1
GROMADA VI-17
KRZEMIANY I GLINOKRZEMIANY
Gromada krzemianów i glinokrzemianów jest najliczniejsz
ą wśród minerałów - do niej
zalicza si
ę około 30% ogólnej liczby znanych minerałów. Krzemiany i glinokrzemiany
stanowi
ą około 75% objętości skorupy ziemskiej, przy czym najbardziej rozpowszechnioną
grup
ą są skalenia potasowe - ich udział w litosferze wynosi 40- 45% jej objętości. Za nimi idą
miki, pirokseny, amfibole i granaty. W stosunku do rozpowszechnionych pierwiastków
chemicznych głównymi kationami w krzemianach i glinokrzemianach s
ą K, Na, Ca, Mg, Fe.
Istotn
ą rolę odgrywa takŜe Al, który w strukturze minerałów moŜe występować zarówno jako
kation, jak równie
Ŝ jako cząstka składnikowa anionu kompleksowego.
Badania rentgenowsko- strukturalne ujawniły nast
ępujące wspólne cechy budowy
krzemianów i glinokrzemianów:
1. We wszystkich krzemianach liczba
koordynacyjna Si wzgl
ędem O wynosi 4.
Warunkuje
to
powstanie
anionu
kompleksowego (SiO
4
)
4-
, którego modelem
przestrzennym jest czworo
ścian umiarowy
(tetraedr) (rys.1).
Środek cięŜkości Si
4+
pokrywa si
ę ze środkiem geometrycznym
czworo
ścianu, a środki cięŜkości anionów
O
2-
lokalizuj
ą się w jego naroŜach. Anion
krzemotlenowy (tetraedr) (SiO
4
)
4-
stanowi
podstawowy element struktury krzemianów.
Wi
ązania krzemu z tlenem są mieszane
jonowo- kowalencyjne o ró
Ŝnym stopniu jonowości w minerałach o róŜnych strukturach i z
ró
Ŝnymi kationami.
2. Tetraedry krzemotlenowe mog
ą być pojedyncze, i wtedy łączą się one w strukturze
minerału poprzez kationy, ale mog
ą polimeryzować tworząc rozliczne ugrupowania anionowe
- zjawisko to nazywane jest kondensacj
ą tetraedrów krzemotlenowych, a polega na łączeniu
si
ę dwóch lub więcej jednakowych anionów kompleksowych (tetraedrów) w kompleksy
bardziej zło
Ŝone. Stopień kondensacji grup krzemotlenowych zaleŜy od stęŜenia tlenu w
stopie krzemianowym.
3. Glin w krzemianach mo
Ŝe być kationem, zajmując pozycje w pustkach oktaedrycznych
mi
ędzy tlenem, moŜe równieŜ wchodzić do tetraedrów (AlO
4
)
5-
zajmuj
ąc w strukturze
minerałów pozycje adekwatne do pozycji Si. Na przykład w kaolinicie Al
2
(Si
2
O
5
)(OH)
4
glin
jest kationem i ma liczb
ę koordynacyjną 6, natomiast w mikroklinie K(AlSi
3
O
8
) wchodzi do
kompleksu anionowego minerału i zajmuje tak
ą samą pozycję co krzem, tj. znajduje się w
centrum tetraedru. Minerały pierwszego typu nazywane s
ą krzemianami, drugiego - są ich
analogami i nazywane s
ą glinokrzemianami. Występują minerały, w których Al zajmuje
jednocze
śnie pozycje kationowe i anionowe, jak na przykład w muskowicie
KAl
2
(AlSi
3
O
10
)(OH)
2
. Kaolinit jest krzemianem glinu, mikroklin - glinokrzemianem K, a
muskowit - glinokrzemianem Al i K.
Rozmiar tetraedrów (AlO
4
)
5-
i ich konfiguracja s
ą odmienne, niŜ grup (SiO
4
)
4-
, charakter
wi
ązań chemicznych jest takŜe inny. Dlatego istnieje limit zastępowania Si
4+
← Al
3+
.
Ustalono,
Ŝe w tetraedrach glinokrzemianów nie więcej niŜ połowa Si moŜe zostać zastąpiona
przez Al. To znaczy,
Ŝe skrajne człony glinokrzemianów mogą być następujące: typu anortytu
Ca(Al
2
Si
2
O
8
), nefelinu Na(AlSiO
4
) itp.
4. Pomimo krzemotlenowych kompleksów anionowych w wielu krzemianach i
glinokrzemianach wyst
ępują aniony dodatkowe - OH
-
, (CO
3
)
2-
, (SO
4
)
2-
, (S
2
)
2-
, (BO
3
)
3-
,
Rys. 1. Modele tetraedru (SiO
4
)
2
(P
2
O
7
)
4-
i inne. Na przykład, w kaolinicie i muskowicie dodatkowymi anionami s
ą grupy
(OH)
-
.
Typy strukturalne kompleksów anionowych
Ró
Ŝnorodność struktur krzemianów jest praktycznie bezgraniczna. Jest to spowodowane
du
Ŝą liczebnością sposobów polimeryzacji (kondensacji) grup (SiO
4
)
4-
i (AlO
4
)
5-
z
tworzeniem kompleksów anionowych o ró
Ŝnej konfiguracji i wymiarach oraz róŜnorodnością
składu krzemianów i glinokrzemianów (około 60- 70 pierwiastków chemicznych ró
Ŝniących
si
ę rozmiarami jonów i charakterem realizowanych przez nie wiązań). W wyniku tego
geometria poł
ączeń kationów i ugrupowań anionowych moŜe być róŜnorodna. Dlatego
rozpatrzymy tylko podstawowe typy strukturalne anionów kompleksowych, które
charakteryzuj
ą najbardziej rozpowszechnione minerały. Za podstawę systematyki
krzemianów i glinokrzemianów przyjmuje si
ę stopień kondensacji anionów (SiO
4
)
4-
.
Krzemiany wyspowe zawieraj
ą w strukturze samodzielne aniony
kompleksowe (SiO
4
)
4-
. Tak
ą strukturą charakteryzują się na przykład
granaty R
3
R
2
(SiO
4
)
3
, oliwiny (Mg, Fe)(SiO
4
), topazy Al
2
(SiO
4
)F
2
.
Tetraedryczne ugrupowania krzemotlenowe poł
ączone są kationami.
Krzemiany grupowe zawieraj
ą aniony kompleksowe (Si
2
O
7
)
6-
. Grupy
(SiO
4
)
4-
polimeryzuj
ą i łączą w pary przez wspólny wierzchołek - atom
tlenu, w sumie uzyskuje si
ę anion kompleksowy (Si
2
O
7
)
6-
. Za przykład
mo
Ŝe słuŜyć hemimorfit Zn
4
(Si
2
O
7
)(OH)
2
·H
2
O. Minerały z podobnymi
kompleksami anionowymi nazywaj
ą się krzemianami grupowymi.
Wyst
ępują minerały (np. epidot, wezuwian) w strukturze których obecne
s
ą grupy (SiO
4
)
4-
i (Si
2
O
7
)
6-
. Nazywane s
ą one krzemianami grupowymi
zawieraj
ącymi inny anion krzemianowy.
Krzemiany pierścieniowe wyró
Ŝniają się obecnością w strukturze odosobnionych pierścieni
krzemotlenowych lub glinokrzemotlenowych. Mog
ą one być trój-, cztero- i sześcioboczne.
Wyró
Ŝniono teŜ struktury zawierające podwójne pierścienie cztero- i sześcioboczne. Tylko
nieliczne z nich maj
ą znaczenie skałotwórcze lub są zaliczane do surowców mineralnych.
Przykład minerałów: eudialit (Na,Ca,Fe)
6
Zr(Si
3
O
9
)
2
(OH,Cl) z kompleksem trójbocznym,
dioptaz Cu(Si
6
O
18
)
·6H
2
O - z anionem sze
ściobocznym.
3
Krzemiany łańcuchowe zawieraj
ą aniony krzemotlenowe powiązane w łańcuchy. Jest to
liczna grupa minerałów. Najbardziej prostym i najcz
ęściej spotykanym łańcuchem jest
ła
ńcuch piroksenowy. Jest on nieskończony, jak widać na rysunku, period powtarzalności - to
dwa tetraedry, st
ąd ogólny wzór anionu (Si
2
O
6
)
4-
. Typowym przedstawicielem krzemianów
ła
ńcuchowych jest diopsyd CaMg(Si
2
O
6
).
Krzemiany wstęgowe charakteryzuj
ą się
obecno
ścią w strukturze wstęg utworzonych
wskutek kondensacji dwóch ła
ńcuchów. Jest to
liczna
grupa
minerałów.
Najbardziej
rozpowszechnion
ą w krzemianach jest tak
zwana
wst
ęga amfibolowa. Jest ona
niesko
ńczona i utworzona z dwóch łańcuchów
piroksenowych. Mówi si
ę Ŝe łańcuch pirokse-
nowy
jest
to
ła
ńcuch pojedynczy, a
amfibolowy
podwójny.
We
wst
ędze
amfibolowej period powtarzalno
ści odpowiada jednemu pierścieniowi tetraedrów.
Przykładami minerałów z takim anionem kompleksowym jest tremolit Ca
2
Mg
5
(Si
4
O
11
)
2
(OH)
2
lub Ca
2
Mg
5
(Si
8
O
22
)(OH)
2
.
Krzemiany warstwowe cechuj
ą się obecnością w strukturze
warstwowego anionu kompleksowego. Najbardziej wa
Ŝnym
elementem w ich strukturze s
ą warstwy kaolinitowe, dlatego Ŝe
s
ą one obecne w większości mik, minerałów ilastych,
serpentynitów. W warstwach kaolinitowych tetraedry le
Ŝą
swoimi podstawami w jednej płaszczy
źnie, ich wierzchołki są
obrócone w jedn
ą stronę, a najprostszym wielokrotnie
powtarzalnym elementem jest sze
ścioczłonowy pierścień
(Si
2
O
5
)
2-
lub podwojony (Si
4
O
10
)
4-
. Przykładami minerałów
zawieraj
ących
tak
ą
grup
ę
anionow
ą
jest
kaolinit
Al
2
(Si
2
O
5
)(OH)
4
, talk Mg
3
(Si
2
O
5
)
2
(OH)
2
,
lub Mg
3
(Si
4
O
10
)(OH)
2
.
Krzemiany przestrzenne charakteryzuj
ą się strukturami
trójwymiarowymi utworzonymi z (SiO
4
)
4-
tetraedrów. W
nich
tetraedry
s
ą połączone wszystkimi swoimi
wierzchołkami z tetraedrami s
ąsiednimi, tworząc w ten
sposób niesko
ńczoną budowlę przestrzenną z duŜymi
„pustkami”. Geometria i charakter ugrupowa
ń mogą być
liczne z wyniku ró
Ŝnej orientacji tetraedrów w stosunku do
siebie.
Je
Ŝeli wszystkie tetraedry obsadzone są przez Si,
takie struktury odpowiadaj
ą rozlicznym modyfikacjom
krzemionki.
Je
Ŝeli
cz
ęść
tetraedrów
w
takim
4
krzemotlenowym karkasie jest zaj
ęta przez Al, będą to glinokrzemiany przestrzenne. Jako
przykład glinokrzemianów ju
Ŝ wymieniliśmy mikroklin, anortyt, nefelin i wskazywaliśmy, Ŝe
nie wi
ęcej niŜ połowa tetraedrów moŜe być zajęta przez Al.
S
ą to główne ugrupowania tetraedrów w krzemianach i glinokrzemianach, a liczba
minerałów tej gromady jest znaczna. Wyst
ępuje jeszcze wiele krzemianów o strukturze
niewyja
śnionej. Badania rentgenowsko-strukturalne doprowadzają do odkrycia coraz to
nowych struktur w
śród krzemianów i glinokrzemianów.
Systematyka
Systematyka krzemianów i glinokrzemianów odbywa si
ę według ich struktur. Za
podstaw
ę systematyki krzemianów i glinokrzemianów przyjmuje się stopień kondensacji
anionów (SiO
4
)
4-
. W ten sposób wyró
Ŝnia się 7 klas: wyspowe, grupowe, pierścieniowe,
ła
ńcuchowe, wstęgowe, warstwowe, przestrzenne.
klasa i typ anionu
przykłady
1
Krzemiany wyspowe: (SiO
4
)
4-
oliwin Mg
2
(SiO
4
), cyrkon Zr(SiO
4
), grossular Ca
3
Al
2
(SiO
4
)
3
,
kyanit Al
2
(SiO
4
)O, topaz Al
2
(SiO
4
)F
2
2
Krzemiany grupowe: (Si
2
O
7
)
6-
hemimorfit Zn
4
(Si
2
O
7
)(OH)
2
⋅
H
2
O,
wezuwian Ca
10
Mg
2
Al
4
(SiO
4
)(Si
2
O
7
)
2
(OH)
4
3
Krzemiany pier
ścieniowe:
(Si
3
O
9
)
6-
, (Si
4
O
12
)
8-
(Si
6
O
18
)
12-
,
(Si
8
O
20
)
8-
, (Si
12
O
30
)
12-
katapleit Na
2
Zr(Si
3
O
9
)
⋅
2H
2
O,
schörl NaFe
2+
3
Al
6
(BO
3
)
3
(Si
6
O
18
)(OH)
4
,
beryl Be
3
Al
2
(Si
6
O
18
),
kordieryt (Mg,Fe)
2
Al
3
(AlSi
5
O
18
)
4
Krzemiany ła
ńcuchowe: (Si
2
O
6
)
4-
diopsyd CaMg(Si
2
O
6
), jadeit NaAl(Si
2
O
6
),
egyrin NaFe(Si
2
O
6
), spodumen LiAl(Si
2
O
6
)
5
Krzemiany wst
ęgowe: (Si
8
O
22
)
12-
tremolit Ca
2
Mg
5
(Si
8
O
22
)(OH)
2
,
glaukofan Na
2
Mg
3
Al
2
(Si
8
O
22
)(OH)
2
6
Krzemiany warstwowe: (Si
4
O
10
)
4-
serpentyn Mg
3
(Si
2
O
5
)(OH)
4
, kaolinit Al
2
(Si
2
O
5
)(OH)
4
,
talk Mg
3
(Si
4
O
10
)(OH)
2
, flogopit KMg
3
(AlSi
3
O
10
)(OH,F)
2
7
Krzemiany przestrzenne
kwarc SiO
2
, mikroklin K(AlSi
3
O
8
), albit Na(AlSi
3
O
8
),
nefelin Na
3
K(AlSiO
4
)
4
, sodalit Na
4
(AlSiO
4
)
3
Cl,
stilbit NaCa
2
(Al
5
Si
13
O
36
)
⋅
14H
2
O, chabazyt Ca(Al
2
Si
4
O
12
)
⋅
6H
2
O,
analcym Na(AlSi
2
O
6
)
⋅
H
2
O, natrolit Na
2
(Al
2
Si
3
O
10
)
⋅
2H
2
O
KLASA I. KRZEMIANY WYSPOWE
W
śród krzemianów jest to najliczniejsza grupa minerałów. Krzemiany tej klasy
charakteryzuj
ą się rozmaitym składem chemicznym – występują w nich następujące
pierwiastki chemiczne: Mg, Fe, Ca, Mn, Ti, Al, TRz, Th, Zr i inne.
Do minerałów skałotwórczych oraz najbardziej rozpowszechnionych w przyrodzie
zaliczane s
ą oliwiny, granaty, kyanit, tytanit, cyrkon.
Szczegóły krystalochemiczne minerałów klasy krzemianów wyspowych okre
śla się:
1) obecno
ścią w ich strukturze anionów kompleksowych (SiO
4
)
4-
,
2) obecno
ścią kationów o koordynacji oktaedrycznej (promień jonowy waha się od
0,060 do 0,080 nm- Ti
4+
- 0,064; Fe
3+
- 0,067; Nb
5+
- 0,069; Mg
2+
- 0,078, Fe
2+
- 0,082, według
W.M Goldmischta), głównymi w
śród nich są Mg i Fe. Oprócz wymienionych kationów duŜą
rol
ę (ale nie we wszystkich, lecz w niektórych krzemianach wyspowych) odgrywają kationy o
liczbie koordynacyjnej 8 (oraz >8)- Ca
2+
(0,108 nm), Na
+
(0,098 nm), Ce
3+
(0,118 nm). Ich
poliedry koordynacyjne s
ą niewspółmierne z oktaedrami czy tetraedrami. Struktura takich
minerałów, z małym wyj
ątkiem (grossular), jest mniej kompaktowa.
Cech
ą charakterystyczną jest to, Ŝe Al w krzemianach wyspowych zawsze zajmuje
pozycje oktaedryczne i jest w tych krzemianach kationem.
5
Ró
Ŝnorodność kationów, róŜne promienie oraz cechy doprowadzają do komplikacji
struktur krzemianów wyspowych i cz
ęsto do wchodzenia w ich struktury anionów
dodatkowych: F
-
i (OH)
-
. Aniony dodatkowe s
ą charakterystyczne dla krzemianów w skład
których wchodz
ą grupy (SiO
4
)
4-
i glin jako kation- np., topaz Al
2
(SiO
4
)F
2
, kyanit Al
2
(SiO
4
)O.
W
śród krzemianów wyspowych wyróŜnia się dwie grupy:
grupa 1. Proste krzemiany wyspowe;
grupa 2. Krzemiany wyspowe zawieraj
ące inny anion.
Krótka charakterystyka wybranych minerałów
grupa 1. Proste krzemiany wyspowe
grupa oliwinu A
2
2+
SiO
4
, gdzie A
2+
= Fe, Mg, Mn, Ni.
Najbardziej rozpowszechnione s
ą człony szeregu izomorficznego forsteryt-fajalit, przy czym
cz
ęściej spotykane są odmiany magnezowe. Odmiany zawierające Mn, Ni są bardzo rzadkie.
Jest to grupa minerałów tworz
ących ciągły szereg izomorficzny od forsterytu Mg
2
(SiO
4
) do
fajalitu Fe
2
(SiO
4
).
Występowanie: Magnezowy oliwin – forsteryt - jest wa
Ŝnym minerałem skałotwórczym
wi
ększości ultramafitów (dunity, oliwinity, perydotyty, pikrity, kimberlity), a takŜe wielu
mafitów (gabra oliwinowe, noryty, bazalty, dolerity, diabazy). Forsteryt jest typowym
minerałem skał metamorficznych, tworz
ącym się przewaŜnie przy metamorfizmie
regionalnym lub kontaktowym po dolomitach zkrzemionkowanych. Jest minerałem
charakterystycznym dla marmurów i kalcyfirów Archaiku; jest tak
Ŝe jednym z głównych
minerałów skałotwórczych skarnów magnezowych.
śelazisty oliwin – fajalit - w skałach magmowych spotykany jest dosyć rzadko,
przewa
Ŝnie w zawierających kwarc wulkanitach (diabazy kwarcowe, dacyty i inne kwaśne
lawy i ich tufy, kwa
śne szkła wulkaniczne - obsydiany, trachyty) i plutonitach (granity
rapakiwi, niektóre pegmatyty granitowe, sjenity kwarcowe, gabroidy alkaliczne).
Forsteryt zwykle tworzy asocjacje z kalcytem, zielonym lub bezbarwnym flogopitem,
magnetytem, spinelem (czarnym lub ró
Ŝowym), chondrodytem Mg
5
(SiO
4
)
2
F
2
.
Oliwiny s
ą nie tylko minerałami skałotwórczymi skorupy ziemskiej, ale takŜe są
pospolitymi komponentami meteorytów.
W procesach hydrotermalnych forsteryt i oliwiny magnezowe łatwo poddaj
ą się
hydrolizie i zast
ępowane są przez serpentyn i talk. Schematycznie te reakcje moŜna zapisać w
nast
ępujący sposób:
4Mg
2
(SiO
4
) + H
2
O + 5CO
2
= Mg
3
(Si
4
O
10
)(OH)
2
+ 5MgCO
3
,
lub 2Mg
2
(SiO
4
) + 2H
2
O + CO
2
= Mg
3
(Si
4
O
10
)(OH)
4
+ MgCO
3
.
W Polsce ubogie w Fe odmiany forsterytu obecne s
ą w marmurach dolomitowych Rędzin
koło Kamiennej Góry (Dolny
Śląsk), bazaltów dolnośląskich okolic Lubania i Lwówka.
Relikty oliwinów stwierdzono tak
Ŝe w skałach serpentynowych okolic Ząbkowic Śląskich.
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów, skupienia - zwykle spotykane w
agregatach ziarnistych, dobrze wykształcone kryształy bardzo rzadko wyst
ępują w pustkach
lub jako wtr
ącenia w skalach metamorficznych;
Twardość- 6.5-7, kruchy, łupliwość- niewyra
źna (010), rzadziej (100), przełam- często
muszlowy; Gęstość: 3,27- 4,2 (wzrasta wraz ze wzrostem zawarto
ści FeO);
Barwa- odmiany Mg- od bezbarwnych, do zabarwionych na
Ŝółtawo, zielonkawo, wraz ze
wzrostem zawarto
ści Fe zwiększa się intensywność zabarwienia od barwy oliwkowo-zielonej
do brunatnej, połysk- szklisty, tłustawy;
Występowanie- szeroko rozpowszechnione (typy skał) - patrz opis powy
Ŝej;
6
Fajalit w świecie: USA- St.Peters Dome area, koło Pikes Peak, ElPaso Co., Colorado; Obsidian Cliff,
Yellowstone National Park, Wyoming i Coso Hot Springs, Inyo Co., California; Kanada- Blue Bell mine,
Riondel, British Columbia; Niemcy- Brocken massif, Harz Mountains; Norwegia- Raftsund; Grenlandia-
Skaergaard i Ilímaussaq intrusions.
Forsteryt- Włochy- Monte Somma i Vesuvius, Campania; Finlandia- Ojamo, Lohja; Norwegia- Møre og
Ramsdel; Rosja- du
Ŝe kryształy masyw Kowdor, półwysep Kolski, Złatoust i góra Itkuł, Ural; Niemcy- Eifel
district; USA- Peridot Mesa, 4 km od San Carlos, Gila Co. i Buell Park, Apache Co., Arizona; kryształy
jubilerskiej jako
ści- Sapat, 24 km N-E od Naran, N-W Frontier Province, Pakistan; Kingiti, Tanzania; Island of
Zabargad (Zabirget lub St,Jons), morze Czerwone, Egipt.
w Polsce: patrz opis powy
Ŝej.
Zastosowanie: Oliwinity wykorzystywane s
ą jako surowiec ogniotrwały, przezroczyste
odmiany oliwinu o barwie zielonej (chryzolit) wykorzystywane s
ą jako kamienie jubilerskie.
Grupa granatu A
3
B
2
(SiO
4
)
3
, gdzie A = Ca, Fe
2+
, Mg, Mn
2+
, B = Al, Cr
3+
, Fe
3+
, Mn
3+
,
Ti, V
3+
, Zr. Si jest zastępowany głównie przez Al, Fe
3+
.
Jest to obszerna grupa minerałów o ogólnym wzorze krystalochemicznym A
3
B
2
(SiO
4
)
3
.
Wyró
Ŝnia się następujące główne podgrupy granatów według zawartości w ich składzie
kationów w pozycji A i B:
1) wapniowe- uwarowit, grossular, andradyt -
ugrandyty
;
2) glinowe- pirop, almandyn, spessartyn -
piralspity
, do nich tak
Ŝe moŜna zaliczyć
grossular (on kwalifikuje si
ę do obydwu podgrup);
3) tytanowe- Ti odmiany andradytu (melanit i schorlomit, morimotoit),
4) cyrkonowe – kimzeyit.
Wszystkie granaty tworz
ą dobrze wykształcone kryształy o postaciach 12-ścianów
rombowych i 24-
ścianów deltoidowych lub ich kombinacji. Charakteryzują się połyskiem
szklistym i wysok
ą twardością (6,5-7,5). Najbardziej rozpowszechnione granaty, ich barwa i
typy genetyczne skał przedstawione s
ą w tabeli.
minerał
barwa
typ skał
grossular
biała, zielona, ró
Ŝowa, jasno-
br
ązowa
skarny
andradyt
ciemno- br
ązowa, czarna
skarny
uwarowit
szmaragdowo- zielona
chromity w oliwinitach
melanit,
schorlomit
ciemno-br
ązowa, czarna
alkaliczne skały nefelinowe,
skarny (melanit)
almandyn
czerwono- fioletowa,
malinowa
łupki, gnejsy, pegmatyty
spessartyn
ró
Ŝowa
łupki, gnejsy, pegmatyty
pirop
bordowo- czerwona
kimberlity, bazalty, gnejsy,
eklogity
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- regularny, pokrój kryształów- 12-
ściany rombowe, 24-ściany
deltoidowe, skupienia- ziarniste, zbite;
Twardość- 6.5-7.5 (kruche), łupliwość- nie wykazuje (oddzielno
ść wg (110)), przełam-
nierówny, muszlowy;
Barwa- w zale
Ŝności od składu chemicznego (patrz tabelę), połysk- szklisty, tłusty;
Geneza oraz minerały współwystępujące- patrz tabela.
Występowanie- w świecie: bardzo rozpowszechnione.
w Polsce: Pirop jest znany z zserpentynizowanych perydotytów i serpentynitów Bystrzycy
Górnej na Dolnym
Śląsku, granaty szeregu pirop-almandyn są obecne w eklogitach i
granulitach Gór
ŚnieŜnickich i Sowich na Dolnym Śląsku. Almandyny występują w skałach
7
metamorficznych Gór Sowich, w pegmatytach (okolic Lubachowa), łupkach krystalicznych
Karkanoszy i Tatr. Znaczne ilo
ści występują w bałtyckich piaskach plaŜowych. Spessartyn
stwierdzono w pegmatytach Wilczej Por
ęby, w granitoidach Chwałkowa koło Sobotki.
Granaty szeregu grossular-andradyt wyst
ępują w rodingitach z Nasławic i Jordanowa,
skarnach masywu Strzeli
ńskiego, wśród skał metamorficznych ŚnieŜnika Kłodzkiego.
Uwarowit w Polsce jest znany z łomu nefrytu w Glinicy koło Jordanowa.
Zastosowanie: Przezroczyste, ładnie zabarwione odmiany granatów s
ą wykorzystywane jako
kamienie szlachetne, odmiany pospolite, głównie almandyn, pirop, spesartyn, stanowi
ą
surowiec dla przemysłu materiałów
ściernych.
Hydrogranaty (hibschit i katoit) Ca
3
Al
2
(SiO
4
)
3-x
(OH)
4x
(obydwa gatunki nale
Ŝą do
szeregu izomorficznego grossular-hydrogrossular).
Hydrogranaty charakteryzuj
ą się obecnością podstawień (SiO
4
)
4-
przez (OH)
4
4-
. Takie
podstawienia izomorficzne w nieznacznych ilo
ściach występują praktycznie we wszystkich
granatach. Hydrogranaty zawieraj
ące w swoim składzie znaczną ilość grup (OH) naleŜą do
szeregu izomorficznego grossular-hydrogrossular. Hydrogranaty cz
ęsto występują w formie
idiomorficznych ziaren lub stanowi
ą składniki skrytokrystalicznych agregatów, w skład
których wchodz
ą granaty i wezuwian. Występują w skałach metasomatycznych wapienno-
krzemianowych oraz w
śród produktów hydrotermalnego przeobraŜenia skał magmowych w
temperaturze 200-400
°
C przy du
Ŝym ciśnieniu H
2
O. Wykazuj
ą takie same cechy fizyczne co
granaty.
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- regularny, pokrój kryształów- o
śmiościany, 12-ściany rombowe, 24-
ściany deltoidowe oraz kombinacje tych postaci prostych, skupienia- ziarniste, zbite;
Twardość- 6-7, łupliwość- nie okazuje, przełam- nierówny;
Barwa- bezbarwne, zielonkawe,
Ŝółtawe, róŜowawe, cieliste, połysk- szklisty;
Inne cechy rozpoznawcze-
Geneza - w marglach wapniowych (Marianska Hora, Czechy), w zeolito-kalcytowych
skałach, zmetamorfizowanych marglach (Hatrurim, Izrael), rodingitach (Nasławice, Polska),
jako minerał hydrotermalny w pustkach potoków law fonolitowych;
minerały współwystępujące- kwarc, tremolit, gips (Czechy); kalcyt, aragonit, wateryt,
portlandyt (Izrael); grossular-andradyt, wezuwian, diopsyd, zoisyt, prehnit (rodingity);
gehlenit, portlandyt, apofillyt, chabazyt, granat, wollastonit, gips, kalcyt, kwarc, hematyt
(lawy fonolitowe).
Cyrkon ZrSiO
4
W niektórych typach złó
Ŝ spotykane są odmiany cyrkonu zawierające róŜne domieszki
izomorficzne (Th, Ce, Hf, Nb, Ta, Al), czasem domieszki te s
ą znaczne. Cyrkon krystalizuje
zwykle w postaci idealnie rozwini
ętych tetragonalnych słupów, wykazujących cechy
typomorficzne- w bardziej alkalicznych skałach tworz
ą się kryształy krótko-słupowe, w
skałach kwa
śnych- długo-słupowe. Połysk na ścianach kryształów- diamentowy. Zabarwiony
w ró
Ŝne odcienie brązu. Twardość- 7-8.
Spotykany jest w skałach magmowych, najcz
ęściej w sjenitach nefelinowych oraz
pegmatytach alkalicznych. Radioaktywne odmiany cyrkonu spotykane s
ą w pegmatytach
granitowych. Zwykle spotykany jest tak
Ŝe w albitytach. Jest bardzo wytrzymały na
wietrzenie, dosy
ć cięŜki i dlatego kumuluje się w piaskach. Koncentracje przemysłowe (złoŜa
okruchowe) charakterystyczne s
ą dla piaszczystych skał osadowych (tak zwane piaski
cyrkonowe).
Przezroczyste odmiany czerwone,
Ŝółte są kamieniami drogocennymi.
8
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- tetragonalny, mo
Ŝe być metamiktyczny,
pokrój kryształów- słupkowy, bipiramidalny, izometryczny, tabliczkowy; skupienia- ziarniste,
ziemiste;
Twardość- 7.5 (kruchy), łupliwość- niewyra
źna według (100), przełam- muszlowy;
Barwa- bezbarwny,
Ŝółty, czerwonawy do pomaranczowo-czerwonego, zielonkawy,
niebieskawy, br
ązowy, połysk- szklisty, diamentowy, tłusty;
Inne cechy rozpoznawcze- metamiktyczny wykazuje radioaktywno
ść, termoluminescencję,
katodoluminescencj
ę, moŜe wykazywać fluorescencję pod UV.
Geneza- jako minerał akcesoryczny skał magmowych i metamorficznych, kryształy o du
Ŝych
rozmiarach mo
Ŝna spotkać w pegmatytach i karbonatytach, gromadzi się w aluwiach,
minerały współwystępujące- skalenie potasowe, amfibole, biotyt, kwarc.
Występowanie:
w
świecie: minerał szeroko rozpowszechniony, ale ładne, duŜe kryształy są rzadkie; Norwegia- Lavrik i
Hakedal; Finladnia- Sillinjärvi; Niemcy- Sibnitz, Saxony; Rosja- Miass, Ilmeny Mt., Ural; USA- Deer Hill,
Orange Co. i Fine, St.Lavrence Co., New York; blisko Franklin, Sussex Co., New Jersey; blisko Green River,
Henderson Co., North Caroline, blisko Pikes Peak, El Pasco Co., Colorado; Kanada- Turner’s Island, Lake
Clear oraz Kuethl Lake, Renfrew Co., Ontario; Sri Lanka- Matura i Saffragam districts; Madagaskar-
Mt.Ampanobe, blisko Fianarantsoa, i Itrongahy, blisko Betroka; Mozambik- Teete; du
Ŝe kryształy znajdowane
w Australii- Mud Tank, Valley Bore.
w Polsce: jest akcesorycznym składnikiem granitów i innych skał magmowych. Wi
ększe
osobniki znaleziono w
Ŝyle pegmatytowej na wzgórzu Skalna Brama oraz w pegmatytach
granitowych w pobli
Ŝu ujścia potoku Bystroń do Szklarki koło Szklarskiej Poręby. Częsty
składnik pla
Ŝowych piasków bałtyckich.
Wykorzystywanie- do produkcji metalicznego cyrkonu i jego zwi
ązków. Wykorzystywany w
przemy
śle materiałów ogniotrwałych i odlewnictwie. Ładnie zabarwione odmiany cenione
jako kamienie szlachetne.
grupa 2. Krzemiany wyspowe zawierające inny anion.
Grupa kyanitu (dystenu). Do tej grupy naleŜą dwa krzemiany wyspowe o róŜnej
strukturze – kyanit Al
2
(SiO
4
)O i andaluzyt AlAl(SiO
4
)O, a tak
Ŝe krzemian łańcuchowy-
syllimanyt Al(AlSiO
5
).
W kyanicie cały Al rozmieszczony jest w pozycjach oktaedrycznych (oktaedrach tlenowych),
w andaluzucie połowa Al znajduje si
ę w niezwykłym okrąŜeniu (5), a w sillimanycie połowa
rozmieszczona jest w tetraedrach. W tej
Ŝe kolejności obniŜa się gęstość minerałów, dlatego Ŝe
im wi
ększa jest liczba koordynacyjna atomu, tym gęściej jest on upakowany w strukturze
minerału mi
ędzy anionami (tlenami). TakŜe zmniejsza się ciśnienie przy którym te minerały
s
ą stabilne: im większe ciśnienie, tym bardziej kompaktowe są struktury i odwrotnie.
Kyanit spotykany w postaci wydłu
Ŝono-tabliczkowych kryształów (tw. 7 wzdłuŜ i 5-6 w
poprzek). Andaluzyt spotykany jest w kryształach słupkowych – ró
Ŝowych, zielonych i
szarych, sillimanyt- w postaci bezbarwnych igiełek.
Tworz
ą się one w wyniku metamorfizmu na skutek przeobraŜeń podczas wzrostu
ci
śnienia i T skał bogatych w Al
2
O
3
, na przykład w łupkach mikowych (muskowitowych).
Najpierw tworzy si
ę sillimanyt lub andaluzyt. Przy jeszcze większym ciśnieniu pojawia się
kyanit. Dlatego w łupkach krystalicznych czasem spotykane s
ą paramorfozy kyanitu po
andaluzycie jako
świadectwo wzrostu ciśnienia w trakcie metamorfizmu doprowadzającego
do
przekształce
ń polimorficznych. (wykorzystywane przy produkcji materiałów
ogniotrwałych, w metalurgii i przemy
śle ceramicznym).
9
Kyanit Al
2
(SiO
4
)O
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- trójsko
śny, pokrój kryształów- płytkowe, tabliczkowe, typowe są
kryształy wygi
ęte i bliźniaki, skupienia- ziarniste, promieniste, zbite;
Twardość- 5.5
║[001], 7║[100], łupliwość- doskonała wg (100), dobra wg (010), przełam-
drzazgowy;
Barwa- biały, niebieski, szary, rzadziej zielonkawy,
Ŝółtawy, róŜowawy, czarny, połysk-
szklisty, perłowy;
Geneza- metamorficzny (gnejsy, łupki), pegmaty i
Ŝyły kwarcowe,
minerały współwystępujące- staurolit, sillimanit, andaluzyt, talc, almandyn, korund;
Występowanie:
w świecie: Austria- Mt.Greiner, Zillertal, Tirol; Szwajcaria- Alpe Sponda, Pizzo Forno i Alpe
Campolungo, Tessin; Włochy- Pfitschtal, Tretino-Alto Adige; Norwegia- Röros; Rosja- blisko Ekatierinburga,
Ural Mt.; Ełowyj, Klavoloke, Karelia; Kenia- Sultan Hamud, Machakos district; Brazilia- Minas Gerais; USA-
Lyme, Grafton Co., New Hampshire; Judd’s Bridge, Litchfield Co., Connecticut; Darby, Delaware Co.,
Pennsylvania; Willis Mt., Buckingham Co., Virginia.
w Polsce: w skałach metamorficznych Sudetów. Pojawia si
ę w granulitach Gór Sowich, w
eklogitach Nowej Wsi i Jaworka Górnego pod
ŚnieŜnikiem koło Bystrzycy. Dość
rozpowszechniony w
śród minerałów cięŜkich piasków i piaskowców, np. w piaskach
złotono
śnych dawniej eksploatowanych w okolicy Złotoryji.
Zastosowanie- wyrób materiałów ogniotrwałych i kwasoodpornych, przezroczyste kryształy
u
Ŝywane jako kamienie ozdobne.
Andaluzyt AlAl(SiO
4
)O
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- słupkowe, skupienia- ziarniste,
włóknisto-promieniste, zbite, pr
ęcikowe;
Twardość- 6.5-7.5 (kruchy), łupliwość- dobra wg (110), niewyra
źna wg (100), przełam-
nierówny, czasem muszlowy;
Barwa- biały, czerwonawoszary, br
ązowy, zielony, róŜowawy, połysk- szklisty, perłowy;
Inne cechy rozpoznawcze- andaluzyt zawieraj
ący wrostki substancji węglistych i wykazujący
na przekroju charakterystyczny wzór krzy
Ŝa nosi nazwę chiastolitu; wykazuje on
luminescencj
ę zieloną lub Ŝółtozieloną;
Geneza- metamorficzny (gnejsy, łupki mikowe, rogowce), rzadziej spotykany w pegmatytach,
granitach, minerały współwystępujące- kyanit, sillimanit, kordieryt, korund, kwarc, turmalin,
granaty, miki;
Minerały podobne- turmalin;
Występowanie:
w świecie: Hiszpania- Hornachuelos, blisko Córdoba, Córdoba Province; Austria- Lisens Alp, Selraintal,
Tirol; Niemcy- Gefrees, Bodenmais oraz w wielu innych miejscach w Bawarii; USA- Lancaster, Worcester Co.,
Massachusetts; Leiperville, Delaware Co, Pennsylvania; Custer, Custer Co., South Dakota; Australia- Mt.
Howden, Bimbowrie; Sri Lanka- Nawalapitiya; Brazylia- kryształy jubilerskiej jako
ści Santa Tersa district,
Espírito Santo;
w Polsce: do
ść pospolity w hornfelsach związanych z granitami Karkanoszy, Strzegomia i
skał kłodzko-złotostockich intruzji magmowych oraz łupków krystalicznych strefy Niemczy i
Kamie
ńca Ząbkowickiego, w gnejsach i pegmatytach Gór Sowich;
Zastosowanie- materiały ogniotrwałe i kwasoodporne, czasem jako kamie
ń ozdobny.
Sillimanit Al(AlSiO
5
)
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
10
Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- igiełkowy, skupienia- włókniste,
spil
śnione, zbite;
Twardość- 6-7 (kruchy), łupliwość- doskonała wg (010), przełam- nierówny;
Barwa- , bezbarwny,
Ŝółtoszary, jasnoniebieski, szarozielony, czerwonawy, biały, rysa- biała,
połysk- szklisty, jedwabisty;
Inne cechy rozpoznawcze-
Geneza- metamorficzny (łupki, gnejsy), kontaktowo-metamorficzny (rogowce), minerały
współwystępujące- andaluzyt, kyanit, skalenie potasowe, almandyn, kordieryt, biotyt, kwarc;
Minerały podobne- kyanit, mullit;
Występowanie:
w
świecie: Austria- Lisens Alp, Selraintal, Tirol; Czechy- Marsová; Niemcy- Bodenmais, Bavaria;
Francja- Pongibaud, Auvergne; USA- Chester, blisko Saybrook, Middlesex Co., i blisko Norwich, New London
Co., Connecticut; Chester, Delaware Co., Pennsylvania; Monroe, Orange Co., New York; Sri Lanka- kryształy
jubilerskiej jako
ści Okkampitiya, Ratnapura, Deniyaya oraz Balangoda districts; Antarktyka- Christmas Point,
Enderby Land;
w Polsce: w paragnejsach i migmatytach Gór Sowich, w niektórych łupkach
łyszczykowych Gór Złotych i w gnejsach izerskich. Gnejsy zasobne w sillimanit wystepuj
ą w
miejsowo
ściach Zimnydół i Dobroszów koło Strzelina. Obecny jest równieŜ w łupkach
granatowo-sillimanitowo-biotytowych, w gnejsach i tonalitach północnej wyspy krystalicznej
Tatr;
Zastosowanie- materiały ogniotrwałe, izolatory, czasami jako kamie
ń ozdobny.
Topaz Al
2
SiO
4
(F,OH)
2
Krystalizuje w układzie rombowym. Charakterystyczne s
ą kryształy słupkowe z rysami
wzdłu
Ŝ ścian słupa oraz z doskonałą poprzeczną łupliwością wzdłuŜ ścian dwuścianu
(pinakoidu) {001}. Rzadziej spotykany w agregatach promienistych i nieforemnych. Połysk
mocny, szklisty. Kryształy przezroczyste, bezbarwne, niebieskie, jasno-
Ŝółte, róŜowe, często
barwa rozmieszcza si
ę sektorowo, strefowo, plamiście.
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- krótko- i długo-słupkowe kryształy z
pionowymi zbru
ŜdŜeniami, skupienia- ziarniste, promieniste;
Twardość- 8, łupliwość- doskonała wg (001), przełam- muszlowy, nierówny;
Barwa- bezbarwny,
Ŝółty, złocistoŜółty, róŜowy, niebieski, czerwony, fioletowy, zielonkawy,
br
ązowawy, połysk- szklisty;
Inne cechy rozpoznawcze- twardy, wykazuje luminescencj
ę złocistoŜółtą, kremową, zieloną;
Geneza- w
Ŝyłach i pustkach w granitach, pegmatytach granitowych, ryolitach, w grejzenach,
utworach wysokotemperaturowych hydroterm., minerały współwystępujące- turmalin, beryl,
mikroklin, albit, fluoryt, kwarc, kasyteryt;
Minerały podobne - fenakit, beryl;
Występowanie:
w
świecie: Rosja- Murzinka, Ural; Adun-Czylon i Borszczewocznyj grzbiet, Nerczinsk, Syberia; Niemcy-
Schneckenstein, Saxony; Chiny- Xilingeleimeng, Inner Mongolia; Pakistan- Ghundao Hill, blisko Katlang,
Mardan district oraz Skardu i Gilgit districts; Birma- Mogok district, Myanmar; Japonia- Tanokamiyama, Shiga
Prefecture; Naegi district, Gifu Prefecture; Brazylia- Ouro Preto i Virgem da Lapa, Minas Gerais; USA- Devils
Head, Douglas Co., Colorado; Thomas Range, Juab Co., Utah; Lord’s Hill, Stoneham, Oxford Co., Maine;
Baldface Mt., Carroll Co., New Hampshire; Ramona, San Diego Co., California, Streeter, Mason Co., Texas;
Meksyk- Tepetate, San Luis Potosí; Zimbabwe- St. Anne’s mine, Miami district; Mozambik- Alto Ligonha;
Namibia- Klein Spitzkopje; Nigeria- Jos district; Ukraina- Woły
ń;
w Polsce: w strefach kontaktowych granitognejsów izerskich na Pogórzu Izerskim, z
pegmatytów granitu strzegomskiego, z granitu Karkonoszy (okolice Michałkowice koło
Szklarskiej Por
ęby, na Garbach Izerskich) i z granitów strzelińskich. Stanowi 40% jasnej
11
skały kwarcowo-topazowej koło wioski Wysoki Kamie
ń w pobliŜu Mirska na Dolnym
Śląsku;
Zastosowanie - do wytwarzania materiałów ogniotrwałych, jako kamie
ń szlachetny.
Staurolit (Fe
2+
,Mg,Zn)Al
9
(Si,Al)
4
O
20
(OH)
4
Specyficzny minerał łupków krystalicznych biotytowych lub innych. Spotykany w postaci
dobrze wykształconych br
ązowych lub czarnych kryształów słupowych lub agregatów
krystalicznych. Asocjacja- z biotytem, kyanitem (lub sillimanytem, kwarcem, almandynem).
Tworzy si
ę w procesach metamorfizmu regionalnego najprawdopodobniej skał ilastych
(z kaolinitem i limonitem).
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednosko
śny, pseudo-rombowy, pokrój kryształów- krótkie i
wydłu
Ŝone słupy, bliźniaki krzyŜowe, bliźniaki potrójne, skupienia- kryształy pojedyncze,
bli
źniaki, skupienia ziarniste;
Twardość- 7-7.5, łupliwo
ść- dobra według (010), przełam- muszlowy, zadziorowaty;
Barwa- br
ązowy do brązowo-czarnego, rysa- białą do szarawej, połysk- szklisty, matowy,
tłusty;
Geneza- metamorficzny (łupki mikowe, fyllity, granulity, gnejsy),
minerały współwystępujące- almandyn, sillimanyt, kyanit, turmalin, muskowit, kwarc,
chlorytoid; Minerały podobne- granaty (andradyt, schorlomit).
Występowanie:
w
świecie: Szwajcaria- Pizzo Forno i Alpe Piona, Ticino; Austria- Mt. Greiner, Zillertal, Tirol; Rosja-
Kiejwy masyw, półwysep Kolski; Francja- Finistère i Morbihan Province, „Bretania”; Portugalia- Fanzeres;
USA- Franconia, Grafton Co., New Hampshire; Chesterfield, Harmpshire Co., Massachusetts, blisko Blue
Ridge, Fannin Co., Georgia; koło Picures, Taos Co., New Mexico; Brazylia- Rubellita i Ardenela, Minas
Gerais; Agua Quente, Rio Pardo de Minas; Fazenda Graniais;
w Polsce: w łupkach mikowych Sudetó, np. w Górach
ŚnieŜnickich i w Górach Złotych.
Znany z dolnodewo
ńskich łupków kwarcytowych okolicy Głuchołazów, a takŜe ze skał Gór
Izerskich.
Tytanit CaTiSiO
4
O
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednosko
śny, moŜe być metamiktyczny, pokrój kryształów- klinowe,
tabliczkowy, słupkowy, cz
ęsto bliźniaki wg (100) kontaktowe lub przerastania, skupienia-
ziarniste, zbite, promieniste;
Twardość- 5-5.5, łupliwość- dobra wg (110), przełam- nierówny, muszlowy;
Barwa- br
ązowy, czarny, zielonkawy, Ŝółty, biały, połysk- szklisty, tłusty, diamentowy;
Geneza- jako minerał akcesoryczny skał magmowych, pegmatytów i
Ŝył typu alpiejskiego;
spotykany w skałach metamorficznych (gnejsach, łupkach) oraz skarnach, minerały
współwystępujące- albit, chloryt, epidot, apatyt, allanyt, monacyt, magnetyt, ilmenit, nefelin,
diopsyd, kalcyt, kwarc;
Minerały podobne- aksynit.
Występowanie:
w
świecie: Szwajcaria- Tavetsch, Graubünden; St. Gottland, Ticino; Zermatt, Valais; Włochy- Val Maggia
i St. Marcel, Val d’Aosta; Austria- Schwartzenstein i Rothenkopf mt., Zillertal, Tirol; Norwegia- Arendal;
Szwecja- Nordmakr, Värmland; Rosja- masywy Łowoziero i Chibiny, półwysep Kolski; du
Ŝe kryształy złoŜe
Dodo, 100 km na W-N od Saranpauł, Ural Płn.; USA- Tilly Foster mine, Brewster, Putnam Co., Diana, Lewis
Co., Natural Bidge, Jefferson Co. i Monroe, Orange Co., New York; Kanada- Eganville i Turner’s Islands, Lake
Clear, Renfrew Co., Ontario; Litchfield, Quebec; Meksyk- Baja California, El Rodeo, La Huerta, Piño Solo;
Brazylia- Campo do Boa, Capelinha, Minas Gerais; Madagaskar- Naevatanana; Ambalavaokely;
w Polsce: znany z granitów, granodiorytów i granitognejsów. Poka
źne ilości zawierają
amfibolity i gnejsy amfibolowe Tatr i Sudetów. Znany jest tak
Ŝe ze zmetamorfizowanych
12
wapieni Sławniowic, G
ębczyc, Kamieniczek i in. na Dolnym Śląsku. Występuje w
cieszynitach rozpowszechnionych na
Śląsku Cieszyńskim i w przyległej części Karpat.
Datolit CaBSiO
4
(OH)
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednosko
śny, pokrój kryształów- krótkosłupowy lub tabliczkowy,
skupienia- groniaste, promieniste, ziarniste, skrytokrystaliczny;
Twardość- 5-5.5 (kruchy), łupliwość- niewyra
źna wg (001), przełam- nierówny, muszlowy;
Barwa- bezbarwny lub biały, zwykle z zielonkawym odcieniem, mo
Ŝe być szarawy, Ŝółty,
zielony, czerwony, ró
Ŝowy, połysk- szklisty, tłustawy na powierzchniach przełamu;
Inne cechy rozpoznawcze- czasem wykazuje luminescencj
ę niebieską lub białą;
Geneza- jako minerał wtórny w maficznych skałach magmowych, geodach tufów; w skarnach
i wapieniach; w serpentynitach oraz łupkach hornblendowych; niektórych
Ŝyłach;
minerały współwystępujące- kalcyt, prehnit, zeolity, danburyt, aksynit, granat.
Minerały podobne- kolemanit, danburyt.
Występowanie:
w
świecie: Norwegia- Arendal; Hardangerfjord; Niemcy- Harz Mt., Włochy- Serra dei Zanchetti koło
Bologna, Emilia-Romagna; Alpe di Siusi, Trentino-Alto Adige; Austria- Kranzerberg, Habachtal; Japonia-
Iwato copper mine, Miyazaki Prefecture; Rosja- Dalnegorsk, Primorskij kraj; USA- Lane quarry, Westfield,
Hampden Co., Massachusetts; Roncari quarry, East Granby, Hartford Co., Connecticut; Bergen Hill, Hudson
Co., Great Notch, Essex Co. oraz Paterson i Prospect Park, Passsaic Co., New Jersey; Goose Creek quarry koło
Leesburg, Loudoun Co., Virginia; Meksyk- Charcas, San Luis Potosí;
w Polsce: Mi
ędzyrzecze koło Cieszyna.
KLASA 2. KRZEMIANY GRUPOWE
Krótka charakterystyka wybranych minerałów
Grupa 1. Krzemiany grupowe z anionami (Si
2
O
7
)
6-
Melility A
2
BZSiO
7
, gdzie A = Na, Ca; B = Al, Be, Mg, Zn; Z = Al, Si.
W tej serii wyró
Ŝniono kilka minerałów, wśród nich najbardziej rozpowszechnione są:
akermanit Ca
2
MgSi
2
O
7
, gehlenit Ca
2
Al(AlSi)O
7
.
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- tetragonalny, pokrój kryształów- krótkosłupkowy, tabliczkowy,
skupienia- ziarniste, zbite;
Twardość- 5-6 (kruchy), łupliwo
ść- zauwaŜalna wg (001), przełam- nierówny, muszlowy;
Barwa- biały, szarozielony, miodowy, br
ązowy, połysk- szklisty, tłusty;
Geneza- produkt metamorfizmu kontaktowego, magmowy (bazalty melilitowe), metamorfizm
kontaktowy, metasomatoza, minerały współwystępujące- magmowe: flogopit, perowskit,
magnetyt, oliwin; metamorficzne: kalcyt, wollastonit, wezuwian, granat.
Występowanie:
w
świecie: Włochy- Monte Somma i Vesuvius, Campania; Monte Cavalluchio, Sacrofano koło Rome,
Lazio; Mt. Monzoni, Val di Fassa i Val di Fiemme, Tretino-Alto Adige; Irlandia- Scawt Hill koło Larne i
Carneal, Co. Antrim; Szkocja- Camas Mòr, Isle of Muck; Caphouse, Ardnamurchan, Argyllshire; Niemcy-
Bellerberg volcano, 2 km na N od Mayen, Eifel district; USA- Crestmore, Riverside Co., California; Cascade
Mt., Adirondack Mt, Essex Co., New York; Tres Hermanas district, Luna Co., New Mexico; Iron Hill, Gunnison
Co., Colorado; Kanada- Dufresne Hill, Oka, Quebec; Meksyk- Terneras mine, Velardeña, Durango; RPA-
Cape Province
w Polsce: znane z bazaltów Strachowa koło Le
śnej.
13
Hemimorfit Zn
4
Si
2
O
7
(OH)
2
·H
2
O
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ
krystalograficzny-
rombowy,
pokrój
kryształów-
tabliczkowe,
skupienia-
charakterystyczne s
ą snopkowe, wachlarzowe agregaty, sferolity, stalaktyty, ziarniste,
ziemiste;
Twardość- 4.5-5 (kruchy), łupliwość- doskonała wg (110), zła wg (101), przełam- muszlowy,
nierówny;
Barwa- br
ązowy, Ŝółtawy, zielonkawy, szary, biały, bezbarwny, połysk- szklisty, perłowy,
jedwabisty;
Inne cechy rozpoznawcze- czasem wykazuje luminescencj
ę Ŝółtą, pomarańczową, niebiesko-
biał
ą; silny piroelektryk,
Geneza- wtórny w strefach utlenienia złó
Ŝ minerałów Zn, minerały współwystępujące-
smithsonit, sfaleryt, galena, cerusyt, anglezyt, kalcyt, hydrocynkit, chryzokola;
Minerały podobne- smithsonit, chalcedon, prehnit.
Występowanie:
w
świecie: Rumunia- BaiŃa (Rézbánya); Słowacja- Banská Stiavnica; Anglia- Caldbeck Fells, Cumbria;
Belgia- Moresnet; Niemcy- Freiberg i Altenberg, Saxony; Włochy- Sa Duchessa mine, Oridda district, Sardinia;
Rosja- Nerczinsk, Syberia; Iran- Tchah Kuh, Esfahan; USA- Franklin i Sterling Hill, Ogdensburg, Sussex Co.,
New Jersey; Bisbee, Cochise Co. i 79 mine, Gila Co., Arizona; Emma mine, Little Cottonwood Canyon, Salt
Lake Co., Utah; Ibex i Wolftone mines, Leadville, Lake Co., Colorado; Elkhorn mine, Elkhorn district, Jefferson
Co., Montana; Meksyk- Santa Eulalia, Chihuahua i Ojuela mine, Mapimí, Durango;
w Polsce: okolice Tarnowskich Gór, Bobrownik, Brzezin
Ślaskich, Wojkowic Komorne,
Miechowic, Radzionkowa, Strzemierzyc.
Grupa 2. Krzemiany grupowe zwierające inny anion.
Grupa epidotu A
2
B
3
(SiO
4
)
3
(OH) lub A
2
B
3
Si
3
O
11
(OH,F)
2
, gdzie A = Ca, Ce, La, Pb, Sr,
Y; B = Al, Fe
3+
, Mg, Mn
3+
, V
3+
.
Do grupy epidotu nale
Ŝy kilkanaście minerałów, najbardziej znane są następujące minerały:
allanit (Ce,La,Y,Ca)
2
(Al,Fe
2+
,Fe
3+
)
3
(SiO
4
)
3
(OH), clinozoisyt Ca
2
Al
3
(SiO
4
)
3
(OH), epidot
Ca
2
(Fe
3+
,Al)
3
(SiO
4
)
3
(OH), zoisyt Ca
2
Al
3
(SiO
4
)
3
(OH).
Allanit (Ce,La,Y,Ca)
2
(Al,Fe
2+
,Fe
3+
)
3
(SiO
4
)
3
(OH)
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednosko
śny, moŜe być metamiktyczny, pokrój kryształów-
tabliczkowy, słupkowy, igiełkowy, bli
źniaki polisyntetyczne wg (100), skupienia- pręcikowe,
promieniste, ziarniste, zbite;
Twardość- 5.5-6 (kruchy), łupliwość- wyra
źna wg (001), niewyraźna wg (100) i (110),
przełam- muszlowy, nierówny, zadziorowaty;
Barwa- pistacjowy, ciemnozielony do
Ŝółtawozielonego, rysa- szara, połysk- szklisty;
Inne cechy rozpoznawcze- mo
Ŝe wykazywać radioaktywność;
Geneza- jako minerał akcesoryczny w granitach i pegmatytach granitowych, sjenitach,
rzadziej w pegmatytach gabrowych, rzadko- w łupkach, gnejsach oraz skałach kontaktowych,
minerały współwystępujące- epidot, muskowit, fluoryt;
Minerały podobne- hornblenda, aktynolit, augit, wezuwian, turmalin.
Występowanie:
w świecie: Grenlandia- Qáqarssuatsiaq, Alluk; Szwecja- Ytterby i Finbo; Norwegia- Kragerö, Arendal i
Hitterö Island, Flekkefjord; Finlandia- Sillböle, Stansvik i Vaarala; Rosja- Miass, Ural Mt.; Francja- Trimouns
talc deposit, Ariège; USA- Pacoima Canyon, Los Angeles Co., California; Baringer Hill pegmatite i Rode
Ranch, Llano Co., Texas; Kanada- Olden Township, Frontenac Co., Quebec; McDonald mine, Hybla, Ontario;
Hoidas Lake koło Nisikkatch Lake, Saskatchewan; Meksyk- Telixtlahuaca, Oaxaca; Australia- Mary Kathleen
mine, Queensland i Broken Hill, New South Wales; Mozambik- Ribuae;
14
w Polsce: w granitach Karkonoszy, granitach strzegomskich (Strzegom, Grabina,
Jaroszów, Zimnik, w pegmatytach miejsowo
ści Czarne i w Szklarskiej Porębie koło Jeleniej
Góry, w porfirze ze Starej Góry (koło Wojcieszowa), obecno
ść ich stwierdzono takŜe w
niektórych granito- gnejsach i migmatytach okolic L
ądka Zdroju.
Zoisyt Ca
2
Al
3
(SiO
4
)
3
(OH)
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- słupkowe, skupienia- promieniste,
zbite;
Twardość- 6-7 (kruchy), łupliwość- doskonała według (100), przełam- nierówny;
Barwa- szarobiały, zielony, br
ązowy, róŜowy (thulit), czerwony, Ŝółtawy, niebieski (tanzanit),
połysk- szklisty, perłowy;
Geneza- metamorficzny w łupkach krystalicznych, eklogitach, w pegmatytach,
Minerały współwystępujące- granat, albit, biotyt, hornblenda, kwarc, kalcyt;
Minerały podobne- pumpellyit;
Występowanie:
w świecie: Austria- Sauaple, Carinthia i Zillertal, Tirol; Norwegia- koło Trodheim; USA- Goshen i
Williamsburg, Hampshire Co., Massachusetts; Keystone quarry koło Cornog, Chester Co., Pennsylvania;
Milford Heights, Baltimore Co., Maryland; Spurce Pine, Mitchell Co., North Carolina; Ducktown, Polk Co.,
Tennessee; Tunk Creek area, east of Riverside, Okanogan Co., Washington; Kanada- Asbestos, Quebec;
Meksyk- Juarez district, Baja California; Tanzania- jubilerskie odmiany, Merelani Hills, Lelatema Mt., 40 km
od Arusha; Pakistan- Alchuri village, Shigar Valley, Baltistan;
w Polsce: zmetamorfizowane gabra Braszowic koło Z
ąbkowic Śląskich, okolice
Jordanowa (cz
ęsto róŜowy), Sokolec koło Kłodzka.
Zastosowanie- ładnie zabarwione odmiany wykorzystywane jako kamie
ń ozdobny.
Epidot Ca
2
(Fe
3+
,Al)
3
(SiO
4
)
3
(OH)
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednosko
śny, pokrój kryształów- słupkowy, tabliczkowy,
izometryczny, bli
źniaki, skupienia- ziarniste, pręcikowe, promieniste, zbite;
Twardość- 6-7 (kruchy), łupliwość- bardzo dobra według (001), dobra według (100), przełam-
nierówny, zadziorowaty;
Barwa- pistacjowy, ciemnozielony do
Ŝółtawozielonego, połysk- szklisty, czasem perłowy,
tłusty;
Geneza- metamorficzne, kontaktowo-metasomatyczne, jako minerał wtórny po plagioklazie
(suassurityzacja), minerały współwystępujące- zeolity, amphibole, plagioklazy, skalenie
potasowe, kwarc, aktynolit, kalcyt (facja ziele
ńcowa); amfibole, wezuwian, talk, wollastonit,
pyrokseny, granat (facja rogowcowa epidot-hornfels); pumpellyit, glaukofan, ribekit, granat,
omfacyt (facja niebieska);
Minerały podobne- hornblenda, aktynolit, augit, wezuwian, turmalin.
Występowanie:
w świecie: Francja- Bourg d’Oisans, Isère; Norwegia- Arendal; Włochy- Traversella, Piedmont; Austria-
wyj
ątkowe kryształy, Knappenwand, Untersulzbachtal, Salzburg; USA- Sulzer, Prince of wales Island, Alaska;
Garnet Hill, Calaveras Co., California; Calumet mine, Chaffee Co., Colorado; Seven Devils district, Adams Co.,
Idaho; Julie claim, Pamlico district, Mineral Co., Nevada; Meksyk- San Quentin, Baja California; Namibia-
Naukluft Farm, Rehoboth; Pakistan- wyj
ątkowe kryształy, Tormiq;
w Polsce: w granitach strzegomskich (Grabina,
śółkiewka, Kostrza), strzelińskich
(Strzelin, G
ębczyce, Mikoszów) oraz Tatrzańskich. Są powszechnimi składnikami
amfibolitów, np. Grodziszcza koło Z
ąbkowic Śląskich, Sobótki, Kowar. Znane równieŜ z
gnejsów Kamienia koło Lwowka, sjenitów Bukowca i pegmatytów Czernego oraz łupków
diorytowych koło Jeleniej Góry.
15
Grupa wezuwianu
Wezuwian Ca
19
(Al,Mg,Fe,Ti
4+
,Mn)
13
(B,Al)
0-5
Si
18
O
68
(OH,O,F)
4
Wiluit Ca
19
(Al,Mg,Fe,Ti)
13
(B,Al, )
5
Si
18
O
68
(O,OH)
10
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- tetragonalny lub jednosko
śny, pokrój kryształów- słupki
bipiramidalne, igiełki, izometryczne, skupienia- ziarniste, zbite, promieniste;
Twardość- 6-7, łupliwość- niewyra
źna wg (110), (100) i (001), przełam- nierówny,
zadziorowaty;
Barwa- zielony, ciemnozielony, br
ązowy, niebieski, Ŝółty, czerwonawy, połysk- szklisty,
tłusty;
Geneza- metamorfizm kontaktowy, skarny,
Ŝyły typu alpieskiego, rodingity, serpentynity,
Minerały współwystępujące- granat, diopsyd, wollastonit, epidot, skapolit, spinel, kalcyt,
chloryt;
Minerały podobne- epidot, grossular, cyrkon.
Występowanie:
w świecie: Włochy- Monte Somma i Vesuviaus, Campania; Aricca, Val di Fassa, Trentino-Alto Adige; Val
d’Ala, Piedmont; Szwajcaria- Zermatt, Valais; Norwegia- Arendal, Stromskien i Egg; Rosja- zło
Ŝe
Achmatowsk koło Złatoustu, Ural; rzeka Wiluj koło Czernyszewskiego, Jakucja; USA- Amity, Orange Co., i
Olmsteadville, Essex Co., New York; Belvidere Mt. Quarries, Lowell, Orleans Co., Vermont; Sanford, York Co.
i Auburn, Androscoggin Co., Maine; Georgetown, El dorado Co. i Crestmore, Riverside Co., California; koło
Ludwig, Yerington district, Lyon Co., Nevada; Kanada- Litchfield, Asbestos i Mont Saint-Hilaire, Quebec;
Meksyk- Xalostoc, Morelos i LakeJaco, Chihuahua; Pakistan- Baluchistan;
w Polsce: znany ze skał wapienno-diopsydowych i marmurów osłony strzeli
ńskiego
masywu granitowego (Samborowiczki), z dolomitów krystalicznych Czarnowa koło
Kamiennej Góry, krystalicznych wapieni Starej Kamiennej koło Jeleniej Góry oraz z
rondingitów Jordanowa i Nasławic.
KLASA 3. KRZEMIANY I GLINOKRZEMIANY PIERŚCIENIOWE
Cech
ą wyróŜniającą minerały tej klasy jest obecność w ich strukturze odosobnionych
pier
ścieni krzemotlenowych lub glinokrzemowych. Mogą one być trój-, cztero- i
sze
ścioboczne.
Krótka charakterystyka wybranych minerałów
Grupa aksynitu A
3
Al
2
BSi
4
O
15
(OH), gdzie A = Ca, Fe
2+
, Mg, Mn. W zale
Ŝności od tego,
który pierwiastek przewa
Ŝa w pozycji A odpowiednio nazywa się odmiany aksynitu-
ferroaksynit, magnezioaksynit, manganaksynit, tinzenit.
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- trójsko
śny, pokrój kryształów- tabliczkowy, klinowaty, kryształy o
charakterystycznej formie , skupienia- ziarniste, włókniste, zbite, impregnacje;
Twardość- 6.5-7 (kruchy), łupliwość- dokładna wg (100), wyra
źna wg (001), niewyraźna wg
(110), przełam- nierówny, muszlowy;
Barwa- br
ązowy, szary, fioletowy, zielonkawy, Ŝółto-brązowy, połysk- szklisty, matowy;
Geneza- metamorfizm kontaktowy, skarny borowe, pegmatyty, hydrotermalny,
Ŝyły typu
alpiejskiego, minerały współwystępujące- prehnit, andradyt, hedenbergyt, aktynolit, datolit,
turmalin, wezuwian, kalcyt, albit, skalenie potasowe, chloryt, epidot, kwarc;
Minerały podobne- tytanit.
Występowanie:
w świecie: Niemcy- St. Andreasberg, Harz Mt.; Anglia- Roscommon Cliff i Botallack mine, St. Just,
Cornwall; Francja- Bourg d’Oisans, Isère; Szwajcaria- Maderantal, Uri; Rosja- nadzwyczajne kryształy, Pujva
koło Saranpauł, Ural Płn.; Złatoust, GóryUral; Pakistan- Skardu; Japonia- Obira mine, Bungo, Oita Prefecture;
Toroku mine, Miyazaki Prefecture; USA- Coarse Gold, Madera Co., koło Yreka, Siskiyou Co. i New Melones
16
Lake, Calaveras Co., California; Elkhorn, Jefferson Co., Montana; Kanada- koło Hope, British Columbia i
Moneta mine, Timmins, Ontario; Meksyk- Trinidad, Baja California; Brazylia- Conquista, Bahia;
w Polsce: łom Grabina, w
Ŝyłach pegmatytowych przecinających granitoidy strzegomskie.
Beryl Be
3
Al
2
Si
6
O
18
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- heksagonalny, pokrój kryształów- słupkowy, niekiedy tabliczkowy,
skupienia- ziarniste, zbite, promieniste (sło
ńca berylowe); bardzo rzadko tworzy bliźniaki.
Twardość- 7.5-8 (kruchy), łupliwość- niewyra
źna według (0001), przełam- nierówny,
muszlowy;
Barwa- bezbarwny, bały,
Ŝółtawobiały, Ŝółtawozielony, zielony, szmaragdowy, róŜowy,
niebieskawy, niebieskozielony, złocisto
Ŝółty, połysk- szklisty, matowy, tłusty;
Geneza- granity i pegmatyty granitowe, rzadko w sjenitach nefelinowych. Tak
Ŝe w
maficznych
skałach
metamorficznych,
nisko-
i
średniotemperaturowych Ŝyłach
hydrotermalnych oraz w pustkach w ryolitach; minerały współwystępujące- kwarc, ortoklaz,
muskowit, lepidolit, spodumen, turmalin, topaz, kasyteryt, kolumbit, tantalit;
Minerały podobne- apatyt, turmalin, topaz.
Występowanie:
w
świecie: Rosja- Murzinka koło Ekatierinburga, Góry Ural; Nerczynsk, Góry Ałdun-Czylon, Syberia;
Ukraina- Woły
ń; Mozambik- Muiâne pegmatite, Alto Ligonha district; Madagaskar- Mt. Bity, Antsirable;
gygantyczne kryształy- Malakialina district; Nigeria- Rafin-Gabas Hills koło Jos; Zimbabwe- Mweza Range;
Kolumbia- wyj
ątkowe zielone kryształy, Muzo i Chivor districts, Boyacá Province; Brazylia- Minas Gerais,
Teófilo Otoni, Governador Valadares, Conselheiro Pena i Itabira; Pakistan- Mingora, Swat district; Dassu i
Skardu district; Kunar i Nagar koło Karimabad, Hunza district; Afganistan- Khenj, Panjshir Valley; USA- Pala i
Rincon district, San Diego Co., California; Hiddenite, Alexander Co., North Caroline; Wah Wah Mt., Beaver
Co., Utah; Mt. Antero, Chaffee Co., Colorado; Sawtooth Mt. Area, Idaho;
w Polsce: z
Ŝył pegmatytowych Gór Sowich, np. w RóŜanej, z Kamionki, Bielawy,
Owiesna i Piławy
Środkowej; występuje równieŜ w druzach pegmatytowych granitu
strzegomskiego (Grabina), a tak
Ŝe w pegmatytach Jakuszyc; w gnejsach Sierpic koło
Wałbrzycha, Kowarach i Szklarskiej Por
ębie.
Grupa turmalinu
Turmalin przedstawia skomplikowan
ą według składu chemicznego grupę minerałów
zawieraj
ących bor- szeroko rozpowszechnionych w naturze. Ogólny wzór krystalochemiczny
turmalinów:
XY
3
Z
6
(T
6
O
18
)(BO
3
)
3
V
3
W, gdzie
X = Ca, Na, K, (wakansja);
Y = Li, Mg, Fe
2+
, Mn
2+
, Al, Cr
3+
, V
3+
, Fe
3+
, (Ti
4+
);
Z = Mg, Al, Fe
3+
, V
3+
, Cr
3+
;
T = Si, Al, (B); B=B, ( ); V = OH, O; W = OH, F, O,
w nawiasach pokazana jest ewentualna dodatkowa pozycja. Podstaw
ę struktury turmalinów
stanowi
ą sześcioczłonowe pierścienie Si
6
O
18
. Bor znajduje si
ę w pozycji tetraedrycznej, a
jego tetraedr ma wspólny wierzchołek z tetraedrem krzemotlenowym.
Turmaliny cz
ęsto tworzą kryształy idiomorficzne, często wydłuŜone słupkowo, zaokrąglone
ziarna, lub tworzy wypełnienia interstycjalne, albo masy ziarniste, tworzy kwarc (matryca)-
turmalinowe simplektyty płaskie lub przestrzenne promieniste agregaty („sło
ńca
turmalinowe”). Kryształy turmalinu s
ą piezo- i piroelektrykami. Są one równieŜ
hemimorficzne, cz
ęsto posiadające jednościan podstawowy (monoedr) na jednym końcu słupa
trygonalnego (lub bardziej skomplikowanego słupa) oraz romboedr na drugim ko
ńcu. Dla
kryształów cech
ą charakterystyczną jest kreskowanie wzdłuŜ ścian słupa oraz rozbudowany
(trójk
ąt zaokrąglony) przekrój poprzeczny powstający dzięki kombinacji róŜnych słupów
tworz
ących postać kryształów.
17
Podstaw
ę do podziału turmalinów na podgrupy stanowi stosunek kationów w pozycji X. Tak
na przykład, wyró
Ŝniają się trzy podgrupy: alkaliczna z przewagą w tej pozycji Na nad K;
wapniowa z przewag
ą Ca; oraz wakansyjna z przewagą wakansji strukturalnej. Wśród
istniej
ących oraz moŜliwych 39 końcowych członów serii izomorficznych 13 stwierdzono w
naturze (tabela).
X
Y
3
Z
6
T
6
O
18
(BO
3
)
3
V
3
W
Turmaliny alkaliczne
Elbait
Na
Li
1.5
Al
1.5
Al
6
Si
6
O
18
(BO
3
)
3
(OH)
3
(OH)
Drawit
Na
Mg
3
Al
6
Si
6
O
18
(BO
3
)
3
(OH)
3
(OH)
Chromdrawit
Na
Mg
3
Al
6
Si
6
O
18
(BO
3
)
3
(OH)
3
(OH)
Schörl
Na
Fe
2+
3
Al
6
Si
6
O
18
(BO
3
)
3
(OH)
3
(OH)
Olenit
Na
Al
3
Al
6
Si
6
O
18
(BO
3
)
3
O
3
(OH)
Burgerit
Na
Fe
3+
3
Al
6
Si
6
O
18
(BO
3
)
3
O
3
F
Powondrait
Na
Fe
3+
3
Fe
3+
4
Mg
2
Si
6
O
18
(BO
3
)
3
(OH)
3
O
Turmaliny wapniowe
Uwit
Ca
Mg
3
Si
6
O
18
(BO
3
)
3
(OH)
3
F
Hydrosyferruwit
Ca
Fe
2+
3
Al
5
Mg
Si
6
O
18
(BO
3
)
3
(OH)
3
(OH)
Liddiokoatyt
Ca
Li
2
Al
Al
6
Si
6
O
18
(BO
3
)
3
(OH)
3
F
Turmaliny X-wakansyjne
Rossmanit
LiAl
2
Al
6
Si
6
O
18
(BO
3
)
3
(OH)
3
(OH)
Foityt
Fe
2+
2
Al
Al
6
Si
6
O
18
(BO
3
)
3
(OH)
3
(OH)
Magnesiofoetyt
Mg
2
Al
Al
6
Si
6
O
18
(BO
3
)
3
(OH)
3
(OH)
Turmaliny posiadaj
ą wysoką odporność na niskotemperaturowe chemiczne oraz mechaniczne
oddziaływanie; mog
ą się kumulować w skałach okruchowych.
Elbait NaLi
1.5
Al
1.5
Al
6
Si
6
O
18
(BO
3
)
3
(OH)
4
Minerał tworzy wydłu
Ŝone słupkowe kryształy, rzadziej nieforemne ziarna. Odmiany
kolorowe elbaitu maj
ą własne nazwy: achroit- bezbarwny, rubelit- róŜowy do czerwonego,
indygolit- niebieski, werdelit- zielony. Czasem kryształy elbaitu s
ą polichromatyczne,
zmieniaj
ą barwę wzdłuŜ kryształu. Elbait spotykany jest w granitach i pegmatytach litowych,
niektórych skałach metamorficznych, w wysokotemperaturowych
Ŝyłach hydrotermalnych.
Znajduje si
ę w asocjacji z kwarcem, albitem, topazem, lepidolitem, mikroklinem, granatem,
berylem, apatytem, spodumenem.
Drawit NaMg
3
Al
6
Si
6
O
18
(BO
3
)
3
(OH)
4
Dla niego charakterystyczne s
ą krótko-słupowe kryształy, masy ziarniste, nieprawidłowe
skupiska. Tworzy ci
ągły szereg izomorficzny z szerlem z jednej strony oraz z uwitem z
drugiej. Drawit spotykany jest w ró
Ŝnorodnych skałach w asocjacji z krzemianami
(zubo
Ŝałymi w Ŝelazo oraz wzbogaconymi w Mg). Jest to typowy minerał ługowania
kwasowego tworz
ący się w warunkach hydrotermalnych (pomagmowych) po skałach
magmowych i metamorficznych spotykany w grejzenach i kwarcytach wtórnych z
muskowitem, topazem, fluorytem oraz skaleniami potasowymi. Spotykane jest tak
Ŝe w
przesyconych w glin, wzbogaconych w magnez skałach, gdzie powstaje drog
ą metasomatozy
z dostarczeniem boru w asocjacji z krzemianami Al, flogopitem, muskowitem, kordierytem;
w hydrotermalnie zmienionych granitach i innych skalach magmowych. Drawity mog
ą się
tworzy
ć w skarnach magnezowych w warunkach stosunkowo wysokotemperaturowych w
procesie skarnowego tworzenia si
ę boranów endogenicznych w asocjacji z kwarcem,
kalcytem, dolomitem, epidotem, mikroklinem, albitem, muskowitem, fluorytem, titanitem.
18
Uwit CaMg
3
Si
6
O
18
(BO
3
)
3
(OH)
3
(OH)
Trudno go odró
Ŝnić od drawitu wg cech fizycznych.
Paragenezy s
ą takŜe podobne jak dla drawitu, ale jeŜeli drawit występuję w paragenezach
Mg-Al, nie dosyconych w Ca, to dla uwitu charakterystyczne s
ą paragenezy bardziej zasobne
w Ca (z zasadowym plagioklazem, Ca-piroksenami, dolomitem, kalcytem).
Schörł NaFe
2+
3
Al
6
Si
6
O
18
(BO
3
)
3
(OH)
4
Geneza: Wyst
ępuje w granitach i pegmatytach granitowych, wysokotemperaturowych Ŝyłach
hydrotermalnych, niektórych skałach metamorficznych;
Minerały współwystępujące: kwarc, albit, mikroklin, ortoklaz, epidot, granat, muskowit,
topaz, kasyteryt, scheelit, fluoryt, beryl.
Podstawowe cechy rozpoznawcze: (ogólnie turmaliny)
Układ krystalograficzny- trygonalny, pokrój kryształów- słupkowy, igiełkowy, skupienia-
kryształy, ziarniste, zbite, pr
ęcikowe, włókniste, promieniste (słońca turmalinowe);
Twardość- 7-7.5, łupliwość- niewyra
źna według (101 1 ), przełam- nierówny, muszlowy;
Barwa- barwy ró
Ŝne (patrz opis powyŜej), połysk- szklisty;
Inne cechy rozpoznawcze- przekrój poprzeczny kryształu jest to trójk
ąt okrągły, piroelekryki,
piezoelektryki.
Geneza- magmowy, metamorficzny, hydrotermalny, składniki pegmatytów i
Ŝył typu
alpiejskiego;
Minerały podobne- hornblenda, aktynolit, beryl, andaluzyt, ilwait.
Występowanie:
w świecie: elbait- Włochy- okolice San Piero in Campo, Elba; Rosja- Murzinka, Lipowka, Ural
Śr.;
Zabajkalie; Afganistan- Korgal i Mawi, Laghman Province; Pakistan- okolice Gilgit i Stak Nala; Madagaskar-
Ampantsikahitra, Anjanaboina, Antandrokomby, Mahrotra w okolicach Bity Mt.; Mozambik- Alto Logonha
district; Namibia- Karibib; Usakos; USA- Mt. Mica koło Paris, Newry, Oxford Co., Maine; Haddam, Middlesex
Co., Connecticut; Pala i Mesa Grande district, San Diego Co., California; Brazylia- okolice Araçuaí-Itinga-
Salinas i Itatiaia district, Governador Valadares, Minas Gerais; São José da Batalha, Paraíba;
drawit- Słowenia- Dravograd; Włochy- Beura, Val d’Ossola, Piedmont; Norwegia- Arendal i Snarum;
Finlandia- Outokumpu i Kaavi, Kuopio; USA- Gouverneur, Pierrepont i Macomb, St. Lawrence Co., New
York; Franklin i Hamburg, Sussex Co., New Jersey; Newry, Oxford Co., Maine; Kanada- Hull Township,
Quebec; Wilberforce, Ontario; Brazylia- Brumado, Bahia; Australia- Yinnietharra, 800 km na N od Perth;
Kenia- Osarara, Narok district; Nepal- Gujarkot;
schörl- Niemcy- St. Andreasberg, Harz Mt., Anglia- Bovey Tracey, Devon; Włochy- San Piero in Campo, Elba;
Rosja- Murzinka, Ural Mt.; USA- Haddam, Middlesex Co., Connecticut; Pierrepont, St. Lawrence Co., New
York; Stony Point, Alexander Co. I koło Statesville, Iredell Co., North Carolina; Little Three mine, Ramona, San
Diego Co., California; Meksyk- Santa Cruz; Brazylia- Bom Jesus de Lapa I Meddes Pimental, Minas Gerais;
Namibia- Anibib I Farm Etemba; Afganistan- Nuristan district, Laghman Province;
w Polsce: wyst
ępuje w strefach kontaktowych granitognejsów izerskich z łupkami
krystalicznymi na Pogórzu Izerskim, lokalnie wyst
ępują tam skały kwarcowo-turmalinowe
oraz grejzeny zawieraj
ące schörl (okolice Mirska). Obecny jest w druzach pegmatytowych
granotoidów strzegomskich, w osłonie masywu granitoidowego Strzelina oraz w pegmatytach
Gór Sowich. W tatrach Zachodnich (np. Czuba Goryczkowa) czarny turmalin jest
składnikiem
Ŝył pegmatytowych.
Kordieryt (Mg,Fe
2+
)
2
Al
3
(AlSi
5
O
18
)
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- krótkie słupy, bli
źniaki; skupienia-
ziarniste, zbite, ziarna w zło
Ŝach aluwialnych;
Twardość- 7-7.5, łupliwość- wyra
źna wg (100), przełam- muszlowy, nierówny;
Barwa- niebieski, niebieskozielony, szary, fioletowy, połysk- szklisty, tlusty;
Geneza- metamorficzny (łupki, gnejsy, granulity), magmowy, pegmatyty,
19
Minerały współwystępujące- sillimanit, skalenie potasowe, muskowit, biotyt, korund, granat,
spinel, andaluzyt;
Minerały podobne- kwarc.
Występowanie:
w świecie: Niemcy- Bodenmais, Bavaria; Finlandia- Orijärvi i Leppävirta; Norwegia- Kragerö koło
Tvedestrand; Akland, Söndeled koło Risör; Madagaskar- Mt. Bity district, Antsirabe; Zimbabwe- Treasure
Casket claims, Fungure Reserve; Namibia- Okolice Namib; Indie- Tiruchchirappalli i Coimbatore, Tamil Nadu;
Australia- Harts Range, Nothern Territory; USA- Richmond, Cheshire Co., New Hampshire; Haddam,
Middlesex Co., Connecticut; Kanada- Thompson, Manitoba;
w Polsce: składnik kontaktowych hornfelsów w osłonie granitu Karkonoszy, a tak
Ŝe
kontaktów intruzji kłodzko- złotostockiej. Wyst
ępuje w gnejsach Gór Sowich (np. Bystrzuca
koło
Świdnicy; Dziećmorowice i Niedźwiedzice koło Wałbrzycha) oraz w gnejsach
Wie
ściszowic koło Kamiennej Góry i Szklarskiej Poręby. W Młynsku koło Lwówka w
granitach porfirowych. W utworach kontaktowych koło Krzeszowic.
Eudialit Na
4
(Ca,Ce)
2
(Fe
2+
,Mn
2+
)ZrSi
8
O
22
(OH,Cl)
2
,
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- trygonalny, pokrój kryształów- tabliczkowe, romboedryczne,
słupkowe, skupienia- ziarniste, zbite, wypełnienie
Ŝył;
Twardość- 5-6 (kruchy), łupliwość- dokładna wg (0001), niewyra
źna (11 2 0), przełam-
muszlowy, nierówny, zadziorowaty;
Barwa- ró
Ŝowy, czerwony, Ŝółty, Ŝóltawobrązowy, fioletowy, połysk- szklisty;
Geneza- w sjenitach nefelinowych, granitach i pegmatytach alkalicznych, minerały
współwystępujące- mikroklin, nefelin, egiryn, lamprofyllit, lorenzenyt, arfedsonit, sodalit,
tytanit, cyrkon.
Występowanie:
w świecie: Grenlandia- Kangerdluarssuk Plateau, Ilímaussaq intrusion, Narssârssuk; Norwegia-
Langesundsfjord; Rosja- masywy Lowoziero i Chibiny, półwysep Kolski; Barynga, Tajmyr; masyw Burpala,
120 km na N od Bajkału, Syberia; USA- Magnet Cove, Hot Spring Co., Arkansas; Point of Rock, Colfax Co. i
Pajarito Mt., Otero Co., New Mexico; Kanada- Seal Lake i Red Wine complex, Labrador, Newfoundland;
Sheffield Lake complex, Kipawa River, Villedieu Township; Mont Saint-Hilaire i koło Saint-Amable, Quebec;
w
Polsce: w karbonatytach w Ełku.
Katapleit Na
2
ZrSi
3
O
9
·2H
2
O
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- jednosko
śny, pseudoheksagonalny, pokrój kryształów- tabliczkowe,
skupienia- ziarniste, rozetki;
Twardość- 5.5-6 (kruchy), łupliwość- dokładna wg (100), wyra
źna wg (101) i (102), przełam-
nierówny, muszlowy;
Barwa-
Ŝółty, brunatny, szary, brązowy, połysk- szklisty, matowy;
Geneza- alkaliczne skały magmowe (sjenity, sjenity nefelinowe) oraz ich pegmatyty, tworzy
si
ę takŜe po eudyalicie jako minerał wtórny; minerały współwystępujące- cyrkon, eudyalit,
astrofyllit, sodalit, analcym, egyrin.
Występowanie:
w świecie: Norwegia- Låven Island oraz inne lokalizacje w okolicach Langesundsfjord; Bratthagen; USA-
Magnet Cove, Hot Spring Co.; Granite Mt. Koło Little Rock, Pulaski Co., Arkansas; Rocky Boy stock, Bearpaw
Mt., Hill Co., Montana; Wind Mt., Otero Co., New Mexico; Kanada- Mont Saint-Hilaire, Quebec; Miron
Quarry, Montreal; Saint-Amable, Ice River valley, British Columbia; Grenlandia- Ilímaussaq intrusion,
Narssârssuk, Kangerdluarssuk Fjord; Szwecja- Norra Kärr complex koło Gränna; Rosja- masywy Chibiny i
Łowoziero, półwysep Kolski; Masyw Inagli, Ałdan, Jakucja; Gwinea- Los Islands;
w
Polsce: w karbonatytach w Ełku.
20
Dioptaz CuSiO
2
(OH)
2
Podstawowe cechy rozpoznawcze:
Układ krystalograficzny- trygonalny, pokrój kryształów- krótkie słupy, romboedryczne
kryształy,
skupienia- druzy, ziarniste, zbite;
Twardość- 5 (kruchy), łupliwość- dobra wg (10 1 1 ), przełam- muszlowy, nierówny;
Barwa- szmaragdowozielony, ciemnozielony, rysa- zielona, połysk- szklisty;
Geneza- wtórny w strefach utlenienia złó
Ŝ Cu, minerały współwystępujące- chryzokola,
malachit, wulfenit, cerusyt, hemmimorfit, fluoryt, kwarc.
Występowanie:
w świecie: Kazachstan- Ałtyn-Tiube, 50 km na E od Karagandy; Rumunia- Bai
Ńa (Rézbánya); USA-
Mammoth-St. Anthony mine, Tiger, Ray; Table Mt. Mine, Galiuro Mt., Pinal Co. oraz Harquehala mine,
Harquehala Mt., Yuma Co., Arizona; Blue Bell claims koło Baker, San Bernardino Co., California; Argentyna-
Chiviquin, Córdoba Province; Chile- Mine de La Verde, Copiapó; Kongo- Renéville, Mindouli; Pimbi;
Namibia- Tsumeb, Guchab i Omaue deposit, Kaokoveld; Angola- Mavoyo; Zimbabwe- kilka złó
Ŝ w
Lomagundi district; Inez mine, Hartley district; Midway mine, Fort Victoria.
Opracowała: dr Irina Galuskina