98
ÂWIAT NAUKI PAèDZIERNIK 2004
JO-JO
Jo-jo to chyba prosta zabawka? Ju˝ nie! Do wykonywania najbar-
dziej nieprawdopodobnych sztuczek wprowadza si´ liczne kom-
plikacje, na przyk∏ad obcià˝a kraw´dzie krà˝ków lub modyfiku-
je zawieszenie.
Jo-jo najprawdopodobniej pochodzi z Chin, a w Grecji znano je
ju˝ ponad 2 tys. lat temu i stamtàd trafi∏o zapewne do reszty Eu-
ropy. Szczyt jego popularnoÊci przypada na koniec XVIII wieku,
kiedy jako émigrette (we Francji) czy quiz lub banderole (na Wy-
spach Brytyjskich) sta∏o si´ ulubionà zabawkà arystokracji.
Sznurek z poczàtku mocowano do osi i drewniany krà˝ek wra-
ca∏ do góry natychmiast po osiàgni´ciu najni˝szego po∏o˝enia.
Na Filipinach, gdzie tak˝e jo-jo by∏o bardzo popularne, wymy-
Êlono, aby sznurka nie mocowaç do osi, ale aby tworzy∏ on wokó∏
niej doÊç luênà p´tl´. Dzi´ki takiemu rozwiàzaniu krà˝ek, zwi-
sajàc na sznurku, móg∏ si´ swobodnie obracaç – wpadaç w stan
„uÊpienia”. To udoskonalenie pozwoli∏o na wykonywanie wielu
trików, na przyk∏ad „kociej ko∏yski” czy „spaceru z psem”. Pierw-
szym amerykaƒskim entuzjastà jo-jo by∏ Pedro Flores, imigrant z
Filipin, który w roku 1928 rozpoczà∏ jego produkcj´ w Stanach
Zjednoczonych. Tanie i wytrzyma∏e, by∏o jednym z sukcesów ko-
mercyjnych w czasie Wielkiego Kryzysu.
W roku 1932 przedsi´biorczy biznesmen Donald Duncan wy-
kupi∏ firm´ Floresa i chcàc jeszcze bardziej spopularyzowaç za-
bawk´, wpad∏ na pomys∏ organizowania zawodów. Jednocze-
Ênie zastrzeg∏ nazw´ jo-jo (yo-yo), pozostawiajàc konkurencji
tylko jej niezbyt chwytliwe substytuty, jak twirler. Dzi´ki temu
sprytnemu posuni´ciu marka Duncan sta∏a si´ praktycznie syno-
nimem jo-jo. W trzydziestym roku swojego istnienia firma sprze-
da∏a w USA, gdzie ˝y∏o wtedy 40 mln dzieci, 45 mln egzempla-
rzy zabawki. Jednak trzy lata póêniej, w roku 1965, sàd federalny
uzna∏, ˝e jo-jo jest nazwà ogólnà, która nie mo˝e byç zastrze˝o-
na. Firma Duncana straci∏a znak towarowy i w konsekwencji,
równie˝ wskutek olbrzymich kosztów sàdowych, zbankrutowa-
∏a. Mimo to wkrótce zosta∏a wykupiona przez firm´ Flambeau Pla-
stics, która do dziÊ produkuje zabawki ze znakiem Duncan.
Choç plastik i metal zacz´∏y wypieraç drewno, sama budowa
jo-jo nie uleg∏a zasadniczej zmianie a˝ do prze∏omu lat osiemdzie-
siàtych i dziewi´çdziesiàtych, kiedy to producenci zacz´li wpro-
wadzaç najrozmaitsze modyfikacje – na przyk∏ad obcià˝enie kra-
w´dzi krà˝ków, ∏o˝yska kulkowe i odÊrodkowe sprz´g∏a – które
znacznie wyd∏u˝y∏y mo˝liwy czas uÊpienia. Rekord w tej dzie-
dzinie wzrós∏ od 51 s w roku 1991 do 13 min i 5 s 10 lat póê-
niej. Ten wyÊcig sprawi∏, ˝e od 1990 roku wprowadzono wi´cej
udoskonaleƒ konstrukcyjnych ni˝ przez ca∏e poprzedzajàce go stu-
lecie. D∏u˝szy czas uÊpienia pozwoli∏ na wykonywanie setek no-
wych sztuczek i przyczyni∏ si´ do ponownego i wcià˝ trwajàce-
go wzrostu popularnoÊci tej zabawki.
Mark Fischetti
NAUKA
W ZAPRZ¢GU
Teoria sznurka
KENT SNODGRASS
PRECISION GR
APHICS
; NA PODST
A
W
IE PRACY
YO
-YO PHYSICS
DONA W
A
TSONA
W TRADYCYJNYM JO-JO
(na górze z lewej)
sznurek jest mocowany do osi ∏àczàcej
dwa krà˝ki. W wersjach wspó∏czesnych
tworzy on p´tl´ wokó∏ osi, dzi´ki czemu
po rozwini´ciu sznurka
mo˝e si´ swobodnie
obracaç – mówi si´,
˝e jo-jo jest wtedy
w stanie uÊpienia,
co jest punktem
wyjÊcia w wi´kszoÊci
sztuczek. Nowoczesne
modele majà nieraz
∏o˝ysko kulkowe,
które zmniejsza tarcie
osi o sznurek i wyd∏u˝a
faz´ uÊpienia. Jeszcze
d∏u˝sze czasy uÊpienia mo˝na uzyskaç,
zwi´kszajàc moment bezw∏adnoÊci
krà˝ków przez obcià˝enie ich kraw´dzi.
SPRZ¢G¸O
jest rozwarte dopóty, dopóki si∏a odÊrodkowa
wywo∏ana szybkim wirowaniem jo-jo przewy˝sza si∏´
spr´˝ystoÊci spr´˝yn. Tuleja nie jest wtedy blokowana
i oÊ z krà˝kami mo˝e si´ swobodnie obracaç. Kiedy spada
pr´dkoÊç kàtowa, si∏a odÊrodkowa maleje i ramiona sprz´g∏a
zaciskajà si´ na tulei, która zaczyna si´ obracaç razem
z osià i „automatycznie” nawijaç sznurek.
Obcià˝enie
Obcià˝enie
¸o˝ysko
Zawias
Spr´˝yna
Rami´
sprz´g∏a
Tuleja
OÊ
OÊ
