Popiół i diament - Problematyka

Problematykę powieści stanowi surowa ocena Armii Krajowej. Całe pokolenie Kolumbów zostało 
w niej ukazane jako słabe i pełne wątpliwości.

Powieść rozważa także kwestię dylematów moralnych, związanych z dokonywaniem przez 
człowieka wyborów, i ich skutków dla jego dalszego życia.

W utworze postawione zostało pytanie: Czy zabijanie ludzi po wojnie w imię rozkazu jest moralnie 
usprawiedliwione? Z jednej strony, padł rozkaz i żołnierz powinien go wykonać, gdyż jest to jego 
obowiązek. Z drugiej zaś - wojna dobiegła końca, a wiele rzeczy uległo przewartościowaniu. Czy 
więc wobec nowej, powojennej rzeczywistości można mordować ludzi w imię dawnego porządku?

Innym problemem, poruszonym w powieści, jest wątpliwość: Czy za cenę przetrwania należy 
zaprzedać się wrogowi i pomagać mu, podtrzymując machinę zagłady? Czy taką decyzję 
usprawiedliwia fakt, że tylko to pozwoli zniewolonemu człowiekowi, przetrwać we w miarę 
znośnych warunkach? Czy w obliczu widma śmierci wolno zatracić własną moralność, zasady, 
człowieczeństwo, by ocalić własną skórę?

Powieść, ukazując koleje losów jej bohaterów, uwypukla jednocześnie piętno, jakie odciska wojna 
na psychice człowieka. Wskazuje problem jej destrukcyjnego oddziaływania na tych, którzy 
przeżyli jej koszmar. Dotyczy to zarówno ludzi dorosłych, jak i młodzieży.

Z drugiej zaś strony powieść „Popiół i diament” przedstawia komunistów i powojenny porządek, 
jako coś pozytywnego, podczas gdy poczynania Armii Krajowej ukazane są przez pryzmat 
wątpliwości i wartości minionej epoki.