. U dzieci najczęściej obserwuje się napady
drgawek, przypominające do złudzenia padaczkę, omdlenia, ruchy pląsawicze, tiki,
rozmaite bóle w obrębie jamy brzusznej, bóle głowy, a rzadziej niedowłady, bezgłos,
ś
lepotę - spotykane u dorosłych.
Objawy konwersyjne niejednokrotnie trudno odróŜnić od dolegliwości na
podłoŜu organicznym i często dziecko wymaga dłuŜszej obserwacji w szpitalu i
badań klinicznych, które z reguły nie wykazują odchyleń od stanu prawidłowego,
potwierdzających
podejrzenie
istnienia
schorzenia
organicznego.
Objawy
konwersyjne przewaŜnie cechuje bogactwo obrazu, z dramatycznym często
przebiegiem choroby i tak duŜa teatralności;), Ŝe nasuwają otoczeniu podejrzenie
symulacji. Nie naleŜy jednak lub utoŜsamiać z symulacja, która zawsze ma celu
ś
wiadome wprowadzenie w błąd otoczenia w celu osiągnięcia konkretnych,
zamierzonych z góry korzyści. W histerii konwersyjnej dziecko jest głęboko
przekonane o swojej chorobie, wierzy w jej powagę i cierpi rzeczywiście, osiągając
przy tym korzystne dla siebie cele w sposób nieuświadomiony. Przede wszystkim
objawy konwersyjne, zwane popularnie „ucieczką w chorobę", stanowią obronę
przed nieuświadomionym lękiem, będącym źródłem nerwicy, a z drugiej strony dają
dziecku „wtórne korzyści". Z chwilą bowiem pojawienia się objawów konwersyjnych
dziecko zostaje otoczone troskliwością, współczuciem, większą serdecznością
rodziny, a na terenie szkoły korzysta z tzw. „taryfy ulgowej" - jest lŜej traktowane i
otrzymuje często lepsze stopnie mniejszym nakładem pracy.
Nerwice konwersyjno - histeryczne w zasadzie nie rokują źle, gdyŜ przy zwykle
duŜej sugestywności dziecka łatwo poddają się leczeniu i psychoterapii z trwałym
skutkiem.
Wśród jednostek o wzmoŜonej pobudliwości psychicznej, wśród typów
intrawertywnych z objawami inhibicji, krepowania się i bojaźliwości, z objawami
nawarstwień dotychczasowych doznań - spotyka się bardzo często w szkole objawy
tzw. leku przed pytaniem. Często zdarza się, Ŝe nawet dobrzy uczniowie sztywnieją z
lęku, kiedy mają być pytani w klasie, przy tablicy, w grupie uczniów, a szczególnie
w warunkach grupowego zdawania zasadniczego egzaminu. Popadają wówczas w
specyficzne warunki Kierkegaardowskiej trwogi i drŜenia, w warunki niemoŜności
odpowiedzi na łatwe nawet pytania dotyczące treści, którą znają zupełnie dobrze. Nic
znający takich objawów nauczyciele, którym szczególnie obca jest sprawa silnej
reakcji, prawie z reguły dają oceny ujemne dzieciom, zdolnym czy wybitnie
zdolnym.
I jeszcze jedno: na podstawie badania testowego okazuje się, Ŝe nawet opinia
psychologów wyraŜa niejednokrotnie ujemną ocenę uzdolnień dzieci bojaźliwych.
Nie bierze się pod uwagę, Ŝe wszelkie tego typu egzaminy powodują u nich napięcia
lękowe, zamkniecie moŜliwości opanowania się, wywołują w ich umysłach myśli o
własnym śmiesznym wyglądzie, przeŜywają wtedy poczucie niŜszości, co wszystko
razem wzięte utrudnia im moŜliwości odblokowania ich dostatecznych, a czasem
bardzo dobrych wiadomości z zakresu przedmiotu egzaminacyjnego.
Objawy i skutki.
Nie zawsze zaburzenia nerwicowe u dzieci w wieku przedszkolnym i u
uczniów młodszych klas szkoły podstawowej mają charakter uogólnionej
nadpobudliwości ruchowej. Mogą one przejawiać się równieŜ czynnościami
manipulacyjnymi w obrębie własnego ciała. Dziecko wówczas zachowuje się
pozornie spokojnie, a swój niepokój wewnętrzny i napięcie emocjonalne wyraŜa
szeregiem niecelowych gestów i drobnych ruchów, jak ogryzanie paznokci, skubanie
wargi, nawijanie włosów na palce lub wyrywanie ich, skubanie rogów chustki czy teŜ
skręcanie rogów fartuszka. Czynności te, sprawiające wraŜenie przymusowych,
wybitnie narastają w stanach stresowych, na przykład gdy dziecko zostanie wezwane
nagle do tablicy, gdy odrabia trudne zadania szkolne, gdy musi wytłumaczyć się
przed zagniewaną matką ze swego postępowania itp. Czynności te róŜnią się od
podobnych czynności nawykowych u dzieci encefalopatycznych i dzieci opóźnionych
w rozwoju.
Niekiedy teŜ niepokój i stany zagroŜenia wyzwalają u dzieci liczne
mimowolne, niecelowe i powtarzające się skurcze mięśni lub grup mięśniowych,
zwane tikami. Skurcze te najczęściej obserwuje się w obrębie mięśni twarzy pod
postacią częstego mrugania i zaciskania powiek, poruszania skrzydełkami nosa.
grymasów. Mogą to być takŜe skurcze mięśni szyi, powodujące przechylanie głowy
na boki czy do tyłu. lub jej skręty w jedną stronę, albo skurcze mięśni ramion 7
unoszeniem ich do góry itp. W cięŜszych przypadkach liczba skurczów w ciągu dnia
jest ogromna i moŜe obejmować coraz to inne grupy mięśni. Czasami do skurczów
mięśniowych dołączają się skurcze krtani, z wydawaniem dźwięków (tiki wokalne).
Tiki częściej obserwuje się n chłopców niŜ u dziewczynek. Zawsze naleŜy je
odróŜniać od mimowolnych, związanych z organicznym uszkodzeniem układu
nerwowego i pląsawicą o etiologii reumatycznej.
Jąkanie u dzieci nerwicowych polega na przerwach w toku mowy, powtarzaniu
sylab po kilka razy lub trudnościach w wypowiadaniu pewnych spółgłosek,
szczególnie zaczynających jakiś wyraz. Jąkanie nasila się wybitnie w stanach napięć
i obcymi osobami), natomiast znika zupełnie w domu. Czasami bywa odwrotnie.
Dziecko jąka się silnie, gdy rozmawia z apodyktyczną matka lub zbyt surowym i
wymagającym ojcem, a mówi poprawnie w klasie, w której czuje się dobrze. Trzeba
pamiętać, Ŝe tego typu zaburzenia mowy nie zawsze mają charakter nerwicowy, a
często obserwuje się je u dzieci opóźnionych w rozwoju psychoruchowym, z późnym
początkiem mowy lub teŜ pojawiają" się po przebytym urazie czaszki i mózgu.
Jąkanie moŜe być równieŜ uwarunkowane rodzinnie, co potwierdzają zebrane
wywiady (ojciec lub matka jąkali się w dzieciństwie, albo toŜ aktualnie zacinają się
w mowie). W, tych przypadkach udział zaburzeń emocjonalnych jest niewielki i
jąkanie nie jest wyrazem lęku i niepokoju dziecka, a wadą artykulacyjnych mięśni.
Rodzice a stres dziecka.
Niekorzystną, nerwicogenną sytuację szkolną dziecka pogłębiają bowiem
niejednokrotnie rodzice przez niewłaściwe ustosunkowanie się do jego niepowodzeń
w nauce i brak zrozumienia obiektywnych trudności szkolnych. Podzielając opinię
nauczyciela, iŜ dziecko jest leniwe ł zbyt mało czasu poświęca w domu na odrabianie
zadawanych lekcji, nie szczędzą mu upomnień, a nawet kar cielesnych. Zmuszają je
takŜe do wielokrotnego czytania na głos lub przepisywania źle odrobionych zadań,
co daje niewiele, a w konsekwencji prowadzi do pogłębienia u dziecka stałego
uczucia przykrości, Ŝalu do rodziców i dalszej niechęci do szkoły, będącej - w jego
przekonaniu - przyczyną wszystkich nieszczęść. Niekiedy rodzice, przekonani o
wysokiej inteligencji swego dziecka (co moŜe nie odbiegać wcale od prawdy), nie
dopuszczają do siebie myśli, iŜ moŜe ono mieć jakieś obiektywne trudności w
opanowaniu przedmiotów szkolnych, a uwaŜają, Ŝe niepowodzenia syna lub córki
wynikają jedynie z uprzedzeń i nieudolności nauczyciela. W ten sposób umacniają w
dziecku poczucie krzywdy i niesprawiedliwości na terenie klasy, a tym samym
zniechęcają je całkowicie do nauki w ogóle.
W niektórych przypadkach lęk, poczucie mniejszej wartości własnej i
narastająca niewiara we własne siły skłaniają dziecko, kończące szkołę podstawową,
do rezygnacji z dalszej nauki, zgodnej z jego zainteresowaniami i uzdolnieniami. W
tej sytuacji ulega ono niejednokrotnie presji rodziców, kierujących się często
własnymi ambicjami, godząc się biernie na wybór takiej szkoły, która mu nie
odpowiada.
Otoczenie a stres dziecka.
Nerwicogenną sytuację dziecka pogarsza jeszcze fakt, Ŝe często otoczenie nic
nie wie o jego przeŜyciach i nawet nie domyśla się ich, gdyŜ dziecko zawsze uczyło
się dobrze, i dotąd kłopotów z nauką nie miało. A samo dziecko wstydzi się swych
odczuć i konfliktów wewnętrznych, a często nawet nie rozumie ich, nie uświadamia
sobie, Ŝe źródłem ich jest narastający lęk. Wszystkie te objawy przypisywane są
przemęczeniu dziecka nauką i nawałem zajęć zarówno w szkole, jak i w domu.
JeŜeli obiektywne trudności dziecka w nauce nie zostaną w porę ujawnione i
odpowiednio skorygowane, i jeśli zamiast właściwej pomocy są one nadal zwalczane
w sposób niedopuszczalny, tzn. przez ciągłe napomnienia, uwagi w dzienniczku i
rozmaite kary, to dochodzi z czasem do pogłębienia uczucia lęku i nerwicowej
postawy dziecka, która usposabia w przyszłości do wyzwolenia się objawów
nerwicowych, tj. do nawykowych reakcji obronnych przed narastającym lękiem.
Niewłaściwy wybór szkoły średniej, a potem i studiów wyŜszych moŜe stać się
następnym etapem pogłębiania się lęku i zaburzeń nerwicowych dziecka, a nawet
moŜe doprowadzić je do załamania psychicznego, wynikającego z jego konfliktów
wewnętrznych i niezgodności miedzy jego zainteresowaniami a charakterem nauki w
ź
le wybranej szkole. Ma to miejsce przede wszystkim u uczniów uzdolnionych ściśle
w jednym kierunku, na przykład uczeń mający zdolności techniczne zostaje
umieszczony w liceum ogólnokształcącym lub odwrotnie - uczeń ma zainteresowania
humanistyczne, a rozpoczyna naukę w technikum. które wymaga duŜych zdolności
manualnych. Do konfliktów wewnętrznych dziecka zazwyczaj dołączają się konflikty
z nauczycielami nie lubianej szkoły i starcia z rodzicami na skutek
niezadowalających postępów dziecka w nauce, która nie sprawiała mu w szkole
podstawowej Ŝadnych trudności. Zarówno konflikty wewnętrzne, jak i sytuacja
dziecka stają się podłoŜem nerwicy i objawów nerwicowych.