plik

Zagadnienia do egz. z dziejów podróż. i turystyki., 9 II 2016

1. Pojęcia związane z turystyką:



turystyka:

Światowa Organizacja Turystyki (UNWTO) definiuje turystykę jako ogół czynności osób,

które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych nie dłużej

niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem, z wyłączeniem wyjazdów, w

których głównym celem jest aktywność zarobkowa wynagradzana w odwiedzanej

miejscowości,

o Encyklopedia PWN: wszelkie formy zmiany miejsca pobytu, jeśli nie są związane z pracą

zawodową lub zmianą miejsca zamieszkania, tak w kraju, jak i za granicą,



ruch turystyczny – to ogół przestrzennych przemieszczeń się ludzi związanych z dobrowolną,

czasową zmianą miejsca pobytu, środowiska, rytmu życia – w odniesieniu do określonego obszaru,

kierunku, okresu trwania,



turystyka kwalifikowana – to wspólne określenie rodzajów turystyki takich jak: piesza nizinna,

piesza górska, narciarska, turystyka rowerowa, motorowa, kajakowa i żeglarska, nadane aby

wyróżnić tę grupę spośród tradycyjnych rodzajów turystyki. Termin "turystyka kwalifikowana"

wywodzi się od:

kwalifikacji osobowych, jakie posiąść musi turysta kwalifikowany;

kwalifikowania osiągnięć turystycznych dla uzyskania coraz wyższych stopni odznak

turystycznych;

o wyczynu turystycznego – jest porównywana do sportu kwalifikowanego, w którym wyczyn

stanowi istotę działalności sportowców wyczynowych.,



turystyka masowa:

wg podręcznika Ekonomia turystyki A. Panasiuka – stanowi całość zjawisk społecznych i

gospodarczych, wynikających z dobrowolnej i czasowo ograniczonej zmiany miejsca pobytu,

która podejmowana jest przez obcych dla zaspokojenia potrzeb niematerialnych, przy czym

użytkuje się przede wszystkim urządzenia przeznaczone dla dużej liczby ludzi;

o wg encyklopedii – formy turystyki, które mogą być uprawiane przez szerokie grono osób (np.

wędrówki piesze po górach, wędrówki rowerowe, zwiedzanie obiektów i miejscowości

turystycznych), nie wymagające specjalnego przygotowania.

2. Podział ruchu turystycznego ze względu na:



rodzaje:

o wypoczynkowy;

o poznawczy;

turystów uprawiających konkretną turystykę, np. kwalifikowaną, zdrowotną, motywacyjną,

alternatywną, ekologiczną, etniczną itp.;



miejsce:

o wyjazdu,

o docelowe,

o zamieszkania turysty, które dzielimy na:

 ruch turystyczny w kraju (konkretnym),

 krajowy,

 zagraniczny,



czas:

o ruch turystyczny pobytowy (wczasy, obozy, kolonie)

o ruch turystyczny wycieczkowy

wypoczynek świąteczny – weekendowy.

3. Wczasy a turystyka.

Wczasy są przykładem imprezy turystycznej, zwanej także produktem turystycznym, których celem jest

odpoczynek i regeneracja sił. W ofercie wczasowej jest brak wycieczek lub ich niemal zerowa obecność.

Każdy wycieczka traktowana jest jako element fakultatywny, za który płaci klient. Koszty jakie ponosi

wczasowicz to zazwyczaj pobyt w ekskluzywnym hotelu z opcją all inclusive.

4. Formy spędzania wolnego czasu dawniej i dziś.



faza I: (lata po zakończeniu I wojny światowej do końca lat 50 XX w.) – w motywacjach wyjazdów

dominują cele wypoczynkowe i rekreacyjne (regeneracja sił fizycznych i psychofizycznych);



faza II: (1960 – 1980) – główny motyw wyjazdów to konsumpcja turystyczna, w której dominował

bierny wypoczynek i rozrywka;



faza III: (lata 80 XX w. do połowy lat 90 XX w.) – pojawiają się nowe motywy wyjazdów

turystycznych tj. potrzeby natury psychicznej czyli potrzeba nowych doznań i nowych doświadczeń

(ciekawość świata, poznawanie czegoś nowego);



faza IV: (to okres trwający od końca XX.) – okres zmian w mentalności społeczeństwa; zaczyna

wzrastać zainteresowanie kulturą, historią kraju, ekologią, duże znaczenie zaczyna odgrywać

poznawcza i kulturalna, rodzi się turystyka biznesowa.

5. Podróżowanie w czasach nowożytnych.

Główne formy przemieszczania się w czasach nowożytnych:



pieszo – ludzie z nizin społecznych,



konno – ludzie, których było stać na wynajem bądź kupno,



lektyki – ich powolny zanik do XVIII wieku,



karety i dyliżanse,



statki, okręty,



kolej szynowa – od 1825r.,



balony – od XIX wieku.

Miejsce noclegowe:



gospody – w Europie prawnie sankcjonowane w każdym z państw,



karczmy – przeznaczone dla miejscowych,



schroniska – masowe miejsca noclegowe,



hotele – od 1768r. (pierwszy współczesny w Exeter, UK), pierwsze stowarzyszenie hotelarskie:

Szwajcarskie Stowarzyszenie Hotelarskie – 1886 r.,



stancje różnego typu.

Cele podróży:



nauka w uniwersytetach



odkrycia geograficzne,



poprawa warunków życiowych,



nowe rynki handlowe,



rozwój osobisty,



ośrodki pątnicze,



muzea – pierwsze w 1581r. we Włoszech – muzeum medycejskie, pierwsze poza Włochami – 1679r.

w Anglii.

Najbardziej znane postacie tego okresu, które miały wpływ na podróżowanie:



Marco Polo (1254-1324) – jego opisy krajów i miejscowości w Dalekim Wschodzie (głównie Chin),



Krzysztof Kolumb – jego odkrycie Ameryki,



Vasco da Gama – morska droga do Indii,



Ferdynand Magellan – jego załoga opłynęła świat,



Thomas Cook – założyciel pierwszego biura podróży w 1841 roku, do 1865 roku miał filie już

niemal w każdym kraju w Europie.

Polska:



do podróżowania nakłaniał między innymi Mikołaj Rej w Żywocie człowieka poczciwego,



pierwszy przewodnik po Polsce – napisany w 1578 roku dla Króla Henryka Walezego przez

historyka, a jednocześnie kronikarza i sekretarza Zygmunta Augusta, biskupa warmińskiego Marcina

Kromera – Polska, czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach Rzeczpospolitej Królestwa

Polskiego,



w wieku XVII i w pierwszej połowie XVIII ogół polskiej szlachty ograniczał się do wyjazdów na

sejm i elekcje oraz ze zbożem do Gdańska lub do trybunału,



podniesienie świadomości geograficzne przez powołanie w 1740 roku przez Stanisława Konarskiego

Collegiuni Nobilium oraz utworzenie Komisji Edukacji Narodowej w 1773 roku,



fala emigracji Polaków po upadku I RP,



przełom XVIII i XIX wieku kształtowanie podstaw ruchu krajoznawczego,



pojawienie się pierwszych muzeów gromadzących pamiątki z podróży, związanych z historią i

kulturą zwiedzanych krajów, które zapoczątkowała Księżna Izabela Czartoryska (obecnie Muzeum

Czartoryskich w Krakowie i w Puławach),



działalność Stanisława Staszica i Juliana Ursyna Niemcewicza, uważanych za prekursorów polskiej

turystyki; Niemcewicz swoje wędrówki po kraju opisał w Pamiętnikach czasów moich, natomiast

Staszic jako pierwszy przemierzył całą Polskę ściśle pod kątem naukowym,



wędrówki po kraju Oskara Kolberga opublikowane w 1875 roku w dziele Lud. Jego zwyczaje,

sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusta, zabawy, pieśni, muzyka i tańce,



druga połowa XIX wieku Kraków miastem często odwiedzanym przez ziemiaństwo lub bogatych

mieszczan, którzy podróżowali do karpackich uzdrowisk i Zakopanego,



od 1867 roku w Galicji rozwijał się ruch turystyczny, który w 1873 roku doczekał się

zorganizowanej formy w postaci pierwszej turystycznej organizacji społecznej na ziemiach polskich

– Galicyjskiego Towarzystwa Tatrzańskiego; zadaniem GTT było przede wszystkim ochrona

przyrody, znakowanie szlaków, badanie polskich gór oraz zachęcanie do ich zwiedzania.

6. Rozwój uzdrowisk polskich i europejskich.

Miejscami dogodnymi do rozwoju uzdrowisk były: góry (szczególnie Alpy, Tatry, Beskidy, Karpaty,

Sudety), miejscowości nadmorskie (miejscowości nadbałtyckie), wody geotermalne (Balaton, …..),

miejscowości o specjalnych cechach powietrza. Największe uzyskały dwie z ostatnich. Terapia opiera się

zarówno na piciu jak i kąpieli w wodach mających lecznicze. Źródła mineralne zwykle zawierają

zauważalne ilości soli w roztworze, w tym węglan i siarczan wapnia i soli kuchennej, żelazo i siarkę.

Magnesz i wiele innych pierwiastków, zwłaszcza litu. W wodach znajdują się również gazy w znacznych

ilościach, głównie tlen i azot. Kwas węglowy odpowiedzialny jest za musowania. Źródła termalne mają

dwojakie pochodzenie: wody z opadów atmosferycznych, które wznoszą się ze znacznych głębokości

wzdłuż szczelin; i wody wulkaniczne, które wpłyną na powierzchnię w postaci zarówno gejzerów i

gorących źródeł.

Historia uzdrowisk europejskich:



pierwsze były łaźnie w antycznym Rzymie i Grecji – obok łaźni usytuowane były gimnazja i

biblioteki;



wiele łaźni zostało przekształconych przez Kościół w świątynie i tam udostępniano wody, które

służyły jako lecznicze podczas pielgrzymek, uzdrowienia następnie przypisywano Bogu i świętym;



miejscowością, której łaźnie przetrwały od czasów antycznych to Bath (również Buxton, Derbyshire)

w Anglii usytuowane w dolinie rzeki Avon, gdzie Rzymianie znaleźli gorące źródła; Bath ponownie

zaczęło być postrzegane jako uzdrowisko za czasów panowania królowej Elżbiety w XVI wieku.

Wtedy też, konkretnie w 1590 roku otrzymało status miasta. W 1668 roku do Bath sprowadził się

doktor Thomas Guidott. Jego zainteresowanie gorącymi źródłami sprawiło, że miasto stało się

znanym wśród artystokracji kurortem wypoczynkowym i uzdrowiskiem. Ponowny szczyt rozwoju to

lata 1714-1830r.;



pierwsze łaźnie parowe po upadku cesarstwa powstały około 1200 roku w Niemczech – stosowano

tam kąpiele hartujące, następnie powstawały łaźnie w Anglii, sauny w Finlandii i banie w Rosji;



w średniowieczu jedną z najbardziej znanych łaźni były Karlowe Vary założone przez cesarza

Karola IV;



Baden-Baden w Niemczech;



kościół w wyniku zaraz, które łatwo przenoszone były przez kontakt w łaźniach zwalczał je pod

koniec średniowiecza jako chorobonośne;



w 1326r. hutnik Collin le Loup odkrył żelaziste wody mineralne w Liège w Belgii; zyskały one

szybko sławę jako wyjątkowe ze względu na właściwości związane z układem krążenia oraz ze

względu na swoją barwę; podobnie odkryto te same źródła w Spa (angielskie słówko ma źródło w

tym mieście);



w 1626r. Elizabeth Farrow odnalazła w Scarborough wody kwasowe, gdzie założyła ośrodek

leczniczy;



w XVIII wieku odpoczynek arystokracji w uzdrowiskach przypominał letnie imprezy towarzyskie,



w pod koniec XVIII wieku i w XIX uzdrowiska zyskały nowych kuracjuszy pochodzących z

niższych warstw społecznych;



po incydencie epidemii cholery w Liverpoolu w 1842 roku lekarze zaczęli zalecać kąpiele w domach

i budowę sanitariatów jako czynnik zwalczający chorobę – od tego momentu uzdrowiska przyjmują

formę sanatoriów i ośrodków wypoczynkowych.

Historia uzdrowisk polskich:



pierwsze wzmianki dotyczą Cieplic Śląskich z 1137 roku, o Lądku Zdroju z 1242 roku, a Iwoniczu z

1520 r.;



pierwszy naukowy traktat o wodolecznictwie – Marcin z Miechowa 1522 r.



pierwsze dzieło o wodach mineralnych pt. „Cieplice” – Wojciech Oczko, Kraków 1578 r.;



kolejne dzieło o lecznictwie uzdrowiskowym napisał w 1617 roku Erazm Sykst a przyboczny lekarz

króla Stanisława Augusta Jakub Moneta ogłosił w 1776 roku pracę o leczeniu zimną wodą górnych

dróg oddechowych;



zasługi w stworzeniu podstaw lecznictwa uzdrowiskowego położył w XVII wieku profesor i rektor

Uniwersytetu Jagiellońskiego dr Józef Dietl ogłaszając wiele prac na ten temat (początek

balneologii); w XX wieku E. Korczyński, A. Gluziński, A. Sabatowski, J. Jankowiak;



rozkwit uzdrowisk w Polsce przypada na XVIII i XIX wiek;



XVIII wiek – rozwój uzdrowisk w Krzeszowicach i Swoszowicach;



XIX wiek – powstaje uzdrowisko w Krynicy, rodzina Szalayów zakłada uzdrowiska w Szczawnicy



w Królestwie Kongresowym powstają ośrodki uzdrowiskowe w Busku Zdroju, Solcu, Ciechocinku i

Nałęczowie;



1826r. – Chopin przebywa w Dusznikach;



1905r. – powstanie Polskiego Towarzystwa Balneologicznego;



założenie Związku Uzdrowisk Polskich z siedzibą we Lwowie (później w Warszawie);



zniszczenia I wojny światowej;



1922r. – pierwsza ustawa uzdrowiskowa, nowelizacja w 1928r.;



branie pod opiekę uzdrowisk przez państwo (w międzywojniu 6);



zniszczenia II wojny światowej;



zamiana pensjonatów na sanatoria i domy wczasowe;



rozwój medycyny uzdrowiskowej: Antoni Biernacki, Andrzej Czyżewicz, Wiktor Dega, Adam

Gruca, Stefan Wesołowski itp.;



ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym w 1966r.;



rozkwit w latach 1962-1978;



po 1989r. następuje wybiórcze finansowanie uzdrowisk, prywatyzacja

7. Ruch pątniczy w Europie i Polsce.

Zjawisko pielgrzymowania jest niemal tak stare jak historia ludzkości. Można je uważać za jeden z

najstarszych przejawów ludzkich wędrówek wynikających z pozaekonomicznych motywów. Na przestrzeni

dziejów przybierało ono różne formy. Stawało się spontanicznym ruchem, niekiedy wymykającym się spod

kontroli oficjalnej religii. W katolickim Kościele pojawiło się niemal od samych początków i mimo

rozmaitych historycznych perturbacji, uzyskało swoją trwałą pozycję w duszpasterstwie. W historii Kościoła

katolickiego były momenty, gdy odnosił się on z wielką rezerwą do pielgrzymowania, by nie powiedzieć, iż

stawał się mu przeciwny. Z biegiem czasu pielgrzymka została uznana za jeden z cennych sposobów

wyrażania pobożności, służący nie tylko rozwojowi dewocji, ale przede wszystkim formowaniu wiary.

Kościół jednak nigdy nie zaliczał jej do religijnych obowiązków, choć zachęca do jej praktykowania. W

swej działalności obejmował opiekę nad rodzącym się często nieformalnie i spontanicznie ruchem.

Ukierunkowywał go i włączał do zwyczajnych struktur duszpasterskich.

W pierwszych trzech wiekach, z obawy przed skażeniem praktykami hebrajskimi i pogańskimi,

Kościół odnosił się z pewną rezerwą do pielgrzymowania i nie stanowiło ono kultycznego wyrazu

chrześcijaństwa. W tym jednak czasie rodziły się początki pobożnych nawiedzeń grobów męczenników, z

których w przyszłości rozwinęło się wotywne pielgrzymowanie. Od czasów Konstantyna Wielkiego, po

ustaniu masowych prześladowań w Cesarstwie Rzymskim, rozpoczął się intensywny rozwój pielgrzymek.

Ich celem stały się miejsca biblijne, przede wszystkim w Palestynie, najpierw związane z męką Pańską,

następnie z dziecięctwem i publiczną działalnością Chrystusa. Stała się ona dla chrześcijan wielkim

„miejscem świętym” – „Ziemią Świętą”. Podbój Ziemi Świętej przez Arabów (638 r.) znacznie utrudnił

dostęp do jej pamiątek. To jednak nie zatrzymało rozwoju pątniczego ruchu. Wieki średnie stały się złotym

okresem dla pielgrzymowania. Rozwijały się inne kierunki pielgrzymek. Na czoło wysunął się Rzym,

miejsce męczeńskiej śmierci apostołów Piotra i Pawła oraz siedziba następcy św. Piotra. Tam znajdowały

się katakumby mieszczące groby męczenników i pierwszych chrześcijan. Tam też zgromadzono wiele

ważnych dla chrześcijan relikwii, np. relikwie Męki Pańskiej, schody święte. Wszystko to przyciągało

pątników. Tworzyły się liczne pątnicze drogi do Rzymu – ad Petri sedem – poprzez całą Europę (np. droga

Frankońska).

Od IX wieku kształtuje się najbardziej znana sieć szlaków do grobu św. Jakuba w Compostelli

(Santiago de Compostella) będąca niemal symbolem średniowiecznej Europy i tworzenia jej kultury. Innym

przykładem z tamtych czasów są drogi do grobu św. Marcina w Tours, do grobu św. Tomasza Becketa w

Canterbury oraz sanktuariów dedykowanych św. Michałowi Archaniołowi (Monte Gargano w Puglia i Mont

Saint–Michel w Normandii). Z biegiem czasu będą powstawać analogiczne, kolejne szlaki do innych

sanktuariów od międzynarodowych do lokalnych. W Polsce szczególnie znane są szlaki pielgrzymkowe do

narodowego sanktuarium na Jasnej Górze kształtujące się od XVII w. Współcześnie obserwujemy zjawisko

ożywienia, choć w nowych formach, owych tradycyjnych szlaków. Przykładowo w Hiszpanii powstała

dobrze zorganizowana i coraz intensywniej uczęszczana sieć szlaków ku Santiago de Compostella. Odradza

się ta droga przez Niemcy i Francję. W Austrii wyznakowano europejską drogę pielgrzymkową

(Europäische Pilgerweg).

Stosunkowo późno rozprzestrzeniły się pielgrzymki do miejsc związanych z osobą Matki Bożej. Co

prawda istniały one niemal od zarania chrześcijaństwa. Już w pierwszych wiekach powstawały słynne

sanktuaria maryjne nawiedzane przez wiernych w Rzymie, Antiochii, Konstantynopolu bądź Jerozolimie.

Dopiero jednak w późnym średniowieczu i w epoce kontrreformacji pielgrzymki te zaczęły zyskiwać

szeroki rozgłos. Współcześnie to one stanowią przeważający procent spośród wszystkich innych. W

pierwszym etapie pielgrzymki kierowały się ku miejscom związanymi z życiem Maryi opisanym przez

apokryfy oraz pamiątkami z jej życia (prawdziwymi bądź domniemanymi), takimi jak domek nazaretański,

grób, rekwizyty z Jej życia uznane za relikwie. W drugim etapie dążyły one do miejsc, gdzie czczono Jej

obrazy i gdzie miały miejsce prawdziwe bądź domniemane objawienia oraz związane z nimi cuda.

Na rozwój pątnictwa i jego ukierunkowanie swój wpływ miały historyczne wydarzenia. Należały do

takich wojny, zarazy, katastrofy, klęski elementarne bądź też wydarzenia polityczne (zagrożenie ze strony

Kulturkampfu, komunizmu itp.). Wzmagały one potrzebę uciekania się pod nadprzyrodzoną opiekę,

błaganie o wstawiennictwo Matki Bożej i świętych Pańskich. W trudnych okresach integrowały i umacniały

duchowo. Były oparciem w walce o prawa ludzkie i wolność. Często po tego rodzaju wydarzeniach

budowano wotywne kościoły, które stawały się ośrodkami dalszego pielgrzymowania z intensywniejszą

modlitwą o zachowanie od ponownych nieszczęść i zagrożeń.

8. Zorganizowany ruch turystyczny na ziemiach polskich XIX- XX w.

Austro-Węgry:



najlepsze warunki w Austro-Węgrach, gdyż władze nie utrudniały ruchu turystycznego, a ziemie te

były najatrakcyjniejsze turystycznie;



w polskich Tatrach i Beskidach próbowano naśladować austriacki model współdziałania organizacji i

instytucji zainteresowanych rozwojem turystyki co doprowadziło do powstania w roku 1873

pierwszej polskiej organizacji turystycznej – Towarzystwa Tatrzańskiego, które zmieniło później

nazwę na Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie a następnie na Polskie Towarzystwo Tatrzańskie;

powstało ono z inicjatywy Feliksa Pławickiego, Tytusa Chałubińskiego, Adolfa Tetmajera i Józefa

Stolarczyka. Cztery główne cele Towarzystwa określone w Statucie to:

1. umiejętne badanie Karpat, a w szczególności Tatr i Pienin oraz rozpowszechnianie zebranych

o nich wiadomości,

2. zachęcanie do ich zwiedzania i ułatwianie przystępu do nich i ułatwianie tamże pobytu

turystom, a w szczególności swoim członkom oraz badaczom i artystom udającym się do

Karpat, Tatr i Pienin w celach naukowych i artystycznych;

3. ochrona zwierząt halskich (alpejskich), kozic i świstaków,

4. wspieranie przemysłu górskiego wszelkiego rodzaju,



najważniejsze osiągnięcia pierwszych lat działalności Towarzystwa Tatrzańskiego można wymienić

m.in.:

powstanie pierwszego schroniska górskiego w polskich górach nad Morskim Okiem w 1874

r. oraz schronisk w Dolinie Pięciu Stawów i w Dolinie Roztoki w 1876 roku,

o opracowanie w 1888 roku pierwszego w Europie projektu utworzenia Parku Narodowego w

Tatrach,

powstanie w 1907 Zakopiańskiego Oddziału Narciarzy w Zakopanem - narodziny nowej

gałęzi turystyki - narciarstwa. Założycielami tej organizacji byli m.in. Stanisław Barabasz,

który w roku 1894 odbył pierwszą wycieczkę narciarską w Tatry, Mieczysław Karłowicz i

Mariusz Zaruski,

powstanie w 1909 roku Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Jego

założycielem był Mariusz Zaruski, a główną przyczyną powstania śmierć Mieczysława

Karłowicza pod lawiną na zboczach Kościelca w Tatrach,

utworzenie Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem i publikacja wielu wydawnictw, m.in.

„Pamiętników Towarzystwa Tatrzańskiego”- później „Wierchów”, „Taternika”;

o zamiana Zakopanego z wioski w uzdrowisko,



konkurencyjne dla Towarzystwa Tatrzańskiego, a działające w rejonie Beskidów powstało w roku

1893 we Frydku Beskidenverein – Towarzystwo Beskidzkie (w 1905 roku przeniesione do

Cieszyna), stawiające sobie za cel rozwój turystyki w rejonie Beskidu Śląskiego;



za pierwszy krok w tworzeniu komercyjnej gospodarki turystycznej można uznać w tym okresie

utworzenie w 1903 roku przez Zofię Biesiadecką w Oświęcimiu pierwszego biura zajmującego się

sprzedażą biletów okrętowych do Ameryki;

Prusy:



brak rozwoju turystycznego na ziemiach podbitych ze względu na niską atrakcyjność i peryferyjność

położenia;



w roku 1842 zbudowano w Poznaniu hotel „Bazar” – jeden z pierwszych w Europie hoteli w

dzisiejszym tego słowa znaczeniu;



powstanie pierwszej polskiej organizacji turystycznej w zaborze pruskim pozwolono dopiero w roku

1913 założono Poznańskie Towarzystwo Turystyczne;



bardzo intensywny rozwój turystyki na Śląsku, co wiązało się z atrakcyjnością Karkonoszy i Ziemi

Kłodzkiej;



w 1813 roku z rąk króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III Franz Pabel otrzymał nominację na

"Mianowanego królewskiego przewodnika i kasjera Szczelińca Wielkiego". Była to pierwsza w

Europie urzędowa nominacja przewodnicka;



w roku 1817 w Jeleniej Górze powstała pierwsza na świecie organizacja przewodników i tragarzy

lektyk, którzy to stosując urzędowe cennik mieli prawo do prowadzania turystów po Karkonoszach i

Kotlinie Jeleniogórskiej;



w 1837 roku wybudowano także pierwsze typowo turystyczne schroniska górskie w Sudetach

Zachodnich: na Wysokim Kamieniu w Górach Izerskich i nad Śnieżnymi Kotłami w Karkonoszach;



w roku 1880 z inicjatywy Theodora Donata w Jeleniej Górze powstało Towarzystwo Karkonoskie

(Riesengebirgsverein – RGV);



w 1881 roku powstało Kłodzkie Towarzystwo Górskie (Glatzer Gebirgsverein - GGV), w 1882 roku

Towarzystwo Sowiogórskie (Eulengebirgsverein), w 1885 roku Towarzystwo Ślężańskie

(Zobtengebirgsverein).

Rosja:



nierozwinięta turystycznie, wymagany paszport w ruchu turystycznym;



rozwijała się głównie w uzdrowiskach w Nałęczowie, Busku i Ciechocinku;



z inicjatywy Aleksandra Janowskiego w Warszawie, w roku 1906 udało się zarejestrować statut

Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, które nie było nastawione na zarobki, ale rozwijanie

świadomości społecznej. Statut PTK zakładał następujące cele:

1. zbieranie wiadomości krajoznawczych i szerzenie ich wśród ogółu;

2. gromadzenie zbiorów naukowych dotyczących ziem polskich;

3. organizowanie wycieczek po kraju;

4. organizowanie wystaw krajoznawczych oraz roztaczanie opieki nad pamiątkami

historycznymi i osobliwościami przyrody.

Międzywojnie:



pomimo drugorzędnego znaczenia podróży turystycznej w porównaniu do strat wojennych i budowy

kraju administracja państwowa dostrzegła możliwości rozwoju turystyki tworząc w 1919 roku w

Ministerstwie Robót Publicznych Referat Turystyki. Kierownikiem referatu do 1932 roku był dr

Mieczysław Orłowicz – aktywny działacz krajoznawczy, autor pierwszych przewodników

turystycznych po ziemiach polskich;



w 1924 roku powołano jako organ doradczy Międzyministerialną Komisję Turystyczną;



w roku 1932 opiekę nad turystyką przejęło Ministerstwo Komunikacji, w którym powołano Wydział

Turystyki Ogólnej;



w 1935 roku pod patronatem Ministerstwa Transportu powołano Ligę Popierania Turystyki, która

przyczyniła się do rozwoju turystyki w Polsce. Podczas kilkuletniej działalności Lidze udało się

doprowadzić m.in. do wybudowania kolejek na Kasprowy Wierch i na Gubałówkę w Tatrach oraz na

Górę Parkową w Krynicy. Zasługą Ligi była także budowa kilku schronisk i hoteli turystycznych

(m.in. domy wycieczkowe w Augustowie i Gdyni oraz hotel górski na Kalatówkach w Tatrach) oraz

rozpoczęcie badań nad turystyką ze szczególnym uwzględnieniem koniunktury gospodarczej i planu

inwestycji turystycznych;



w tym okresie doszło także do wydania kilku aktów prawnych mających wpływ na rozwój turystyki.

W 1922 roku wydano ustawę o uzdrowiskach normującą warunki jakim powinna odpowiadać

miejscowość uzdrowiskowa, nadającą kategorie uzdrowiskom oraz regulującą zasady tworzenia

funduszy kuracyjnych. W 1928 roku uchwalono ustawę o opiece nad zabytkami, a w 1934 roku

ustawę o ochronie przyrody. Przygotowano także projekt ustawy o popieraniu turystyki, jednak ten

nigdy nie został uchwalony;



w celu ułatwienia organizacji wyjazdów turystycznych w 1923 roku we Lwowie powstało pierwsze

polskie biuro podróży – prywatna spółka „Orbis”, której udziały wkrótce wykupił Bank PKO. Dzięki

temu Orbis stał się największym polskim biurem podróży posiadającym w 1939 roku 155 placówek

krajowych i przedstawicielstw zagranicznych, m.in. w Berlinie, Brukseli, Nowym Jorku, Paryżu,

Londynie i Wiedniu;



w 1937 roku Spółdzielnia Turystyczno – Wypoczynkowa „Gromada”, której celem była organizacja

wyjazdów mieszkańców wsi;



w roku 1928 Polskie Towarzystwo Krajoznawcze założyło biuro podróży POLTUR, którego celem

było rozszerzenie działalności usługowej towarzystwa;



do znacznego wzrostu liczby obiektów noclegowych przyczyniło się także postanie w 1926 roku

Polskiego Towarzystwa Schronisk Młodzieżowych, które to na potrzeby turystyki szkolnej zajęło się

tworzeniem szkolnych schronisk wycieczkowych.

PRL:



cel: stworzenie turystyki masowej dla każdego;



marginalne traktowanie turystyki przez władze centralne i regionalne;



w 1945 roku utworzono Wydział Turystyki w Ministerstwie Transportu przemianowany w 1949

roku na Biuro Turystyki;



w roku 1950 powołano organ doradczy Ministra Komunikacji – Radę Turystyczną. Wyższą rangę

otrzymała administracja turystyczna w roku 1952, kiedy to powołano Komitet do Spraw Turystyki

przy Prezesie Rady Ministrów. Już jednak w 1954 roku nadzór nad Komitetem do Spraw Turystyki

przejął Główny Komitet Kultury Fizycznej;



w roku 1950 doszło do połączenia Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Towarzystwa

Krajoznawczego w Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK). Od tej chwili PTTK

stało się główną i największą organizacją turystyczną w Polsce. Poprzez swoje działania PTTK

przyczyniało się do edukacji turystycznej młodzieży i dorosłych. W ramach swych struktur PTTK

kształciło całe rzesze działaczy społecznych i tzw. kadry programowej nadając uprawnienia m.in.

organizatorów turystyki, młodzieżowych organizatorów turystyki, instruktorów krajoznawstwa,

ochrony zabytków, ochrony przyrody, przodowników turystyki kwalifikowanej. W gestii PTTK

znalazło się także kształcenie przewodników turystycznych i nadawanie uprawnień przewodników

górskich, terenowych, miejskich i zakładowych;



utworzenie w 1960 roku Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki (GKKFiT), który zaczął

tworzyć ramy prawne dla rozwoju gospodarki turystycznej w Polsce;



w 1960 roku na mocy ustawy o organizacji spraw kultury fizycznej i turystyki powołano Centralny

Fundusz Turystyki i Wypoczynku, którego zadaniem było rozszerzenie bazy noclegowej w kraju na

potrzeby turystyczne;



w roku 1978 doszło do podziału GKKFiT na Główny Komitet Kultury Fizycznej i Sportu

odpowiedzialny za sprawy sportu i rekreacji i Główny Komitet Turystyki (GKT). GKT zajmował się

sprawami zagospodarowania turystycznego kraju, hotelarstwa i obozowisk turystycznych oraz

rozwoju turystyki (aspekty społeczne i obsługa ruchu turystycznego). Z uprawnień GKT wyłączono

natomiast nadzór nad utworzoną w 1977 roku Centralą Turystyczną „Orbis” (przywrócono w

1981r.);



w roku 1986 doszło do połączenia obu Komitetów i ponownego utworzenia Głównego Komitetu

Kultury Fizycznej i Turystyki. Po roku działalności został on zlikwidowany i w 1987 roku sprawy

turystyki socjalnej i usportowionej przekazano Komitetowi do Spraw Młodzieży i Kultury Fizycznej,

a sprawy usług turystycznych i turystyki komercyjnej Ministerstwu Rynku Wewnętrznego. Już w

nowych warunkach polityczno-gospodarczych w 1991 roku utworzono kolejną samodzielną

instytucję turystyczną - Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki.

9. Taternictwo, najważniejsze szlaki i schroniska górskie do 1939 roku.



o taternictwie, mówić możemy dopiero w II połowie XIX wieku;



różnica między turystyką a taternictwem tylko dzisiaj jest wyraźna, kiedyś była płynna. Nawet

pierwsza polska organizacja taternicka – STTT (1903) w nazwie miała „turystyczna”;



ogromne znaczenie dla rozwoju turystyki tatrzańskiej miała działalność Stanisława Staszica w latach

1802 – 1805. Zdobył on Kołowy Szczyt, był także na Sławkowskim Szczycie i na Łomnicy.

Owocem naukowym jego podróży stała się fundamentalna praca „O ziemiorodztwie Karpatów i

innych gór i równin Polski”;



Eugeniusza Janotę i Józefa Stolarczyka czasem nazywa się „pierwszymi polskimi taternikami”, gdyż

pierwiastek odkrywczo-sportowy w ich działalności odgrywał niemałą rolę. Janota był pierwszym

turystą na Świnicy (1867), zdobył też Kozi Wierch i Granaty. Stolarczyk – długoletni proboszcz

zakopiański, zdobył Baranie Rogi (1867), wszedł na Gierlach oraz jako pierwszy Polak na Lodowy

Szczyt;



co do zdobycia najwyższego szczytu Tatr długo nie było pewności. Pretendowali do tego również

dwaj polscy botanicy Zygmunt Bośniacki i Wojciech Grzegorek, którzy wraz z zakopiańskimi

przewodnikami weszli na Gierlach w 1855 roku. Obecnie jednak przyjmuje się, że pierwsze wejście

należy do Johanna Stilla i jego czterech towarzyszy w 1834 r.;



w 1873 roku zjawił się w Tatrach dr Tytus Chałubiński. Wniósł on niewiele do samego zdobywania

szczytów tatrzańskich, ale jego autorytet sprawił, że Tatry stały się bliższe i bardziej zrozumiałe

również dla części społeczeństwa zamieszkującego Królestwo Polskie, głównie Warszawę.

Chałubiński propagował lecznicze zalety Tatr i Podhala;



w tym samym roku, gdy w Tatrach pojawił się Chałubiński, turystyka górska zaczęła się

organizować. Powstało Towarzystwo Tatrzańskie, po odzyskaniu niepodległości przemianowane na

Polskie Towarzystwo Tatrzańskie (PTT). Dziś spadkobiercami tych organizacji są PTTK i

stosunkowo niedawno reaktywowane PTT;



kolejnym człowiekiem, któremu przypisuje się pionierską rolę w taternictwie był Jan Gwalbert

Pawlikowski. Mieczysław Świerz nazwał go nawet „pierwszym nowoczesnym taternikiem”.

Pawlikowski już w 26 roku życia wyrzekł się kariery taternickiej, jednak do tego czasu zdołał zrobić

zdumiewająco wiele. Wszedł na Kieżmarski Szczyt od Kamiennego Stawu, na Łomnicę od

Kieżmarskiego Stawu, w 1880 roku zdobył Szatana, w tym samym roku lub rok wcześniej zdobył

turnię Mnicha. We wszystkich tych wspinaczkach towarzyszył mu znakomity przewodnik Maciej

Sieczka;



przełom XIX i XX wieku wraz z pojawieniem się dwóch wybitnych indywidualności – Karola

Englischa i Janusza Chmielowskiego – przyniósł postęp w dotychczas jednostkowym zdobywaniu

Tatr. Działalność Englischa była niezwykle bogata. Zdobył on kilkanaście dziewiczych szczytów

tatrzańskich, wśród nich Solisko, Zmarzły Szczyt, Dziką Turnię, Jaworowy Szczyt, no i przede

wszystkim Ostry Szczyt – kolejny symbol niedostępności tatrzańskiej; Chmielowski jako pierwszy

wszedł na Rumanowy Szczyt, Kaczy Szczyt, Zadniego Mnicha i Orlą Basztę, na Żabi Szczyt Wyżni

i Żabiego Mnicha, był też pierwszy zimą na Gierlachu. Największą jednak zasługą Chmielowskiego

było związanie taternictwa z nowoczesnym alpinizmem. On pierwszy zaczął używać najnowszego

sprzętu taternickiego i nosić się jak alpinista;



w 1903 roku została założona Sekcja Turystyczna Towarzystwa Tatrzańskiego – pierwsza

organizacja taternicka sensu stricte. Pierwszym przewodniczącym Sekcji został Janusz Chmielowski.

Zasługi Sekcji dla rozwoju taternictwa są ogromne, jednak na początku swego istnienia nie nadążała

ona za żywiołowym rozwojem taternictwa sportowego. Spowodowało to powstanie paru prywatnych

klubików-zespołów: „Bacówka” (Kazimierz Panek i Ignacy Król), „Himalaya Club” (Roman

Kordys, Zygmunt Klemensiewicz i Jerzy Maślanka), „Klub Kilimandżaro” (bracia Goetlowie, bracia

Świerzowie, Władysław Kulczyński junior). Wkrótce te prężne zespoły zdominowały starszych

działaczy i stanęły na czele STTT. Nastąpiła zmiana charakteru tej organizacji: przekształcenie się w

klub o charakterze wyłącznie taternickim, stawiający swoim członkom wymagania sportowe;



trudności tych wspinaczek odpowiadały dzisiejszemu IV stopniowi trudności. W latach

poprzedzających I wojnę światową trudności te zostały przekroczone o cały stopień. W 1909 roku

Kordys i Znamięcki poprowadzili nowy nadzwyczaj trudny wariant na północnej ścianie

Jaworowego Szczytu, w 1910 roku zdobyta została południowa ściana Zamarłej Turni, do dziś

uważana za typowy wzorzec trudności V stopnia. Autorami tego ostatniego przejścia byli czterej

zakopiańczycy: Henryk Bednarski, Józef Lesiecki, Leon Loria i Stanisław Zdyb. Pojawiły się w

Tatrach również kobiety, chodzące w owym czasie oczywiście u boku mężczyzn. Najlepszymi

taterniczkami tego okresu były Wanda Jerominówna, Helena Dłuska i Jadwiga Roguska-Cybulska.

Rozrost szeregów taterników wpłynął na zwiększenie liczby wypadków. W 1909 roku z inicjatywy

Mariusza Zaruskiego zawiązało się Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (TOPR);



w 1924 roku powstaje w Krakowie Sekcja Taternicka Akademickiego Związku Sportowego

(STAZS), która po raz pierwszy w taternictwie polskim stawia kandydatom na członków statutowe

wymagania przejścia określonej ilości dróg wspinaczkowych. W łonie Sekcji wybija się grupa

„Syfonów”. Są to bracia Alfred i Jan Alfred Szczepański, Stanisław Krystyn Zaremba, Jan

Kazimierz Dorawski, a nieco później dołącza do niej warszawiak Mieczysław Szczuka;



w owocnym 1935 roku uwieńczone zostają kilkuletnie wysiłki zjednoczenia polskiego ruchu

taternickiego. Z trzech organizacji: Sekcji Turystycznej PTT, Koła Wysokogórskiego przy Oddziale

Warszawskim PTT oraz Sekcji Taternickiej AZS w Krakowie, zostaje powołany ogólnopolski Klub

Wysokogórski PTT z siedzibą w Warszawie;



tuż przed samą wojną dają o sobie znać młodzi warszawscy taternicy Włodzimierz Gosławski i

Tadeusz Orłowski („Stolik”), krakowska grupa „Pokutników” (Adam Górka, Czesław Łapiński,

Marian Paully i Kazimierz Paszucha) oraz Zdzisław Kirkin-Dziędzielewicz z braćmi Czesławem i

Stanisławem Wrześniakami. Z osobami Gosławskiego i Orłowskiego związany jest postęp w

technice klasycznej, głównie ze względu na wspaniałą drogą środkiem północnej ściany Galerii

Gankowej. Dziędzielewicz wraz ze Zbigniewem Kubińskim wytyczyli na zachodniej ścianie

Kościelca skrajnie trudną drogę, która 12 lat czekała na powtórzenie. Dziędzielewicz, Wrześniacy i

przede wszystkim „Pokutnicy” wprowadzili w Tatry wynalezioną w Alpach technikę podciągową.

Po nieśmiałych próbach przedwojennych technika podciągowa święciła triumfy w latach II wojny

światowej.

10. Przewodnictwo turystyczne na ziemiach polskich do 1939 roku.

W Galicji najbardziej zasłużoną, lecz nie jedyną, organizacją turystyczną było Towarzystwo

Tatrzańskie. We Lwowie, będącym prężnym ośrodkiem akademickim, dynamicznie wśród młodzieży

rozwijały się zainteresowania o charakterze turystycznym. W 1906 roku, jeden z najbardziej zasłużonych

działaczy polskiego krajoznawstwa, Mieczysław Orłowicz (1881–1959), zainicjował działalność

Akademickiego Klubu Turystycznego. Był jego prezesem od następnego roku, a współpracowali z nim

m.in. Kazimierz Meyer i Roman Kordys. W latach 1908–1910 Klub stanowił sekcję lwowskiego

Akademickiego Związku Sportowego. W tym czasie liczył on około 500 członków. Organizował wiele

zbiorowych wycieczek w atrakcyjne okolice miasta oraz Karpaty, Beskidy i Tatry. Akademicki Klub

Turystyczny zakończył działalność w 1923 roku. Mieczysław Orłowicz popularyzował turystykę, pisząc

wiele artykułów i przewodników.

Na szczególną uwagę zasługuje działalność Polskiego Towarzystwa „Beskid Śląski”, chociażby ze

względu na jego patriotyczne dokonania. Organizacja ta zwalczała antypolskie zachowania Beskidenvereinu

oraz demonstrowała czynną obecność Polaków w turystyce górskiej. W okresie zaborów wielu Niemców

traktowało Beskid Śląski jako obszar ich wyłącznej dominacji.

Turystyka znalazła uznanie także w środowisku robotniczym. Inauguracja działalności turystycznej

wśród robotników miała miejsce na Śląsku Cieszyńskim, który należał do najbardziej uprzemysłowionych

obszarów Galicji, tym bardziej że władze austriackie nie czyniły tam wielkich problemów z ich rejestracją.

Pierwszą organizację kulturalno−sportową młodzieży robotniczej powołał działacz Polskiej Partii

Socjalno−Demokratycznej Tadeusz Reger. W 1908 roku utworzył on Stowarzyszenie Polskich Robotników

i Robotnic „Siła”. W statucie Stowarzyszenia zapisano, że jego celami są m.in. „podniesienie zdrowia

swoich członków przez pielęgnowanie muzyki, sportów, jak gimnastyki, jazdy na kole”. Poszczególne koła

Stowarzyszenia Polskich Robotników i Robotnic „Siła” organizowały wzajemną wymianę turystów.

Popularną formą spędzenia wolnego czasu były wycieczki rowerowe. Turyści wybierali na ogół krótkie

trasy wycieczek i wyjeżdżali przede wszystkim do sąsiednich miejscowości.

Duże znaczenie dla kształtowania turystyki robotników miało powołanie w Krakowie w 1912 roku

Robotniczego Koła Turystycznego. Jego twórcą był publicysta, działacz socjalistyczny i taternik Kazimierz

Czapiński (1882–1941). Rok później Koło przekształciło się w Robotniczy Klub Turystyczny. Niestety

wybuch I wojny światowej przerwał jego funkcjonowanie.

Działalność turystyczną prowadził także Uniwersytet Ludowy im. Adama Mickiewicza w Krakowie.

Młodzież socjalistyczna skupiona wokół organizacji „Zjednoczenie”, które istniało przy Uniwersytecie

Jagiellońskim w latach 1896–1898, organizowała szereg wycieczek.

W środowisku wiejskim turystyka zaczęła rozwijać się na przełomie XIX i XX wieku. Miała ścisły

związek z działalnością oświatową prowadzoną od 1891 roku przez Towarzystwo Szkoły Ludowej oraz

aktywnością organizacji niepodległościowych, takich jak Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Drużyny

Bartoszowe, Związki Strzeleckie i Drużyny Strzeleckie. Ruch turystyczny ożywił się w 1894 roku przy

okazji zwiedzania wystawy rolniczej we Lwowie. Wyjazdy zorganizowanych grup prowadziły kółka

rolnicze.

W okresie I wojny światowej powstała specyficzna organizacja, która pragnąc prowadzić działalność

polityczną i wojskową, urządzała imprezy turystyczne. Było to Towarzystwo Strzelecko−Sportowe

„Piechur”, które istniało od 27 stycznia 1917 r. do 4 marca 1918 r., gdy zostało rozwiązane przez

okupacyjne władze austriackie. „Piechur” był działającą legalnie nadbudową Polskiej Organizacji

Wojskowej. Na jego pieczęciach widniał orzeł, zaś dokumenty miały charakter pism wojskowych. Statut

„Piechura” został zatwierdzony decyzją C.K. Generalnego Gubernatora Wojskowego w Lublinie.

Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie zostało utworzone w 1878 roku, a zalegalizowane w 1882

roku. Jego zadaniem, według statutu, było „zachęcanie ludności miejscowej do jazdy na łodziach

wiosłowych i żaglowych...”.

Warszawskie Towarzystwo Cyklistów powołane zostało 6 kwietnia 1886 roku. Koszt zakupu roweru

wynosił wówczas około 50 rubli i powodował, że nie każdy kto chciał, mógł go kupić. W związku z tym

Towarzystwo miało elitarny charakter.

Jednakże dla rozwoju turystyki pod zaborem rosyjskim najbardziej zasłużyło się Polskie

Towarzystwo Krajoznawcze, które zostało utworzone w Warszawie w 1906 roku. Za jego twórcę uważa się

Aleksandra Janowskiego (1866–1944), który był urzędnikiem kolei warszawsko−wiedeńskiej najpierw

w Sosnowcu, a później w Warszawie. Z racji wykonywanego zawodu miał darmowy przejazd pociągiem, co

inspirowało go do licznych podróży, w trakcie których podziwiał piękno ojczystych krajobrazów i doceniał

wartość historyczną zabytków.

Turystyka nie była obca także młodzieży wiejskiej. W tym środowisku, wokół czasopisma

„Drużyna”, rozwijał się ruch zwany drużyniackim. Utworzone zostały zespoły śpiewacze, kółka straży

pożarnej oraz kółka krajoznawcze. O popularyzację krajoznawstwa i turystyki wśród ludności wiejskiej

zabiegał etnograf i działacz społeczny Adam Chętnik (1885–1967). Celem jego działalności było

rozbudzenie miłości do ojczystej ziemi. Związany był z Kurpiami. Utworzył muzea regionalne w Łomży

i Nowogrodzie Łomżyńskim. Szczególne miejsce w działalności pisarskiej poświęcił wczasom i turystyce

ludności wiejskiej. Wyszedł z propozycją, aby młodzież ze wsi, która uczy się w miastach, spędzała wakacje

w rodzinnych stronach i tam dla młodzieży organizowała różne zajęcia z zakresu kultury fizycznej oraz

turystyki.

Jeden z wynalazków XIX wieku, a mianowicie samochód, wpłynął na przemiany w turystyce.

Samochody mogli kupować jedynie najbardziej zamożni i dlatego turystyka samochodowa miała zakres

elitarny. Pierwsze wycieczki samochodowe na ziemiach polskich odbyły się już w 1897 roku, a w 1907 roku

przystąpiono do tworzenia organizacji skupiającej automobilistów. W 1909 roku powstało Towarzystwo

Automobilistów Królestwa Polskiego.

Na szczególną uwagę zasługuje fakt powołania 12 czerwca 1935 roku Ligi Popierania Turystyki.

W jej skład weszło 12 przedstawicieli organizacji i stowarzyszeń oraz 24 przedstawicieli zainteresowanych

ministerstw i samorządów terytorialnych. Liga była placówką Wydziału Turystyki Ministerstwa

Komunikacji. Kierownictwo LPT mieściło się w Warszawie, zaś w 8 większych miastach miała delegatury.

Na terenie całej Polski reprezentowało ją 400 przedstawicielstw.

Wielkie zasługi w administrowaniu polską turystyką po zakończeniu I wojny światowej miał

Mieczysław Orłowicz i kierowany przez niego Referat Turystyki. Na szczególne podkreślenie zasługuje

działalność Ligi Popierania Turystyki. Natomiast administracja samorządowa nie wykazywała

zainteresowania działalnością turystyczną.

Związek Harcerstwa Polskiego w dwudziestoleciu międzywojennym był jedną z najbardziej

dynamicznie działających organizacji młodzieżowych w Polsce. W latach trzydziestych nastąpił jego

znaczny wzrost liczebny, w 1939 roku w Polsce było około 200 tys. harcerzy. Drużyny harcerskie działały

przede wszystkim przy szkołach ogólnokształcących. Ruch harcerski w swoim programie mocno

akcentował organizowanie wycieczek krajoznawczych oraz realizację w ich trakcie wychowania

patriotycznego. Gry i zabawy odbywały się w terenie, a zamiast kolonii propagowano obozy pod namiotami.

W ostatnim dniu 1920 roku w Warszawie rozpoczął się I Walny Zjazd ZHP, gdzie przyjęto Statut ZHP oraz

zatwierdzono Prawo i Przyrzeczenie. W trakcie jego obrad wielokrotnie podkreślano potrzebę szerszego

stosowania różnych form aktywności ruchowej oraz wycieczek.

Popularyzowaniem turystyki w środowisku wiejskim zajmował się Związek Młodzieży Wiejskiej

„Wici”, który został powołany w 1928 roku. Tego samego roku przy Zarządzie Głównym Związku

Młodzieży Wiejskiej „Wici” powstała Komisja Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego.

Jej celem było upowszechnianie sportu i turystyki, szczególnie w środowisku zaniedbanej młodzieży

wiejskiej.

11. Rola Tatr i Zakopanego w rozwoju polskiej turystki na ziemiach polskich.

Patrz taternictwo!

12. Przewodniki i czasopisma turystyczne na ziemiach polskich XIX- XX w.



przewodniki

„Przewodnik po Tatrach” Janusz Chmielowski 1907r.;

„Opis Ojcowa” Deotyma, czyli Jadwiga Łuszczewska;

„Krótki przewodnik do Tatr” Leopold Świerz 1896r;

„Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic” Eliasz Radzikowski 1870 r.;

„Przewodnik po Europie” Mieczysław Orłowicz;

„Zachodnie dzielnice Polski” Maliszewski;

„ABC o Bałtyku” Dehnel;

„Górny Śląsk” Dybczyński;

„Terytorium Polski historycznej” Wacław Nałkowski;

„Własna ziemia” (1921 r.) i „Wycieczki wiejskie” (1923 r.) A. Janowski;

„Przewodnik automobilowy po Polsce” inż. R. Morsztyn i dr M. Orłowicz.



czasopisma

o w XIX w. wydawano "Wędrowiec", "Kraj", "Wieniec" i "Tygodnik Ilustrowany", które wiele

uwagi poświęcały problemom ruchu turystycznego i informacji krajoznawczej;

Specjalną kartę w rozwoju turystyki polskiej ma prasa zakopiańska: pierwsze pismo pod tytułem

"Zakopane" ukazało się w 1891 r.; następnie w 1892 r. "Kurier Zakopiański", a w 1893 r.

"Gazeta Zakopiańska". Ta ostatnia przez kilka miesięcy była redagowana przez Walerego Eljasza

/nosiła ona w podtytule nazwę "organ do spraw turystycznych, klimatycznych i

komunikacyjnych"/. Jest to o tyle interesujące, że nie licząc efemerydy jaką był "Turysta"

ukazujący się w Kołomyi - było to właściwie pierwsze użycie w języku polskim terminu

"turystyka" w nowoczesnym tego słowa znaczeniu;

o od 1910 roku organem prasowym PTK był miesięcznik „Ziemia”;

przed I WŚ "Turysta Polski" w Warszawie;

Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici” powołał w 1928 roku czasopismo „Wici”;

Polskie Towarzystwo Tatrzańskie prowadziło bogatą działalność wydawniczą, na którą składały

się: 19 numerów czasopisma „Wierchy”, „Sprawozdania Towarzystwa Tatrzańskiego” – 17,

10 numerów „Przeglądu Turystycznego” oraz Roczniki Oddziału PTT Beskid Śląski – 7

roczników;

o "Kuryer Turystyczny, Uzdrowiskowy i Komunikacyjny" od 1929r.;

o w okresie okupacji w konspiracji wydawane było czasopismo „Taternik”;

13. Pionierzy polskiej turystyki.

O turystyce w Polsce, w obecnym znaczeniu tego słowa, można mówić dopiero od przełomu XVIII i XIX

stulecia, tj. od czasów działalności Stanisława Staszica i Juliana Ursyna Niemcewicza, którzy wprowadzili

do turystyki element poznawczy.



Ksiądz Stanisław Staszic doceniał turystykę twierdząc, że jest ona nie tylko rozrywką

i przyjemnością, ale także ważnym instrumentem prawidłowego kierowania życiem oraz gospodarką

kraju. Został uznany za „ojca krajoznawstwa”. Stał się wzorem dla tych wszystkich działaczy

turystycznych, którzy wykorzystywali odbywane przez siebie wędrówki dla prowadzenia obserwacji

naukowych. Wydał anonimowo „Przestrogi dla Polski”.



Julian Ursyn Niemcewicz obserwował wszystko to, co dotyczy człowieka i jego działalności

w czasie. Pamiątki historyczne, zabytki kultury, trafne obserwacje ludzi stanowią główny rys jego

twórczości. Spostrzeżenia z wędrówek po Polsce, Europie i Stanach Zjednoczonych zawarł

w „Pamiętnikach czasów moich”. Zaznaczył, że mieszkańcy Styrii oraz Karyntii także mówią

językiem słowiańskim. Ważnym dziełem w dorobku Niemcewicza były „Podróże historyczne”,

w których opisał swoją wędrówkę po Wielkopolsce i Śląsku. Autor uwydatnił ścisłą łączność Śląska

z Polską zarówno pod względem historycznym, jak również przez pryzmat zasłyszanej pod

Wrocławiem polskiej mowy. Ten wybitny Polak podkreślał także związki Warmii z ojczystym

krajem, a zaakcentował to, upamiętniając w druku mieszkańca Fromborka, który jako ostatni nosił

strój polski.



Wincenty Pol (1807–1872) – poeta, geograf i profesor pierwszej w Polsce katedry geografii

Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Był autorem dzieła „Pieśni o ziemi naszej”, w którym

zawarł swoją ogromną miłość do Ojczyzny i podjął apel Staszica do młodzieży, „by nikt nie ubiegł

jej w poznaniu własnej ziemi”. Wincenty Pol w działalności jednoczył cechy swoich wielkich

poprzedników: Staszica i Niemcewicza. Odbył liczne podróże po kraju, wyruszając poza granice

przed− rozbiorowej Rzeczypospolitej. Pozostaje pierwszym polskim naukowcem, który podjął się

badań nad Sudetami. W ramach kształcenia młodzieży organizował liczne wycieczki. Jedna z takich

wypraw, która odbyła się w Tatry, zakończyła się nieoczekiwanie, ponieważ zo− stała uznana przez

policję austriacką za spisek.



Dużą rolę w popularyzowaniu krajoznawczych wypraw odegrali filomaci.



Tatrami urzeczona była Łucja z Giedroyciów Rautenstauchowa (1798–1886), która zwiedzała

Europę i kraj ojczysty. Wrażenia ze swoich wycieczek opisała w formie reportaży w pięciotomowym

dziele pt. „Miasta, góry i doliny” wydanym w 1844 roku Z wyprawą w Tatry udała się w 1841 roku.

Przebywała w Zakopanem, Bukowinie i Szczawnicy, a jedną z wycieczek odbyła do Doliny

Kościeliskiej.



W II połowie XIX wieku Zakopane stało się sławne i zyskało renomę. Miasto i jego walory

turystyczne oraz zdrowotne rozsławił, niezmiernie popularny wśród górali, Tytus Chałubiński

(1820–1889). Uchodził za pioniera klimatycznego leczenia gruźlicy w Zakopanem. Mieszkańcy

Podhala nazywali go „królem Tatr”.



Oprócz Adama Asnyka piewcą wielkości i piękna Tatr był Jan Kasprowicz.



Walery Eliasz Radzikowski zasłużył się jako obrońca praw polskich do Morskiego Oka w sporze

z Węgrami w 1902 roku.



Mieczysław Orłowicz zorganizował w 1908 roku do Poznania i jak zauważył, zwiedzanie odbywało

się pod troskliwą opieką tajnej policji pruskiej.

14. Organizacje turystyczne na ziemiach polskich.

Serio?! Patrz kilka punktów wyżej…

15. Najważniejsze i najmodniejsze ośrodki wczasowe, turystyczne, pątnicze, uzdrowiskowe w Europie

i na ziemiach polskich XIX – XX wieku.

a) w Polsce:



ośrodki wczasowe: Mielno (Pomorze Zachodnie); Mrągowo (Mazury); Kołobrzeg, Ustroń;



ośrodki turystyczne: Mikołajki (Mazury); Wisła (Beskidy); Poznań, Lwów, Kraków, Wrocław;



ośrodki pątnicze: Częstochowa, Licheń, Kalwaria Zebrzydowska; Święty Krzyż, Leśniów,

Kraków-Łagiewniki, Góra św. Anny;



ośrodki uzdrowiskowe: Ojców, Piwnicza-Zdrój (Małopolska); Wieliczka; Krzeszowice,

Swoszowice, Krynica, Cieplice, Duszniki, Szczawnica, Nałęczów, Ciechocinek.

b) w Europie:



ośrodki wczasowe: Saint-Tropez, Monako, Nicea (ogólnie Lazurowe Wybrzeże); cały basen

Morza Śródziemnego po europejskiej stronie;



ośrodki turystyczne: Rzym, Paryż, Wenecja, Florencja, Davos i Arosa (Szwajcaria);



ośrodki pątnicze: Rzym, Lourdes, Fatima, Paryż, Turyn, La Salette, Medziugorie;



ośrodki uzdrowiskowe: Karlowe Wary, Baden-Baden, Spa, Bath, Aix-les-Bains, Bad Gastein

(Austria).

16. Rozwój turystyki na Górnym Śląsku.



Od połowy XIX wieku coraz popularniejsze stawały się wycieczki dla studentów, a ich głównym

celem było pogłębianie wiedzy i narodowego ducha. Na Górnym Śląsku taką działalnością zajmował

się znany działacz narodowy, nauczyciel i pisarz – Józef Lompa (1797–1863).



Towarzystwo Tatrzańskie prowadziło również działalność na Górnym Śląsku, gdzie jednym

z najaktywniejszych członków był działacz narodowy i publicysta Karol Miarka.



Na szczególną uwagę zasługuje działalność Polskiego Towarzystwa „Beskid Śląski”, chociażby ze

względu na jego patriotyczne dokonania. Organizacja ta zwalczała antypolskie zachowania

Beskidenvereinu oraz demonstrowała czynną obecność Polaków w turystyce górskiej. W okresie

zaborów wielu Niemców traktowało Beskid Śląski jako obszar ich wyłącznej dominacji.



Turystyka znalazła uznanie także w środowisku robotniczym. Inauguracja działalności turystycznej

wśród robotników miała miejsce na Śląsku Cieszyńskim, który należał do najbardziej

uprzemysłowionych obszarów Galicji, tym bardziej że władze austriackie nie czyniły tam wielkich

problemów z ich rejestracją. Pierwszą organizację kulturalno−sportową młodzieży robotniczej

powołał działacz Polskiej Partii Socjalno−Demokratycznej Tadeusz Reger. W 1908 roku utworzył on

Stowarzyszenie Polskich Robotników i Robotnic „Siła”.



W latach 1920–1921 na Górnym Śląsku szczególną rolę odegrał Związek Towarzystw

Wycieczkowych „Jaskółka” z J. Wagnerowskim i Witem Hanke na czele. Związek działał w okresie

przygotowań do plebiscytu na Górnym Śląsku. Organizował wycieczki Ślązaków do Warszawy.

Bardzo ważnym wydarzeniem w jego działalności był zlot w Sosnowcu zorganizowany w grudniu

1920 roku z okazji odsłonięcia pomnika Bohaterów I Powstania Śląskiego, w którym udział wzięło

około 20 tysięcy Górnoślązaków. „Jaskółka” wykonała ogromną pracę na rzecz polskości Górnego

Śląska. Po plebiscycie w 1921 roku Związek przestał istnieć, a rolę organizatora turystyki dla

Ślązaków pod władzą niemiecką przejął Związek Polaków w Niemczech.

17. Rozwój parków narodowych na świecie i w Polsce.



na świecie

Współczesne formy ochrony środowiska wywodzą się z romantycznego zachwytu nad dziką przyrodą i

zagrożeń związanych z postępującą industrializacją niszczącą w XIX wieku naturalne ekosystemy na

niespotykaną dotąd skalę. Przykładem pierwszych działań może być ochrona góry Drachenfels w

Siedmiogórzu opodal Bonn przez rząd Prus od 1836 r.. We Francji od 1861 r. zaczęto powoływać

„rezerwaty artystyczne” w miejscach krajobrazowo i przyrodniczo cennych. W okresie ochrony przyrody

zwanym konserwatorskim opierano organizację parków narodowych na wzorze utworzonego najdawniej - w

roku 1872 - Parku Narodowego Yellowstone w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Parki tego typu

obejmowały obszary przyrody prawie zupełnie pierwotnej lub tylko mało zmienionej, w obrębie których

siedziby ludzkie nie istniały lub było ich bardzo niewiele. Obszary te miały rozmaity charakter; zależało to

od warunków przyrodzonych i innych, jakie wytworzyły się w poszczególnych okolicach, a które łącznie

predysponowały dany teren do utworzenia na nim parku narodowego. Ów «model» parków narodowych

począł jednak w miarę mnożenia się ich ilości ulegać rozmaitym przemianom: w niektórych parkach

narodowych przeważały obszary przyrody pierwotnej lub prawie całkowicie pierwotnej, bez siedzib

ludzkich, inne obejmowały obok obszarów przyrody nie zmienionej tereny o przyrodzie mniej lub więcej

przekształconej a nawet zniszczonej, w innych znajdowały się siedziby ludzkie, a wreszcie zaczęto tworzyć

nawet takie parki narodowe, w obręb których wchodziły całe osady lub wsie. Pierwszy park narodowy stał

się sensacją w świecie zachodnim. Brytyjczycy jako pierwsi podchwycili ideę i zaczęli tworzyć parki w

swoich koloniach. W 1879 r. założono pierwszy w Australii Królewski Park Narodowy na południe od

Sydney. W 1885 r. powołano do istnienia najstarszy w Kanadzie Park Narodowy Banff. W 1887 r. powstał

na Nowej Zelandii Park Narodowy Tongariro. Z początkiem XX wieku idea parków narodowych i

wielkoobszarowych obszarów chronionych dotarła do kolejnych państw. W 1916 r. w celu skuteczniejszego

zarządzania parkami i innymi federalnymi obszarami chronionymi powołano w Stanach Zjednoczonych

Służbę Parków Narodowych (ang. National Park Service). Pierwsze parki narodowe w Europie powołała

Szwecja w 1909 r., do wybuchu II wojny światowej ta forma ochrony przyrody istniała w 12 krajach

kontynentu, w tym w Polsce. Nowy impuls do powoływania parków narodowych przyszedł wraz z

odbudową kontynentu po II wojnie światowej. W 1948 r. w Fontainebleau pod Paryżem powołano do

istnienia Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody.



w Polsce

Pierwszy na naszych ziemiach, utworzony w roku 1932 (chroniony jako rezerwat od roku 1921), ponownie

zaś w roku 1947 - Białowieski Park Narodowy objął teren puszczy leśnej o znamionach pierwotności, bez

żadnych osad ludzkich. Drugi, Tatrzański, którego zawiązek powstał w roku 1938 a rozszerzenie do

dzisiejszych granic nastąpiło w roku 1954, zawiera zarówno obszary o bardzo do brze zachowanej

przyrodzie, jak też partie przyrody zmienionej, przy czym istnieją w nim wszystkie gradacje od przyrody

mało zmienionej do silnie zmienionej. Stałych siedzib ludzkich w Tatrzańskim Parku Narodowym jest

bardzo mało (głównie placówki straży granicznej, schroniska, leśniczówki). Z trudności organizacyjnych

tego parku wybrnięto tworząc z części dobrze zachowanych rezerwaty ścisłe, z gorzej zachowanych

rezerwaty częściowe. Podobny charakter jak Tatrzański Park Narodowy mają parki - Pieruński, utworzony

w roku 1932 a rozszerzony do dzisiejszych granic w roku 1954, Babiogórski, powstały w roku 1933 i

Karkonoski utworzony w roku 1959. Świętokrzyski Park Narodowy, powstały w roku 1932, jest w zasadzie

podobny do poprzednich, z tą różnicą, że na jego terenie mieszczą się budynki dużego .klasztoru z

kościołem. Ojcowski Park Narodowy (rok utworzenia 1956) objął całą wieś Ojców oraz poszczególne

osiedla z przyległych miejscowości. Podobnie Kampinoski Park Narodowy, utworzony w roku 1959, objął

kilka osad. Wielkopolski Park Narodowy, utworzony w roku 1932, jest typem obszaru leśnego od dawna

zagospodarowanego, z nielicznymi siedzibami ludzkimi w jego wnętrzu. Wszystkie nasze parki narodowe są

udostępnione dla ruchu zwiedzających i turystów z tym, że zależnie od charakteru danego parku ruch ten

jest w rozmaity sposób regulowany i we wszystkich też, oprócz Białowieskiego Parku Narodowego, ma

miejsce ingerencja ludzka w rozmaitych jej postaciach. W innych krajach utworzono parki narodowe

rozmaitego typu, na ogół nie odbiegające od typu naszych parków narodowych.

L.p.

Nazwa parku

Symbol

Utworzono

Siedziba

Białowieski Park Narodowy

żubr

1932

Białowieża

Pieniński Park Narodowy

Trzy Korony

1932

Krościenko nad

Dunajcem

Świętokrzyski Park Narodowy

jeleń

1950

Bodzentyn

Babiogórski Park Narodowy

okrzyn jeleni

1954

Zawoja

Tatrzański Park Narodowy

kozica tatrzańska

1954

Zakopane

Ojcowski Park Narodowy

nietoperz

1956

Ojców

Wielkopolski Park Narodowy

puszczyk

1957

Jeziory

Kampinoski Park Narodowy

łoś

1959

Izabelin

Karkonoski Park Narodowy

dzwonek karkonoski

i goryczka

trojeściowa

1959

Jelenia Góra

10.

Woliński Park Narodowy

bielik

1960

Międzyzdroje

11.

Słowiński Park Narodowy

mewa

1967

Smołdzino

12.

Bieszczadzki Park Narodowy

ryś

1973

Ustrzyki Górne

13.

Roztoczański Park Narodowy

konik polski

1974

Zwierzyniec

14.

Gorczański Park Narodowy

salamandra plamista

1981

Poręba Wielka

15.

Wigierski Park Narodowy

bóbr

1989

Krzywe

16.

Drawieński Park Narodowy

wydra

1990

Drawno

17.

Poleski Park Narodowy

żuraw

1990

Urszulin

18.

Biebrzański Park Narodowy

batalion (bojownik)

1993

Osowiec-Twierdza

19.

Park Narodowy Gór Stołowych

Szczeliniec Wielki

1993

Kudowa-Zdrój

20.

Magurski Park Narodowy

orlik krzykliwy

1995

Krempna

21.

Park Narodowy „Bory Tucholskie”

głuszec

1996

Charzykowy

22.

Narwiański Park Narodowy

błotniak stawowy

1996

Kurowo

23.

Park Narodowy „Ujście Warty”

gęś zbożowa

2001

Chyrzyno