Ustrój Polski

Rada

Gabinetowa

G

Premier

– organizuje prace rzàdu

i nimi kieruje

– koordynuje i kontroluje

prace cz∏onków rzàdu

Rzàd

– prowadzi polityk´ wewn´-

trznà i zagranicznà paƒstwa

– wykonuje ustawy i posiada

inicjatyw´ ustawodawczà

– uchwala projekt bud˝etu

i go realizuje

Zgromadzenie

Narodowe

– uznaje prezydenta

za niezdolnego
do pełnienia funkcji
z powodu stanu
zdrowia

– stawia prezydenta

w stan oskar˝enia
przed Trybuna∏em
Stanu

enie

Zgr

– o

i

Ra

r

skraca

kadencj´

obu izb

kontroluje

rzàd

zwo∏uje
Rad´
Gabinetowà

powo∏uje
premiera,
a na jego
wniosek
ministrów

skraca

k d

Sejm

460 pos∏ów

– majà prawo zmiany Konstytucji
– uchwalajà ustawy
– wybierajà sk∏ad innych organów

paƒstwa

Senat

100 senatorów

S

t

j

wybory
bezpoÊrednie

wybory
bezpoÊrednie

wybory
bezpoÊrednie

W∏adza ustawodawcza

(legislatywa)

W∏adza wykonawcza

(egzekutywa)

Parlament dwuizbowy

Prezydent

– posiada inicjatyw´ ustawodaw-

czà i prawo weta wobec ustaw

– reprezentuje paƒstwo w stosun-

kach mi´dzynarodowych

– powo∏uje wysokich urz´dników

paƒstwowych

p

Prezydent

icjatyw´ usta

ory

wyb

poÊrednie

bezp

wybory

w
bezpoÊrednie

b

ory

poÊrednie

( g

y

)

( g

y

)

wyb
bezp

Elektorat

• Forma rzàdów: republika
• Ustrój terytorialny: paƒstwo unitarne
(podzia∏ na 16 samorzàdowo-rzàdowych
województw)
• System rzàdów: parlamentarno-gabinetowy
zracjonalizowany; elementy racjonalizujàce:
– silna pozycja premiera
– wzmocniona pozycja prezydenta

Organizacja Sejmu i Senatu

Marsza∏ek Sejmu/Senatu

• przewodniczy obradom Sejmu/Senatu

• reprezentuje izb´ na zewnàtrz

– kieruje pracami izby

• zwo∏uje posiedzenia Sejmu/Senatu

Prezydium Sejmu/Senatu

(marsza∏ek i wicemarsza∏kowie)

• ustala plan pracy Sejmu/Senatu

• zleca komisjom rozpatrzenie

okreÊlonych spraw

i koordynuje ich dzia∏ania

• dokonuje wyk∏adni regulaminów

Komisje sejmowe/senackie

• rozpatrywanie spraw b´dàcych

przedmiotem obrad Sejmu/Senatu

• wyra˝anie opinii w sprawach

przekazanych pod ich obrady

Konwent Seniorów

(marsza∏ek, wicemarsza∏kowie,

przewodniczàcy klubów)

• opiniuje projekty planu prac izby

• opiniuje projekty porzàdku obrad

zwo∏ywanie posiedzeƒ,
przewodniczenie
obradom

nadzór
nad pracami

wybór

funkcje

doradcze

wybór

wybór

zwo∏ywanie posiedzeƒ,

przewodniczenie

obradom

funkcje

pomocnicze

i doradcze

Pos∏owie/Senatorowie

Proces ustawodawczy

Inicjatywa ustawodawcza

• Pos∏owie (grupa 15 pos∏ów,

komisje sejmowe) • Senat

• Prezydent • Rzàd • 100 tys.

obywateli

Sejm (pierwsze czytanie)

Sejm (drugie czytanie)

zg∏oszenie

poprawek

lub wniosku

o odrzuceniu

ustawy

Sejm (trzecie czytanie)

wniosek

weto

uchwalenie ustawy

Prezydent RP podpisuje ustaw´

Publikacja w Dzienniku Ustaw

Senat

odrzucenie

projektu

odrzucenie

projektu

brak

poprawek

uznanie

ustawy za

zgodnà

z Konstytycjà

uznanie ustawy

za niezgodnà

z Konstytycjà

(ustawa

upada)

Sejm

Marsza∏ek

Sejmu

w

w

weto

Prezydent RP

Trybuna∏

Konstytucyjny

Sejm

podpisuje ustaw´
i zarzàdza jej og∏oszenie

Sejm nie zdo∏a∏
odrzuciç weta
(ustawa upada)

Marsza∏ek Sejmu

System oÊwiaty w Polsce

MATURA

Technikum

uzupełniajàce

3 lata

Szkoła podstawowa

6 lat

Gimnazjum

3 lata

Szkoły pomaturalne

i policealne

Liceum

ogólnokszta∏càce

3 lata

Technikum

4 lata

Liceum

profilowane

3 lata

Liceum

uzupełniajàce

2 lata

Zasadnicza szko∏a zawodowa

2–3 lata

Studia doktoranckie

Studia podyplomowe

Jednolite

studia

magisterskie

Wy˝sze studia uzupe∏niajàce (magisterskie)

Wy˝sze studia zawodowe (licencjackie)

Partie polityczne w Polsce

Rodzaje systemów partyjnych

System jednopartyjny

(monopartyjny)

• Istnieje tylko jedna legalna partia polity-
czna (brak opozycji).
• Taki system jest charakterystyczny dla

paƒstw totalitarnych.

• Odmianà tego systemu jest system partii

hegemonicznej, w którym istnieje wiele
partii, jednak sà one podporzàdkowane
partii rzàdzàcej. Obecnie wyst´puje on
w Chinach.

System dwupartyjny

• W wyborach dwie partie polityczne majà

realne szanse na wygranà. Ta, która
wygra, tworzy rzàd, a przegrywajàca
przechodzi do opozycji.

• W tym systemie mogà istnieç tak˝e inne

partie polityczne, które jednak nie liczà
si´ w rozgrywce o w∏adz´.

• System ten wyst´puje mi´dzy innymi
w Stanach Zjednoczonych (Partia

Demokratyczna i Partia Republikaƒska).

System wielopartyjny

(pluralistyczny)

• Istnieje wiele partii politycznych, które

rywalizujà o w∏adz´. Ta partia, która
wygra wybory, tworzy rzàd. Gdy jednak
nie zdob´dzie wi´kszoÊci, w parlamencie
tworzy koalicj´ z innà partià.

• System taki istnieje w wi´kszoÊci paƒstw

demokratycznych.

m dwupart

wie partie p

• W w

ajà

System dwupartyjny

m dwupart

Rodzaje systemów partyjnych

Prezydenci III RP

Wojciech Jaruzelski

1989–1990

Lech Wa∏´sa

1990–1995

Aleksander KwaÊniewski

1995–2005

Lech Kaczyƒski

od 2005 r.

Premierzy Polski po 1989 roku

Tadeusz Mazowiecki

1989–1991

Jan Krzysztof Bielecki

1991

Jan Olszewski

1991–1992

Waldemar Pawlak

1992

Hanna Suchocka

1992–1993

Waldemar Pawlak

1993–1995

Józef Oleksy

1995–1996

W∏odzimierz Cimoszewicz

1996–1997

Jerzy Buzek

1997–2001

Leszek Miller

2001–2004

Marek Belka

2004–2005

Kazimierz Marcinkiewicz

2005–2006

Jaros∏aw Kaczyƒski

2006–2007

Donald Tusk

od 2007 r.

Rzecznicy Praw Obywatelskich

Ewa ¸´towska

1987–1992

Tadeusz Zieliƒski

1992–1996

Adam Zieliƒski

1996–2000

Andrzej Zoll

2000–2006

Janusz Kochanowski

od 2006 r.

Nazwa

Charakterystyka

Logo

Platforma
Obywatelska

– partia centroprawicowa, konserwatywno-liberalna
– przywódca: Donald Tusk
– postulaty programowe: budowa silnego paƒstwa opartego na gospodarce wolno-

rynkowej i zasadach konkurencji, obni˝enie podatków i ograniczenie administracji
paƒstwowej

Prawo
i SprawiedliwoÊç

– partia prawicowa, konserwatywna
– przywódca: Jaros∏aw Kaczyƒski
– postulaty programowe: budowa silnego, bezpiecznego i wolnego od korupcji paƒ-

stwa, lustracja – ujawnienie wspó∏pracowników s∏u˝b specjalnych PRL

Sojusz Lewicy
Demokratycznej

– partia lewicowa, socjaldemokratyczna
– przywódca: Grzegorz Napieralski
– postulaty programowe: zmniejszenie ró˝nic spo∏ecznych, pomoc najubo˝szym, ochro-

na praw pracowniczych i równouprawnienie kobiet, rozdzia∏ KoÊcio∏a od paƒstwa

Polskie
Stronnictwo
Ludowe

– partia centrowa, ch∏opska
– przywódca: Waldemar Pawlak
– postulaty programowe: wsparcie polskiego rolnictwa, wszechstronny rozwój obsza-

rów wiejskich, rozwój ma∏ej i Êredniej przedsi´biorczoÊci

PSL

Samoobrona RP

– partia lewicowa, ch∏opska
– przywódca: Andrzej Lepper
– postulaty programowe: poprawa sytuacji ˝yciowej najubo˝szych grup spo∏ecznych,

wspieranie rozwoju rolnictwa

Liga
Polskich Rodzin

– partia prawicowa, narodowa
– przywódca: Roman Giertych
– postulaty programowe: interwencja paƒstwa w gospodark´ i ochrona polskiej w∏a-

snoÊci, ochrony tradycyjnych wartoÊci: rodziny, patriotyzmu, religii, wolnoÊci i w∏a-
snoÊci

Poziom demokracji na Êwiecie w 2007 roku wed∏ug organizacji Freedom House

cz´Êciowo demokratyczne

demokratyczne

Paƒstwa:

niedemokratyczne

Integracja europejska

Daty przystàpienia
poszczególnych paƒstw
do Unii Europejskiej:

1973

1981

1958

1986

1995

2004

2007

siedziba organów UE
paƒstwa nale˝àce do strefy euro (2008 r.)

Europejski

Bank Centralny

Frankfurt nad Menem

Trybuna∏

SprawiedliwoÊci

Luksemburg

Komisja Europejska

Rada Unii Europejskiej

Bruksela

Parlament
Europejski

Strasburg

1

3

2

1. San Marino
2. Monako
3. Watykan

F i n l a n d i a

Sz

wecja

Norw

egia

I s l a n d i a

Wyspy
Owcze

N i e m c y

D a n i a

Po l s k a

I r l a n d i a

W i e l k a

B r y t a n i a

W∏ochy

H i s z p a n i a

Fr a n c j a

P

o

rtugalia

B u ∏ g a r i a

U k r a i n a

G r e c j a

Bale

ary

Sardynia

Korsyka

Sycylia

Malta

Kreta

Cypr

R u m u n i a

B i a ∏ o r u Ê

H o l a n d i a

B e l g i a

L i t w a

¸ o t w a

E s t o n i a

L u k s e m b u r g

R

o

s

j

a

A u s t r i a

T u r c j a

C z e c h y

S ∏ o w

a c j a

M

o∏dawia

S z w a j c a r i a

W´ g r y

BoÊnia

i Hercegowina

S∏owenia

Macedonia

Serbia

Czarnogóra

A

lbania

C h o r w a c j a

Rodzaje spó∏ek

Spó∏ki

cywilne

handlowe

kapita∏owe

osobowe

komandytowe

komandytowo-akcyjne

osobowo-kapita∏owe

akcyjne

jawne

partnerskie

z ograniczonà odpowiedzialnoÊcià

Prawa i obowiàzki pracownika i pracodawcy

Generacje praw cz∏owieka

Wymiana mi´dzynarodowa

Handel

zagraniczny

Przep∏yw

kapita∏u

Przep∏yw

si∏y roboczej

Przep∏yw myÊli

naukowo-technicznej

Przep∏yw

kapita∏u

Przep∏yw

∏y roboczej

Handel

agraniczny

rzep∏yw myÊ

kowo-technic

Obszary wymiany mi´dzynarodowej

Podatki w Polsce

Pracodawcy

Pracownika

Obowiàzki

• zaznajamianie pracowników z zakresem obowiàzków, uprawnieniami oraz sposo-

bem wykonywania przez nich pracy

• przeciwdzia∏anie dyskryminacji w zatrudnieniu (ze wzgl´du na wiek, p∏eç, narodo-

woÊç, religi´ itp.)

• zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy
• terminowe wyp∏acanie wynagrodzeƒ
• u∏atwianie pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych
• zaspokajanie w miar´ mo˝liwoÊci socjalnych potrzeb pracowników
• stosowanie sprawiedliwych i obiektywnych kryteriów oceny pracowników

• wykonywanie pracy sumiennie i starannie
• stosowanie si´ do poleceƒ prze∏o˝onych
• przestrzeganie czasu pracy
• przestrzeganie regulaminu pracy i zasad BHP
• dbanie o dobro zak∏adu pracy i chronienie jego mienia
• zachowanie w tajemnicy informacji, których ujawnienie mog∏oby naraziç praco-

dawc´ na szkod´

• przestrzeganie zakazu konkurencji

Prawa

• prawo rozwiàzania z pracownikiem umowy o prac´
• prawo korzystania z wyników pracy pracownika
• prawo nak∏adania na pracownika kar pieni´˝nych i dyscyplinarnych w postaci

upomnieƒ, nagan itp.

• prawo przesuni´cia terminu urlopu pracownika z powodu szczególnych potrzeb

pracodawcy oraz prawo odwo∏ania pracownika z urlopu, gdy jego obecnoÊç jest
konieczna w wyniku pojawienia si´ nowych okolicznoÊci

• otrzymywanie w terminie wynagrodzenia
• poszanowanie godnoÊci w trakcie wykonywania pracy
• równouprawnienie wszystkich pracowników
• bezpieczne warunki do wykonywania pracy
• prawo do wypoczynku i p∏atnego urlopu
• prawo do strajku
• prawo do Êwiadczeƒ socjalnych (zapomogi, paczki Êwiàteczne, dofinansowanie

wczasów itp.)

• prawo do ubezpieczenia zdrowotnego, emerytalnego i wypadkowego
• prawo do ochrony przez organizacje zwiàzkowe

I generacja

prawa polityczne

i obywatelskie

(fundamentalne)

II generacja

prawa spo∏eczne,

gospodarcze i kulturalne

III generacja

prawa solidarnoÊciowe

(rozwojowe)

• prawo do ˝ycia
• wolnoÊç osobista
• wolnoÊç od tortur
• wolnoÊç sumienia i wyzna-

nia

• wolnoÊç wypowiedzi
• prawo do informacji
• równoÊç wobec prawa
• swoboda przemieszczania

si´

• tajemnica korespondencji
• prawo wyborcze
• wolnoÊç zrzeszania si´

• prawo do w∏asnoÊci
• prawo do pracy i wyna-

grodzenia

• prawo do nauki
• prawo do wypoczynku
• prawo do ochrony zdrowia
• prawo do zabezpieczenia

spo∏ecznego

• prawo do uczestnictwa

w ˝yciu kulturalnym

• prawo do korzystania

z osiàgni´ç cywilizacyjnych

• prawo do pokoju
• prawo do demokracji
• prawo do rozwoju
• prawo do zdrowego

Êrodowiska naturalnego

• prawo do pomocy hu-

manitarnej

• prawo do korzystania ze

êróde∏ Êwiatowego prze-
kazu informacji

Podatek

dochodowy

od osób

fizycznych (PIT)

• Jest to podatek bezpoÊredni od dochodów uzyskiwanych przez

osoby fizyczne.

• Podstaw´ opodatkowania stanowi dochód, czyli ró˝nica mi´dzy

przychodami a kosztami ich uzyskania.

• W Polsce PIT ma charakter progresywny, to znaczy im wy˝sze

dochody osiàga podatnik, tym wy˝sze p∏aci podatki. Obecnie
mamy trzy stawki podatkowe: 19%, 30% i 40%.

Podatek

dochodowy

od osób prawnych

(CIT)

• Jest to podatek bezpoÊredni od dochodów osób prawnych

(przedsi´biorstwa, spó∏ki, spó∏dzielnie, stowarzyszenia prowa-
dzàce dzia∏alnoÊç gospodarczà itp.).

• Stawka podatku nie zale˝y od wysokoÊci dochodu i jest jedna-

kowa dla wszystkich (19%).

Podatek

od towarów i us∏ug

(VAT)

• Jest podatkiem poÊrednim. P∏acà go wszyscy nabywcy towarów

i us∏ug.

• VAT jest pobierany na ka˝dym etapie (poczàwszy od produkcji

surowca, a˝ po sprzeda˝ gotowego produktu).

• Podstawowa stawka VAT wynosi 22%. Dla niektórych towarów

przewidziano obni˝onà stawk´: 3% – nieprzetworzone produk-
ty rolne, 7% – m.in. leki, zabawki, ˝ywnoÊç itp., 0% – na przy-
k∏ad przy eksporcie towarów.

Podatek

akcyzowy

• Jest podatkiem poÊrednim pobieranym przede wszystkim

od towarów luksusowych, wyrobów alkoholowych, tytoniowych
i paliw.

• WysokoÊç podatku akcyzowego mo˝e si´gnàç nawet 95% ceny

sprzeda˝y. Jest to ustalane przez ministra finansów.

Sàdy w Polsce

Sàdy

rejonowe

Sàdy

Sàdy

okr´gowe

Sàdy

garnizonowe

Wojewódzkie sàdy

administracyjne

Sàdy

ódzkie

Sàdy

Naczelny Sàd

Administracyjny

Sàdy

apelacyjne

Sàdy okr´gów

wojskowych

Trybuna∏

Konstytucyjny

Trybuna∏

Stanu

zelny S

Sàdy

y okr´g

buna∏

Trybu

Sàdy

administracyjne

Sàdy

powszechne

Sàdy

wojskowe

Trybuna∏y

y

y

Sàdy

Sàdy

S d

d

d

Sàd

Najwy˝szy

Sàd

Sàdy

d

d

Sàdy

àdy

dy

d

d

N

Trybuna∏y

Sàd

Struktura sàdownictwa

Struktura samorzàdu w Polsce

wybó

r
y

wybór

y

wybór

Zarzàd

województwa

Zarzàd

powiatu

Rada

gminy

Wójt (burmistrz,

prezydent)

Sejmik

wojewódzki

Rada

powiatu

wybór

trz

,

,

wyb

ór

Organy

uchwa∏odawczo-

-kontrolne

Samorzàd

wojewódzki

Samorzàd

powiatowy

Samorzàd

gminny

Organy

wykonawcze

wybór

Elektorat

Podzia∏ Polski na województwa

Grudziàdz

W∏oc∏awek

POMORSKIE

ZACHODNIO-

POMORSKIE

WARMI¡SKO-

-MAZURSKIE

PODLASKIE

MAZOWIECKIE

LUBELSKIE

ÂWI¢TOKRZYSKIE

PODKARPACKIE

WIELKOPOLSKIE

MA¸OPOLSKIE

ÂLÑSKIE

OPOLSKIE

¸ÓDZKIE

DOLNOÂLÑSKIE

LUBUSKIE

KUJAWSKO-

-POMORSKIE

Wis

∏a

W

is

∏a

N

are

w

Bug

O

d

ra

O

dra

Sa

n

B

u

g

Wart a

Noteç

P ili

ca

M O

R Z

E

B A

¸ T Y

C K I E

0

50

50

100 km

Warszawa

Poznaƒ

Bydgoszcz

Gdaƒsk

Szczecin

Koszalin

S∏upsk

Gdynia

Elblàg

Olsztyn

¸ódê

P∏ock

Radom

Kielce

Zielona
Góra

Gorzów
Wielkopolski

Cz´stochowa

Wroc∏aw

Opole

Kraków

Bielsko-Bia∏a

Tarnów

Rzeszów

Lublin

Bia∏ystok

Toruƒ

Legnica

Wa∏brzych

Kalisz

Katowice

Szczecin

Tarnów

Warszawa

OPOLSKIE

– stolica paƒstwa
– miasta wojewódzkie

– granice paƒstw

– granice województw

– nazwy województw

– inne miasta

Etapy zak∏adania firmy

Urzàd gminy

– wpis do ewidencji dzia∏alnoÊci gospodarczej

Urzàd Statystyczny

– numer REGON

Za∏o˝enie

konta bankowego

Urzàd Skarbowy

– numer NIP

Zak∏ad Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych

– zg∏oszenie do ubezpieczenia

Powiadomienie Inspekcji Sanitarnej

i Paƒstwowej Inspekcji Pracy

Mierniki gospodarki narodowej

PKB

PNB

Dochody

Polaków i firm
przekazywane

do kraju

Dochody

cudzoziemców i firm

wyp∏ywajàce

za granic´

cu

P

P

Po
p

m

PNB

Dochód

narodowy

Amortyzacja

PKB

PKB

per

CAPITA

Liczba

mieszkaƒców

kraju

PKB

WartoÊci wszystkich dóbr finalnych

i us∏ug wytworzonych w ciàgu roku

Powiàzania mi´dzy podmiotami gospodarczymi

Przedsi´biorstwa

Gospodarstwa domowe

po

datki

, pr

aca

dobra i us

∏ugi p

ub

liczne,

wy

nagrod

zeni

a, zasi∏ki,

emerytury

Gospodar

stwa domow

we

p

odar

stwa domow

we

rzedsi´bior

stwa

Pr

P

rzedsi´biorstw

Pr

P

podat

ki, d

obr

a i us∏ugi

dobra i us∏ug

i p

ubliczne,

do

tacje

rzedsi´biorstwa

Pr

Przedsi´biorstwa

Pr

P

podat

ki, d

obr

a i us

us∏ugi

dobra i us∏ugi pu

bliczne,

do

tacje

p

wy

nagrod

zeni

a, zasi∏ki,

emer

ytur

y

po

datki

, pr

aca

dobra i us

∏u

gi p

ub

liczne,

agrod

zeni

a, zasi∏ki,

emer

ytur

Instytucje

finansowe

Paƒstwo

kredyt

y

sp∏at

a kred

ytu,

odsetki

kredyt

y i odset

ki

lok

aty

Pa

we

podatki

kredyty

odsetki

wynagrodzenia,

towary i us∏ugi

zakupy

produktów,

praca

Najwa˝niejsze poj´cia

Bank – przedsi´biorstwo, które przyjmuje lokaty, udziela kredytów oraz wykonuje inne
operacje pieni´˝ne.

Bezrobocie – zjawisko polegajàce na braku pracy zarobkowej dla ludzi zdolnych
do pracy i poszukujàcych jej.

Bud˝et – zestawienie dochodów i wydatków w okreÊlonym czasie.

Demokracja – ustrój, w którym w∏adza zwierzchnia nale˝y do obywateli. Jest ona spra-
wowana przez nich bezpoÊrednio lub za poÊrednictwem przedstawicieli.

Eksport – wywóz za granic´ towarów i us∏ug wytworzonych w kraju.

Globalizacja – proces scalania gospodarek narodowych i rozprzestrzeniania si´ po-
dobnych zjawisk w polityce, ekonomii, kulturze i ˝yciu spo∏ecznym.

Grupa spo∏eczna – przynajmniej dwie, trzy osoby, które ∏àczà rozmaite wi´zi i które
majà ÊwiadomoÊç wspólnych wartoÊci, zbli˝one poglàdy, cele, przekonania.

Import – przywóz do kraju towarów i us∏ug wytworzonych za granicà.

Inflacja – wzrost cen towarów i us∏ug w gospodarce.

Konstytucja – zbiór podstawowych zasad funkcjonowania paƒstwa, okreÊlajàcy podsta-
wowe prawa i obowiàzki obywateli oraz uprawnienia, sposób powo∏ywania i struktur´
organów w∏adzy.

Korupcja – obiecywanie, proponowanie, wr´czanie i przyjmowanie przez jakàkolwiek
osob´ korzyÊci majàtkowej lub osobistej w zamian za dzia∏anie lub zaniechanie dzia∏a-
nia w wykonywaniu funkcji publicznej lub dzia∏alnoÊci gospodarczej.

Kultura polityczna – zespó∏ politycznych postaw, wartoÊci i przekonaƒ jednostek oraz
ca∏ego spo∏eczeƒstwa.

Monarchia – forma rzàdów, w której najwy˝szà w∏adz´ sprawuje do˝ywotnio jedna
osoba (monarcha), a ludnoÊç tworzy grup´ poddanych.

Naród – to du˝a, niesformalizowana grupa spo∏eczna, którà ∏àczy tradycja, kultura, hi-
storia oraz to˝samoÊç, czyli poczucie odr´bnoÊci od innych narodów.

Obywatelstwo – wi´ê prawna ∏àczàca jednostk´ z paƒstwem.

Organ paƒstwowy – osoba lub grupa osób, które dzia∏ajà w imieniu paƒstwa.

Paƒstwo – suwerenna organizacja polityczna, obejmujàca swym dzia∏aniem ogó∏
mieszkaƒców okreÊlonego terytorium i wp∏ywajàca na ˝ycie spo∏eczne za pomocà sys-
temu organów w∏adzy.

Partia polityczna – dobrowolna organizacja, która wyst´puje pod okreÊlonà nazwà,
stawiajàca sobie za cel zdobycie i sprawowanie w∏adzy oraz wp∏yw na kszta∏towanie po-
lityki paƒstwa.

Pieniàdz – powszechnie akceptowany Êrodek wymiany dóbr i us∏ug oraz miernik ich
wartoÊci.

Podatek – przymusowe i bezzwrotne Êwiadczenie na rzecz paƒstwa lub samorzàdu lo-
kalnego.

Poda˝ – iloÊç towarów i us∏ug, jakà producenci oferujà w okreÊlonym czasie za okreÊlo-
nà cen´.

Popyt – iloÊç dóbr i us∏ug, którà konsumenci chcà kupiç w okreÊlonym czasie i po
okreÊlonej cenie.

Prawa cz∏owieka – podstawowe prawa, które przys∏ugujà ka˝demu – niezale˝nie
od pochodzenia, koloru skóry, narodowoÊci, p∏ci, religii czy wyznawanych poglàdów.

Prawo – zbiór norm post´powania, których naruszenie grozi sankcjami.

Referendum – powszechne g∏osowanie obywateli majàcych czynne prawo wyborcze,
w którym podejmujà decyzje w wa˝nych sprawach.

Republika – forma rzàdów, w której najwy˝szà w∏adz´ sprawujà organy wy∏aniane
w wyborach na okreÊlony czas.

Rynek – ogó∏ transakcji kupna – sprzeda˝y zawieranych w okreÊlonym czasie na okre-
Êlonym obszarze.

Samorzàd – forma organizacji wyodr´bnionej grupy spo∏ecznej, która mo˝e decydo-
waç o sprawach dla niej istotnych – bezpoÊrednio lub za pomocà wybranych przedsta-
wicieli.

Socjalizacja – proces rozwoju spo∏ecznego cz∏owieka, kszta∏towania jego osobowoÊci,
przekazywania systemu wartoÊci i norm obowiàzujàcych w spo∏eczeƒstwie oraz umiej´t-
noÊci niezb´dnych w odgrywaniu ró˝nych ról spo∏ecznych.

Spo∏eczeƒstwo – historycznie ukszta∏towana forma ˝ycia zbiorowego ludzi, po∏àczo-
nych przez wspólne terytorium, instytucje, formy dzia∏ania i wartoÊci kulturowe oraz po-
siadajàcych poczucie odr´bnoÊci od innych zbiorowoÊci.

Spó∏ka – zwiàzek osób lub kapita∏ów utworzony w celu prowadzenia dzia∏alnoÊci go-
spodarczej.

Stowarzyszenie – dobrowolna i samorzàdna organizacja, która opiera swojà dzia∏al-
noÊç na pracy niezarobkowej swoich cz∏onków.

Zwiàzek zawodowy – dobrowolna i samorzàdna organizacja zrzeszajàca pracowni-
ków, powo∏ana do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjal-
nych.