Polityka społeczna – materiały do zajęć 

strona 1 

 

Modele polityki społecznej

1

 

W  literaturze  przedmiotu  występują  różne  klasyfikacje  modeli  polityki  społecznej.  Gösta 

Esping-Andersen  wyróżnia  trzy  modele  polityki  społecznej:  liberalny  (liberal),  konserwatywno-

korporacyjny  (conservative-corporatist)  i  socjaldemokratyczny  (socialdemocratic).  W  każdym  z  tych 

modeli odmienna jest rola państwa, rynku i organizacji pozarządowych. 

Model liberalny 

Rola jednostki 

Podstawą  stabilizacji  społeczno-gospodarczej  jest  samodzielne  zaspokajanie  potrzeb 

przez  obywateli.  W  modelu  liberalnym  podmiotem,  który  w  pierwszej  kolejności 

odpowiedzialny jest zarówno za powstanie jak i rozwiązywanie problemów społecznych, 

jest  jednostka.  Problemy  społeczne  powinny  być  rozwiązywane  poprzez  konkurencję  na  wolnym 

rynku, przy pomocy rodziny i organizacji charytatywnych. Każdy obywatel jest więc podmiotem  

i  przedmiotem  samodzielnie  realizowanej  polityki  społecznej.  Właśnie  na  indywidualnego 

obywatela spada zasadnicza odpowiedzialność za rozwiązywanie kwestii socjalnych. W myśl poglądów 

doktryny  liberalnej  ułatwienie,  z  jakiego  może  w  tej  mierze  korzystać,  stanowią  prywatne  instytucje 

ubezpieczeniowe  na  zasadach  komercyjnych.  Na  drugim  miejscu  liberałowie  wymieniają  najbardziej 

naturalną  strukturę  powołaną  do  rozwiązywania  kwestii  socjalnych,  czyli  rodzinę.  Dopiero 

ewidentna utrata zdolności działania przez jednostkę i rodzinę otwiera pole działania dla 

organizacji pozarządowych.  

Rola rynku 

Rynek  prywatny  jest  jednym  z  dwóch  naturalnych  kanałów  właściwego  zaspokajania  potrzeb 

obywateli. Wolny rynek uważany jest za najlepszy mechanizm gwarantujący sprawiedliwy, 

uzależniony od indywidualnego wysiłku  podział dóbr. Poziom zaspokojenia potrzeb zależy od 

indywidualnych starań i od osiągniętej na rynku wydajności.  

Rola państwa 

W  związku  z  założeniem,  że  zdecydowana  większość  społeczeństwa  jest  w  stanie  poradzić  sobie 

samodzielnie  z  zapewnieniem  odpowiedniego  poziomu  podstawowych  potrzeb,  państwo  nawet, 

jeśli  interweniuje,  zostawia  zawsze  dużo  miejsca  dla  inicjatyw  prywatnych,  a  często 

stymuluje  ich  rozwój  i  je  wspomaga.  Państwo  stymuluje  rynek  prywatny  zarówno 

pasywnie-  poprzez  gwarantowanie  jedynie  poziomu  minimum,  jak  i  aktywnie  poprzez 

subsydiowanie  prywatnych  programów,  świadczeń  i  usług  (np.  w  postaci  ulg 

podatkowych).  Skrajni  liberałowie  empiryczni,  którzy  uważają  mechanizmy  rynkowe  za 

                                                           

1

 Opracowano na podstawie:  

Polityka Społeczna. Podręcznik akademicki, pod. red. G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny, PWN, Warszawa 2009 – rozdział 9,  
S. Golinowska, Polityka społeczna koncepcje-instytucje-koszty, Wyd. Poltext, Warszawa 2000, s.11-18

 

 

Polityka społeczna – materiały do zajęć 

strona 2 

 

maksymalizujące ogólny dobrobyt, dopuszczają ograniczoną interwencję państwa w sprawy socjalne, 

jeżeli  celem  polityki  społecznej  będzie  np.  łagodzenie  problemu  ubóstwa.  Państwo  za 

pośrednictwem własnych służb socjalnych i zasiłków pomaga w ostateczności tym, który 

sami  nie  potrafią  sobie  pomóc.  Polityka  społeczna  państwa  ma  charakter  marginalny. 

Istotnymi  podmiotami  świadczącymi  usługi  socjalne  są  podmioty  niepaństwowe  działające  na 

zasadach non-profit oraz komercyjne.  

Realizacja polityki społecznej  

W  modelu  tym  preferuje  się  selektywne  programy  socjalne  kierowane  do  grup 

społecznych  o  najniższych  dochodach,  a  jednocześnie  promuje  się  samozaradność 

obywateli.    Model  liberalny  opiera  się  na  założeniu,  ze  obowiązkowe  ubezpieczenia  społeczne, 

uzupełnione  powszechną  służbą  zdrowia  i  zasiłkami  rodzinnymi  gwarantują  wszystkim  obywatelom 

pewne  minimum  dochodu,  niezbędne  do  utrzymania  się  i  zaspokojenie  podstawowych  potrzeb. 

Polityka społeczna może wkroczyć jedynie wtedy, gdy zawiodą dwa podstawowe kanały 

właściwego zaspokajania potrzeb indywidualnych: rodzina i rynek prywatny i może mieć 
jedynie charakter doraźny. Głównym zadaniem polityki społecznej jest łagodzenie biedy. 

Rozbudowa  państwowej  polityki  społecznej  jest  nie  tylko  niepotrzebna  (bo  ludzie  sobie  bez  niej 

poradzą),  ale  niesie  za  sobą  negatywne  skutki,  takie  jak  np.  spadek  motywacji  do  pracy,  spadek 

wydajności pracy, lenistwo, osłabienie odpowiedzialności i przezorności obywateli, itp.  

Źródłem  pomocy  nie  jest  obowiązek,  lecz  dobra  wola  państwa  i  obywateli.  Uprawnienia 

do  świadczeń  wiążą  się  opłacaniem  składek  z  reguły  w  prywatnych  instytucjach 

ubezpieczeniowych.  W  modelu  liberalnym  dominują  świadczenia  pieniężne,  głównie 

zasiłki  pomocy  społecznej,  usługi  socjalne  świadczone  są  z  reguły  przez  podmioty 

prywatne.  Wysokość  świadczeń  jest  umiarkowana,  dostęp  do  nich  ograniczony,  

a korzystanie z nich połączone jest z obniżeniem statusu.  

System świadczeń i usług gwarantuje jedynie minimalny standard zaspokojenia potrzeb, 

ludzie,  którzy  chcą  zaspokajać  potrzeby  na  wyższym  poziomie  muszą  korzystać  z  oferty 

rynkowej.    W  modelu  tym  dominuje  solidarność  na  zasadach  wzajemności,  rozumiana  jako 

mechanizm  zależy  od  istnienia  indywidualnego  interesu  we  wzajemnym  pomaganiu  sobie.  Ludzie 

pomagają  przede  wszystkim  tym,  którzy  ich  wspomagają.  Wyklucza  się  ze  społeczności  tych,  którzy 

nie dołożyli się do zgromadzonego funduszu ryzyka, albo pozwala się im należeć do grupy na gorszych 

warunkach niż gdyby płacili składki. Redystrybucja dokonywania za pomocą polityki społecznej ma 

głównie  charakter  wertykalny:  od  bogatych  do  biednych,  ale  jej  rozmiar  jest  stosunkowo 

niewielki. System podatkowy konieczny do sfinansowania polityki społecznej opiera się na niskich 

podatkach i słabej progresji podatkowej.  

Przykłady państw: USA, Kanada, Australia, Wielka Brytania.   

 

Polityka społeczna – materiały do zajęć 

strona 3 

 

Model motywacyjny

2

 

Rola jednostki 

W  modelu  tym  jednostka  jest  w  pierwszej  kolejności  odpowiedzialna  za  występowanie  problemów 

społecznych.  Powinna  ona  samodzielnie  podejmować  aktywność  zmierzającą  do 

rozwiązywania  własnych  problemów,  ale  jako  element  społeczeństwa  ma  prawo  do 
wsparcia  ze  strony  państwa.  Rodzina  i  grupy  sąsiedzkie  stanowią  uzupełnienie  w  sferze 

zabezpieczenia  naglących,  doraźnych  potrzeb  najbliższych.  Jednostka  nie  ma  dużej  swobody  

w  wyborze  sposobu  zaspokojenia  potrzeb,  ponieważ  jeżeli  pracuje  podlega 

obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym.  

Rola rynku 

W  modelu  tym  dopuszcza  się  możliwość  o  wiele  szerszej  ingerencji  państwa  w  sprawy  socjalne  niż  

w modelu liberalnym. Programy socjalne powinny jednak jak najmniej zakłócać mechanizm 

funkcjonowania  gospodarki  rynkowej  i  w  możliwie  jak  największy  sposób  służyć 

rozwojowi gospodarczemu.  

Rola państwa 

Odpowiedzialność za zaspokajanie podstawowych potrzeb obywateli  przejmuje państwo 
zmuszając  wszystkich  obywateli  pracujących  do  obowiązkowego  uczestnictwa  

w  ubezpieczeniach  społecznych  zorganizowanych  i  prowadzonych  przez  władze 

publiczne.  Państwo  gwarantuje  podstawowe  bezpieczeństwo  socjalne,  a  zadania  z  tego 

zakresu  (pomocy  społecznej)  realizują  organizacje  pozarządowe.  Państwo  nie  jest  ani 

monopolistą  ani  biernym  obserwatorem  w  zakresie  pomocy  społecznej,  ponieważ  podejmuje  w  tym 

zakresie współpracę z innymi podmiotami.   

Realizacja polityki społecznej  

W  modelu  motywacyjnym  polityka  społeczna  państwa  jest  niezbędnym  elementem  ładu 

ekonomicznego  i  politycznego,  ponieważ  podnosi  wydajność  i  umacnia  przywiązanie  do  pracy, 

poprawia  kwalifikacje  pracowników,  pozwala  na  utrzymanie  pokoju  społecznego  oraz  niezbędnej 

równowagi  między  pracą  i  kapitałem.  Zajmuje  się  ona  przede  wszystkim  kształtowaniem 

motywacyjnych  i  równoważących  stosunków  społecznych,  łagodząc  różne  zakłócenia  

i destrukcyjne nastroje. Jej narzędziem są instytucje samorządów, odpowiednio ułożone 

stosunki przemysłowe oraz inne instytucje życia społecznego: Kościół, stowarzyszenia i inne 

organizacje społeczne.  

                                                           

2

 Model ten literaturze nazywany jest także konserwatywno-korporacyjnym, służebnym, wydajnościowym lub 

socjalna gospodarka rynkowa. 

 

Polityka społeczna – materiały do zajęć 

strona 4 

 

Celem  są  przede  wszystkim  zdrowi  i  wykształceni  pracownicy,  a  dopiero  pośrednio  

i  w  drugiej  kolejności  zdrowi  i  wykształceni  obywatele  –  stąd  duże  znaczenie 

przypisywane  technice  ubezpieczeniowej,  za  pomocą,  której  możliwe  jest  stosunkowo 

wierne odzwierciedlanie statusu społecznego danej osoby, jej zasług i wydajności. 

Programy socjalne są traktowane jako ważny dodatek do gospodarki, pełniąc wobec niej 

rolę  służebną.  Zakłada  się,  że  pomoc  ma  być  wsparciem  i  motywacją  do  działania. 

Potrzeby  ludzkie  powinny  być  zaspokajane  przede  wszystkim  zgodnie  z  kryterium  stażu 

pracy,  zasług  i  wydajności.    Świadczenia  społeczne  nie  wynikają  z  faktu  zamieszkania  czy 

obywatelstwa,  lecz  przysługują  tym,  którzy  wykonują  pracę.  System  świadczeń  socjalnych 

konstruowany jest w taki sposób, aby nie zmniejszać motywacji obywateli w kierunku wysiłku na rzecz 

samodzielnego zabezpieczenia podstaw egzystencjalnych oraz przezorności w razie wystąpienia ryzyka 

socjalnego.  

Zakres  świadczeń  oraz  ich  jakość  zależą  od  poziomu  wydajności  pracy  mierzonej 

wynagrodzeniem. Prawo do pomocy i wysokość świadczeń jest silnie uzależnione od statusu danej 

osoby  na  rynku  pracy.  Świadczenia  przysługują  przede  wszystkim  osobom  ubezpieczonym,  

a  same  ubezpieczenia  są  obowiązkowe  i  mają  powszechny  charakter  podmiotowy  

i przedmiotowy (tzn. obejmują wszystkich pracujących obywateli i ich rodziny oraz wszystkie typowe 

zdarzenia  losowe,  których  wstąpienie  może  spowodować  utratę  dochodu  lub  pojawieni  się  nowych 

potrzeb).  Ubezpieczenia  prywatne  i  dodatkowe  świadczenia  z  tytułu  pracy  pełnią  rolę 

marginalną.  

W modelu tym dominują obowiązkowe ubezpieczenia społeczne uzupełnione przez pomoc społeczną. 

Znaczenie  podmiotów  prywatnych  w  zaspokajaniu  ważnych  potrzeb  obywateli  jest  ograniczone  ze 

względu  na  dobrze  rozwinięte  świadczenia  społeczne.  Podmioty  prywatne  mają  największe 

znaczenie w usługach dla rodziny, przy czym rola podmiotów o charakterze komercyjnym 

jest niewielka, większe znaczenie mają podmioty o charakterze non-profit.  

Rolę  pierwszoplanową  odrywają  świadczenia  pieniężne  (głównie  o  charakterze 

ubezpieczeniowym), natomiast usługi publiczne zastępujące rodzinę są stosunkowo słabo 
rozwinięte.  Świadczenia socjalne kompensują utracone dochody osobom ubezpieczonym, 

pozostałe osoby mają zagwarantowany standard życiowy na minimalnym poziomie.   

W  modelu  tym  dominuje  solidarność  wzajemna,  ale  wspólnoty  bazowe  tworzą  wspólnoty 

ubezpieczeniowe  w  ramach  ubezpieczeń  społecznych.  Prawa  socjalne  wiążą  się  ściśle  

z  wywiązywaniem  się  z  obowiązku  pracy  (nieformalnego)  i  płacenia  składek.  Są  więc 

uwarunkowane  statusem  pracownika.  Pomoc  dla  jednostek  będących  „poza  nawiasem” 

systemu ubezpieczeń społecznych ma charakter fakultatywny.  

 

Polityka społeczna – materiały do zajęć 

strona 5 

 

Redystrybucja dokonywania za pomocą polityki społecznej ma głównie charakter horyzontalny: 

między  różnymi  fazami  życia  człowieka  (solidarność  międzypokoleniowa),  miedzy  zdrowymi,  

a chorymi (solidarność międzygrupowa), itp. Podatki, konieczne do sfinansowania polityki społecznej, 

kształtują się na średnim poziomie, a system podatkowy jest umiarkowanie progresywny.   

W  modelu  konserwatywno-korporacyjnym  należy  podkreślić  decentralizację  polityki  społecznej  – 

rozwiązywanie  szeregu  problemów  społecznych  na  poziomie  lokalnym.  Państwo  gwarantuje 

podstawowe  bezpieczeństwo  socjalne,  ale  zadania  z  tego  zakresu  (pomocy  społecznej) 

realizują  organizacje  pozarządowe.  Organizacje  te  ściśle  współpracują  z  sektorem 

publicznym,  korzystając  z  finansów  publicznych,  przekazywanych  zgodnie  z  zasadą 

subsydiarności  przez  administrację  państwową  w  formie  dotacji  celowych.  Model  ten 

zakłada  współdziałanie  m.in.  w  zakresie  pracy  socjalnej  instytucji  publicznych  oraz  podmiotów 

prywatnych.  W  wymiarze  zaspokajania  minimum  socjalnego  pomocobiorców  przewidywany  jest 

również udział rodziny i grup samopomocowo-sąsiedzkich. Jednakże szeroko pojęta praca socjalna 

jest  wykonywana  przez  profesjonalne  służby  socjalne  skupione  w  instytucjach 

powołanych  przez  państwo  i  podmiotach  tworzonych  przez  organizacje  wspierane 

wolontariatem.  Ich  działalność  jest  finansowana  zarówno  ze  środków  publicznych,  jak  i  ze 

sponsoringu.  Współpraca  obu  sektorów  polega  na  wzajemnej  wymianie  informacji,  podejmowaniu 

wspólnych  przedsięwzięć,  a  także  przekazywaniu  części  zadań  (przypisanych  państwu)  z  zakresu 

pomocy  społecznej  podmiotom  prywatnym,  włącznie  z  przepływem  środków  na  finansowanie  ich 

realizacji. 

Przykłady państw: Niemcy, Austria, Francja.   

 

Polityka społeczna – materiały do zajęć 

strona 6 

 

 

Model instytucjonalno-redystrybucyjny

3

 

Rola jednostki 

W  modelu  tym  zakłada  się,  iż  spora  część  obywateli  nie  jest  w  stanie  zapewnić  sobie  samodzielnie 

odpowiedniego poziomu dobrobytu i bezpieczeństwa socjalnego.   Odpowiedzialność  za  dobrobyt  

i  bezpieczeństwo  socjalne  obywateli  ponosi  przede  wszystkim  społeczeństwo,  ponieważ 

ani  rodzina,  ani  rynek  prywatny  nie  są  w  stanie  zagwarantować  każdemu  zaspokojenie 

potrzeb na dostatecznym poziomie.   

Rola rynku 

Zwolennicy tego modelu są przeświadczeni, że mechanizmy rynkowe nie dają gwarancji zaspokojenia 

przez wszystkich obywateli ważnych ze społecznego punktu widzenia potrzeb na pożądanym poziomie. 

W  modelu  tym  wskazuje  się  na  niedoskonałości  rynku  tzw.  negatywne  efekty  zewnętrzne  jego 

funkcjonowania.  Ponieważ  mechanizmy  rynkowe  ze  swej  strony  nie  są  w  stanie  same 

zagwarantować  bezpieczeństwa  socjalnego,  stąd  potrzebna  jest  korekta  podziału 

dochodu narodowego przez państwo i jego aktywna polityka społeczna.    

 Rola państwa  

Państwo jest w tym modelu gwarantem bezpieczeństwa socjalnego obywateli. W procesie 

zaspokajania  wszystkich  ważnych  potrzeb  mechanizmy  rynkowe  muszą  być  zastąpione  przez 

planowane działania państwowe. Władze publiczne powinny stworzyć system gwarantujący  każdemu 

zaspokojenie jego ważnych potrzeb.  

Realizacja polityki społecznej  

W  modelu  tym  polityka  społeczna  stanowi  integralną  instytucję  w  ramach  danego  społeczeństwa. 

Sprzyja  ona  rozwojowi  gospodarki  i  jest  wręcz  niezbędna  dla  jej  prawidłowego  rozwoju.  Celem  są 

przede  wszystkim  zdrowi  wykształceni  obywatele,  a  dopiero  pośrednio  –  zdrowi  

i wykształceni pracownicy.  

Polityka  społeczna  obejmuje  wszystkich  obywateli.  Prawa  socjalne  wynikają  z  faktu 

obywatelstwa lub zamieszkania w danym kraju. Polityka społeczna zajmuje się redystrybucją 

dochodów  i  gwarantuje  dostęp  do  świadczeń  i  usług  oparty  na  kryterium  potrzeb, 

niezależnie od funkcjonowania rynku i wkładu własnego jednostki.  

W modelu instytucjonalnym solidarność ma charakter braterski, opierając się na silnych więziach 

społecznych  i  kolektywnym  charakterze  systemu  pomocy  -  ludzie  pomagają  sobie,  ponieważ  są 

                                                           

3

 Model ten literaturze nazywany jest także instytucjonalnym, bądź socjaldemokratycznym.  

 

Polityka społeczna – materiały do zajęć 

strona 7 

 

równymi  członkami  tej  samej  wspólnoty.    Wspólnotę  bazową  stanowią  tu  wszyscy 

obywatele, a właściwie wszyscy mieszkańcy danego kraju. Prawo do pomocy jest niezależne 

od przynależności do danej grupy i ma uniwersalny charakter.  

W  modelu  tym  dużą  rolę  odgrywają  świadczenia  zaopatrzeniowe,  czyli  świadczenia  

i  usługi  o  charakterze  uniwersalnym,  dostępne  w  zasadzie  bezwarunkowo  dla  wszystkich 

obywateli (mieszkańców). Duży nacisk kładzie się na rozwój usług socjalnych. Publiczne usługi 

socjalne obejmują wszystkie ważne obszary życia.  

Standard zaspokojenia potrzeb gwarantowanych przez politykę społeczną nie odbiega od 

standardu normalnego dla klas średnich.  

Model  socjaldemokratyczny  wyróżnia  państwowy  system  finansowania  i  świadczenia  usług 

społecznych,  natomiast  wykorzystanie  organizacji  pozarządowych  w  realizacji  świadczeń  i  usług  jest 

zdecydowanie  ograniczone.  Ograniczenie  znaczenia  podmiotów  prywatnych  (zarówno 

komercyjnych  jak  i  non  profit)  w  zaspokajaniu  ważnych  potrzeb  społecznych  wynika  

z  powszechnego  dostępu  do  publicznych  świadczeń  i  usług  socjalnych  oraz  wysokiego 

standardu zaspokajania potrzeb, gwarantowanych przez programy publiczne.  

Redystrybucja dokonywana za pomocą polityki społecznej ma charakter wertykalny, a jej 

celem  jest  wyrównanie  poziomu  zaspokojenia  ważnych  potrzeb  przez  wszystkich  obywateli 

(mieszkańców). Podatki, konieczne do sfinansowania polityki społecznej, kształtują się na wysokim 

poziomie, a system podatkowy jest wysoce progresywny. 

Model  socjaldemokratyczny  może  zmierzać  w  kierunku  welfare  state  Zwolennicy  koncepcji 

welfare state traktują obywatelskie prawa socjalne jako prawa człowieka, których realizacja musi być 

zagwarantowana przez państwo, a nie pozostawiona rynkowi czy dobroczynności jednostek. 

Przykłady państw: Szwecja, Holandia, Norwegia.