Życie i śmierć
Pochodził ze starego szlacheckiego rodu, wychowany u jezuitów w La Flèche (1606-1614),
później naukę kontynuował w Paryżu. Studiował tam m.in. inżynierię wojskową. W roku
1616 uzyskał tytuł naukowy z dziedziny prawa na Uniwersytecie w Poitiers.
W 1618 zaciągnął się do armii holenderskiej, gdzie spotkał Izaaka Beekmana, który
przedstawił mu wiele nowych teorii matematycznych. Z wdzięczności Kartezjusz napisał dla
niego kompendium muzyczne, opublikowane dopiero w 1650 roku. Brał udział jako żołnierz
w wyprawach wojennych w Holandii, następnie pod Tillym w Niemczech. Z rozmyślań na
zimowej kwaterze nad Dunajem w roku 1619 wyniósł niezachwiane przekonanie, iż tylko to,
co da się poznać „jasno i wyraźnie” („clair et distinct”), za prawdę uważać należy.
Kartezjusz zajmował się też optyką, chemią, mechaniką, anatomią, embriologią, medycyną,
astronomią i meteorologią. Wywarł wielki wpływ na filozofię i naukę następnych stuleci.
Od roku 1621 zwiedził jako żołnierz pół Europy, przejściowo przebywając także w Paryżu.
Studiował prawo i medycynę. W 1625 powrócił do Francji, gdzie w Paryżu zaczął studiować i
skierował swe zainteresowania ku naukom matematycznym i fizycznym.
Od roku 1628 żył w Holandii w ukryciu, zmieniając mieszkanie dwanaście razy. W Holandii
spędził 16 lat swego życia, odwiedzając Francję trzykrotnie. W roku 1629 zaczął wykładać na
Uniwersytecie we Franeker.
W 1649 przyjął zaproszenie królowej szwedzkiej Krystyny do Sztokholmu, która chciała pod
jego kierunkiem studiować filozofię i skorzystać z jego rad przy organizowaniu szwedzkiej
akademii nauk. Królowa wyznaczyła mu godzinę swoich korepetycji na piątą rano, a
odbywały się one w nieogrzewanej sali. Nie mogąc znieść ostrego klimatu, filozof zmarł w
roku następnym. Przyczyną śmierci były komplikacje przy leczeniu przeziębienia, które
przybrało śmiertelną postać zapalenia płuc. Ze względu na nietypowe w ostatnim stadium
choroby zachowanie pacjenta nadworny lekarz szwedzkiej królowej Johann van Wullen miał
wątpliwości, czy śmierć Kartezjusza była wynikiem naturalnych okoliczności
[1]
; hipoteza ta
nie jest jednak obecna w klasycznych opracowaniach dot. życia filozofa.
Kartezjusz nigdy się nie ożenił, jednak z krótkotrwałego związku ze służącą Helene Jans miał
córkę Francine (1635-1640).
Miejscowość urodzenia Kartezjusza, La Haye-en-Touraine, w XIX w. została przemianowana
na La Haye-Descartes a od r. 1969 nazywa się Descartes.
Filozofia Kartezjusza
Filozofia Kartezjusza jest przejściem od scholastyki do oświecenia. Tak jak scholastycy,
stawia on sobie za zadanie ustalenie systemu i związku dla zasadniczych prawd nauki i religii.
Nowością jest jednak to, że jedynie matematykę uznaje za naukę, matematyzuje naturę i
uznaje jedynie rozumowe myślenie za źródło poznania. Na tym też polega jednostronność
jego rozumowania, z którym łączy się jeszcze typowa wówczas pogarda dla historii, tym
samym dla ustalonych przez nią, także w dziedzinie filozofii, pojęć. Połączenie przez
Kartezjusza matematyczno-fizycznego światopoglądu z teologią, w przeciwstawieniu do
chrześcijaństwa, w którym teologia wiąże się z historią, odnajdujemy u Spinozy, Leibniza i
Wolffa, a nawet u Kanta, dla którego zawsze jeszcze matematyka jest istotną nauką, a Bóg
najwyższym przedmiotem filozofii. Wychodząc, tak jak św. Augustyn z zasadniczego
zwątpienia o wszystkim co nazywamy poznaniem, dochodzi Kartezjusz do odkrycia, iż
jedynie tylko uświadomienie sobie zwątpienia jest bezwzględnie pewne. Wątpienie jest aktem
myśli, więc stwierdza równocześnie istnienie myślących ludzi. Tak dochodzi do swego
pierwszego twierdzenia: „cogito ergo sum” („myślę więc jestem”). Ponieważ wszystkie
twierdzenia o mojej osobie mogę odrzucić, a nie mogę odrzucić tylko myślenia, bo choćbym
je odrzucił, to jednak negując je - myślę, przeto wynika z tego, że istota człowieka polega na
myśleniu. W przeciwieństwie do św. Augustyna wyklucza zatem Kartezjusz poza myśleniem
każdą inną treść świadomości: Rozsądkowe myślenie jest jedynym źródłem prawdy, które
posiadamy. Pewnym jest zatem wszystko, co rozsądek jasno i wyraźnie widzi, jak np. cogito,
ergo sum. Jeżeli wedle tej zasady zbadamy treść naszego myślenia, to znajdziemy w nim idee
różnego gatunku, częściowo wrodzone, częściowo nabyte, częściowo wynalezione. Między
nimi idea Boga zajmuje pierwsze miejsce. Ponieważ człowiek jest niedoskonały i otacza go
jedynie niedoskonałość i doczesność, a Boga z konieczności musimy sobie wyobrażać
nieskończonym i doskonałym, przeto idea Boga nie może powstać z człowieka. Ona jest
przez Boga w niego wlana, czyli wrodzona, tak jak jest mi wrodzona idea mnie samego. Bóg
jest przyczyną idei Boga w nas, a zarazem wszystkich prawd wiecznych. Istnienie Boga jest
zatem takim samym pewnikiem jak cogito, ergo sum i jak prawdziwość jasnych i dokładnych
twierdzeń odnajdywanych w naszym myśleniu. W przeciwnym bowiem razie Bóg byłby
oszustem, jeśliby nam dał rozum, który by nas stale wprowadzał w błąd, co jest niemożliwe.
Poglądy
Jako filozof Kartezjusz był skrajnym racjonalistą. Próbował on różnych doświadczeń by
zastosować do filozofii swoją, wziętą z matematyki zasadę znalezienia podstawowego
aksjomatu, który by był absolutnie pewny i od którego można by wywieść drogą dedukcji
resztę systemu. Analizując podstawy wszystkich sobie znanych systemów filozoficznych,
zauważył, że niemal dla każdego stwierdzenia filozoficznego można sformułować jego
antytezę i że nie ma sposobu aby ustalić, które z tych twierdzeń jest prawdziwe. Jedyną
rzeczą, której nie da się zaprzeczyć jest to, że w danym momencie myślimy.
Niezaprzeczalny fakt istnienia myśli stał się więc jego punktem wyjścia. Idąc drogą dedukcji,
z faktu, że istnieje myślenie, można wysnuć wniosek, że istnieje też coś, co myśli, czyli ja
sam. Ta prosta idea została przedstawiona po raz pierwszy w Rozprawie o metodzie (1637):
myślę, więc jestem; znana jest dziś przede wszystkim jej łacińska wersja, Cogito ergo sum.
Kartezjusz rozwija te idee w Medytacjach o pierwszej filozofii, (1641). W trzeciej Medytacji,
proponuje on dowód na istnienie Boga, którego doskonałość, wynikająca z posiadania
wszelkich cech (perfectiones), sprawia, że nie może on chcieć mylić nas systematycznie, i
pewność ta pozwala na uzasadnienie cogito ergo sum.
Poglądy Kartezjusza były następnie wielokrotnie krytykowane, przez, m.in. Davida Hume'a i
później Immanuela Kanta. Z drugiej strony George Berkeley, a później też Fryderyk
Nietzsche poddali krytyce samo pojęcie bytu w rozumieniu Kartezjusza, pokazując jego
wewnętrzną sprzeczność.
Dzieło Kartezjusza Rozprawa o metodzie (fr. Discours de la méthode, 1637), wywołało
sensację i zapewniło mu sławę w całej Europie, gdyż było to pierwsze od czasów Arystotelesa
całościowe i przekonujące podejście do filozofii, oczyszczające ją z wielu niejasnych i
przyjmowanych zbyt pochopnie założeń.
Dokonania Kartezjusza na polu nauk przyrodniczych i
ścisłych
Dołączony do Rozprawy... traktat La géométrie (1637) (Geometria) zawierał opis
zastosowania metody Kartezjusza w geometrii.
Wyrazem jego prac przyrodniczych jest „Dioptrique” (1639), zawierająca prawo załamania
światła.
Kartezjusz sądził, że geometrii brak ogólnej metody postępowania, a algebra bez właściwego
powiązania z geometrią jest trudno zrozumiała intuicyjnie. Traktat zawiera oryginalny pomysł
nadania każdemu punktowi na płaszczyźnie nazwy przez przypisanie mu dwóch liczb.
Obecnie przyjmuje się, że liczby te są równe z dokładnością do znaku odległościom od dwóch
wzajemnie prostopadłych prostych, ale Kartezjusz rozpatrywał tylko jedną prostą z wybranym
punktem O. Dzięki temu krzywe można było opisywać równaniami spełnionymi przez liczby
przypisane punktom krzywych.
Rozwój idei Kartezjusza doprowadził do powstania geometrii analitycznej, a badania
własności geometrycznych krzywych metodami algebraicznymi do powstania rachunku
różniczkowego i całkowego, a następnie geometrii różniczkowej.
Kartezjusz po raz pierwszy wprowadził termin funkcja, a także nazwę liczby urojone.
Zapoczątkował też badania wielu problemów teorii równań algebraicznych. Sformułował
twierdzenie znane obecnie pod nazwą twierdzenia Bézout oraz (w sposób bardzo niejasny)
twierdzenie o liczbie rzeczywistych i zespolonych pierwiastków równania algebraicznego
(tzw. zasadnicze twierdzenie algebry), udowodnione następnie przez matematyka
niemieckiego Carla Gaussa. Kartezjusz podał również prosty sposób oszacowania liczby
dodatnich i ujemnych pierwiastków równania algebraicznego, tzw. regułę znaków
Kartezjusza. Znalazł graficzny sposób rozwiązania równania algebraicznego trzeciego
stopnia, jak również nowy sposób rozwiązania równania czwartego stopnia. Badał także
własności niektórych krzywych nazwanych później jego imieniem takich jak liść Kartezjusza
czy owal Kartezjusza. Wprowadził też do powszechnego użycia zapis potęgowania w postaci
indeksu górnego.
Kartezjusz był też jednym z prekursorów fizyki klasycznej. Sformułował zasadę zachowania
pędu oraz tzw. teorię wirów, według której materia Wszechświata znajduje się w ciągłym
ruchu, wywołującym wiry wypełniającego wszechświat eteru. Kartezjusz zajmował się
również eksperymentami optycznymi, sformułował prawo załamania i odbicia światła.
Główne dzieła
W Holandii na usilne prośby swych przyjaciół wydał (1637) anonimowo swe dzieła: „Essais
philosophiques”, zawierające: „Discours de la méthode”, „La Dioptrique”, „Les éétéores”,
oraz uzasadnienie swych wynalazków w zakresie geometrii analitycznej: „La géométrie”. Po
tych nastąpiły później „Meditationes de prima philosophia” (1641) i „Principia philosophiae”
(1644). Ostatnim przez niego wydanym dziełem było „Traité des passions de l'-me” (1649),
napisane dla księżniczki Elżbiety palatyńskiej 1646. Po jego śmierci zostały wydane pisma,
ukrywane wcześniej z obawy przed inkwizycją: „Le monde” i „TraitM de l'homme” (1677),
„Regulae ad directionem ingenii” (1701) i „Inquisitio veritatis per lumen naturale” (1701).
Wydania zbiorowe
Dzieła zbiorowe Kartezjusza pojawiły się w nowym wydaniu Paryskiej Akademii pod
redakcją Adama i Tannery'ego (1897 i n., 10 t.). W przekładach polskich ukazały się:
Discours, Dobrzycki, 1878; Rozmyślania nad zasadami filozofii, J. K. Dworzaczek, 1885;
Rozprawa o metodzie, Tadeusz Boy-Żeleński, Studium Ludwika Chmaja: „Rozwój
filozoficzny Kartezjusza” (1930).
