ZNACZENIE  EPIZOOTIOLOGICZNE  I  EKONOMICZNE  MUCH  W  HODOWLI 

BYDŁA ORAZ ICH ZWALCZANIE 

 

Dr Andrzej Połozowski 

Zakład  Parazytologii,  Katedra  Chorób  Wewnętrznych  z  Kliniką  Koni,  Psów  i  Kotów,  UP 

Wrocław 

 

 

Muchy 

(Muscidae), 

bąki 

(Tabanidae), 

komary 

(Culicidae), 

kuczmany 

(Ceratopogonidae)  i  meszki  (Simuliidae)  to  rodziny  owadów  należące  do  muchówek 

(Diptera),  które  mają  największe  znaczenie  ekonomiczne,  epidemiologiczne  i 

epizootiologiczne  dla  człowieka  i  zwierząt.  Przeważająca  większość  gatunków  należących 

do tych rodzin prowadzi pasożytniczy tryb życia. W swoim cyklu rozwojowym  przechodzą 

przeobrażenie  zupełne,  a  ich  formami  rozwojowymi  są:  jajo,  larwa  (co  najmniej  3  stadia), 

poczwarka  i  owad  dojrzały  (imago).  Zwykle  pasożytują  samice  tych  owadów,  atakując 

zwierzęta i ludzi w celu pobrania pokarmu (krwi), który jest im potrzebny do wytworzenia i 

złożenia  jaj.  Natomiast  ich  stadia  larwalne  najczęściej  wykorzystują  do  rozwoju  różne 

substancje natury organicznej, dzięki czemu w optymalnych warunkach środowiskowych są 

w  stanie  liczebnie  całkowicie  zdominować  występującą  na  danym  terenie  populację 

owadów.  

Wśród much (Muscidae) występują zarówno gatunki, których  imago posiada narząd 

gębowy  typu  kłująco-ssącego  (kłujka),  jak  i  typu  liżącego.  Do  pierwszych  zalicza  się  np. 

muchy  tse-tse  (Glossina  morsitans,  G.  palpalis),  Haematobia  stimulans,  H.  irritans  oraz 

bolimuszkę  (Stomoxys  calcitrans),  natomiast  do  drugich  muchę  domową  (Musca 

domestica),  Musca  autumnalis  czy  Hydrotaea  irritans.  Muchy  tse-tse  mimo  iż  mają  duże 

znaczenie epidemiologiczne i epizootiologiczne dla człowieka i bydła (przenoszą śpiączkę 

afrykańską  i  naganę)  nie  występują  w  Polsce  i  na  terenie  Europy.  Pozostałe,  wymienione  

gatunki  much  mają  natomiast  zasadnicze  znaczenie  dla  hodowli  bydła  w  naszym  kraju. 

Oczywiście  najbardziej  uciążliwe  są  gatunki  krwiopijne,  inne  natomiast  niepokoją 

zwierzęta  zlizując  ich  naturalne  wydzieliny  np.  w  okolicy  oczu  i  nozdrzy,  a  także 

wynaczynioną  krew  w  miejscach,  gdzie  doszło  do  mechanicznych  urazów  skóry. 

Wzajemne podobieństwo dojrzałych postaci muchy domowej i bolimuszki jest tak duże, że 

trudno je od siebie odróżnić. Stąd bierze się potoczny i błędny pogląd, że „mucha domowa 

może  kłuć  i  to  bardzo  boleśnie”.  Zasadniczo  różnią  się  jednak  obecnością  kłujki  u 

bolimuszki.  

Musca  domestica  (mucha  domowa)  –  imago  długości  6-7  mm,  samica  składa 

jednorazowo około 100 jaj w kale, gnijących szczątkach organicznych, pryzmach obornika, 

psującej  się  kiszonce,  brudnej  ściółce,  a  nawet  źle  przechowywanej  karmie.  Cykl 

rozwojowy trwa od 10 do 21 dni. W sprzyjających warunkach, jednego lata może powstać 

nawet 9 pokoleń tego owada. Dojrzałe osobniki żyją około 30 dni i najczęściej są w stanie 

migrować na odległość do 1 km.  

Musca autumnalis – imago długości 5,5-7,5 mm, samica składa podobną ilość jaj jak 

mucha domowa, jednak wyłącznie na świeżym kale bydlęcym. Cykl rozwojowy trwa od 12 

do 20 dni. W sprzyjających warunkach powstaje 4-5 pokoleń tej muchy w sezonie letnim.  

Dorosłe owady żyją od 2 do 4 tygodni. Migruje na odległość do kilku kilometrów. 

Hydrotaea  irritans  –  imago  długości  5,5-7,0  mm.  Samica  składa  jaja  na  gnijącej 

roślinności  lub  kale.  Wyląg  i  rozwój  larw  następuje  jesienią.  Zimą  natomiast  larwy 

zapadają  w  diapauzę,  przepoczwarzając  się  i  kończąc  swój  rozwój  na  wiosnę.  W  roku 

występuje tylko jedno pokolenie much. 

Stomoxys calcitrans (bolimuszka) – imago długości około 6 mm. Samica składa jaja 

w  pakietach  po  25-50  sztuk  na  mokrej  słomie,  w  nawozie  organicznym,  w  kiszonce,  na 

gnijącej  roślinności  lub  w  źle  składowanej  paszy.  Cykl  rozwojowy  trwa  3  tygodnie. 

Dorosłe owady żyją od 20 do 30 dni, mogąc przemieszczać się na odległość ponad 30 km. 

Haematobia stimulans – imago długości 5-7 mm, H. irritans – imago długości 3-5 mm. 

Samice tych gatunków składają jaja w świeżym  kale bydlęcym. Cykl rozwojowy trwa 12-

20 dni. W roku obserwuje się od 4-5 pokoleń tych owadów. Dorosłe muchy żyją około 30 

dni, migrują na odległość nie większą niż 8 km. 

Biorąc  pod  uwagę  miejsca  kontaktowania  się  much  z  bydłem,  można  owady  te 

podzielić  na  3  grupy.  Pierwsza  grupa  to  gatunki  atakujące  bydło  tylko  na  pastwiskach: 

Musca  autumnalis,

 

Hydrotaea  irritans,

 

Haematobia  stimulans,  H.  irritans,  druga  grupa  to 

muchy  atakujące  bydło  tylko  w  oborach,  np.  Musca  domestica.  Gatunki  atakujące 

zarówno  na  pastwiskach,  jak  i  w  pomieszczeniach,  np.  Stomoxys  calcitrans,  stanowią 

trzecią  grupę.  Żerowanie  much  (szczególnie  gatunków  krwiopijnych)  na  bydle  powoduje 

obniżenie  efektywności  hodowli  poprzez  zmniejszenie  przyrostów  masy  ciała  i  znaczny 

spadek  produkcji  mleka.  Masowe  ataki  Haematobia  irritans  doprowadzają  do  spadku 

mleczności o 14%, Stomoxys calcitrans może ją obniżyć o 9,2%, a nawet Musca domestica 

— o 3,3%. Zaobserwowano także, że około 100 dorosłych osobników Stomoxys calcitrans 

atakujących  jedną  krowę  przez  okres  3  miesięcy  może  obniżyć  przyrost  masy  ciała  o 

prawie 24 kg. Powyższe dane dotyczą umiarkowanej strefy klimatycznej (obszar Polski), 

natomiast  w  cieplejszym  klimacie  spadek  mleczności  spowodowany  przez  Stomoxys 

calcitrans może wahać się od 15 do 30%, a przez Haematobia irritans – 10 do 20%. Oprócz 

tego, poszczególne gatunki  much  mogą przenosić chorobotwórcze drobnoustroje  i pasożyty 

niebezpieczne dla zwierząt i człowieka. 

 

Mucha  domowa  jest  wektorem  pasożytniczych  pierwotniaków:  Sarcocystis  spp., 

Toxoplasma  gondii,  Isospora  spp.,  Giardia  spp.,  Entamoeba  coli,  Entamoeba  histolytica, 

Endolimax  nana, Trichomonas  spp., Hammondia spp.  i   Cryptosporidium spp. Oprócz tego 

przenosi bakterie: Shigella spp., Vibrio spp., Escherichia coli, Bacillus anthracis, Moraxella 

bovis,  Staphylococcus  aureus,  Helicobacter  pylori,  Campylobacter  spp.,  Yersinia 

enterocolitica,  Pseudomonas  spp.,  Chlamydia  spp.,  Klebsiella  spp.,  Enterobacter  spp., 

Enterococcus  spp.,  Proteus  spp.,  Acinetobacter  spp.  oraz  wirusy:  IBR,  BVD,  Polio, 

Coxackievirus i szereg enterowirusów.  

Musca autumnalis przenosi Moraxella bovis wywołującą zakaźne zapalenie rogówki i 

spojówki  bydła  („pink  eye”),  Corynebacterium  pyogenes  wywołujące  letnie  mastitis,  jest 

żywicielem  pośrednim  dla  nicieni  Parafilaria  bovicola  oraz  Thelazia  spp.  Te  ostatnie 

lokalizują  się  w  worku  spojówkowym  i  kanale  łzowym  oka,  powodując  silne  łzawienie, 

zapalenie spojówek i zmiany w rogówce („choroba płaczących krów”).  

Letnie  zapalenie  wymienia  u  krów  jest  związane  nie  tylko  z  pojawieniem  się  Musca 

autumnalis,  ale  przede  wszystkim  z  żerowaniem  na  wymieniu  Hydrotaea  irritans,  która 

przenosi  zarówno  Corynebacterium  pyogenes,  jak  i  Streptococcus  dysgalactiae  oraz 

Peptococcus indolicus.  

Bolimuszka,  oprócz  tego,  że  niezwykle  boleśnie  kłuje,  co  wiąże  się  ze  specyficzną 

budową  jej  kłujki,  przenosi  wirusa  pęcherzykowego  zapalenia  jamy  ustnej  u  bydła,  wirusa 

EIA,  bakterie  z  rodzaju  Salmonella  i  Brucella,  Bacillus  anthracis  oraz  jest  żywicielem 

pośrednim  nicienia  Habronema  majus.  W  krajach  tropikalnych  mechanicznie  przenosi 

świdrowca Trypanosoma evansi.  

Haematobia  irritans  i  H.  stimulans  mimo,  iż  podobnie  jak  Stomoxys  calcitrans  są 

uciążliwymi,  krwiopijnymi  gatunkami  much,  w  strefie  klimatu  umiarkowanego  nie  mają 

znaczenia  epizootiologicznego.  W  ciepłej  strefie  klimatycznej  są  żywicielem  nicieni    z 

rodzaju Stephanofilaria.  

Ważne jest aby przystępując do zabiegów profilaktycznych uświadomić sobie, że 

rozwój omawianych tu much uzależniony jest nie tylko od obecności bydła, ale również 

od  odchodów  i  nawozu  bydlęcego,  które  stanowią  źródło  pokarmu  i  miejsce  rozwoju 

stadiów  larwalnych.  Nawóz  zwierzęcy  w  przeciwieństwie  do  odchodów  występuje 

zawsze  w  dużych  ilościach,  co  daje  nieograniczone  możliwości  wzrostu  populacji 

niektórych  gatunków,  np.  Musca  domestica.  Na  pastwisku  odchody  bydła  tracą 

atrakcyjność  dla  wielu  gatunków  much  wraz  z  upływem  czasu  od  momentu  ich 

wydalenia.  Obecność,  skład  gatunkowy  i  aktywność  much  są  zdeterminowane  przez 

czynniki  środowiskowe  (naturalne  i  stworzone  przez  człowieka)  oraz  od  miejsc 

przebywania  bydła.  Czynniki  naturalne,  takie  jak  temperatura,  wilgotność  powietrza, 

światło  słoneczne,  opady  i ruch  powietrza,  wywierają wyraźny wpływ  na  ich  zachowanie. 

Temperatura powietrza jest najważniejszym czynnikiem wpływającym na aktywność much. 

Z  temperaturą  powietrza  ściśle  związana  jest  jego  wilgotność.  Temperatura  determinuje 

obecność  much,  natomiast  wilgotność  powietrza  —  ich  liczebność.  Ponieważ  muchy  są 

owadami  światłolubnymi,  o  dziennym  trybie  życia,  długotrwale  utrzymujące  się 

zachmurzenie powoduje znaczne obniżenie ich liczby. Przelotne opady deszczu o małym 

nasileniu  wywołują  niewielki  spadek  liczby  much,  natomiast  opady  ciągłe  hamują  ich 

aktywność całkowicie. Jednak po 2-3 dniach od ich ustania liczba much powraca do stanu 

poprzedniego.  Wietrzna  pogoda  bezwzględnie  hamuje  lot  owadów.  Bydło  znajdujące 

się  w  miejscach  osłoniętych  jest  atakowane  przez  2-,  3-krotnie  większą  liczbę  much  niż 

na  terenach  otwartych.  Czynniki  technologiczne,  takie  jak  typ  hodowli,  rodzaje 

pastwisk, zabiegi agrotechniczne, sposób wypasu, konstrukcja budynków inwentarskich 

i  ich  lokalizacja,  typ  wentylacji  i  oświetlenia,  sposób  zadawania  i  magazynowania  paszy 

oraz jej rodzaj, wymiana ściółki, wywóz obornika i dalsze z nim postępowanie, pozwalają 

w wielu przypadkach uniknąć tworzenia korzystnych warunków dla rozwoju much. 

Zabiegi  agrotechniczne,  takie  jak  deszczowanie  terenu  pastwisk  doprowadza  do 

rozmycia odchodów  i tym  samym  uniemożliwia  rozwój takich gatunków  much,  jak Musca 

autumnalis  czy  Haematobia  stimulans.  Pozbawia  także  dorosłych  much  możliwości 

odpoczynku  i  schronienia się  wśród roślin.  W  pomieszczeniach  hodowlanych, zamuszeniu 

sprzyja  obecność  cieląt.  Ponieważ  szereg  gatunków  much  rozwija  się  w  kiszonce  (m.in. 

M.  domestica  i  S.  calcitrans)  sposób  magazynowania  paszy  w  gospodarstwie  nabiera 

istotnego  znaczenia.  Oczywiście  zasadniczym  problemem  w  zapobieganiu  inwazji  much 

jest usuwanie i odpowiednie składowanie odchodów zwierząt. 

Do  kompleksowego  zapobiegania  i  zwalczania  inwazji  much  w  pomieszczeniach 

gospodarskich  i  u  bydła  wypasanego  na  pastwiskach  używa  się  obecnie  wielu  preparatów. 

Repelenty  mają  za  zadanie  odstraszyć  owady,  adultycydy  zabić  dorosłe  postacie  i  wreszcie 

larwicydy – zabić postacie larwalne. Najczęściej stosowane w Polsce preparaty wraz z krótką 

charakterystyką przedstawiono w tabeli. 

Nazwa preparatu 

Substancja czynna 

Sposób działania 

Charakterystyka 

Byofly Pour On 

cyflutryna 

adultycyd 

karencja: tkanki jadalne 
0 dni, mleko 0 dni,  
przy masowej inwazji 
much powtórnie 
zastosować po 4-6 
tygodniach 

Butox 7,5 Pour-On   

deltametryna 

adultycyd 

karencja: tkanki jadalne 
3 dni, mleko 10 godzin, 
czas działania 10-12 
tygodni 

Quick-Bayt   

imidakloprid 

adultycyd 

granulki do sypania lub 
sporządzenia wodnej 
zawiesiny do malowania 
powierzchni 

Solfac WP 10  

cyflutryna 

adultycyd 

proszek do sporządzenia 
roztworu do oprysku 
ścian, sufitów i podłóg 
(co 4 tygodnie,  
możliwość łączenia z 
Baycidalem) 

Baycidal WP 25   

triflumuron 

larwicyd 

proszek do sporządzenia 
zawiesiny do oprysku 
pomieszczeń, stosowanie 
początkowo co 2 tyg. 
(pierwsze 3 razy), potem 
co 3-4 tygodnie 

Alfacron 10 WP  

 

azamethifos 

adultycyd 

proszek do sporządzenia 
roztworu do oprysku lub 
malowania powierzchni 

Neporex 2 WSG  

cyromazyna 

larwicyd 

granulat do posypywania 
lub sporządzenia 
roztworu do oprysku lub 
polewania 

AGITA 10 WG  

tiametoksam + 
trikozen 

adultycyd 

granulat do sporządzania 
roztworu do oprysku lub 
malowania, czas 
działania: oprysk - 4-6 
tygodni, malowanie - 6-8 
tygodni 

Fendona 5 WP  

 

alfa-cypermetryna 

adultycyd 

zawiesina do oprysku lub 
malowania 

Flectron  
 

cypermetryna 

adultycyd 

owadobójczy kolczyk 
dla bydła, karencja: nie 
dotyczy, czas działania 
3-5 miesięcy 

Repelwet  

Insect Repellent 3535, 
olejek cedrowy 

repelent 

czas działania 5-7 godzin 

 

Oprócz  tego  stosuje  się  lepy  (kartony,  kurtyny),  pułapki  o  specjalnej  konstrukcji,  w 

których używa się substancji wabiących (w tym feromonów) oraz siatki w oknach o oczkach 

odpowiedniej  wielkości.  Coraz  większego  znaczenia  nabierają  naturalne  metody  walki  z 

muchami,  do  których  wykorzystuje  się  gatunki  owadów,  będące  ich  parazytoidami  lub 

drapieżnikami.  Parazytoidy  składają  najczęściej  swoje  jaja  do  wnętrza  poczwarek  lub 

wstrzykują  je do larw  much. Z  jaj wykluwają się  larwy, które wyjadając tkanki wewnętrzne 

powoli  uśmiercają  swojego  żywiciela.  To  odróżnia  je  od  pasożytów  i  drapieżników. 

Parazytoidami  muchy  domowej  są  owady  z  gatunków  Muscidifurax  raptor,  Nasonia 

vitripennis,  Spalangia  cameroni.  Chrząszcz  z  gatunku  Carcinops  pumilio,  roztocz 

Macrocheles  muscadomesticae,  a  także  liczne  gatunki  pająków  są  drapieżnikami  much, 

zjadając ich jaja, postacie larwalne i dojrzałe.