Z. Łyko – Wstęp do Pisma Świętego

CZĘŚĆ TRZECIA

NOWY TESTAMENT

Rozdział dziewiąty

KSIĘGI HISTORYCZNE

„Żyjemy w okresie niezwykłego zainteresowania się Biblią w świecie. Jej teksty rozchodzą się rocznie
w milionach egzemplarzy. Ma to swoje odbicie i w Polsce (...) To konkretna rzeczywistość, która mówi
o bardzo dużym zainteresowaniu tekstem biblijnym. Nie przechodzi obok niego obojętnie ani człowiek
prosty, ani inteligent bez wzglądu na przynależność światopoglądową, o czym świadczą już choćby
liczne tytuły, cytaty z Pisma św. i wręcz całe stylizacje biblijne cechujące wytwory artystyczne naszych
pisarzy współczesnych wcale nie wywodzących się ze środowiska katolickiego czy w ogóle
religijnego” (M. Kossowska, „Biblia w języku polskim”, Poznań 1968, s. 5).

Księgi historyczne Nowego Testamentu, to cztery Ewangelie i Dzieje Apostolskie. Obejmują one
życie i działalność Jezusa oraz działalność apostołów, a więc genezę i pierwsze dziesiątki lat
chrystianizmu i jego eklezjalnej wspólnoty.

I. AUTORSTWO

Autorami ksiąg historycznych są dwaj apostołowie, Mateusz i Jan, oraz dwaj uczniowie apostolscy,
Marek i Łukasz (autor Ewangelii wg. św. Łukasza i Dziejów Apostolskich). Bliższe informacje na ten
temat zawarte są we wstępach szczegółowych do tych ksiąg.

II. TEOLOGIA

Bogactwo teologiczne nowotestamentalnych ksiąg historycznych jest szczególnie duże i zarazem
niezwykle istotne dla chrześcijańskiej myśli teologicznej, bowiem tutaj właśnie następuje zasadnicza
orientacja chrześcijańska nauki starotestamentalnej i wypracowywanie podstawowych zrębów
doktrynalnych i pojęć teologicznych nauki chrześcijańskiej. Dokonuje tego przede wszystkim
Chrystus, a w ślad za nim apostołowie.

III. PODZIAŁ

Nowotestamentalne księgi historyczne dzielą się na dwie części: Ewangelie i Dzieje Apostolskie. W
tej zatem kolejności pragniemy omówić tę część Nowego Testamentu.

A. EWANGELIE

Cztery Ewangelie – według Mateusza, Marka, Łukasza i Jana – stanowią pierwszą część
nowotestamentalnych pism historycznych. Opisują one – jak już wspomniano – życie i działalność
Chrystusa. „Wśród wszystkich pism biblijnych, także wśród pism Nowego Testamentu, Ewangelie
zajmują słusznie miejsce najwybitniejsze. Są bowiem głównym świadectwem życia i nauki Słowa
Wcielonego, naszego Zbawiciela”

. „Wyjątkowe stanowisko Ewangelii w literaturze zapewnia im ich

treść, zawierająca opis życia i działalności, nauki i czynów Chrystusa Pana”

I. JEDNA EWANGELIA

Słowo „Ewangelia (gr. euangelion) znaczy dobrą nowinę. Słowo to składa się z dwóch słów greckich,
eu, które znaczy „dobrze” i angello, które znaczy „oznajmami”, „zwiastuję”

. W ujęciu biblijnym

oznacza dobrą nowinę o zbawczej misji Chrystusa i odkupieniu świata

. Właśnie tak pojęta Ewangelia

jest tylko jedną, jedna przecież była zbawcza misja Chrystusa i wieść o odkupieniu, lecz opis jej
występuje w relacji czterech ewangelistów.

1. SYNOPSA

Połączenie podanych przez ewangelistów opisów czyli ich zharmonizowanie, albo stworzenie tzw.
synopsy, daje pełny obraz życia i działalności Chrystusa. Próby takiej podjął się już ok. roku 180 po
Chr. znany pisarz chrześcijański Tacjan, tworząc pierwszą synopsę, zwaną diatessaron, stanowiącą
kompilację czterech Ewangelii, zestawionych w jedno opowiadanie życia i działalności Chrystusa. Od
tego czasu podejmowane były z różnym skutkiem dalsze próby harmonizacji.

Analizując Ewengelie, stwierdzamy, że zawierają nie tylko zasadnicze podobieństwa i zbieżności

, a

nawet wzajemne zależności

, ale także posiadają szereg różnic i rozbieżności

. Różnice te

przedstawiają, zwłaszcza dla ludzi krytycznie ustosunkowanych do Biblii, przysłowiowy „kamień
obrażenia”, chociaż wiele z nich posiada charakter różnic pozornych. Wszystko to stanowi tzw.
problem synoptyczny, będący przedmiotem żmudnych badań biblistycznych

. Różne były i są pro-

pozycje rozwiązania tego problemu

2. PRÓBA WYJAŚNIENIA

Wydaje się jednak, że nowoczesne ujęcie istoty natchnienia – uwzględniające autonomię autorów, ich
odrębności charakterologiczne i naturalne różnice punktu widzeń oraz cele i okoliczności powstania
dzieła – doskonale tłumaczy z jednej strony jedność treści, podobieństwa i zbieżności, a z drugiej
strony występujące różnice. Podobieństwa i zależności między trzema Ewangeliami synoptycznymi
tłumaczy się nie tylko wspólnym podłożem zdarzeń, ale także wspólnym czasem ich powstania.
Przyjmuje się, że u ich podłoża znajduje się Ewangelia Marka, a czas ich powstania jest mniej więcej
ten sam. Różnice występujące miedzy nimi tłumaczy się istnieniem innego jeszcze źródła, z którego
Mateusz i Łukasz korzystali niezależnie od siebie, nazwanego źródłem Q

, oraz przyjęciem różnych

punktów widzeń.

Chronologiczne zestawienie treści wszystkich czterech Ewangelii daje ogólny i bardzo interesujący
obraz ziemskiej misji Chrystusa, a więc tej jednej i jedynej w swej treści Ewangelii Chrystusowej.

II. CZTERY RELACJE EWANGELIJNE

Zanim przystąpimy do introdukcyjnej analizy czterech Ewangelii, dokonajmy wstępnej
charakterystyki samych ewangelistów i problemów chronologicznych.

1. EWANGELIŚCI

a) Mateusz – autor pierwszej Ewangelii – był, jak wynika z treści Ewangelii, naocznym świadkiem
wydarzeń mających miejsce w drugiej połowie działalności Jezusa. Co do zakresu opisu oraz
zawartych w jego Ewangelii szczegółów, to dorównuje opisom Łukasza. Spośród 179 wydarzeń,
opisanych przez Ewangelistów, Mateusz podaje 95 (czyli 55%), z czego 14 wydarzeń występuje tylko
w Ewangelii Mateusza. Mateusz grupuje wydarzenia nie tyle w porządku chronologicznym, ile raczej
w porządku rzeczowym. Jest znakomitym sprawozdawcą kazań i mów Jezusa takich jak: kazanie na
Górze Błogosławienia (5–7), instrukcja ewangelizacyjna dla apostołów (10), kazanie nad morzem
(13), ostatnie pouczenia w świątyni (21–22) i mowa eschatologiczna Jezusa (24–25). Mateusz podał
21 z 40 wszysktich podobieństw, opisanych przez ewangelistów, i przedstawił 20 z 35 cudów
Chrystusa. Mateusz pisał swą Ewangelię dla czytelnika żydowskiego.

b) Marek – autor drugiej Ewangelii – nie był najprawdopodobniej naocznym świadkiem wydarzeń,

które opisał. Powszechnie przyjmuje się, że opisał życie Jezusa w takiej relacji, w jakiej słyszał ją od
ap. Piotra. Spośród 179 wydarzeń, opisanych przez ewangelistów, Marek relacjonuje 79 (czyli 45%).
Sprawozdaje 18 z 35 wszystkich cudów Jezusa oraz zaledwie 6 z 40 podobieństw. Marek sprawozdaje
o tym, co Jezus czynił, a nie tylko o tym, co mówił. Ewangelię według Marka można by nazwać
krótką biografią Jezusa. Z tej racji występuje u Marka więcej danych chronologicznych niż u
Mateusza. Podobieństwo między Markiem i Mateuszem jest dosyć duże. Marek pisał dla czytelnika
rzymskiego. Można go nazwać biografem Jezusa.

c) Łukasz – autor trzeciej Ewangelii – nie był, jak sam stwierdza (1,1–4), naocznym świadkiem opi-
sywanych wydarzeń. Jego Ewangelia jest treściowo najbardziej wyczerpująca. Spośród 179 wydarzeń,
Łukasz podaje 118 (czyli 66%), a z tego aż 43 występuje tylko u Łukasza. Dotyczą one przeważnie
wczesnego, niemowlęcego i dziecinnego okresu życia Chrystusa (1 i 2) oraz obecności Jezusa w Pereii
(9,31 – 18,34), której Łukasz poświęca aż 31% treści. Porządek opisywanych wydarzeń jest bardziej
chronologiczny niż u Mateusza, lecz nie dorównuje pod tym względem Markowi lub Janowi. Łukasz
podaje 26 z 40 podobieństw oraz 20 z 35 cudów Jezusa. Z historycznego punktu widzenia Łukasz
opisuje wydarzenia dokładniej i bardziej wyczerpująco niż trzej pozostali ewangeliści. Łukasz pisał
dla czytelnika greckiego. Można go nazwać historykiem działalności Jezusa.

d) Jan – autor czwartej Ewangelii – to najbardziej umiłowany apostoł Chrystusa. Jego Ewangelia różni
się znacznie zarówno swym zakresem, jak i treścią od pozostałych Ewangelii, tzw. „Ewangelii
synoptycznych”. Jakkolwiek był naocznym świadkiem życia i nauki Jezusa, i to od początku Jego
publicznej działalności aż do końca, to jednak Ewangelia jego opisuje najmniej wydarzeń. Spośród
179 wszystkich wydarzeń, Ewangelia Jana opisuje tylko 48 (czyli 27% wydarzeń), z czego aż 31
podaje tylko Jan. Niemniej jednak bez sprawozdania ewangelijnego Jana wiadomości nasze, dotyczące
pierwszego półtora roku działalności Jezusa, prowadzonej przeważnie w Judei, byłyby bardzo skąpe.
Ap. Jan, jako jedyny z ewangelistów, opisuje wydarzenia z życia Jezusa w dokładnym porządku
chronologicznym od początku do końca, co stanowi ważną podstawę do ustalenia czasu trwania
ziemskiej misji Chrystusa. Podkreśla zwłaszcza Jan te wydarzenia, które stanowiły momenty zwrotne
w życiu naszego Pana. Jan, podobnie jak Mateusz, koncentruje swą uwagę na temacie Królestwa
Niebieskiego, jego istocie i znaczeniu. Interesuje go zwłaszcza natura Jezusa jako ucieleśnionego Syna
Bożego oraz cel Jego ziemskiego posłannictwa. Jan nie jest sprawozdawcą kazań, jak Mateusz, lub
biografem Jezusa, jak Marek, czy też historykiem Jezusa, jak Łukasz, jest natomiast teologiem,
którego wnikliwy i natchniony umysł zdąża do poznania Chrystusa w tajemnicy Jego człowieczeństwa
i Bóstwa. Jan pisze dla środowisk chrześcijańskich.

Czterej ewangeliści, to czterej sprawozdawcy jednego i tego samego misterium zbawczego, a więc
jednej Ewangelii.

2. KWESTIE CHRONOLOGICZNE

Wśród synoptyków, Marek podaje wydarzenia w układzie najbardziej chronologicznym. Dla
wydarzeń niesprawozdanych przez Jana, porządek Markowy jest wystarczający. Tam jednakże, gdzie
Mateusz różni się od Marka, należy oprzeć się na Ewangelii Łukasza

. Olbrzymim wkładem w

zharmonizowanie czterech Ewangelii są dane chronologiczne zawarte w Ewangelii Jana. Jan bowiem
wspomina wyraźnie o trzech świętach wielkanocnych. (2.13: 6.4: 13.1) i bliżej nieokreślonym
„święcie żydowskim” (5,1), które uważać, zgodnie z przeważającą opinią współczesnej biblistyki
chrześcijańskiej, również za święto paschy. Biorąc to wszystko pod uwagę wypada stwierdzić, że – w
świetle Ewangelii ap. Jana – czas trwania nauczycielskiej misji Chrystusa wynosił w przybliżeniu trzy
i pół lat. Zgodnie z tym ujęciem, cztery święta wielkanocne z czasów misji Jezusa przypadałyby na
lata 28, 29, 30 i 31 n.e.

Wielkanoc w roku 28 n.e. dała Jezusowi okazję do odwiedzenia Jerozolimy (Jan 2,1 – 13) i
oznajmienia Judejczykom o swojej mesjańskiej misji. Wydarzenia, opisane w 5 rozdz. Ew. Jana,
przemawiają za tym, że miały one miejsce podczas drugiego pobytu Jezusa w Jerozolimie, tj. w roku
29 n.e. Wydarzenia zaś opisane w 6 rozdz. Ew. Jana, a rozgrywające się w okresie wielkanocnym (w.

4), miały miejsce w roku 30 n.e. Od Wielkanocy roku 29 n.e. aż do święta namiotów, przypadającego
w jesieni roku 30, Jezus nie przebywał w Jerozolimie (6,4; 7,1.2). Znaczy to, że w roku 30 n.e. Jezus
nie był obecny w Jerozolimie na święcie wielkanocnym.

Od chrztu Chrystusa w jesieni roku 27 n.e. do święta namiotów, przypadającego w jesieni roku 30
n.e., upłynęły równe trzy lata. Od paschy roku 28 n.e. do paschy roku 29 n.e. Jezus działał przeważnie
w Judei. Od paschy roku 29 n.e. do paschy roku 30 n.e. Jezus działał prawie wyłącznie w Galilei.
Między paschą roku 30 n.e. i roku 31 n.e. działał On w Samarii i Perei. Podczas paschy roku 31 n.e.
Jezus został ukrzyżowany.

Widać stąd, że Ewangelia Jana przedstawia cenne uzupełnienie chronologiczne i biograficzne
poprzednich Ewangelii.

III. ZARYS BIOGRAFII JEZUSA

Chronologiczne zestawienie treści czterech Ewangelii daje ogólny zarys życia i działalności
Chrystusa-Zbawcy. Choć nie jest to obraz pełny, nie obejmuje bowiem wszystkich wydarzeń i osób
oraz nauk Jezusowych, bo gdyby wszystko miało być spisane, to – jak mówi Jan – „cały świat nie
pomieściłby ksiąg, które by należało napisać” (Jan 21,25), niemniej jednak obraz ten pozwala w
dostatecznej mierze zorientować się w życiu i działalności naszego Pana oraz wykonanej przez Niego
misji zbawczej. Zarys ten przedstawia się następująco:

1. TRZYDZIESTOLETNI OKRES W DOMU RODZINNYM

(5 p.n.e. – 27 n.e.)

W jesieni roku 5 p.n.e. Chrystus urodził się w Betlejemie

. Swe dziecinne lata i młodość spędzał

Jezus w Nazarecie.

2. PÓŁTORAROCZNA DZIAŁALNOŚĆ W JUDEI

(od jesieni roku 27 do paschy roku 29)

W jesieni roku 27 n.e. Chrystus przyjął chrzest w Jordanie z rąk Jana Chrzciciela i rozpoczął publiczną
misję. Miał wówczas ok. 30 lat. Od tego momentu koncentrował swą służbę przez półtora roku, to jest
do paschy, przypadającej na wiosnę roku 29 n.e., w Judei (Jan 5,1). Tutaj obchodził także pierwszą
paschę w swej publicznej działalności, przypadającą w roku 28 n.e. (Jan 2,13). W tym czasie,
przynajmniej dwa razy był w Galilei, w Kanie Galilejskiej, i przechodził przez Samarię.

3. ROCZNA DZIAŁALNOŚĆ W GALILEI

Od paschy roku 29 n.e. do paschy roku 30 n.e. (Jan 6,4), a więc przez cały rok, Jezus koncentrował
swą działalność w Galilei, przy czym tej (z 30 r. n.e,) paschy nie obchodził Jezus w Jerozolimie. W
tym czasie odbył trzy podróże misyjne, wysyłał uczniów do samodzielnej pracy, nakarmił cudownie
lud oraz został odrzucony przez Galilejczyków.

4. PÓŁROCZNA DZIAŁALNOŚĆ NA PÓŁNOCY

W okresie od paschy raku 30 n.e. do święta namiotów, przypadającego w jesieni roku 30 n.e. (Jan 7,
2.14), Jezus przebywał w Fenicji, Dekapolis i w Galilei, gdzie dokonał ponownego rozmnożenia
chleba oraz udał się do Cezarei Filipowej, a także doznał przemienienia na Górze Tabor oraz udał się
potajemnie do Jerozolimy na święto namiotów.

5. PÓŁROCZNA DZIAŁALNOŚĆ W SAMARII I PEREI

Ostatnie półrocze swej publicznej działalności, tj. od jesieni roku 30 n.e. do paschy roku 31 n.e., Jezus
wykonywał swą misję w Samarii i Perei, gdzie wygłosił wiele nauk i uzdrawiał trędowatych. W tym

czasie był także w Galilei i Jerozolimie na święcie poświęcenia świątyni (Jan 10,22) oraz w Betanii,
gdzie wskrzesił Łazarza, jak również w Jerycho, gdzie spotkał się z Zacheuszem, i wrócił do
Jerozolimy. Ostatni tydzień przed Paschą roku 31 n.e. – zwany także tygodniem pasyjnym – spędził
Jezus w Jerozolimie, gdzie odbył triumfalny wjazd do miasta, dokonał ponownego oczyszczenia
świątyni i wygłosił swą mowę na Górze Oliwnej, a także uczestniczył w Ostatniej Wieczerzy.

6. CZTERDZIESTODNIOWY POBYT W PALESTYNIE PO ZMARTWYCHWSTANIU

Po swej śmierci i zmartwychwstaniu, Jezus spotkał się z uczniami w Jerozolimie, Emaus i Galilei.
Tutaj też, w Jerozolimie, na Górze Oliwnej, nastąpiło rozstanie się z uczniami i wniebowstąpienie.
Przytoczone informacje o Ewangeliach i ich problemach, jak również o biografii Jezusa, stanowią
wprowadzenie do czterech Ewangelii.

§ 1. EWANGELIA WEDŁUG ŚW. MATEUSZA

I. NAZWA

Najstarszy z istniejących manuskryptów Nowego Testamentu określa tę księgę mianem „Według
Mateusza”. W późniejszych rękopisach występuje również słowo „Ewangelia”. W środowiskach
chrześcijańskich termin „Ewangelia” oznaczał pierwotnie dobrą nowinę o zbawieniu w Chrystusie, a
potem został on także zastosowany do samej księgi. Określenie „Ewangelia według św. Mateusza”
jest pochodzenia późniejszego.

II. TREŚĆ

Treścią Ewangelii według św. Mateusza jest pięć wielkich mów Jezusa na temat królestwa Bożego,
które można uważać jako pięć traktatów, kończących się prawie identyczna formułą (7,28; 11,1;
13,53; 19,1; 26,1), poprzedzonych opisem genealogii Jezusowej, zwiastowaniem i Jego narodzeniem
oraz pobytem w Nazarecie, a zakończonych opisem jego mąki i zmartwychwstania.

Pierwszy traktat (3–7) poświęcony jest programowi i promulgacji królestwa niebieskiego. Zawiera
część narracyjną o wystąpieniu Jana Chrzciciela i chrzcie Jezusa (3–4) oraz wielką kartę królestwa
Bożego w postaci kazania na Górze (5–7).

Drugi traktat (8–10) poświęcony jest zwiastowaniu królestwa Bożego. Zwany jest także „brewiarzem
misyjnym”, zawierającym rady misyjne dla uczniów, a przedstawia Jezusa jako cudotwórcę (8–9) oraz
mowę misyjną Mistrza (10).

Trzeci traktat (11–13) poświęcony jest tajemnicy królestwa Bożego. Zawiera ubolewanie nad niezro-
zumieniem tajemnicy i nauk Jezusa (11–12) oraz mowę Jezusa w przypowieściach (13).

Czwarty traktat (14–18) poświęcony jest realizacji królestwa niebieskiego. Zawiera pracą Jezusa na
rzecz uczniów (13,54–17,27) oraz mowę eklezjologiczną (18).

Piąty traktat poświęcony jest problematyce odrzucenia niewiernych Żydów i przyjęcia pogan do
królestwa niebieskiego (19–25). Obejmuje opis Jezusa i Jego przeciwników (19–22) oraz mowę
polemiczną i eschatologiczną (23–25).

III. AUTORSTWO

Środowiska chrześcijańskie od początku przypisywały jednomyślnie pierwszą Ewangelię Mateuszowi,
uczniowi Jezusa. Imię Mateusz, po grecku Maththaios oznacza „dar Boży”. Po swej pracy apostolskiej
wśród judeo-chrześcijan, dla których napisał swą Ewangelię, Mateusz udał się do pracy wśród pogan,
przypuszczalnie do Etiopii

1. DOWODY WEWNĘTRZNE I ZEWNĘTRZNE

Dowody wewnętrzne, tj. dowody wynikające z samego tekstu, wskazują, że księga została napisana
przez Żyda nawróconego na chrześcijaństwo. Był nim bez wątpienia Lewi-Mateusz (Mat. 9,9; Mar.
2,14), piastujący przed swym powołaniem stanowisko celnika. Wykonując tę pracę, był
prawdopodobnie przyzwyczajony do sporządzania zapisów i pisemnych sprawozdań, co przydało mu
się przy pisaniu Ewangelii.

O sobie podaje skromną wzmiankę z okazji opisu uczty (9,10). Czyni to zresztą w sposób podobny do
Jana (por. 21,24) i Marka (14,51.52). Fakt ten stanowi pośrednie świadectwo jego autorstwa.
Dowodami zewnętrznymi Mateuszowego autorstwa Ewangelii są świadectwa Ojców Kościoła. Należy
do nich przede wszystkim świadectwo Papiasza, biskupa z Hierapolis, z roku ok. 140 po Chr.
Wspomina o nim Euzebiusz w swojej „Historii Kościoła”, stwierdzając, że „Mateusz spisał słowa
Pańskie w języku hebrajskim, a każdy je tłumaczył jak umiał”

. Według świadectwa Ireneusza, ok. 50

lat później, „Mateusz dla Hebrajczyków napisał i wydał Ewangelię w ich ojczystym języku, podczas
gdy Piotr i Paweł w Rzymie Ewangelię opowiadali i zakładali Kościół”

. Na podstawie tych i innych

jeszcze źródeł, pochodzących od późniejszych pisarzy, można by dojść do wniosku, że Ewangelia
Mateusza była pisana oryginalnie w języku aramejskim lub hebrajskim i później dopiero została
przetłumaczona na język grecki. Ta teoria nie znajduje jednak ogólnego przyjęcia wśród biblistów

2. JĘZYK I STYL EWANGELII

W czasach Papiasza i Ireneusza była znana duża liczba różnych „dzieł”, krążących między
chrześcijanami jako pochodzących od apostołów. Nie jest pewne czy informacje Papiasza i Ireneusza
dotyczą znanej nam dzisiaj Ewengelii Mateusza. Powody dla których przyjmujemy, że Ewangelia
Mateusza, jaką znamy obecnie, została napisana pierwotnie w języku greckim, a nie aramejskim, są
następujące:

a) Grecki tekst Mateusza nie zdradza cech pracy tłumaczonej, natomiast arameizmy, jakie występują
w Ewangelii Mateusza, nie stanowią przekonywującego dowodu, że autor pisał ją pierwotnie w języku
aramejskim, gdyż inne Ewangelie, faktycznie pisane po grecku, również posiadają arameizmy,
Ewangelia np. św. Jana jest również pełna aramejskich zwrotów, chociaż napisana została po grecku.

b) Jednolitość języka i stylu sprawia wrażenie pisma greckiego.

c) Wielkie podobieństwo językowe do greki Ewangelii Marka, a jeszcze większe do Ewangelii
Łukasza, zdaje się przeczyć teorii, jakoby Ewangelia ta była greckim tłumaczeniem Ewangelii
aramejskiej.

W Ewangelii Mateusza występuje duże bogactwo słownictwa i poprawność językowa, większe niż w
Ewangelii Łukasza. Styl jest spokojny, równy i jasny, często uroczysty i dostojny. Występuje większy
kunszt w zakresie kompozycji i porządkowania faktów. Charakteryzuje się elementem systematyzacji.
Podział dzieła na pięć części (traktatów) wskazuje na zamierzone naśladownictwo Pięcioksięgu
Mojżeszowego oraz chęć pokazania Ewangelii jako nowej Tory chrześcijańskiej i mesjańskiej

Ewangelia Mateusza to Ewangelia Kościoła.

IV. TŁO HISTORYCZNE

Treść Ewangelii obejmuje działalność Chrystusa, przypadającą na pierwsze dziesiątki lat naszej ery.
Naród izraelski znajdował się wówczas pod zwierzchnictwem Rzymu. Cieszył się jednak względną
autonomią w sprawach cywilnych i religijnych.

1. ZWIERZCHNICTWO RZYMU

Zwierzchnictwo Rzymu nad Palestyną datuje się od czasów zdobycia w roku 67 Syrii i Palestyny

przez Pompejusza, a zwłaszcza od roku 63 przed Chr., kiedy to Palestyna włączona została do
imperium rzymskiego i stanowiła integralną część imperium, nad którym władzę sprawowali cesarze
rzymscy: August (30 przed Chr. – 14 po Chr.), Tyberiusz (14–37) i inni cesarze. W roku 37 przed Chr.
władzę nad Palestyną powierzyli Rzymianie Herodowi Wielkiemu. Po jego śmierci w 4 r. przed n.e.
Palestyna została podzielona między trzech jego synów: Archelausa, Heroda Antypasa i Filipa. Herod
Archelaus odziedziczył jako etnarcha (władca nad ludem) Judeę, Samarię i Idumeę. Herod Antypas
odziedziczył jako tetrarchą (władca czwartej części prowincji) Galileę i Pereą. Herod Filip, również
jako tetrarcha, odziedziczył z kolei krainy leżące na wschód i północny-wschód od Jordanu, a więc
Trachonitis, Gaulanitis, Bataneę i Itareę.

a) Archelaus rządził krótko, bo od roku 4 przed Chr. do roku 6 po Chr. Za przeniewierstwo skazany
został przez Augusta na banicję, a jego dziedzictwo przyłączano do imperium jako prowincję
prokuratorską, podporządkowaną imperatorskiej prowincji Syrii. Prowincją rządził legat cesarski, zaś
na terenie byłej etnarchii, władzę sprawował zależny od legata nowy urzędnik rzymski z tytułem
prokuratora. Prokuratorzy, jakkolwiek podlegali legatowi, to jednak zależni byli także bezpośrednio
od cesarza. Stolicą polityczną prokuratorów była Cezarea Nadmorska. Do Jerozolimy prokuratorzy
zjeżdżali na większe święta lub z innych okazji. Zatrzymywali się wówczas w pałacu Heroda lub w
zamku Antonia. Część wojska rzymskiego stale stacjonowała w Jerozolimie w zamku Antonia.
Prokuratorami byli za panowania Augusta (27 przed Chr. – 14 po Chr.): Koponiusz (6–9 po Chr.),
Marek Ambiwiusz (9–12 po Chr.) i Anniusz Rufus (13–15 po Chr.), oraz za panowania Tyberiusza
(14–37): Waleriusz Gratas (15–26) i Poncjusz Piłat (26–36 po Chr.), który został usunięty przez legata
Syrii Witeliusza, a na jego miejsce przysłany Marcellus (36–37 po Chr.), po którym prokuratorem był,
już za panowania Kaliguli (37–41), Marullus (38–41).

b) Herod Antypas sprawował rządy w swej tetrarchii do roku 39 po Chr. Objął panowanie mając lat
17. Był podobny w charakterze do swego ojca. W Galilei zbudował na cześć Tyberiusza miasto
Tyberiadę. Został skazany przez Rzymian na wygnanie.

c) Filip, wychowywany był w młodości w Rzymie. Rządził swą tetrarchią do roku 33 po Chr.
Odbudował miasto Panias i nazwał je Cezareą (określoną, w odróżnieniu od Cezarei Nadmorskiej
zbudowanej przez Heroda Wielkiego, Cezareą Filipową). Obok miasta wzniósł na skale, spod której
wypływają źródła Jordanu, wspaniałą marmurową świątynię poświęconą Augustowi, a na północnym
brzegu jeziora Genezaret zbudowano miasto Betsaidę.

2. INSTYTUCJE I STRONNICTWA

Główną rolę w kierowaniu narodem w sprawach narodowych i religijnych sprawował arcykapłan

Do niego należał obowiązek czuwania nad świątynią, kultem, kapłaństwem i lewitami. Arcykapłan był
także duchowym przywódcą narodu. Za czasów Chrystusa było dwóch arcykapłanów: Annasz, który
sprawował urząd w latach 6–15 po Chr., oraz jego zięć Kajfasz, pełniący aktualnie urząd arcykapłana.
Najwyższą radą religijno-narodową był Sanhedryn. Powołana ona została przez Seleucydów jako
organ samorządowy. W jej skład wchodziły trzy grupy przedstawicieli: arcykapłani, starsi ludu i
uczeni w Piśmie. Sanhedryn sprawował zarazem najwyższą władzę sądowniczą. Trzecią instytucją
narodową były synagogi. Powstały one przypuszczalnie w okresie wygnaniowym. Były to domy
modlitwy jako lokalne centra kultowe, wywierające duży wpływ na społeczność.

Spośród stronnictw wymienić należy:

a) herodian, czyli stronników politycznych Heroda, z których rekrutowali się urzędnicy
administracyjni,

b) zelotów, będących najbardziej skrajnym stronnictwem religijno-politycznym, opowiadającym się za
czystością wiary i uwolnieniem kraju od obcych rządów,

c) faryzeuszy, będących najsurowszym stronnictwem religii żydowskiej (Dz.Ap. 26,5), wywodzącym

się z pobożnych, tzw. hassidim, oraz z biedniejszych rodów kapłańskich i ludzi przywiązanych do
tradycji,

d) uczonych w Piśmie, zwanych także pisarzami, będących znawcami i nauczycielami prawa,

e) saduceuszów, gromadzących kapłanów z bogobojnych i arystokratycznych rodów, odrzucających
tradycje starszych,

f) esseńczyków, stojących na uboczu życia politycznego, zbliżonych swymi poglądami do faryzeuszy,
tworzących sektę religijną izolującą się od spraw publicznych i politycznych.

3. OKOLICZNOŚCI POWSTANIA EWANGELII

Gdzie i kiedy Mateusz napisał swą Ewangelię? Wśród biblistów przeważa przekonanie, że dzieło to
powstało w Palestynie, prawdopodobnie kilka lat przed upadkiem Jerozolimy, który nastąpił w roku
70 n.e. Przemawia za tym mowa eschatologiczna Chrystusa, w której nie występuje najmniejsza
wzmianka o zburzeniu Jerozolimy jako wydarzeniu dokonanym. Były to czasy bardzo burzliwe. W
narodzie żydowskim dochodziły do głosu tendencje wyzwoleńcze. Przygotowane było powstanie
przeciw Rzymianom, które – jak świadczy historia – miało jednak zakończyć się tragicznie,
zburzeniem miasta i rozproszeniem narodu. Ewangelia napisana została zatem w latach
sześćdziesiątych przypuszczalnie na podstawie Ewangelii Marka, która już wówczas istniała, i
jakiegoś innego hipotetycznego źródła, zwanego przez biblistów źródłem Q, oraz własnych
wspomnień. Celem pracy było – jak można sądzić – ukazanie Jezusa jako Mesjasza oraz uchronienie
Żydów przed narodową klęską.

V. IDEE PRZEWODNIE

W Ewangelii według św. Mateusza występują cechy wspólne dla wszystkich Ewangelii. Występują
także cechy charakterystyczne, a więc specyficzne dla tej Ewangelii.

1. CECHY WSPÓLNE

Myślą przewodnią każdej Ewangelii jest ucieleśnienie, życie i służba oraz śmierć, zmartwychwstanie i
wniebowstąpienie Chrystusa. Każda Ewangelia ma swój, sobie tylko właściwy, udział w tym
ewangelicznym opowiadaniu zbawczym. Celem ich było przekazanie przyszłym pokoleniom
możliwie najpełniejszego obrazu życia i służby Jezusa. Inspiracja Boża powołała do tego zadania
czterech mężów, z których każdy przedstawił opis według swego specyficznego sposobu widzenia i
własnego przeżycia. Niektórzy powtarzają, inni omijają pewne wydarzenia, wszyscy jednak dodają
własne spostrzeżenia. Wydaje się, jakby czterej malarze wykonywali portret Jezusa, lecz każdy z nich
dokonywał tego z innego punktu widzenia.

Jednakże cztery obrazy, nałożone na siebie, dają pełniejszy obraz rzeczywistości niż każdy z nich z
osobna.

Każdy ewangelista przedstawia Chrystusa w charakterystyczny dla siebie sposób. Mateusz i Łukasz
podkreślają rolą Jezusa jako syna człowieczego, Marek i Jan zwracają z kolei uwagą na prawdziwe
bóstwo Jezusa. Mateusz wskazuje na Jezusa jako syna Abrahama, a więc Żyda, który przyszedł na
świat celem wypełnienia obietnicy danej ojcom. Łukasz wskazuje na Jezusa jako na syna Adama
(Łuk. 3, 18) i Zbawiciela ludzkości. Jan stwierdza, że prawdziwe człowieczeństwo Jezusa (Jan 1,14)
nie traci na znaczeniu wobec absolutnej boskości Jezusa (Jan 1,1–3).

2. CECHY INDYWIDUALNE

a) Sprawozdawczość. Pierwszą cechą charakterystyczną Ewangelii Mateusza jest sprawozdawczość
mów, kazań i dyskusji Zbawiciela. Autor czyni to z dużą dokładnością. Przedstawia Jezusa jako

Wielkiego Nauczyciela. Ewangelia Mateusza zawiera w sumie pięć, a nawet sześć wielkich mów
Jezusa: pierwsza – to mowa na Górze (5–7), druga – to dyskusja na temat uczniostwa (10), trzecia – to
mowa nad brzegiem jeziora Genezaret (13), czwarta – to wykład na temat uniżenia (18), piąta – to
informacja na temat hipokryzji (23), a szósta – to mowa eschatologiczna (24–25).

b) Adresaci. Drugą cechą charakterystyczną są adresaci, których Mateusz ma na uwadze. Będą nimi
judeo-chrześcijanie i ortodoksyjni Żydzi. Pisze Ewangelią w celu łatwiejszego przekonywania Żydów
o mesjańskim posłannictwie Jezusa. Przedstawia Chrystusa jako tego, na którego wskazywali pisarze i
prorocy Starego Testamentu, oraz tego, na którym spełniły się ich przepowiednie. U Mateusza Jezus
nie przyszedł po to, aby „znieść” Zakon, lecz by go „wypełnić” (5,17). Przedstawia Jezusa jako syna
Abrahama i Dawida, jako Mesjasza i króla sprawiedliwości, który poprowadzi do zwycięstwa, jed-
nakże zwycięstwa nie politycznego, w postaci niezależności i doczesnej potęgi, ale do zwycięstwa
duchowego nad błędem i grzechem i osiągnięcia prawdziwej, duchowej, wolności w doczesności i
udziału w królestwie Bożym w wieczności.

c) Układ rzeczowy. Trzecią cechą charakterystyczną Ewangelii jest przedstawienie życia Jezusa raczej
w rzeczowym, tzn. tematycznym, niż chronologicznym porządku.

d) Druga część działalności Chrystusa. Czwartą cechą Ewangelii jest to, że – podobnie jak pozostałe
Ewangelie synoptyczne – pomija całkowicie półtoraroczny okres działalności Jezusa w Judei,
koncentrując się od razu na działalności w Galilei oraz na północy i Perei.

3. TEOLOGIA

Myśl teologiczna Ewangelii Mateusza jest bardzo bogata. Głównymi tematami teologicznymi są:
Biblia, królestwo niebieskie (w jego fazie obecnej i przyszłej), Kościół (którego opoką jest Chrystus a
głównymi sługami apostołowie), Lud

Boży (nowy Izrael), Mesjasz (syn Dawida, syn Boży oraz Syn

Człowieczy), prawo nowego Izraela, pobożność chrześcijańska (sprawiedliwość, pełnienie woli Bożej,
doskonałość i miłość) oraz sprawy eschatologiczne.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Przed narodzeniem Jezusa: 1,1–25.

2. Narodzenie i dzieciństwo Jezusa: 2,1–23.

I. Przygotowanie do pracy mesjańskiej (jesień rok 27 n.e.): 3,1–4,11.

1. Działalność Jana Chrzciciela i chrzest Jezusa: 3,1–17.

2. Kuszenie Jezusa: 4,1–11.

II. Misja Jezusa w Galilei (od paschy roku 29 n.e. do paschy roku 30 n.e.): 4,12–15,20.

1. Wczesna praca w Galilei: 4,12–24.

2. Kazanie na Górze Błogosławieństw: 5,1–7,29.

3. Moc Jezusa nad chorobami, przyrodą i demonami: 8,1–9,38.

4. Powołanie apostołów i ich misja: 10,1–42.

5. Delegacja Jana Chrzciciela: 11,1–29.

6. Konflikt z faryzeuszami: 12,1–50.

7. Kazanie nad Morzem Galilejskim: 13,1–58.

8. Zakończenie pracy w Galilei: 14,1–15,20.

III. W stronach północnych Palestyny (wiosna roku 30 n.e. do jesieni roku 30 n.e.): 15,21–18,35.

1. Praca w rejonach Tyru i Sydonu: 15,21–39.

2. Dalszy konflikt z faryzeuszami: 15,1–12.

3. Wyznanie ap. Piotra: 16,13–20.

4. Jezus kieruje swój wzrok na krzyż: 16,21–17,27.

5. Pokora i wzajemne stosunki międzyludzkie: 18,1–35.

IV. Praca w Perei (od jesieni roku 30 n.e. do wiosny roku 31 n.e.): 19,1–20,34.

1. Nauczanie i uzdrawianie chorych w Perei: 19,1–20,16,

2. Podróż do Jerozolimy: 20,17–34.

V. Zakończenie pracy w Jerozolimie (pascha roku 31 n.e.): 21,1–27,66.

1. Konflikt z nauczonymi w Piśmie i faryzeuszami: 21, 1–23,39.

2. Nauka o powtórnym przyjściu: 24,1–25,46.

3. Ostatnia wieczerza, aresztowanie i osądzenie Jezusa: 26,1–27,31.

4. Ukrzyżowanie i pogrzeb: 27,32–66.

Zakończenie

1. Zmartwychwstanie Jezusa: 28,1–15.

2. Zlecenie posłannictwa: 28,16–20.

& 2. EWANGELIA WEDŁUG ŚW. MARKA

I. NAZWA

Najstarszy manuskrypt Ewangelii nosi nazwą „Według Marka”. Później, gdy termin „Ewangelia”
został w chrześcijaństawie powszechnie przyjęty na oznaczenie życia Jezusa, nazwa księgi uległa
zmianie na „Ewangelię według Marka”. Sam ewangelista Marek nazwał księgę „Ewangelią Jezusa
Chrystusa, syna Bożego” (1,1).

II. TREŚĆ

Treścią Ewangelii według św. Marka jest zarys życia i działalności Jezusa. Zarys rozpoczyna się
opisem działalności Jana Chrzciciela, chrztu Jezusa i kuszenia na pustyni, po czym przechodzi Marek
w główny nurt opowieści o działalności Jezusa w Galilei, na północy i Perei. Opowieść zgrupowana
jest tematycznie w dwie główne części: 1° objawienie tajemnicy Jezusa (1,14–8,30) z takimi
elementami, jak: Jezus a naród żydowski (1,14–3,6), Jezus a uczniowie i krewni (3,7–6,6) i Jezus
objawia się uczniom (6,6–8,30) oraz 2° tajemnica Syna Człowieczego (8,31–16,8) z takimi
elementami jak: droga Syna Człowieczego (8,31–10,52), objawienie się Jezusa w Jerozolimie (11,1–
13,37) oraz męka i zmartwychwstanie Jezusa (14,1–16,8). Zakończenie zarysu obejmuje ukazanie się
Jezusa, rozesłanie apostołów i wniebowstąpienie (16,9–20).

III. AUTORSTWO

Jednogłośne świadectwo chrześcijańskiej tradycji wskazuje na Jana Marka jako autora Ewangelii
noszącej jego imię. Jest to opinia akceptowana również przez współczesną biblistykę.

1. AUTOR

Imię Marek pochodzi z łacińskiego Marcus i jest przydomkiem ewangelisty (Dz. Ap. 12,12–25). Imię
to znane jest w Nowym Testamencie (Dz. Ap. 15,39; Kol. 4,10; Fil. 24; 2 Tym. 4,11; l Piotra 5,13).
Jego pierwsze imię było Jan (Dz. Ap. 13,5). Matka Marka miała na imię Maria (Dz. Ap. 12,12). Ma-

rek był siostrzeńcem Barnaby (Koi. 4,10), lewity pochodzącego z Cypru (Dz. Ap. 4,36), późniejszego
przyjaciela Szawła (Dz. Ap. 9,27; 11,25). Być może, iż w domu Marka znajdował się ów wieczernik,
w którym Chrystaus spożywał Ostatnią Wieczerzę (Mat. 26, 18). Tam również, przypuszczalnie,
mieszkali apostołowie po zmartwychwstaniu i wniebowstąpieniu Pańskim (Jan 20, 19; Dz. Ap. 1,13).
Tam zgromadzał się początkowo Zbór Jerozolimski (Dz. Ap. 12,12). Jan Marek towarzyszył Pawłowi
i Barnabie w ich pierwszej podróży misyjnej (Dz. Ap. 13,5.13). Potem pracował Marek pod
przewodnictwem Barnaby (Dz.Ap. 15,39–40). Ok. roku 62 widzimy go znów u boku ap. Pawła (Kol.
4,10; Fil. 24; l Tym. 4,11), w końcu, ok. roku 64, jest współpracownikiem ap. Piotra (1 Piotra 5,13).

2. DOWODY AUTORSTWA

Fakt, że Ewangelia nosi imię tak niepozornego człowieka jak Marek jest bezpośrednim dowodem
Markowego autorstwa Ewangelii. Pisma np. apokryficzne powoływały się – celem upozorowania
autentyzmu – na powagę najwyższych autorytetów religijnych.

Papiasz, pierwszy ze znanych pisarzy chrześcijańskich, mówił o Marku jako o autorze Ewangelii.
Wypowiedź jego przytacza Euzebiusz w swej „Historii Kościelnej”: „To zaś powiedział prezbiter
(prawdopodobnie Jan): „Marek, który był tłumaczem Piotra, spisał dokładnie wszystko o czym
pamiętał, ale nie w takim porządku, w jakim następowały po sobie słowa i czyny Pańskie. Ani
bowiem Pana nie słyszał, ani nie należał do Jego grona i tylko później, jak powiedziano, był to-
warzyszem Piotra. Otóż Piotr stosował nauki do potrzeb słuchaczy, a nie dbał o związek słów
Pańskich. Nie popełnił więc Marek żadnego błędu, jeśli w szczegółach tak pisał, jak to się w jego
pamięci przechowało. O jedno się bowiem tylko starał, aby nic nie opuścić z tego, co słyszał oraz nie
napisać jakiej nieprawdy”

. Ze słów Papiasza wynika, że Marek był tłumaczem ap. Piotra, gdy ten

przemawiał do słuchaczy nie znających języka aramejskiego.

Ireneusz stwierdził, że „Marek, uczeń i tłumacz Piotra, przekazał nam na piśmie to, co Piotr głosił”

Podobne świadectwo przekazali Tertulian, Klemens Aleksandryjski, Orygenes i Hieronim

IV. TŁO HISTORYCZNE

Ewangelia opisuje życie Jezusa. Tłem historycznym Ewangelii są zatem czasy Jezusowe, a więc te
wszystkie kwestie, które związane były z sytuacją polityczną, religijną i społeczną Palestyny
pierwszych dziesiątków lat naszej ery. Na osobną uwagę zasługuje tło historyczne działalności Marka.
Są to już czasy po Chrystusie.

1. DATA POWSTANIA EWANGELII

Ważna jest kwestia: kiedy napisana została Ewangelia? Ojcowie Kościoła nie byli zgodni co do czasu
jej napisania, czy Marek napisał ją przed czy też po śmierci Piotra (64–66). Ireneusz był zdania, że
Marek pisał swoją Ewangelię po śmierci Piotra

, zaś Klemens Aleksandryjski (190 r.) twierdził, że

Marek pisał ją za życia ap. Piotra. W każdym bądź razie jest pewne, że Ewangelia została napisana,
gdy apostołowie głosili słowo Chrystusowe już wszędzie (16,20), a jednak, przed zburzeniem
Jerozolimy (r. 13), zatem między 55 a 70 r. po Chr.

. Powszechnie uważa się, że Ewangelia Marka

jest najstarszą ze wszystkich Ewangelii.

2. ADRESACI

Kim byli adresaci Ewangelii Marka? Wiele cytatów tej Ewangelii wskazuje, że Marek napisał ją dla
czytelników nie będących Żydami. Takie słowa jak np. kenturion (z łac. centurio = setnik – 15,39),
spekoulator (z łac. speculator – szpieg – 6,27), sugeruje, że Marek, pisząc swoja Ewangelię w języku
greckim, przeznaczył ją szczególnie dla Rzymian. Czynił to w tym celu, aby pozyskać rzymskiego
czytelnika. W swej Ewangelii zamieszcza szereg wyjaśnień (Mar. 12,42; 14,12; 5,41; 7,3.4; 15,34).
Nie tłumaczy natomiast urządzeń rzymskich, gdyż czytelnicy je znali (15,1.44.45).

V. IDEE PRZEWODNIE

Ewangelia Marka jest najkrótszą Ewangelią. Słownictwo jest ubogie, popularne. Styl jej jest
rytmiczny, żywy i malowniczy. W treści występuje dużo arameizmów.

1. MYŚL GŁÓWNA

Główną myślą Ewangelii jest Jezus jako mąż czynu. Marek sprawozdał o prawie wszystkich cudach
Chrystusa. Charakterystycznym dla Marka było słowo euthys – zaraz, wskazujące na akcje,
działalność, a nie na postawy pasywne, lecz na postawy dynamiczne. Marek relacjonuje życie Jezusa
raczej w porządku chronologicznym. Zwraca uwagę, czytelnika na cuda Jezusa, które jego zdaniem są
dowodem i świadectwem Boskości Jezusa, podobnie jak Mateusz zwracał uwagę na wypełnienie się
proroctw jako dowodów Boskości Jezusa.

2. TEOLOGIA

W Ewangelii Marka występuje również olbrzymie bogactwo myśli teologicznej. Szczególnie
interesujące są takie tematy jak: idea Ewangelii, synostwo Boże Chrystusa, idea Syna Człowieczego,
mesjanizm Jezusowy, sprawy uniwersalizmu ewangelizacyjnego, kwestie eschatologiczne itp.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Wystąpienie Jana Chrzciciela (wiosna roku 27 n.e.). 1,9–11.

2. Chrzest Jezusa (jesień roku 27 n.e.): 1,9–11.

3. Kuszenie: 1,12–13.

I. Misja w Galilei (od paschy roku 29 n.e. do paschy roku 30 n.e.): 1,14–7,23.

1. Wczesna misja w Galilei: 1,14–34.

2. Pierwsza podróż misyjna: 1,35–45.

3. Praca w Kapernaum i w okolicy: 2,1–3,19.

4. Druga podróż misyjna: 3,20–5,43.
5. Trzecia podróż misyjna: 6,1–7,23.

II. Czasowe wstrzymanie się od pracy publicznej (wiosna roku 30 n.e. do jesieni roku 30 n.e.): 7,24–

8,10.

1. Praca w okolicach Tyru i Dekapolis: 7,24–8,10.

2. Spojrzenie na krzyż: 8,11–9,50.

III. Praca w Perei (od jesieni roku 30 do wiosny roku 31 n.e.): 10,1–52.

1. Sprawy małżeństwa i rodziny: 10,1–16.

2. Bogaty młodzieniec i sprawy bogactwa: 10,17–34.

3. Prawdziwa wielkość: 10,35–52.

IV. Zakończenie pracy w Jerozolimie (pascha roku 31 n.e.): 11,1–15,47.

1. Konflikt z nauczonymi w Piśmie i faryzeuszami: 11, 1–12,44.

2. Proroctwo Jezusa o upadku Jerozolimy i końcu świata: 13,1–3.

3. Aresztowanie i osądzenie Jezusa: 14,1–15,20.

4. Ukrzyżowanie i pogrzeb: 15,21–47.

Zakończenie

1. Zmartwychwstanie: 16,1–8.

2. Ukazywanie się Jezusa uczniom: 16.9–14.

3. Zlecenie służby i wniebowstąpienie: 16,15–20.

§ 3. EWANGELIA WEDŁUG ŚW. ŁUKASZA

I. NAZWA

Najwcześniejsze manuskrypty Ewangelii noszą nazwę „Według Łukasza”, późniejsze – „Ewangelia
według Łukasza”, albo „Ewangelia Święta według Łukasza”. Do tych ostatnich nawiązują przekłady
nowożytne, w tym Biblia Polska.

II. TREŚĆ

Treścią Ewangelii według św. Łukasza jest życie Jezusa ujęte w następujące jednostki: wstęp,
ukazujący okoliczności powstania dzieła, przygotowanie i inauguracja działalności Jezusa, działalność
w Galilei (4,14–9,50), w tym początki nauczania oraz pierwsze trudności, wybór apostołów i czyny
miłosierdzia, przypowieści, cuda i misja apostołów, dalej – w drodze do Jerozolimy (9,51–29,27), a w
tym powzięcie decyzji udania się do Jerozolimy, nauczanie w przypowieściach podczas drogi, ostatnie
wydarzenia w czasie podróży, a wreszcie – pobyt w Jerozolimie (19,28–24–53), w tym przygotowanie
do męki oraz zmartwychwstanie i wniebowstąpienie.

III. AUTORSTWO

Na Łukaszowe autorstwo Ewangelii, noszącej jego imię, wskazują zarówno dowody zewnętrzne, jak i
wewnętrzne. Materiał ten jest bogaty i w zupełności wystarczający do ugruntowania opinii o
Łukaszowym autorstwie Ewangelii.

1. STAROŻYTNA OPINIA

Starożytna opinia chrześcijańska jednomyślnie i zgodnie uważa Łukasza za autora Ewangelii, noszącej
jego imię. Euzebiusz (340) w swojej „Historii Kościelnej”

wskazuje na Łukasza jako autora trzeciej

Ewangelii. Sto lat wcześniej Tertulian (230) nazywa apostoła Pawła „informatorem” Łukasza

. Około

r. 185 po Chr. Ireneusz pisał: „Łukasz, towarzysz Pawła, spisał w księdze Ewangelię zwiastowaną
przez niego (Pawła)”

. Słynny fragment Muratoriego z końca II w. po Chrystusie potwierdza

stanowisko Ireneusza, głosząc, że autorem trzeciej Ewangelii był lekarz Łukasz, towarzysz ap. Pa-
wła

. Na Łukaszowe autorstwo trzeciej Ewangelii wskazują także starożytne prologi łacińskie do

Ewangelii

2. DOWODY WEWNĘTRZNE

Analiza trzeciej Ewangelii wskazuje, że jej autor był pochodzenia greckiego, dobrze obeznany ze
sztuką lekarską, że był uczniem i towarzyszem ap. Pawła

. Język jego zbliża się do klasycznego. Zna

się na terminologii lekarskiej i podaje dokładny opis chorób. Związki, jakie istnieją między trzecią
Ewangelią a historią ap. Pawła, dowodzą wpływu Apostoła Narodów na Łukasza. Ponadto nie ma
nigdzie w tradycji wzmianki wskazującej na innego niż Łukasz autora Ewangelii. Łukasz był także
autorem Dziejów Apostolskich (Dz.Ap. 1,1). Ewangelię Łukasza i Dzieje Apostolskie można by
połączyć w jedną księgę o nazwie „Powstanie i wczesny rozwój chrześcijaństwa”. W obu księgach
występuje ten sam styl literacki i słownictwo. Obie księgi skierowane były do tego samego adresata,
imieniem Teofil, a faktycznie – nawróconych z pogaństwa.

3. TOWARZYSZ AP. PAWŁA

Ustępy w Dziejach Apostolskich, w których autor używa zaimka osobowego „my”, wskazują, że
Łukasz był bliskim towarzyszem Pawła, szczególnie użytecznym w końcowym okresie jego służby.
Łukasz spotkał ap. Pawła ok. 50 r. w Troadzie i towarzyszył mu w podróży do Grecji (Dz. Ap. 16, 10–
18). Był z nim podczas ostatniej wizyty w Palestynie (Dz. Ap. 20,21) i wraz z Arystarchen
towarzyszył Pawłowi-więźniowi w podróży do Rzymu (Dz. Ap. 27,1–28). Z listów do Kolosan (4,14)
i do Filomona (24) dowiadujemy się, że Łukasz był lekarzem i współpracownikiem Pawła w Rzymie,
skąd wspólnie z Apostołem przekazywał pozdrowienia do adresatów wspomnianych listów.
Towarzyszył ap. Pawłowi do końca. Podczas ostatniego uwięzienia ap. Paweł pisał z Rzymu do
Tymoteusza: „...tylko Łukasz jest ze mną” (2 Tym. 4,11). List do Kolosan (4,11–14) wskazuje, że
Łukasz nie był Żydem, lecz nawróconym poganinem. Euzebiusz pisze, że Łukasz był „z pochodzenia
Antiocheńczykiem, a z zawodu lekarzem”

. To, że Łukasz był istotnie lekarzem wywnioskować

można z często przytaczanych w jego Ewangelii chorobach (Łuk. 4,38; 5,12; 8,43 itd.). Według
Epifaniusza

, Łukasz po śmierci Pawła pracował w Dalmacji, Galii, Italii i Macedonii. Zmarł

prawdopodobnie śmiercią męczeńską przez ukrzyżowanie na oliwnym drzewie w Grecji.

Ewangelia Łukasza zgodnie jest uznana za najlepsze pod względem językowym i stylu dzieło
literackie Nowego Testamentu. Wyróżnia go bogactwo i różnorodność słownictwa, a także składnia
właściwa literackiemu językowi greckiemu. Styl odznacza się plastycznością. Jest to dzieło o
charakterze historycznym z nachyleniem teologicznym. Gdy chodzi o źródła, to należy zaliczyć do
nich: Ewangelię Marka jako źródło podstawowe, Ewangelię Mateusza (aż 173 wiersze są wspólne z
Mateuszem) lub wspólne z Mateuszem źródło, które uczeni nazywają źródłem Q, tradycję Janową
(chodzi o wpływ środowiska Janowego) i źródło własne, którym były rozmowy, przeprowadzone z
różnymi osobistościami

IV. TŁO HISTORYCZNE

Tło historyczne treści Ewangelii według św. Łukasza jest identyczne z tłem życia Jezusa oraz tłem
okoliczności zwiastowania Ewangelii. W tych dwóch kategoriach pragniemy omówić zagadnienie.

1. TŁO ŻYCIA JEZUSA

Tło historyczne, jak również społeczne i topograficzne Ewangelii Łukasza, jest wspólne z pozostałymi
Ewangeliami synoptycznymi. Są to czasy Jezusa, Jego działalności oraz problemów, konfliktów i
oczekiwań owych czasów. Bardziej interesującym zagadnieniem jest kwestia okoliczności powstania
Ewangelii, a więc czas i miejsce napisania Ewangelii.

2. CZAS I MIEJSCE NAPISANIA EWANGELII

Jeśli chodzi o czas powstania Ewangelii według św. Łukasza, to wielu biblistów przyjmuje, że
Ewangelia ta napisana została przed rokiem 63 po Chr. Bibliści ci przytaczają dwa zwłaszcza dowody:
po pierwsze – Ewangelia została napisana wcześniej od Dziejów Apostolskich, jak to wynika z
dedykacji w Dz. Ap. (1,1), a po drugie – nagłe zakończenie Dziejów Apostolskich wskazuje, że księgę
tę napisał Łukasz podczas pierwszego uwięzienia Pawła w Rzymie w 61–63 roku. To nieoczekiwane i
nieliterackie zakończenie przemawia za tym, że wówczas Łukasz nie miał już co więcej pisać

. Z tego

względu przyjąć należy, że Ewangelia Łukasza, jako księga starsza, napisana została wcześniej, tzn.
przed rokiem 63 po Chr.

Wielu biblistów przychyla się jednak do daty późniejszej, powołując się na świadectwo Ireneusza, że
Mateusz napisał Ewangelię, gdy ap. Paweł i ap. Piotr nauczali w Rzymie, Marek natomiast spisał po
śmierci apostołów to, co nauczał ap Piotr, a Łukasz to, co nauczał ap. Paweł

. W tej sytuacji

Ewangelia Łukasza powstałaby ok. r. 67 po Chr., a Dzieje Apostolskie jeszcze później

. Bardziej

prawdopodobna wydaje się jednak data wcześniejsza.

Jako miejsce napisania Ewangelii Hieronim i Grzegorz z Nazjanzu przyjmują Grecję, a według

niektórych manuskryptów miejscem tym była Macedonia lub Aleksandria. Większość jednak skłania
się za Rzymem

V. IDEE PRZEWODNIE

Mateusz przedstawił Jezusa jako wielkiego Nauczyciela Bożej prawdy, Marek – jako Człowieka
Czynu, kładąc szczególny nacisk na cuda Jezusa, będące dowodem Jego Boskiego posłannictwa. Na
co zwrócił z kolei uwagę Łukasz?

1. ŁUKASZOWY OBRAZ JEZUSA

Łukasz przedstawia Jezusa jako Wielkiego Przyjaciela ludzkości, uwypuklając przy tym ludzką naturę
Jezusa. Ap. Jan, który napisze swą Ewangelię w czasie późniejszym, przedstawi Jezusa jako Syna
Bożego. Mateusz napisał swą Ewangelię dla czytelnika żydowskiego, Marek dla czytelnika
rzymskiego, Łukasz natomiast dla czytelnika greckiego. Już sama dedykacja rzecz Ewangelii (Łuk.
1,1–4) wskazuje, że była ona skierowana do pewnego „zacnego”, tj. kulturalnego i wykształconego
Greka. Łukasz, wywodząc historię Jezusa od Adama, pisze swą Ewangelię właściwie dla wszystkich.
Bardziej niż którykolwiek inny z ewangelistów, opisuje Łukasz wydarzenia dowodzące
zainteresowania Jezusa dla pogan oraz Jego pracę na ich Więcej niż inni ewangeliści, poświęca uwagi
pracy Jezusa w Samarii i Perei. Dokładnie również sprawozdaje Łukasz w Dziejach Apostolskich o
pracy ap. Pawła wśród pogan (Dz.Ap. 14,15–17, 17,22–31). Ten uniwersalistyczny aspekt jest bardzo
znamienny i wymowny.

2. TEOLOGIA EWANGELII ŁUKASZA

Centralną postacią jest Jezus jako Mesjasz-Zbawiciel, Król i Pan. Na uwagę zasługuje także mocno
wyeksponowana ewangelia społeczna jako wyzwolenie nie tylko ze zła moralnego, ale także
fizycznego. W Ewangelii Łukasza występuje swoista rehabilitacja kobiety, a także zwrócenie uwagi
na kwestie dotyczące bogactwa i ubóstwa. Dużo uwagi Łukasz poświęca roli Ducha Świętego i
modlitwie oraz takim wartościom jak radość i pokój. Jest to ewangelia zbawienia, dobroci i
miłosierdzia, Ewangelia chrześcijańskiego humanizmu

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Okoliczności powstania Ewangelii: 1,1

2. List do przyjaciela: 1,3–4.

I. W domu rodzinnym: 1,5–2,52.

1. Narodzenie Jana Chrzciciela: 1,5–20.

2. Narodzenie Jezusa: 2,1–52.

II. Przygotowanie do pracy mesjańskiej (jesień rok 27 n.e.): 3,1-4,13.

1. Działalność Jana Chrzciciela: 3,1–20.

2. Chrzest Jezusa: 3,21–22.

3. Rodowód Jezusa: 3,22–38.

4. Kuszenie: 4,1–13.

III. Praca w Galilei (pascha roku 29 n.e. do paschy roku 30

n.e.): 4,14–9,17.

1. Wczesna praca w Galilei: 4,14–41.

2. Pierwsza podróż misyjna przez Galilee.: 4,12–5,16.

3. Praca w Kapernaum i w okolicy: 5,7–6,16.

4. Kazanie na górze: 6,17–49.

5. Druga podróż misyjna przez Galileą: 7,1–8,56.

6. Trzecia podróż misyjna przez Galileą: 9,1–17.

IV. Pobyt Jezusa na północy Palestyny (wiosna do jesieni roku 30 n.e.): 9, 18–50.

1. Wyznanie Piotra: 9,18–20.

2. Pierwsza zapowiedź śmierci: 9,21–27.

3. Przemienienie: 9,28–42.

4. Druga zapowiedź śmierci: 9,43–50.

V. Praca w Samarii i Perei (od jesieni roku 30 do wiosny roku 31 n.e.): 9,31–19,27.

1. Niegościnni Samarytanie: 9,51–62.

2. Praca siedemdziesięciu: 10,1–24.

3. Nauczanie w podobieństwach: 10,25–18,14.

4. Ostatnia podróż do Jerozolimy: 18,15–19,27.

VI. Końcowa działalność w Jerozolimie (pascha roku 31 n.e.): 19,20–23,56.

1. Konflikt z nauczonymi w Piśmie i faryzeuszami: 19, 28–21,4.

2. Proroctwa z Góry Oliwnej: 21,5–38.

3. Aresztowanie i osądzenie Jezusa: 22,1–23,25.

4. Ukrzyżowanie i pogrzeb Jezusa: 23,26–56.

Zakończenie

1. Zmartwychwstanie: 24,1–12.

2. Ukazywanie ,się Jezusa: 24,13–49.

3. Wniebowstąpienie: 24,50–53.

§ 4. EWANGELIA WEDŁUG ŚW. JANA

I. NAZWA

Czwarta Ewangelia znana była od najdawniejszych czasów chrześcijaństwa jako „Ewangelia według
Jana”. Do tej tradycji nawiązują współczesne przekłady, w tym Biblia Polska. Imię „Jan” znaczy „Pan
jest łaskawy”.

II. TREŚĆ

Treścią Ewangelii według św. Jana jest życie i działalność Jezusa jako Syna Bożego, wcielonego
Słowa i Zbawcy. Rozpoczyna ap. Jan od prologu, w którym wskazuje na preegzystencję Jezusa,
odwieczny Logos, który był u Boga Ojca i który był Bogiem oraz odegrał dominującą rolę w dziele
stworzenia, a także miał odegrać rolę w dziele zbawienia. Następnie opisuje ap. Jan półtoraroczną
działalność Jezusa w Judei, z fragmentarycznymi podróżami do Galilei (m. in. przez Samarię).
Niewiele miejsca poświęca Jan rocznej pracy Jezusa w Galilei (6,1–71). Z rocznej pracy Jezusa na
północy i w Perei nie wymienia ani jednego wydarzenia. Z tego okresu wspomina Jan wyłącznie
jerozolimskie święto namiotów z roku 30 n.e. (7,2) i święto poświęcenia, przypadające w zimie, na
przełomie roku 30 i 31 (10,22). Wtedy też miało miejsce wskrzeszenie Łazarza (11). Następnie opisuje
ap. Jan obszernie ostatni tydzień działalności Jezusa w Jerozolimie, a więc tydzień pasyjny, który
zakończył się śmiercią Jezusa (12,1–19, 42). Opis działalności Jezusa kończy ap. Jan triumfem zmar-
twychwstania i ostatnimi ukazywaniami się Jezusa apostołom. Wszystko to ujmuje ap. Jan w ścisłe
ramy chronologiczne.

III. AUTORSTWO

Kto jest autorem Ewangelii Jana? Rozpatrzmy w tej części kilka zagadnień takich, jak dowody
Janowego autorstwa,, zarys biografii Jana i charakterystykę dzieła.

1. DOWODY JANOWEGO AUTORSTWA

Najstarsze świadectwa chrześcijańskie uznają Jana, „umiłowanego ucznia” Jezusa, za autora czwartej
Ewangelii, tj. Ewangelii noszącej jego imię. Najważniejszym świadectwem, jest wypowiedź Ireneusza
z roku ok. 180 po Chr., że „Jan, uczeń Pana, który nawet spoczywał na Jego piersi, wydał Ewangelią
w czasie swego pobytu w Efezie”

. Znane są również liczne świadectwa na rzecz jego autorstwa

zarówno przed Ireneuszem

, jak i po nim

. Wiele również sprawdzianów wewnętrznych potwierdza

to stanowisko. Autor Ewangelii jest na pewno Żydem pochodzącym z Palestyny, znającym dokładnie
swój kraj i zwyczaje (1,39; 2,10). Jest na pewno jednym z apostolskiego grona, zna bowiem niekiedy
zamiary i myśli uczniów (2,12; 3,17; 4,27). Autor przedstawia siebie anonimowo, co przemawia
właśnie za ap. Janem (1,37.40; 13,23; 19,26; 20,2; 21,7.20.23.24). Autorstwo Janowe Ewangelii
zakwestionowali niektórzy bibliści dopiero w XIX w., przypisując je komu innemu, a nawet podając II
w. po Chr. jako datę powstania dzieła. Pogląd ten reprezentują R. Bultmann i C. H. Dodd”.

2. CO WIEMY O AUTORZE?

Ap. Jan był synem rybaka Zebedeusza i matki Salonie (Mat. 27,56). Wychowywał się w Betsaidzie i
miał brata, zwanego Jakubem Większym. Chrystus nazwał obu braci „synami gromu” (Mar. 3,17). Jan
był uczniem Jana Chrzciciela i jednym z pierwszych uczniów Jezusa (1,37; Mat. 4,21). Należał do
wyróżnionego grona apostołów (Mar. 5,37). W czasie Wieczerzy Pańskiej położył głowę na piersiach
Jezusa (Jan 13, 26). Był świadkiem procesu Jezusa, stał pod krzyżem, a w dniu zmartwychwstania
wraz z ap. Piotrem udał się do grobu. Potem współpracował z Jakubem, zwanym Jakubem Mniejszym,
i Piotrem, wchodząc w skład kierowniczego grona Kościoła apostolskiego (Gal. 2,9). Jan został
wyróżniony spośród pozostałych apostołów jako „uczeń, którego miłował Jezus” (21,20). W sercu
Jana pałał płomień szczególnego uwielbienia dla Mistrza. Był zawsze najbliżej Jezusa, dzięki czemu
uległ może więcej niż inni apostołowie wpływom Jego doskonałego życia. Spośród wszystkich
ewangelistów pisze najwięcej o istocie Jezusowego Bóstwa. Jan był pierwszym z apostołów, który
zrozumiał chwalebną prawdę o zmartwychwstaniu Pańskim. Nic też dziwnego, że poświęca w swej
Ewangelii wiele uwagi na temat ukrzyżowanego, zmartwychwstałego i mającego przyjść jeszcze raz
Zbawiciela. Celem napisania Ewangelii było wzmocnienie wiary w Chrystusa właśnie jako Zbawiciela
(Jan 20,31).

3. DZIEŁO LITERACKIE

Jan dysponuje małym zasobem słownictwa. Zdania buduje w sposób prosty. Nie myśli kategoriami
ludzi wykształconych na greckiej filozofii ani nie posługuje się metodą dialektyczną szkół
rabinackich. Jan kontempluje. Dzieło posiada jednak charakter jednolity i stanowi integralną całość

Przy tworzeniu dzieła Jan posługiwał się przypuszczalnie sekretarzem. Ewangelia Jana uzupełnia
Ewangelie synoptyczne, które powstały wcześniej i z pewnością były znane Janowi. „Do tego, co
podają Ewangelie synoptyczne, św. Jan wnosi wiele uściśleń chronologicznych i topograficznych.
Publiczną działalność Chrystusa, rozłożoną u św. Jana na okres, w którym się mieszczą trzy święta
paschy i jeszcze jakieś święto, wydaje się dokładniej odpowiadać rzeczywistości aniżeli jednoroczna
działalność, jak przedstawiają synoptycy”

IV. TŁO HISTORYCZNE

Tło historyczne Ewangelii Jana jest identyczne z innymi Ewangeliami. Tło historyczne natomiast
życia i działalności samego ap. Jana, jest tłem historycznym ostatnich dekad l w. po Chr., zwłaszcza
zaś czasów Domicjana (81–96), cesarza rzymskiego, pierwszego cesarza, który rozpoczął

prześladowanie chrześcijan w prowincjach.

Ap. Jan napisał swoją Ewangelię pod koniec pierwszego stulecia. Jedni bibliści sądzą, że ap. Jan
napisał Ewangelię przed zesłaniem na wyspą Patmos, tj. przed rokiem 95 po Chr., i jest to pogląd
prawdopodobny, inni natomiast, że po jego powrocie z Patmos, kiedy to cesarz Nerwa stał się impe-
ratorem, tj. w roku 96 po Chr., w każdym bądź razie przed rokiem 100 po Chr. W pierwszym
przypadku Ewangelia Jana byłaby pismem wcześniejszym od Apokalipsy, a w przypadku drugim –
późniejszym, a zatem także ostatnią księgą. Na ogół przyjmuje się, że Ewangelia napisana została
najpierw, potem powstała Apokalipsa, a listy są dziełem ostatnim. Co do miejsca powstania
Ewangelii, to wymienia się Efez.

V. IDEE PRZEWODNIE

Podczas pisania Ewangelii Jana, tj. w połowie ostatniej dekady pierwszego stulecia po Chr., życiu i
czystości Kościoła chrześcijańskiego groziły trzy wielkie niebezpieczeństwa: po pierwsze – stały
zanik pierwotnej pobożności, po drugie – herezja, głównie zaś gnostycyzm, kwestionujący prawdę o
uczłowieczeniu Chrystusa, oraz po trzecie – prześladowania.

Jan stwierdza wyraźnie, że nie wszystko to, co Pan mówił i czynił, zostało ujęte w Ewangelii, lecz
tylko to, co jest najważniejsze i stanowi fundamentalną prawdę: „Te zaś są napisane – stwierdził ap.
Jan – abyście wierzyli, że Jezus jest Chrystusem, Synem Bożym i abyście wierząc mieli żywot w
imieniu jego” (21,31). Dokładne przedstawienie prawdy o Jezusie było więc niezbędne do zachowania
i wzmocnienia wiary pierwotnych chrześcijan końca pierwszego wieku po Chr.

1. KWESTIA GNOSTYCYZMU

Walcząc z poglądami gnostycyzmu, zaprzeczającymi inkarnacji Jezusa, głoszącymi, że Bóstwo
zostało nadane Jezusowi przy chrzcie i odjęte przed Jego śmiercią, i że zbawienie polega na wiedzy i
umiejętności ucieczki z dziedziny ciała w dziedzinę ducha, ap. Jan napisał swą Ewangelię w tym celu,
aby przeciwstawić się owym zwodniczym teoriom i ich wpływom. Nie atakuje przeciwnika otwarcie,
lecz omawia podstawowe prawdy, podkreślając zarówno Bóstwo, jak i człowieczeństwo Jezusa.
Najwyraźniej unika takich terminów jak: gnosis (wiedza), pistis (wiara) i sofia (mądrość), będących
także kluczowymi pojęciami filozofii gnostycznej.

2. EWANGELIA JANA, A EWANGELIE SYNOPTYCZNE

Wiele miejsca w Ewangelii poświęca ap. Jan dyskusji w świątyni jerozolimskiej. Kilka rozdziałów
przeznacza naukom Jezusa wygłoszonym w czasie nocy Ostatniej Wieczerzy i okolicznościom
aresztowania. Nic nie pisze o chrzcie, przemienieniu i doświadczeniu modlitewnym w Getsemane, nie
mówi o opętanych. Cuda, które przytacza, wskazują na Boską ;moc oraz na atrybuty Jezusa,
podkreślając prawdę o Jezusie jako Synu Bożym. Brak w Ewangelii Jana podobieństw Jezusa,
obfitujących u synoptyków. Myślą przewodnią jego Ewangelii jest teologia, a nie jak u synoptyków
biografia czy historia. Mimo to Jan jest znakomitym chronologiem, dostarczającym dowodów
właściwego określania czasu trwania mesjańskiej służby Jezusa i ustalający go – jak już
zaznaczyliśmy – na trzy i pół roku. Ewangelia Jana jest wreszcie cennym uzupełnieniem treściowym
trzech poprzednich Ewangelii.

3. SŁOWO LOGOS

Kluczowym terminem Ewangelii Jana jest wyraz „Logos” – Słowo (1,1). Wyraz logos wywodzi się z
filozofii greckiej. Używano go tam na określenie boskiej mądrości jako siły przenikającej
wszechświat. Terminem tym posługiwał się także żydowski filozof Filon Aleksandryjski, współczesny
Jezusowi. W swym wykładzie Starego Testamentu posłużył się słowem logos aż 1300 razy. Wielu
biblistów przypuszczało, że Jan używał słowo logos również w sensie filozoficznym. Jednak logos
Jana posiada charakter wybitnie personalistyczny i teistyczny. Określa nim Jezusa jako Syna Bożego a

nie niższą emanację Bożą, jak twierdził Filon, lecz istotą Boską i ucieleśniony obraz Boga.
Przedstawia Jezusa jako wyraz istności Bożej, Jego woli i charakteru. Jan prezentuje Jezusa jako
stworzyciela wszechrzeczy, źródło światła i życia oraz zbawiciela ludzkości. Zwraca uwagę również
na słowo „wierzyć”, które powtarza Jan w swojej Ewangelii około 100 razy, oraz słowo „prawda”. Z
naciskiem podkreśla znaczenie miłości do Boga i bliźniego.

4. MYŚL TEOLOGICZNA

Teologia Jana koncentruje się na kilku zagadnieniach: Boga jako Ojca, Chrystusa jako Syna Bożego
(również Syna Człowieczego) oraz Ducha Świętego jako ożywiciela, a dalej Ludu Bożego i sprawach
eschatologicznych. Szczególną uwagę poświęca ap. Jan kwestiom śmierci i zmartwychwstania oraz
nadziei chrześcijańskiej. Mówi także o sprawie sądu. Bogactwo teologiczne Ewangelii Jana jest
olbrzymie.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Odwieczne Słowo Boże: 1,1–5.

2. Wcielone Słowo Boże: 1,6–18.

I. Wczesna służba (od chrztu do paschy, tj. od jesieni roku 27 do wiosny roku 28): 1,19–2,12.

1. Świadectwo Jana Chrzciciela: 1,19–34.

2. Pierwsi uczniowie: 1,34–51.

3. Kana Galilejska: 2,1–12.

II. Praca w Judei (od paschy roku 28 do paschy roku 29): 2,13–5,47.

1. Pierwsza Wielkanoc w Jerozolimie: 2,13–3,21.

2. Praca w Judei: 3,22–36.

3. Chwilowe wycofanie się z Judei: 4,1–54.

4. Druga pascha w Jerozolimie: 5,1–47.

III. Praca w Galilei (od paschy roku 29 do paschy roku 30): 6,1–7,1.

1. Cudowne rozmnożenie chleba (ok. roku 30): 6,1–14.

2. Jezus chodzi po wodzie: 6,15–21.

3. Kryzys w Galilei: 6,22–7,1.

IV. Służba mesjańska w Jerozolimie (od paschy roku 30 do paschy roku 31): 7,2–11,57.

1. Święto namiotów (jesień roku 30): 7,2–10,21.

2. Święto poświęcenia (zima roku 30/31): 10,22–42.

3. Wskrzeszenie Łazarza: 11,1–57.

V. Zakończenie pracy w Jerozolimie (pascha roku 31): 12,1– 19,42.

1. Wydarzenia poprzedzające tydzień paschalny: 12,1–11.

2. Odrzucenie Jezusa przez Żydów: 12,12–50.

3. Ostatnia Wieczerza: 13,1–30.

4. Mowa pożegnalna w wieczerniku: 13,31–16,33.

5. Arcykapłańską modlitwa Jezusa: 17,1–26.

6. Getsemane: 18,1–12.

7. Rozprawa sądowa: 18,13–19,16.

8. Ukrzyżowanie i pogrzeb: 19,17–42.

VI. Tryumf

1. Zmartwychwstanie: 20,1–10.

2. Ukazanie się Jezusa Marii Magdalenie: 20,11–18.

3. Ukazanie się uczniom: 20,19–29; 21,1–23.

Zakończenie

1. Powód napisania Ewangelii: 20,30–31.

2. Końcowa uwaga autorska: 21,24.25.

B. POZOSTAŁA KSIĘGA HISTORYCZNA

Ponieważ pozostałą – po Ewangeliach – częścią ksiąg historycznych Nowego Testamentu jest księga
Dziejów Apostolskich, stanowiąca całość samą dla siebie, przeto wskazane jest niepoprzedzanie jej
osobnym wprowadzeniem, lecz przystąpienie do jej kompleksowego omówienia w osobnym
paragrafie.

§ 5. DZIEJE APOSTOLSKIE

I. NAZWA

Od czasów starożytnych księga Dziejów Apostolskich była znana – jako „Działalność Apostołów”,
chociaż nazwa ta nie występowała w księdze. W najstarszym, niekompletnym zresztą, manuskrypcie
księgi, papirusie P 45, oraz w Kodeksie Synaickim widnieje krótka i prosta nazwa „Dzieje” (bez do-
datku „Apostolskie”). Nazwa „Dzieje Apostolskie” występuje we Fragmencie Muratoriego. Za tą
tradycją poszły przekłady nowożytne. Dzieje Apostolskie nie przedstawiają – wbrew nazwie – pełnego
zarysu działalności czy też dziejów apostołów. Opisują głównie działalność, i to początkową, ap.
Piotra, a potem ap. Pawła aż do czasu pierwszego uwięzienia, mniej – działalność ap. Jakuba i ap.
Jana. Działalność pozostałych apostołów jest przemilczana. Występują również pewne wzmianki o
takich uczniach apostolskich jak: Szczepan, Filip, Barnaba i Apollos.

II. TREŚĆ

Treścią Dziejów Apostolskich jest opis początków chrześcijaństwa i jego rozwój w okresie 30 lat od
wniebowstąpienia Pańskiego, aż do końca pierwszego uwięzienia ap. Pawła, jak również przenikanie
nowej religii do ówczesnego świata

. Po wstępie, nawiązującym do Ewangelii Łukasza, oraz

ukazywaniu się Jezusa po zmartwychwstaniu i Jego wniebowstąpieniu.

Dzieje Apostolskie przedstawiają rozwój Kościoła chrześcijańskiego po pierwsze – w Palestynie, a
więc wybór Macieja, zesłanie Ducha Świętego, dzieje pierwotnej wspólnoty chrześcijańskiej, konflikt
z Sanhedrynem, wybór diakonów, śmierć Szczepana, prześladowanie i rozproszenie, pracę w Samarii,
nawrócenie Korneliusza, początek pracy w Antiochii, a po drugie – wśród narodów pogańskich. W tej
części Dzieje Apostolskie opisują kontynuację pracy w Antiochii, a 'dalej pierwszą wyprawę misyjną
Pawła i Barnaby (na Cypr i do miast południowej Galacji: Antiochii Pisydyjskiej, Ikonium i Listry
oraz Derbe, a także powrót tą samą drogą do Antiochii), Sobór Jerozolimski, drugą wyprawę misyjną
Pawła i Sylasa (pieszą wędrówkę przez Azję Mniejszą do Troady i pracę w Europie: Filipach,
Tesalonikach, Berei, Atenach i Koryncie oraz powrót przez Efez, Cezareę i prawdopodobnie przez
Jerozolimę do Antiochii) i trzecią podróż misyjną (Efez, Macedonia, Korynt oraz podróż do
Jerozolimy przez Filipy, Troadę, Milet i Cezereę). Następnie Dzieje Apostolskie opisują uwięzienie
ap. Pawła, jego dwuletni pobyt w więzieniu w Cezarei, podróż do Rzymu i dwuletnie tam uwięzienie.

III. AUTORSTWO

Kto jest autorem Dziejów Apostolskich? Co wiemy na temat autora? O czym mówią świadectwa
wewnętrzne i zewnętrzne księgi?

1. ŚWIADECTWA WEWNĘTRZNE I ZEWNĘTRZNE

Wstęp do „Dziejów Apostolskich” (1,1–4) jasno wskazuje, że Ewangelia według św. Łukasza i Dzieje
Apostolskie zostały napisane przez tego samego autora, którym był Łukasz

. Na Łukaszowe

autorstwo Dziejów Apostolskich wskazują również kryteria zewnętrzne

i wewnętrzne

2. TRADYCJA

Kościół starożytny nigdy poważnie nie kwestionował Łukaszowego autorstwa, ani też kanoniczności
Dziejów Apostolskich, co zapewniło tej księdze trwałe miejsce w Nowym Testamencie.

IV. TŁO HISTORYCZNE

Imperium Rzymskie stało u szczytu swojej potęgi. Cezar August (30 przed Chr. – 14 po Chr.) założył
mocne fundamenty pod sprawną administrację państwową. W czasie trwania opisywanych w Dziejach
Apostolskich wydarzeń, tj. w latach 31–63 po Chr. panowali w Rzymie cesarze: Tyberiusz (14–37),
Kaligula (37–41), Klaudiusz (41–54) i Neron (54–68).

1. SYTUACJA POLITYCZNA PALESTYNY

Palestyna raz jeszcze została zjednoczona w jednym ręku przez Heroda Agrypę I (37–44 po Chr.),
będącego synem Arystobula, syna Heroda, a zatem wnukiem Heroda Wielkiego, w ramach imperium
rzymskiego, z tytułem króla.

Po śmierci Tyberiusza, Kaligula, który wstąpił na tron rzymski w roku 37 po Chr., powierzył rządy
nad b. tetrarchią Filipa – Herodowi Agrypie. Potem po śmierci Heroda Antypasa w roku 39 przydał
mu Galileę i Pereę. Klaudiusz zaś, następca Kaliguli, dodał Agrypie, swemu przyjacielowi, w roku 41
jeszcze b. etnarchię Archelausa, rządzoną w latach 6–41 po Chr. przez prokuratorów rzymskich, a
więc Idumeę, Judeę i Samarię. W ten sposób państwo króla Heroda Agrypy I objęło byłe królestwo
Heroda Wielkiego, a zatem Idumeę, Judeę, Samarię, Galileę i Pereę, a także tereny północne z Panias

. Herod Agrypa I bezpośrednio po objęciu władztwa nad Judea wzniecił prześladowanie

chrześcijaństwa. Kazał ściąć ap. Jakuba Większego (brata ap. Jana) oraz uwięzić ap. Piotra. Po śmierci
króla Heroda Agrypy I, co nastąpiło w roku 44 po Chr., Palestyna ponownie weszła pod zarząd
prokuratorów rzymskich

W roku 50 po Chr. cesarz Klaudiusz przekazał dawną tetrarchię Heroda Filipa, synowi Heroda Agrypy
I, Herodowi Agrypie II (50–100). Potem, niedługo przed swą śmiercią przydał mu także Pereę i część
Galilei. On to przybył wraz z siostrą Bernice do Cezarei Nadmorskiej celem powitania Porciusza
Festusa. Dzieje Apostolskie wspominają dwóch prokuratorów: Antoniusza Feliksa (52–60) oraz
Porciusza Festusa (60-61).

2. SYTUACJA POLITYCZNA ŚWIATA

Rządy rzymskie były ustabilizowane. Sprawnie działająca administracja, prawo rzymskie powszechnie
panujące, ogólny spokój (Pax Romana), znany powszechnie język grecki, doskonałe drogi prowadzące
do najodleglejszych zakątków imperium – to wszystko sprzyjało rozwojowi Ewangelii. Nowa religia
chrześcijańska rozwijała się początkowo w oparciu o judaizm i uchodziła za sektę żydowską. Żydzi
zaś znani byli w całym ówczesnym świecie i tolerowani przez Rzym, a ich religia była dozwolona
(religio licita). Z tolerancji tej korzystało również chrześcijaństwo. Żydowstwo jednak popadło w
niełaskę za cesarza Klaudiusza (Dz.Ap. 18,2). Od tego momentu konflikt narastał, a jego punktem
kulminacyjnym było powstanie żydowskie i zburzenie świątyni w 70 roku. Napięte stosunki
żydowsko-rzymskie spowodowały znaczne pogorszenie sytuacji chrześcijaństwa, które wkrótce się
stało religią niedozwoloną (religio illicita), nie korzystającą z prawnej ochrony państwa. Szczególnie
ciężkie dni przeżyli chrześcijanie w Toku 64, kiedy zostali posądzeni przez Nerona o podpalenie
Rzymu.

3. CZAS I MIEJSCE POWSTANIA KSIĘGI

Według Ireneusza, Łukasz napisał Dzieje Apostolskie w Achai po śmierci ap. Pawła

. Według

Euzebiusza i Hieronima, księga ta powstała w Rzymie podczas pierwszego uwięzienia ap. Pawła, tj.
ok. roku 63 po Chr.

Jest to opinia bardzo prawdopodobna. Potwierdza ją krótkie i nieliterackie

zakończenie księgi, jakby pisane w pośpiechu, ze znajomością jednak faktu dwuletniego pobytu ap.
Pawła w więzieniu, a więc przypuszczalnie po wyjściu ap. Pawła z więzienia, pisane w atmosferze,
być może, szybkiego przygotowania się do nowej podróży misyjnej i pośpiesznego opuszczenia
Rzymu.

V. IDEE PRZEWODNIE

Bogactwo treściowe Dziejów Apostolskich jest olbrzymie. Przedstawmy jednak tutaj kilka tylko
wątków tematycznych.

1. ROZWÓJ KOŚCIOŁA

Jak już wspomnieliśmy na początku, treścią Dziejów Apostolskich jest powstanie i rozwój Kościoła
chrześcijańskiego w Palestynie i wśród narodów pogańskich.

a) Dwie postacie centralne. W pierwszej części Dziejów Apostolskich (l–12) zawarty jest opis
powstania prazboru chrześcijańskiego w Jerozolimie i jego rozwój na terenie Palestyny. W centrum
tego opisu znajduje się osoba ap. Piotra. Wokół tej osoby koncentruje się życie Kościoła. Druga część
opisuje początek i rozwój misji w krajach pogańskich oraz zakładanie zborów w krajach Morza
Śródziemnego. W centrum tej części stoi osoba ap. Pawła. W pierwszej części występują pewne
wzmianki o innych apostołach, np. o Macieju, Janie i Jakubie, a także o Pawle (rozdział 9 sprawozdaje
o nawróceniu Pawła i powołaniu go na apostoła Chrystusowego). W drugiej części (13–28), oprócz
ap. Pawła wspomniani są inne jeszcze apostołowie, np. ap. Piotr, ap. Jakub Mniejszy. Jednak główny
ciężar pracy ewangelizacyjno-duszpasterskiej i odpowiedzialności za rozwój ewangelizacji na
ziemiach pogańskich spoczywał na barkach ap. Pawła.

b) Rozwój Kościoła według wizji Jezusa. We wstępie do Dziejów Apostolskich (1,1) Łukasz wyjaśnia,
że napisana uprzednio przez niego Ewangelia jest początkiem tego, „czego uczył Jezus”. Początek ten
bez dalszych dziejów Kościoła nie byłby kompletny, dlatego Łukasz postanowił opisać pracę wy-
konywaną przez uczniów Jezusa. Opis tych dziejów ujął Łukasz w cztery części według wizji Jezusa
(Dz.Ap. 1,8): praca w Jerozolimie, praca w Judei, praca w Samarii i praca aż po krańce ziemi.
Kościół chrześcijański rekrutował się początkowo z judeo-chrześcijan, lecz nigdy nie stałby się
Kościołem ogólnoświatowym i uniwersalnym, gdyby pozostał w granicach judaizmu. Opis Łukasza
traktuje właśnie o tym, jak chrześcijaństwo z sekty żydowskiej przerodziło się w religię uniwersalną,
co upoważniło potem ap. Pawła do stwierdzenia, że Ewangelia Chrystusowa była „zwiastowana
wszelkiemu stworzeniu pod niebem” (Kol. 1,23). Według Łukasza tysiące Judejczyków i kapłanów
żydowskich przyjmowało chrześcijaństwo. Filip głosi w Samarii, a do Etiopii Ewangelię zaniósł
prozelita, murzyn.

W Dziejach Apostolskich czytamy o tym, jak Piotr pozyskał Korneliusza, setnika rzymskiego (10), jak
bracia z Cypru i Cyreny głosili Chrystusa Grekom w Antiochii (11), jak zostały otwarte drzwi słowa
przed Pawłem i jego współpracownikami dla zwiastowania Ewangelii poganom (13,14), jak Sobór
Jerozolimski uchronił jedność pierwotnego Kościoła chrześcijańskiego przed popadnięciem w niewolę
żydowskich przepisów rytualnych (15). W żywych obrazach przedstawia Łukasz postęp Ewangelii we
wschodnich częściach imperium rzymskiego i dotarcie przez nią aż do samej stolicy – Rzymu (rozdz.
16–28). Łukasz, będąc wykształconym Grekiem, był szczególnie predestynowany do roli kronikarza
zewnętrznego postępu chrystianizmu. Nie będąc Żydem, z zainteresowaniem śledził jej rozwój w
pogaństwie.

c) Moc Ducha Świętego. Wzrostowi nowego Kościoła towarzyszyła moc Ducha Świętego. Autor
Dziejów Apostolskich fakt ten podkreślił szczególnie. Obietnica Jezusa, dotycząca Ducha Świętego,

wypełniła się w Pięćdziesiątnicy. Od tej chwili ludzie nawracający się i przyjmujący Chrystusa
uzyskiwali także moc i mądrość Ducha Świętego (4,31). Pierwsi diakoni byli „pełni Ducha Świętego”
(6,3). Duch Święty był rzeczywistym inspiratorem rozwoju organizacji kościelnej (9,17; 10, 24–47;
13,2–4; 15,28; 16,6.7). Księgę Dzieje Apostolskie można by nazwać sprawozdaniem o wspaniałym
działaniu Ducha Świętego na apostołów i ich towarzyszy, a przez nich na otaczający Kościół i świat.

2. TEOLOGIA

Bogactwo myśli teologicznej, występującej w Dziejach Apostolskich, koncentruje się wokół
następujących tematów: po pierwsze – chrystocentryzm, jego podstawy starotestamentalne oraz jego
rozwój, po drugie – pneumotologizm w teorii, a więc jego zapowiedzi prorocze i ewangeliczne, oraz w
praktyce, a więc jego implikacje w działalności apostołów i życiu młodej wspólnoty kościelnej, po
trzecie – eklezjologizm ujawniający się w rozwoju Kościoła, jego ekspansji, uniwersalizmie i
organizacji (diakom, starsi, czyli prezbiterzy, i biskupi, inne urzędy, zbory lokalne, okręgi pracy itp.),
posłannictwa i teorii Kościoła, po czwarte – misjologia jako teoria i praktyka, zlecenie i świadectwo
wiary. Oprócz tych wielkich tematów nie brak szeregu szczegółowych tematów teologicznych takich,
jak kwestie Boga Ojca, soteriologii, angelologii i demonologii, eschatologii, kwestii moralnych i
społecznych oraz stosunku do państwa i prawa itp.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

I. Wstęp: 1,1–11.

1. Zagajenie: 1,1–3.

2. Jezusowe zlecenie ewangelizacyjne: 1,4–8.

3. Wniebowstąpienie Jezusa (rok 31 po Chr.): 1,9–11.

II. Praca w Jerozolimie: 1,12–7,60.

1. Oczekiwanie na moc Ducha Świętego: 1,12–26.

2. Pięćdziesiątnica: 2,1–47.

3. Uzdrowienie chromego: 3,1–4,22.

4. Wspólnota prazboru chrześcijańskiego: 4,23–6,7.

5. Aresztowanie i śmierć Szczepana (rok 34): 6,8–7,60.

III. Praca w Palestynie i Syrii: 8,1–12,23.

1. Rozproszenie zborów wskutek prześladowania: 8,1–4.

2. Filip, Piotr i Jan w Samarii: 8,5–25.
3. Filip i dworzanin etiopski: 8,26–40.

4. Nawrócenie Pawła (rok 35): 9,1–22.

a) Pobyt Pawła w Damaszku, przypuszczalny pobyt w Arabii i powrót do Damaszku oraz jego

ucieczka z Damaszku (35–38): 9,23–25.

b) Odwiedziny Jerozolimy przez Pawła „po trzech latach” – por. Gal. 1,18 (rok 38): 9,26–29.

c) Udanie się Pawła do Tarsu (rok 38): 9,30.

5. Późniejsza praca ap. Piotra i nawrócenie Korneliusza: 9,31–10,44.

6. Ewangelia wkracza do pogan: 11,1–30.

7. Prześladowanie ap. Jakuba i ap. Piotra (rok 44): 12, 1–23.

IV. Przygotowanie do działalności misjonarskiej: 12,24–26.

1. Przybycie Pawła do Antiochii (rok 44): 11,26.

2. Roczna praca Pawła i Barnaby w Antiochii oraz ich krótka wizyta w Jerozolimie (rok 44–45):

12,24–25.

V. Pierwsza podróż misyjna ap. Pawła i Barnaby (45–47): 13,1–14,28.

1. Wybór Pawła i Barnaby na apostołów (rok 45): 13,1–3.

2. Działalność na Cyprze: 13,4–12.

3. Działalność w Perdze i odejście Marka: 13,13.

4. Działalność w Antiochii Pisydyjskiej: 13,14–15.

5. Działalność w Ikonium: 13,51–14,5.

6. Działalność w Listrach: 14,6–19.

7. Działalność w Derbach oraz powrót przez Pisydią do Antiochii: 13,4–14,28.

VI. Pierwszy Sobór Apostolski w Jerozolimie, „po czternastu latach” – Gal. 2,1 (rok 49): 15,1–35.

1. Trudności z chrzęści Janinami żydującymi: 15,1.5.

2. Delegaci na Sobór: 15,2–4.

3. Obrady: 15,6–18.

4. Postanowienia soborowe: 15,19–29.

5. Obwieszczenie decyzji w Antiochii: 15,30–33.

6. Pobyt Sylasa, Pawła i Barnaby w Antiochii: 15,34–35.

VII. Druga podróż misyjna ap. Pawła i Sylasa (49–52): 15,36–18,22.

1. Nieporozumienie między Pawłem i Barnabą: 15,36–39.

2. Paweł i Sylas wyruszają do Cylicji: 15,40–41.

3. Powołanie w Listrze Tymoteusza (.rok 49): 16,1–5.

4. Praca w Galacji – Frygia, Mizja, Troada (rok 49): 16,4–10.

5. Początki chrystianizacji Europy – Filipy, Tesaloniki, Berea (rok 50): 16,11–17,15.

6. Paweł w Atenach (rok 51): 17,16–34.

7. Półtoraroczna praca ap. Pawła w Koryncie (51–52): 18,1–18.

8. Powrót do Antiochii (rok 52): 18,18–22.

VIII. Trzecia podróż misyjna .ap. Pawła (53–58): 18,23–21,17.

1. Praca w Galacji i Frygii: 18,23.

2. Apollos w Efezie i Koryncie: 18,24–28.

3. Paweł powraca do Efezu i chrzci konwertytów Jana Chrzciciela: 19,1–7.

4. Trzyletnia ewangelizacja w Efezie: 19,8–40.

5. Praca w Macedonii i Grecji oraz powrót przez Macedonię: 20,1–6.

6. Zgromadzenie w Troadzie: 20,7–12.

7. Spotkanie w Milecie ze starszymi zborów: 20,13–38

8. Podróż do Jerozolimy: 21,1–17.

IX. Pobyt w Jerozolimie, aresztowanie i sąd (rok 58): 21,18–26,32.

1. Sprawozdanie Pawła i uroczyste oczyszczenie w świątyni (rok 58): 21,18–26.

2. Bunt Żydów i pojmanie Pawła: 21,27–30.

3. Obrona Pawła przed tłumem: 21,40–22,22.

4. Uwięzienie Pawła w Cezarei i dwuletni jego pobyt w więzieniu oraz apelacja do cesarza i rozmowy

z Feliksem, Festusem i Agrypą (58–60): 22,23–26,32.

X. Podróż do Rzymu i pobyt w Rzymie (60–63): 27,1–28,31.

1. Podróż morska do Rzymu (rok 60–61): 27,1–28,16.

2. Obrona Pawła przed Żydami (rok 61): 28,17–29.

Zakończenie

1. Dwuletni pobyt ap. Pawła w rzymskim więzieniu; (61–63): 28,30.

2. Więzienna ewangelizacja: 28,31.

PRZYPISY:

Sobór Watykański II, Poznań 1968, s. 358.

E. Dąbrowski, Prolegomena do Nowego Testamentu, Poznań 1959, s. 157.

Por. tamże, s. 157. Problematyce Ewangelii poświęcił swą interesującą rozprawę naukową Zygmunt Poniatowski – por.

Wprowadzenie w ewangelię, dz.cyt., Warszawa 1971.

Słowo „ewangelia” występuje również w Starym Testamencie, w Septuagincie – por. 2 Król. 18,20.22.27; Izaj. 52,7; 61,1.

Odpowiednikiem hebrajskim były słowa bissar i besora (por. Izaj. 52,7; 61,1).

Dla przykładu można podać ogromną zgodność treści, porządku chronologicznego, cytatów starotestamentowych itp.

Zwłaszcza w trzech pierwszych Ewangeliach, zwanych synoptycznymi.

Np. różnice w kolejności i treści niektórych wydarzeń, różnice w słowach Chrystusa, np „Ojcze nasz” itp.

Na problem synoptyczny składają się podobieństwa i różnice treści (zwłaszcza w trzech pierwszych Ewangeliach), kwestia

topograiczna zdarzeń w opisach Ewangelii wg. św. Łukasza oraz kwestia chronologii Ewangelii Jana w stosunku do
Ewangelii innych.

Np. hipoteza tradycji ustnej, hipoteza wzajemnych zależności, hipoteza dokumentów pisanych, w tym hipoteza tzw. źródła

Q, itp. – por. Wstęp do Nowego Testamentu, Poznań 1969 (dalej WNT), s. 106– 119. Sprawy te będą jeszcze omawiane.

Por. K. Romaniuk, Co to jest źródło Q?, Warszawa 1983.

Por. SDABC, t. V, S. 190–192.

W wypadku dalszych niejasności chronologicznych, wskazane jest wzięcie pod uwagę informacji zawartych w dziele E. G.

White pt. „Życie Jezusa”, Wydawnictwo „Znaki Czasu”, Warszawa 1983.

Por. SDABC, t. V, s. 194–213; Z. Łyko, Nauki Pisma Świętego, Warszawa 1974, s. 79–84; H. Turkanik, Cztery

Ewangelie, w: Kalendarz chrześcijanina, Warszawa 1979, s. 269–324.

Dekret Augusta o spisie wyszedł w roku 8 p.n.e. Wprowadzenie tego dekretu w życie na terenie Palestyny nastąpiło w roku

6 p.n.e. Narodzenie Jezusa nastąpiło w jesieni roku 5 p.n.e. – por. SDABC, t. V, s. 127.140–141.

Por. WNT, s. 160 i nast.

Por. WNT, s. 180.

Euzebiusz, Historia kościelna, Poznań 1924, s. 144.

Tamże, s. 216.

Por. WNT, s. 187.188.

Por. tamże, s. 210–211.

Por. M. Rode, Ideologia społeczna Nowego Testamentu, t. 1, ChAT, Warszawa 1975, s. 27–49; SDABC, t. V, s. 63–

68.234; WNT, s. 17–23.

Po Annaszu, urząd arcykapłana sprawowało pięciu jego synów, a w czasach Chrystusa – jego zięć Kajfasz. Józef Flawiusz

nazywa Annasza najszczęśliwszym arcykapłanem, gdyż godność ta przetrwała W jego rodzinie do roku 36 po Chr.; por.
WNT, s. 35.

Por. WNT, s. 120.

Euzebiusz (III, 39,15), dz.cyt., s. 143.144.

Ady. Haer. in, 1.1.

Por. WNT, s. 129.

Por. Euzebiusz III, 39,15.

Bibliści katoliccy są zdania, że powstała w latach 64–70 – por. WNT, s. 133.

Por. III, 4,6.

Por. SDABC, t. V, s.

Adv. Haer. III, 1,1.

Por. E. Dąbrowski, Prolegomena do Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 55.

Por. WNT, s. 253.

Por. tamże, s. 254–257.

Dz.cyt., III, 4,6.

Por. Haer. 51,11 (PG 41,908).

Por. WNT, s. 276 n

Nie jest wykluczone, że nagłe zakończenie Dziejów Apostolskich spowodowane zostało uwolnieniem ap. Pawła z

więzienia i szybkim wymarszem w dalszą podróż. Łukasz, być może przynaglany przez Apostoła, zdołał jedynie zdawkowo
zakończyć dzieło i ruszyć z ap. Pawłem w dalszą podróż na Wschód.

Por. Ady. Haer. III, 1,1.

Por. WNT, s. 260.

Jest to hipoteza bardzo prawdopodobna. Nie jest wykluczone, że Łukasz pisał tę Ewangelię podczas pobytu ap. w

więzieniu w latach 61–63. Jako jej kontynuację pisał potem Dzieje Apostolskie. W tym przypadku Ewangelia św. Marka
byłaby jeszcze wcześniejsza.

Por. tamże, s. 282 n.

Por. tamże, s. 240.

Adv. Haer. III, 1,1.

Np. Wpływ Ewangelii Jana widoczny jest w pismach Ignacego Antiocheńskiego i Teofila Antiocheńskiego. W Egipcie

znajomość Ewangelii w pierwszej połowie II w. wynika ze znanego nam już Papirusu Rylandsa 457 (P52), pochodzącego z
tego właśnie czasu. W Rzymie ok. 150 filozof Justyn posługuje się Ewangelią Jana. Por, WNT, 555.

Należą do nich świadectwa Polikratesa z Efezu, Klemensa Aleksandryjskiego i najstarsze prologi łacińskie do Ewangelii –

por. tamże, s. 556–557.

Por. tamże, s. 558.

Na temat Ewangelii św. Jana – por. Zygmunt Poniatowski, Logos Prologu Ewangelii Janowej, Warszawa 1970.

Por. WNT, s. 560 n.

Tamże, s. 577–578.

Por. WNT, s. 301.

W kwestii biografii Łukasza – por. dane zawarte przy opisie Ewangelii Łukasza.

Należą do nich świadectwa Klemensa Rzymskiego, Polikarpa, Ireneusza, Tertuliana, Klemensa Aleksandryjskiego,

Euzebiusza z Cezarei i Hieronima – por. WNT, s. 304.

Z treści Dziejów Apostolskich wynika, że ich autor był człowiekiem wykształconym w kulturze greckiej, obeznanym z

medycyną
i jej terminologią, posługującym się identycznym językiem co autor Ewangelii Łukasza, towarzyszącym ap. Pawłowi w jego
podróżach – por. tamże, s. 305–308.

Por. SDABC, t. V, s. 234.69.40.

Prokuratorami tymi byli: Kaspius Fadus, Tyberiusz Aleksander, Ventidus Kumanus, Antoniusz Feliks (52–60), Porciusz

Festus (60–62), Albinus (62–64) i Gassjusz Florus (64–66) – por. tamże, s. 234. 69–71.

Por. WNT, s. 319.

Por. tamże, s. 320.