PROGRAMY I DYSKUSJE LITERACKIE OKRESU POZYTYWIZMU

PROGRAMY I DYSKUSJE LITERACKIE OKRESU POZYTYWIZMU

I. STAN BADAŃ. POPRZEDNICY

- stereotypowy odbiór pozytywizmu – nudny, zrzędliwy, filisterski – brak

zainteresowania wśród badaczy

- praca org., ugoda polit., solidarność społ., lit. tendencyjna – szkolne stereotypy

umacniane przez nauczycieli i niektórych badaczy

- dwa okresy opracowywania epoki:1) 1881 – 1939 2) 1939 – 1980

1) – piszą ludzie epoki o własnych czasach, chcą dać obraz swoich osiągnięć i ideałów
pokolenia
2) – badacze mają niespotykane wcześniej możliwości pracy nad lit. polską, wiele
osiągnięć faktograficznych i metodologicznych

- okres 1) rozpoczyna Piotr Chmielowski Literatura polska ostatnich lat szesnastu

(1881) – charakterystyka programu społ. „młodych” i ich programu li. (bilans
pierwszego, bohaterskiego okresu warszawskiego pozyt.)
Wydał też 6-tomową Historię lit. pol. (podobnie ujął w niej problem jak w
Literaturze...)
W Dziejach krytyki literackiej w Polsce (1902) ciekawie ujął batalie estetyczną epoki
(jako spór pomiędzy estetyką idealistyczną, a realistyczną)

- estetyczne uwagi też w syntetycznych ujęciach lit. pol. u W. Feldmana, A. Potockiego

oraz T. Grabowksiego (o krytyce lit.)

- przełom nastąpił dzięki małej książce Kazimierza Wóycickiego Walka na Parnasie i o

Parnas (1928) – poświęcona Chmielowskiemu, szukała poglądów estetycznych epoki
w prasie, powtórzyła podział na „młodą” i „starą” prasę i zmagania się tych dwóch
obozów, wskazała na prasę jako źródło inf. o epoce i przyniosła jej problematyzację

- omówienia Prusa i Dygasińskiego w książkach Zygmunta Szweykowskiego, odkrył

też Antoniego Sygietyńskiego jako teoretyka i propagatora naturalizmu w Polsce (lata
30)

- okres 2) rozpoczął się od kontynuacji linii Chmielowskiego i Wóycickiego, czyli

penetrowania prasy – dzięki temu edycja dzieł Prusa, Sienkiewicza, Orzeszkowej,
Dygasińskiego, Konopnickiej, Aleksandra Świętochowskiego (koncentrowano się na
wielkich pisarzach, bo takie było zapotrzebowanie społ.)

- dużo wypowiedzi krytycznych o dziełach epoki znajdowano właśnie w prasie, w

felietonach, esejach i szkicach, na końcu edycji książek (odmiennie niż w
romantyzmie – Mochnacki i Dembowski czy Młodej Polsce – Matuszewski,
Brzozowski, Irzykowski)

- pisarze sami podejmowali się działalności krytycznej, bo krytycy m.in. Chmielowski

szybko zrezygnowali z oceniania i postulowania, walczenia o nową lit. na rzecz
rejestrowania faktów (historycy, nie krytycy) – podobnie we Francji Zola walczył o
naturalizm, bo Taine nie podjął się roli teoretyka nowej lit. (naturalizmu)

- lit. postulowana przez „młodych” miała być skierowana dla szerokiego odbiorcy,

wyjaśniać im świat, rozpraszać ciemność – dlatego publikowano ją w prasie i na
łamach prasy toczono spory i umieszczano głosy krytyki (m.in. „Kurier Warszawski”,
„Gazeta Polska”). Prasa nie miała jeszcze wykształconej kadry i korzystała z usług
pisarzy, którzy o lit. pisali – łączyli w sobie zawód twórcy i publicysty (Prus,
Sienkiewicz, Orzeszkowa, Zapolska, Asnyk i wielu innych)– zdemokratyzowanie lit. i
krytyki lit.

- droga pisarska wiodła często od żmudnej pracy w gazecie (np. Kroniki Prusa) do

publikacji powieści, gazety dostarczały środków do życia pisarzom

- krytyka lit., poszukiwanie nowych dróg dla lit., ocenianie minionych epok – wszystko

to publikowano w prasie i dopiero praca powojennych edytorów wydobyła to na
wierzch

- nierozerwalny związek programu lit. z ogólnym poglądem na świat (specyficzna

sytuacja epoki postyczniowej)

II. ZAŁOŻENIA OGÓLNE

- ograniczenie materiału badawczego do publikacji w zaborze rosyjskim (Królestwo

Polskie = Kongresówka) – pozytywizm warszawski – spór „młodych” ze „starymi” –
trójca pozytywistyczna (Prus, Sienkiewicz, Orzeszkowa) – polscy naturaliście
(żądanie nowej lit.) + W. Spasowicz (Petersburg) i S. Tarnowski (Kraków), bo
interesowali się życiem intelektualnym Warszawu, uczestniczyli w nim jako
prelegenci i łożyli na nie (Spasowicz wydawał miesięcznik)

- skrót dyskusji w Galicji w początkowych partiach Wstępu

III. GALICYJSCY POPRZEDNICY POZYTYWIZMU

- dyskusje (idee i myśli) w Galicji odegrały ogromną rolę w kształtowanie się programu

pozyt. warszawskiego:
1) praca organiczna – alternatywa walki zbrojnej, materialny byt ojczyzny
2) koncepcja nowej lit., która będzie narzędziem propagandowym postępowego
programu społ. i polit.
3) krytyczne podejście do romantyzmu (niebezpieczne treści ideologiczne)
4) krytyczny stosunek do poezji współczesnej (epigońska, ocenzurowana)
5) powieść jako gatunek epoki
6) pisarz nie natchniony (romantyzm), ale rzetelnie wykształcony i świadomy
związków kultury polskiej z europejską

- w Galicji jeszcze przed powst. styczniowym atak na dziedzictwo lit. romantyzmu

(tylko nauki humanistyczne i lit. piękna, a zaniedbanie handlu i przemysłu) – głosy
umieszczane w prasie zebrali Wóycicki i Wojciechowski (1928)

- atak na wierszomanię (współczesną), historyzm romantyzmu (Ludwik Powidaj Polacy

i Indianie 1960, Józef Szujski Poetyczni młodzieńcy, Jan Dobrzański Zapiski
literackie)

- po Powstanie te pojedyncze i jeszcze dość słabe głosy podchwycą i rozwiną

intelektualiści warszawscy, będą oni szukać nowych dróg, nowych programów społ. i
kultur. dla nowej rzeczywistości

IV. MŁODOŚĆ POZYTYWIZMU

Autor – cenzor – czytelnik

- metaforyczny i dwuznaczny sposób pisania polskich twórców
- co innego mieli odczytać Polacy, a co innego carscy cenzorzy – gimnastyka

stylistyczna – wieloznaczne obrazy – podteksty polityczne (np. w życiu Wokulskiego)

Walka o nową literaturę

- porównywanie sporów na łamach prasy „młodej” i „starej” do sporów między

romantyzmem, a klasycyzmem nie jest dobre. Markiewicz zwraca uwagę, że
romantycy mieli względną autonomię i świadomość istnienia państwa polskiego –
tymczasem pozytywiści działają na gruzach, wszystkie nadzieje (np. rewolucja) i
wszyscy (inne państwa) zawiedli, okazało się, że nie ma sprawiedliwości. Polska nie
miała żadnych atutów, wszyscy wiedzieli, że nie ma nawet sensu kolaborować czy w
ustępstwach szukać szansy na autonomie – pozostał tylko rozwój wewnętrzny.

- kampania „młodej” prasy miała na celu wypracowanie programu nowego działania,

zagospodarowania zaniedbanych terenów

- nowa lit. miała edukować naród, uwolnić go od szlacheckich reliktów, zaangażowania

w losy Europy (epoko polistopadowa), burzyć przesądy i stereotypy romantyczne,
wypracować nowoczesny światopogląd, budować szacunek dla pracy, zamiast
wybitnej jednostki skupić się na światłym i szlachetnym obywatelu (ostrożny,
umiarkowany, systematyczny w działaniu), powinna też destrukcyjnemu
oddziaływaniu lit. romantyzmu

- apolityczność pozyt. to pozór, bo program lit. „młodych” jest silnie zaangażowany

politycznie, służy on swoiście pojętemu patriotyzmowi – patriotyzmowi codziennej
pracy dla lepszego jutra

- pozytywiści nigdy nie głosili programu rezygnacji z dążeń niepodległościowych!

Tylko odsuwali walkę zbrojną w przyszłość, bo teraz naród był zbyt mocno
wykrwawiony i osłabiony.

- program jest aktualny, dostosowany do chwili obecnej i może się zmieniać wraz z

rzeczywistością

- służba codzienności narodu podstawowym kryterium (w początkach pozytywizmu)

oceniania książek

- przywiązywali ogromną wagę do lit. (sprzeczność z filozoficzno-społecznymi

założeniami), która miała zastąpić instytucję państwa i szkoły, miała być ona
narzędziem wymiany myśli – budują jej program nieraz tekstami niedojrzałymi
myślowo i nieporadnymi językowo

- pojęcie lit. było bardzo szerokie – Chmielowski w Zarysie... odnotowywał całość

produkcji lit. (książki naukowe też) – literaturą określano formy publicystyczne i to,
co teraz nazywamy lit. faktu

- żeby sprostać wymaganiom „młodych” lit. musi zmienić dotychczasowego autora,

odbiorcę i sam tekst

Twórca dzieła literackiego

- przeciwieństwo natchnionego wieszcza romantyzmu („młodzi” piszą jaki ma nie być)
- ma obserwować rzeczywistość, opisywać ją i tłumaczyć, by czytelnik orientował się w

szansach jakie ona stwarza

- intelektualista, badacz, piewca nowoczesnej wiedzy (cenzus wykształcenia) –

Świętochowski Pleśń społeczna i literacka

- ataki na poetki piszący, „by zapełnić pustkę życia”
- demokratyzacja – pisarz to obywatel i ma takie same obowiązki jak reszta społ. – Prus

Poeta i świat

- jednak mimo intelektualistycznego podejścia do świata, przede wszystkim żądano od

lit. celów wychowawczych, a poznawczych w mniejszym stopniu – Adam Wiślicki
(red. „Przeglądu Tygodniowego) Groch na ścianę – jeden z pierwszych pozyt.
manifestów

- przeciwko poezji lirycznej (epoka „niepoetyczna” – krytycy Bem i Tarnowski)

- lit. jako przewodniczka i pocieszycielka zwykłego człowieka
- uwaga lit. na sprawy życia codziennego, drobnego. Pisarz nie powinien pisać o swoich

odczuciach, analizować siebie, bo nie jest człowiekiem wyjątkowym, lecz jednym z
wielu ludzi pracy w społ.

Nowy czytelnik i nowy bohater

- czytelnik to człowiek pracujący, często robotnik, wyrobnik, wieśniak
- tacy ludzie powinni też stać się nowymi bohaterami

Sprawa poety i poezji

- racjonalizm, obiektywizm, utylitaryzm – duch epoki, który dobrze wyraża się w

powieści (nie w poezji)

- pozyt. nie chcieli całkiem „skończyć” z poezją, ale nie widzieli dla nie konkretnego

miejsca w nowoczesnym społ., mimo to marzyli o „pozytywistycznym Mickiewicz”

- krytyka po 1881 roku dowartościowuje poezje, ale od poety żąda, by jego wiersze

były zrozumiałe, niefilozoficzne i metafizyczne, ale konkretne

- odczuwano kryzys poezji

Stanowisko „starej” prasy

- program romantyczny – apoteoza poezji, która ma właściwości wyższe niż proza

(tylko walor edukacyjny) i pozostaje w opozycji do codzienności

- wg. Kaszewskiego proza wyraża codzienność, powszednią egzystencję, natomiast

poezja zajmuje się sprawami najważniejszymi, zasadniczymi

Walka o powieść

- „młodzi” chcieli wprowadzić Polskę w orbitę nowoczesnych krajów europejskich,

dlatego chcieli wypracować koncepcję nowoczesnej powieści, utylitarnej

- upadek szlachty – palący problem chłopski – „młodzi” postulowali wytworzenie

silnego mieszczaństwa (jak we Francji) = powieść socjologiczna

- edukacji ziemiaństwa, tak by zrozumiało ono swoje społ. obowiązki i nauczyło się

funkcjonować w wolnorynkowym świecie, dobrze gospodarować gruntami miała
służyć publicystyka i beletrystyka

- „młodzi” nie przywoływali zbyt wielu wzorów literackich, Orzeszkowa wskazuje na

Sand, Dickensa, Thackeraya, niektóre powieści Kraszewskiego, Krewnych
Korzeniowskiego (bo są wolne od fantastyki i uczuciowej egzaltacji)

-  powieść ma być czytelna i przystępna, by wszyscy ją zrozumieli
-  powieść ma mieć intelektualną i postępową nośność popularyzacyjną
-  powieść to łącznik między intelektualistami, a społeczeństwem, ma dużą wartość

edukacyjną, pokazuje co dobre, a co złe

-  bohater ma być przeciętny (nie indywidualista), jednoznaczny moralnie
-  przeciw „sztuce dla sztuki”
-  książka łatwa, atrakcyjna, czytelna, pedagogiczna

Nowy czytelnik

- postyczniowa powieść tendencyjna miała pokazać, że w nowych realiach da się

dobrze żyć, miała lud tego nauczyć

- nie można tylko krytykować rzeczywistości, trzeba pokazać drogi naprawy, podnieść

na duchu (dla pokrzepienia serc – ślady tego w powieściach Sienkiewicza, mimo że
się później tego wyrzekał)

- mimo postulowanej siły poznawczej i odkrywczej prozy, nie była ona taka, bo pisarze

nie mieli doświadczenia życiowego (np. Orzeszkowa)

Zarzuty „starej” prasy

- nowa powieść wg. nich poruszała niemoralne tematy (bo opisywała przykrą, smutną

rzeczywistość – obyczaje, życie, język), „starzy” chcieli wzniosłości i piękna

- nowej powieści bronił Chmielowski w Niemoralności w literaturze ( 1872), pisząc, że

literatura ma być „lustrem, a nie parawanem rzeczywistości”

- wielka batalia w sprawie lit. realistycznej rozegrała się w latach 80 (Prus po Szkicach

węglem, Placówce)

- „starzy” bali się upadku wielkich form gatunkowych, a rozwoju słabych – powieści,

komedii, publicystyki

- Stanisław Krzemiński ostro potępił utylitaryzm estetyczne „młodych”, racjonalizacje

procesu twórczego, bronił pełnej wolności artystów ( w rec. Ogniem i mieczem)

- Tarnowski (antagonista wew. obozu „młodych”) narzekał na b. słabą poezję, na

pesymizm Asnyka, w rozwoju powieści widział regres, „młodych” krytykował za
pesymizm, antyklerykalizm, materializm, widział sprzeczność w ich deterministycznej
koncepcji człowieka (vel Taine) i nawoływaniu do działania, zgadzał się na powieść
tendencyjną i taki dramat, popierał jej edukacyjne walory, lecz uważał, że inna
powinna być jej ideowa baza

- oba antagonistyczne obozy („starzy” i „młodzi”) lit. pojmowali instrumentalnie, jako

narzędzie walki o polskość, czynnik integrujący naród i kształtujący jego przyszłość –
różnili się tylko w opinii jaki ma być ten naród i jego przyszłość

Stosunek „młodych” do romantyzmu

- odrzucali politykę rom., rom. historyzm, kult wodza „kapłana”, lecz trudno im było

krytykować romantyczne „ewangelie”

- było to pokolenie wychowane na romantycznych wieszczach (w Kronikach Prus

bardzo często cytował Mic.) i czuli się oni odpowiedzialni za porażkę romantycznych
haseł wprowadzonych w życie

- byli nie przeciwko wielkim romantykom, ale tylko ich epigonom
- „młodzi” przyłączyli się do ataku na rom. za osobami spoza ich kręgu (ks. Franciszek

Krupiński, Śniadecki – zarzucali jej brak odpowiedzialności za idee w niej głoszone,
skupienie się tylko na lit.) – społ. uznało ten atak za „świętokradztwo”, dlatego Prus
przekonywał, że krytyce można poddawać wszystko

- atakował jeszcze mocniej Włodzimierz Spasowicz (odczyty o poetach rom.) (wyd.

„Ateneum”, prawnik, polityk, naukowiec, rzecznik ugody z zaborcą) – zarzucał
pomniejszym poetą romantyzmu (np. W. Polowi) feudalizm, obojętność na europejski
postęp, wstecznictwo obyczajowe, pielęgnacje szlacheckich wad. Chwalił za to
Syrokomle jako demokratę, postępowca antyfeudalnego. Nie wspomniał natomiast o
rewolucyjnym ładunku poezji romantycznej. W Dziejach literatury polskiej (1885)
wskazał na wynaturzenia romantyzmu (zapożyczenia Słowackiego i Krasińskiego u
Szekspira), na trwanie tradycji romantycznej, która blokuje drogę postępowemu

pozytywizmowi (żałował, że Polska nie ma takiego krytyka wszelkich ideałów jak
Gogol) – jednak jego stosunek do rom. był ambiwalentny – pełen sprzeczności, bo z
jednej strony ganił poezje romantyczną za idee, które doprowadziły do narodowych
katastrof (powstania), ale z drugiej strony zachwycał się siłą ich oddziaływania
(Słowacki) i demokratyczną myślą Mickiewcza

- studium Prusa o Farysie pokazało tendencje jego autora do ujmowania wszystkich

zjawisk kult. w schematy (daltonizm estetyczny), lecz potwierdziło niechęć
pozytywistów do indywidualizmu, awanturniczości i próżniactwa (to Prus zarzucał
Adamowi)

- stosunek do tradycji rom. był dla „młodych” rachunkiem sumienia, wyciągnięciem

wniosków z ideałów młodości dla których przelali krew, objawiali oni w tym stosunku
poszukiwanie nowych dróg rozwoju, uznali, że romantyzm się nie sprawdził. Bardzo
szanowali oni romantyczne ideały, odcisnęły one ogromne piętno na ich życiach
(Wokulski) – w początkach modernizmu podobał im się powrót do tych haseł

- warto zwrócić uwagę, że pozytywiści chcieli przyswojenia tradycji romantyzmu,

opracowywali dzieła wieszczów, pisali o nich (Spasowicz, Chmielowski), podążali
śladem ich wędrówek i zbierali pamiątki

- z rom. wybierali dzieła niemistyczne (odrzucenie Słowackiego mistycznego,

Dziadów), utrzymane w konwencji realistycznej (Pan Tadeusz)

Koncepcja krytyki

- „młodzi” upomnieli się o prawa krytyki wszystkich przejawów życia społ. (gł.

literatury)

- Franciszek Krupiński Romantyzm i jego skutki „Ateneum” 1876 zaatakował rom.

poetę jako tego, który nie brał odpowiedzialności za swoje dzieła, a dla pozytywistów
oddziaływanie na współczesnych jest najważniejsze (rodzi się nowe oceniania kultury)
– Prus w obronie Krupiśnkiego pisze, że nie może być w narodzie tematów tabu

- krytyka powinna mieć pełną swobodę w dyskusji
- kryteria oparte na naukowej (obiektywnej) analizie dzieła – Kroniki Prusa i felietony

Świętochowskiego

- Prus zarzucał krytykom służalczość, branie pisarza jako wielkiego „pana”, krytykował

też porównywanie polskich dzieł do zagranicznych autorów

- wg. Prusa krytyk powinien być wszechstronnie wykształcony (by mieć szerszą

perspektywę – jak Spasowicz)

- Antoni Sygietyński – „krytyk spraw bieżących to żołnierz i musi czuwać”

Bilans sporu „starej” i „młodej” prasy

- młodość pozytywizmu do 1881 roku (cezura)
- przekonanie o końcu „okresu młodzieńczego” pozyty., o końcu okresu tworzenia

programów i wezwań do czynów, świadomość publicystów i literatów, że teraz nastaje
dojrzały okres, kiedy wszystkie programy i wezwania trzeba będzie wprowadzać w
życie

- Zarys literatury polskiej ostatnich lat szesnastu Chmielowskiego (wywołał burzę

polemiczną) to domknięcie kampanii „starej” i „młodej” prasy

- Chmielowskiego nie chciano dopuścić do katedry uniwersyteckiej (zaborcy próbowali

go skompromitować)

- była to burza polityczna, bo dotyczyła znaczenia Powstania Styczniowego w historii

Polski i jego oceny, konsekwencji, wyboru nowej drogi rozwoju kraju, podsumowała
też ten pierwszy okres literacki (wyróżniła ciekawych pisarzy)

V. OKRES DOJRZAŁOŚĆI

Nowa sytuacja ogólna

- zastój wynikający z braku twórców mogących sprostać wymaganiom „młodych”

krytyków i opisać nową sytuację społeczno-polityczną kraju, sami krytycy (np.
Chmielowski) też nie potrafili przeformować swoich programów, brakło im
pomysłów, nie wiedzieli jak wprowadzić w życie te już stworzone

- krzepnięcie ruchu robotniczego
- „młodzi” wpadli w społeczną próżnię – noekonserwatyści się z nimi nie mogli

zgodzić, a lud widział w nich grupę popierającą interesy burżuazji (solidaryzm społ.)

- Świętochowski (Wskazania polityczne „Ognisko” 1882) i Prus (Szkic programu w

obecnych warunkach rozwoju społecznego „Nowiny” 1883) atakują ruch robotniczy i
jego ideologów (na przeciwnym biegunie Adam Asnyk), Prus znajdował się pod
wpływem liberalnej filozofii Spencera i nieświadomie służył interesom klas
posiadających, był też człowiekiem głębokiego humanitaryzmu

Nowa problematyka społeczna

- powieść tendencyjna (płytka w poglądach o potrzebach człowieka, uboga w

warsztacie pisarskim) nie odzwierciedlała problemów życia, bankrutowała, nie
spełniła postulatów

- dostrzegli to sami twórcy – „młodzi” (m.in. Sienkiewicz), znaleźli się w bardzo

trudnej sytuacji

- niektórzy „młodzi” wycofali się z pisarstwa, z teoretyzowania na rzecz konkretnych

zawodów, Chmielowski z krytyka-programatora stał się recenzentem-rejestratorem
produkcji każdej produkcji literackiej, jedynie pisarze (Orzeszkowa, Sienkiewicz,
Prus, Sygietyński, Witkiewicz) teoretycznie uogólniali ich własne, pisarskie
doświadczenia (kryzys krytyki) m.in. odczyt Sienkiewicza o powieści historycznej
(bronił się) czy Prusa Słówko o krytyce pozytywnej

- krytyka lat 80 analizowała pierwszą fazę pozytywizmu, Teodor Jeske-Choiński (w

młodości w obozie „młodych”) ostro krytykował beztroskiego bohatera i optymizm lit.
tendencyjnej, występował przeciwko „młodej prasie”, widząc w nastawieniu
antyklerykalnym i materializmie przyczynę obecnego zła

- złudzeniem okazały się też hasła emancypacji kobiet i postępu przemysłowego

(Ignacy Matuszewski)

- pesymizm lat 80
- „młoda” prasa za zło obarczała szlachcica, klasę przeżytą, a za wzór stawiała

kapitalistycznego przedsiębiorcę

- „młodzi” rozluźnili szyki, zajęli się różną działalności (np. Orzeszkowa wydawaniem

książek, Prus publicystyką, Świętochowski redagowaniem „Prawdy”), lecz ideały
młodości wciąż silnie ich integrowały i tak postrzegało ich kolejne pokolenie, oni sami
określają się teraz jako liberałowie, demokraci, pozytywiści

- rozczarowanie klasą mieszczan, która teraz kreuje gusty kulturalne, bo jest

mecenasem kultury (produkcja pod tłum) – a tłum chce przeszłości, historyczności,
ucieczki od rzeczywistości w piękną przeszłość

- trwa spór między idealistami a realistami (pozytywiści), ci ostatni przeważają, bo

potrafią powiedzieć czego chcą, mają konkretne postulaty i świadomość celu, a
konserwatyści wiedzą tylko czego nie chcą

Związki ze sztukami plastycznymi

- również malarze zaangażowali się w walkę o realizm
- badali architekturę Warszawy, wygląd jej mieszkańców (np. niezrealizowane zamiary

Stanisława Witkiewicza „ Varsavianistyczne”)

- interesują się też krajobrazem wiejskim, chłopem, odrzucają tradycję historyczną

Powieść dojrzałego realizmu

- krytycy (Tarnowski, Kaszewski)) zauważają, że powieść podupada, jest lepsza

technicznie, lecz nie ma wielkich tematów, ideałów

- wg. Chmielowskiego, Dygasińskiego powieść powinna wyrastać z życia, z obserwacji

przyrody i społeczeństwa (zadania poznawcze sztuki)

- Józef Kotarbiński (1881) chwali Prusa za przedstawianie prawy życiowej o

najbiedniejszych, za malowanie ich życia

- największym teoretykiem powieści tego okresu jest Orzeszkowa, która zauważa, że

badacze lit. nie doceniają powieści, a jest ona łączniczką między sztuką, a nauką

- A. Świętochwoski (1882 „Prawda”) chwalił Nad Niemnem za korzystanie z metod

dedukcji i indukcji

- pomysł i kompozycja najważniejsze wg. Orzeszkowej, ponadto wierność realiom,

stopniowanie wrażeń i malowanie sytuacji

- Orzeszkowa żąda od wsp. powieściopisarza dobrego przygotowania estetycznego,

naukowego i moralnego

- w artykule O powieściach T. T. Jeża występuje przeciwko powieści tendencyjnej

(kilka lat wcześniej gorąco ją propagowała) i dydaktycznej, zarzuca jej brak artyzmu i
złe rozumienie etyki

- teraz chce ładu, symetrii, stopniowania wrażeń, harmonii dramatu (intrygi) z ideą

powieści („powieściopisarze-myśliciele” to nudziarze), drażni ją idealizacja
niektórych bohaterów w pow. tendencyjne (np. chłopa u Jeża)

- Prus próbował stworzyć teoretyczny program nowej powieści (Szkic programu w

warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa „Nowiny” 1883)

- polski realizm wypracował podstawy dla nowoczesnej powieści, jest jej ojcem
- Prus Słówko o krytyce pozytywnej / Prus to prawdziwy scjentysta, ma niepełne

wykształcenie fizyczne (bo Szkołę Główną Handlową nie skończył), interesował się
wieloma dziedzinami nauki, nie był pisarzem z urodzenia, za Taine`m uważa, że
sztuka wyraża ludzkie odkrycia w sposób dotykalny, działając na serce

- Prus chciał podzielić świat pomiędzy sztukę i naukę, tej pierwszej dał świat ludzki,

działania człowieka, a nauce przypisał świat pozaludzki, przyrodniczy

- Prus w swoich Kronikach i innych publikacjach rozsiał wiele uwag nad

wykorzystywaniem w literaturze obserwacji rzeczywistości, radził jak je zamieniać na
lit. Trzeba znaleźć odpowiednie środowisko, ludzi do obserwacji i badań, potem swoje
spostrzeżenie przekształcić na ciekawą literaturę (praca podobna do matematycznych
obliczeń). Praca pisarza to praca badacza, musi więc on być wszechstronnie
wykształcony, ciągle czytać i poznawać nowe prądy, oglądać i rozumieć świat,
rozumieć wszystkie dziedziny życia

- mimo, że pisarz jest tylko jednym z obywateli społeczeństwa, że nie ma dodatkowych

praw, to teraz zyskuje nowe obowiązki – musi odkrywać prawdę o człowieku, choćby
była gorzka, mówić o świecie, może łamać różne zasady (np. towarzyskie) w imię
pokazania, zbadania pewnych zjawisk (sakralizacja pisarza – prorok prawda
naukowych, który miał po cichu zastąpić zdetronizowanego natchnionego wieszcza
romantycznego, próba nadania autorytetu wsp. pisarzowi)

- literatura (malarstwo też) „wykłada” socjologię i inne nauki
- wg. Prusa lit. jest pamięcią narodu, ludzkości, przekazuje to czuli i myśleli ludzie

przeszłości

- poetą jest ten, kto potrafi zdiagnozować społeczeństwo, jego problemy i opisać je

wiarygodnie, potrafi zauważyć ukryte pragnienia i lęki, czyta w ludzkich duszach (jak
kapłan – pęknięcie, sprzeczność, przełamania pozyt. fenomenalizmu, doszukiwanie się
esencji bytu), widzi pojedyncze krople, które składają się na ocean różnych prądów,
wydarzeń i nastrojów społ., Prus karzę pisarzowi sięgać do niewidzialnych sił natury,
dał się w końcu uwieść metafizyce

- polemika Prusa ze Świętochowskim w obronie powieści realistycznej

Sprawa naturalizmu

-  skomplikowane i bardzo rozciągnięte w czasie (MP)
-  pierwsze zainteresowanie w 1876
-  pozytywizm polski i naturalizm Zoli wyrosły z podobnych doświadczeń – klęska

militarna, kryzys narodu, powrót do oświeceniowego racjonalizmu, inspiracja
zdobyczami współczesności, poszukiwanie nowych dróg rozwoju

-  racjonalizm, sceptycyzm, antyromantyzm naturalizmu
-  zainteresowanie Zolą, Flaubertem, Goncurtami
-  kampania przeciw naturalizmowi w prasie i w jego obronie, atakował go Sienkiewicz

w licznych warszawskich odczytach

- „Wędrowiec” w latach 1884-1888 integrował wszystkich, którzy chcieli nowej sztuki,

literatury i malarstwa (propagowali naturalizm) – literaci Dygasiński i Gruszecki,
malarz i publicysta Witkiewicz, muzyk Antoni Sygietyński – manifestacja
niezależności sztuki

- „Wędrowiec” podjął tematykę ciężkiej materialnej sytuacji kraju i preferowania sztuki

taniej, jarmarcznej – wyrażali bunt wobec patosu i wzniosłości np. w malarstwie
(historia), preferują mimetyzm w sztuce, każde dzieło powinno być poprzedzone
długimi studiami, by nie było tandetne, „chwilowe”

- grupa „Wędrowca” postuluje sztuką wolną od nacisków społecznych i narodowych,

kryterium oceny mają być tylko wartości artystyczne, warsztat

- nie jest ważny temat dzieła, ale jego wykonanie

„

Wędrowiec” tworzył program polskiego naturalizmu

- Sienkiewicz, Józef Trietiak (1880) atakowali Zolę za pesymizm, niemoralność, brak

ideałów i metodę eksperymentalną w tworzeniu lit. (chcieli lit. kojącej, przynoszącej
pocieszenie), uznali talent Zoli, ale odrzucili doktrynę

- Stanisław Tarnowski widział w książkach Zoli dowód na degenerację ludzkości
- wg. krytyków naturalizmu polscy pisarze mają spełnić zupełnie inną rolę niż Zola (ale

tylko ogólnikowo mówią jaką rolę)

- jedynie Józef Kotarbiński bronił lit. wobec terroru morału

- obrońcą francuskiego naturalizmu był Antoni Sygietyński, za wzór stawiał Flauberta

(precyzyjność obserwacji, obiektywizm narracji, nowatorstwo i doskonałość
konstrukcji powieściowej)

- krytyk powinien twórcą wskazywać nowe kierunki działania, a odbiorców na nie

uwrażliwiać (wg. Sygietyńskiego)

- Prus był sympatykiem „Wędrowca”, tam po raz pierwszy drukował pierwszą w pełni

naturalistyczną powieść polską Placówkę

- Prus jeszcze przed sprawą naturalizmu popierał lit., która szokuje tematem i językiem

(język nizin społecznych). Prus widzi w powieściach Zoli głoś proletariatu,
doprowadzonych do ostateczności ludzi, akcentował poznawcze wartości dzieł
Francuza – to mu się bardzo podobało, uważał naturalizm za odmianę realizmu
(podobnie jak Sienkiewicz)

- obaj potępiali naturalizm za przesadne pokazywanie zła i zepsucia, uważali, że tak jak

romantyzm za bardzo eksponował piękno, ideały, tak naturalizm przesadzał w drugą
stronę, potępiali tę lit. za szpetotę, ale Prus bronił jej przed zarzutami o pornografię
(może to ekstremizm Zoli zasłonił polskim krytyką istotę naturalzimu?)

- dyskusja o naturalizmie w latach 1880-1888 spowodowała, że pisarze postyczniowi

musieli sformułować swój własny program i mimo, że zahaczyli o naturalizm (Prus –
Placówka i Sienkiewicz – Szkice węglem i Orzeszkowa – Z wyższych sfer), to nie
nigdy jego wyrazicielami i propagatorami

- (epizod naturalistyczny)
- naturalistami prawdziwymi byli: Adolf Dygasiński, Artur Gruszecki, Gabriela

Zapolska

- po zmianie redakcji „Wędrowca” naturalizm stał się sprawą historyczną, lecz na długo

zaciążył na polskich pisarzach (Żeromski, Reymont) – materialna koncepcja świata i
ludzi była dla nich obciążeniem

Problem powieści historycznej

- niechęć do historyzmu (realizm i naturalizm), również na Zachodzie – Taine,

Gervinus, Brandes, historyzm „młoda” prasa uznawała za umierający gatunek
niepotrzebnej gawędy

- jednak powieść realistyczna nie przyniosła satysfakcji czytelnikom przyzwyczajonym

w latach międzypowstaniowych do określonych gatunków, do literatury historycznej
(Kraszewski, Jeż), w latach 80 było więc duże zapotrzebowanie na takie pisarstwo

- po publikacji Ogniem i mieczem rozpoczęła się gorąca dyskusja o powieści

historycznej, przeciwni jej byli Prus, Chmielowski, Świętochowski (realiści)

- powieści historycznej zarzucali jej zależność od historiografii, sprzyjanie

konserwatywnym grupą społ., propagowanie szowinizmu, budzenie skłonności
nacjonalistycznych i antydemokratycznych, odwracanie uwagi od spraw bieżących,
płyciznę artystyczną w sienkiewiczowskiej odmianie i błędną interpretację historii

- powieść historyczną chwalono natomiast za kostium historyczny, który pozwalał

skrywać niepodległościowe ambicje przed cenzurą (np. Rzym za Nerona Jeża)

- Sienkiewicz o powieści historycznej: tworzy mikrohistorie (zwykłych ludzi), pytał

czemu powieść może wiązać się z psychologią i fizjologią, a nie historią

Zdobycze teoretyczne dojrzałego realizmu

-  wiele sprzeczności
-  dobrze opisana kondycja społeczeństwa polskiego
-  stawia narodowi cel – przetrwać – rozwój ekonomiczny, edukacyjny i kulturalny
-  literatura ma stawiać diagnozy społeczne
-  powieść tendencyjna – uczyć jak żyć

- powieść realistyczna – pokazywać stan aktualny, rozwijać świadomość
- proces twórczy rozbity na poszczególne procesy przez pisarzy-teoretyków:

przygotowanie ogólne i później konkretne w zakresie podejmowanego tematu
studia w terenie nad konkretną społecznością
robienie notatek, ich porządkowanie i klasyfikacja, na końcu selekcja
tworzenie planu utworu i komponowanie całości (mimetyczny model)

- wysoko ceniono talent, ale nigdy go nie zdefiniowano, objawiał się on w trafnym

odtworzeniu rzecz., plastyczności postaci, ich wyrazistości, dobrze skonstruowanej
intrydze i zaletach językowych

- pisarze pozytywizmu wnieśli powieść w Polsce na artystyczne wyżyny (wielka trójca),

byli pisarzami, teoretykami i krytykami zarazem

- powieść zdominowała poezje i dramat (tworzony pod publiczkę warszawską), wielcy

pozytywiści sami byli prozaikami i nie doceniali znaczenia poezji i twórczości Asnyk,
który mógł rozpowszechniać podobne do nich poglądy

- krytyk czuwał nad odbiorem literatury, pomagał ją odpowiednio zrozumieć i pilnował,

by spełniała one zadane jej role

- formy krytyczne – recenzja, portret literacki oraz artykuł lub rozprawka, w recenzji

było sproblematyzowane streszczenie wraz z charakterystyką postaci, elementy
wartościujące były w tym wszystkim luźno rozrzucone. Artykuł lub rozprawka miała
charakter normatywny, na pół teoretyczny, często polemiczny

- krytycy byli też często historykami literatury, dziennikarzami i to właśnie korzystając

z form publicystycznych docierali do szerokiego grona odbiorców

VI. POZYTYWIZM WOBEC NOWYCH PRĄDÓW I NOWYCH LUDZI

- w latach szczytowych pozytywizmu (lata 80) pojawiają się już pęknięcia tego

kierunku

- krzepnie ruch robotniczy – oskarża dotychczasową kulturę o burżuazyjność, pragnie

kultury dla masowego odbiorcy

-  ruch ludowy i robotniczy w Rosji
-  załamanie się pozyt. scjentyzmu i dekadentyzm na Zachodzie
-  atakuje się poglądy filozof. pozytywistów, ich twórczość, oblicze klasowe i zbyt mało

lub za bardzo elitarnych odbiorców (zależy kto atakuje)

- przekonanie o kryzysie kultury europejskiej i nadchodzących zmianach (pisze o tym

Napoleon Hirszband czyli Cezary Jellenta)

- przeciw scjentyzmowi i racjonalizmowi
- „nurek własnego wnętrza” – Świętochowski o dekadentach – kryzys pozytywnego

bohatera, pozytywiści też zaczynają wątpić w sens swoich starań, w możliwość
zmiany społeczeństwa (dlatego Wokulski w Lalce wątpi i w romantyzm i w
pozytywizm)

- Bronisław Białobłocki i Leon Winiarski (1890) z pozycji marksizmu krytykują

ciasnotę umysłową pozytywistów i naturalistów

- intelektualny charakter epoki okazał się nieadekwatny do przeżyć, niepokojów i

oczekiwań społeczeństwa

- intelektualne podniety literatury są bardzo ostro krytykowane (Wacław Nałkowski,

Jan Ludwik Popławski, Leon Winiarski, Teodor Jeske-Choiński, znieważanych, teraz
już „starych”, musi w końcu bronić Ludwik Krzywicki), pozytywizmowi zarzuca się
głęboko mieszczański charakter, nie odczuwanie subtelności i powikłań w duszy
współczesnych ludzi, forsowanie teorii szarego czynu, brak autorefleksji, zepchnięcie
na drugi plan estetyki

- pozytywizm był bezsilny wobec zadań z przełomu XIX/XX wieku
- bardzo trudno wyznaczyć jednak kres pozytywizmu, bo postyczniowe pokolenie

będzie jeszcze długo tworzyć, ciekawe są wzajemne wpływy pozytywistów i
modernistów, współistniejących na literackiej mapie

- pozytywiści bardzo przyglądają się młodej literaturze, widzą w niej kontynuacje

romantycznych wątków, wracają więc do tych lektur, by odczytać je na nowo

- Prus i Orzeszkowa czują się bezsilni wobec nowych europejskich prądów, są

świadomi, że pozytywizm propagandowo był bardzo słaby (nie docierał do
społeczeństwa)

- sytuacja wielkich pozytywistów (są wielkimi autorytetami) jest pełna tragizmu, muszą

ustąpić mimo tego, iż są w pełni sił życiowych i twórczych, ale i oni sami chcą zmian,
chcą nowej literatury, wyczekują debiutów, uważnie się im przyglądają

- stare pokolenie dużo uwagi poświęca Stanisławowi Wyspiańskiemu, uwagę zwraca

też Przybyszewski, zainteresowanie budzi Żeromski, Reymont (Orzeszkowa uważa go
za swego następcę)

- zarzucają jednak młodym powrót do romantycznego świata duchów i upiorów, nie

rozumieją ich modelu wyobraźni, który celuje w romantycznych, irracjonalnych
obrazach, dostrzegają też podjęcie przez młodych tradycji wieszczej, przewodniej w
narodzie – Prus porównuje Wyspiańskiego do Mickiewicza, a Wesele do Dziadów
(Wyspiański oskarżony przy tym o satyrę na naród, na kpienie z niego – też tak mówi
Spasowicz)

- pozytywistów drażnił pesymizm i radykalizm młodych