Week 11

2009-10-23

Fizjologia pracy

Rodzaje pracy i ich charakterystyka

Fizjologia skurczu mięśnia

Fizjologiczne reakcje na wysiłek

w zależności od jego rodzaju, intensywności

i czasu trwania

dr hab. n. med. Teresa Makowiec-Dąbrowska

Fizjologia pracy jest gałęzią

fizjologii stosowanej

Zadania fizjologii pracy

Zadania poznawcze

wyjaśnienie istoty i znaczenia zmian funkcjonowania

organizmu podczas pracy (wysiłku)

- ustalenie praw rządzacych wszelkiego rodzaju fizyczną

i umysłową aktywnościa człowieka w naturalnych warunkach

bytu i codziennej aktywności.

Zadania normatywne

- jak powinno się pracować (akceptowalne obciążenia w pracy

w zależnosci od jej rodzaju, czasu trwania oraz pory

wykonywania),

- jakim psycho-fizjologicznym założeniom powinien odpowiadać

pełnowartościowy wypoczynek po pracy.

Włodzimierz Missiuro (1965)

Rodzaje pracy

Definicja pracy

(Encyklopedia PWN)

Praca

jest to proces złożonej aktywności fizyczno-

umysłowej, której celem jest przekształcenie środowiska

przyrodniczego w ten sposób, by zwiększyć szansę przeżycia

gatunku ludzkiego. Jest celowym i świadomym wysiłkiem istot

ludzkich. Praca nie oznacza prostego zdobywania dóbr

materialnych, zaspokajających potrzeby fizyczne. Zostały

bowiem wykształcone szersze cele, potrzeby i warunki

egzystencji człowieka, które są przetworzeniem i

rozwinięciem potrzeb materialnych, ukształtowaniem dążeń

nowych, właściwych tylko ludziom.

Znacznie szersze rozumienie

pracy

, z punktu widzenia

zaspokajania potrzeb człowieka oraz rozwoju

społeczeństwa, prezentuje Jan Paweł II.

Jego zdaniem człowiek jest powołany do pracy.

Pracą

jest każda wykonywana przez człowieka

działalność, niezależnie od jej charakteru i okoliczności.

Poprzez pracę człowiek z jednej strony zyskuje środki

utrzymania, z drugiej zaś ma się przyczyniać do ciągłego

rozwoju nauki i techniki oraz nieustannego podnoszenia

poziomu kulturalnego i moralnego społeczeństwa.

W tym rozumieniu, celem każdej pracy

wykonywanej przez człowieka jest sam człowiek.

Klasyczny podział:

Praca fizyczna

Praca mięśni szkieletowych wraz z całym zespołem

towarzyszących jej czynnościowych zmian w organizmie.

Praca umysłowa

Każda praca określana jako fizyczna (mięśniowa) mieści w sobie elementy

pracy umysłowej, gdyż każda świadoma czynność człowieka sterowana jest

przez ośrodkowy układ nerwowy. Ponadto wykonując nawet bardzo prostą

pracę musimy myśleć, choćby o tym w jakiej kolejności wykonać czynności.
Każda praca umysłowa zawiera w sobie pewne czynności mięśniowe, tak

jak np. przy czytaniu, pisaniu czy pracach twórczych, ale intensywna praca

umysłowa uniemożliwia poważniejsze obciążenie fizyczne.

Praca energetyczna

typowy ciężki wysiłek fizyczny (np. kopanie)
senso-motoryczna (pod kontrolą zwroku, ale prosta)

Praca informatyczna

reaktywna (odbiór informacji i reagowanie na nie

(np. kierowca)
kombinatoryjna (odbiór informacji i ich przetwarzanie,

np. lekarz)
koncepcyjna (tworzenie nowych informacji)

2009-10-23

Praca wymagająca

znacznej aktywności

mięśni

Jest to ciężki wysiłek fizyczny

konieczny tam, gdzie nie ma

dostatecznej mechanizacji.

Pracownik posługuje się

narzędziami prostymi: łopatą,

kilofem, piłą, siekierą, przenosi

ciężary.

Wydajność, jaka jest osiągana podczas pracy w stosunku

do nakładu sił fizycznych człowieka jest bardzo mała.

Wynika to stąd, że sprawność mechaniczna mięśni wynosi

tylko ok. 20% - tylko taka część energii chemicznej powstającej

w procesach metabolicznych toczących się w pracujących

mięśniach zamienia się na pracę mechaniczną, pozostała część

zamienia się w ciepło, które musi być stracone, co stwarza

dodatkowe obciążenie dla organizmu.

Dla pokonania dużych oporów

(podczas używania dużych sił)

poziom metabolizmu musi być

tak duży, że możliwe jest jego

utrzymanie tylko przez krótki

czas, konieczne są przerwy

w pracy, których czas trwania może

przekraczać czas efektywnej pracy.

Jeżeli przerwy nie są stosowane

dochodzi do przeciążenia ze

wszystkimi jego konsekwencjami,

aż do śmierci włącznie.

Intensywny wysiłek mięśniowy

powinien być więc eliminowany

z pracy zawodowej.

Akceptowany być może jedynie

w sytuacjach awaryjnych.

Posąg Filippidesa w Atenach
Filippides, grecki żołnierz, który przebiegł 42 km
z Maratonu do Aten by obwieścić zwycięstwo nad
Persami, 409 r. p.n.e.

Praca zmechanizowana

Cechą charakterystyczną jest zmniejszenie wysiłku

mięśniowego i uczynienie go bardziej złożonym.

Zaangażowanie aparatu ruchowego przenosi się z

proksymalnych

odcinków na

dystalne

, czyli angażowane są mniejsze grupy

mięśni. Małe grupy mięśniowe nie mogą rozwijać dużych sił,

cechuje je za to szybkość i dokładność (precyzja) ruchów, ruchy

mogą być bardziej różnorodne i jest możliwość stopniowania

intensywności wysiłku, co jest niezbędne do kierowania

mechanizmami.
Obsługa różnych mechanizmów wymaga znajomości ich konstrukcji

i wiedzy o ich funkcjonowaniu. Praca musi być odpowiednio

zaplanowana. Pracownikowi nie wystarcza już posiadanie tylko

odpowiedniej siły mięśniowej, konieczna jest specjalna wiedza.

Wydłużony jest czas kształcenia pracownika. Zakres umiejętności jest

uzależniony od tego, jak powtarzalna jest produkcja, jak długie serie

są produkowane.
Przykładem pracy zmechanizowanej może być praca tokarza.

Cechą negatywną pracy zmechanizowanej jest to, że może pojawić
się

monotonia

czyli rozwijający się powolnie stan zredukowanej

aktywności, który może być skutkiem długotrwałego wykonywania

takich samych czynności.
Jej nasilenie jest mniejsze gdy praca ma charakter indywidualny,

tzn. gdy ta sama osoba zajmuje się planowaniem pracy i jej

wykonywaniem. W pracy krótkoseryjnej tempo pracy wzrasta, a

wraz z tym monotonia pracy. Korzystnym czynnikiem staje się zmiana

rodzaju produkowanych wyrobów, z czym wiąże się charakter

i kolejność wykonywanych czynności. W długoseryjnej produkcji

pojedynczy pracownik nie uczestniczy już w planowaniu, pozostaje

mu tylko wykonywanie powtarzających się czynności.

Monotonia

jest terminem powszechnie używanym, jednakże

w literaturze naukowej brak terminologicznej jednoznaczności

tego pojęcia.

Najczęściej wyróżnia się trzy rodzaje, albo trzy aspekty monotonii:

- jednorodne, niezmienne i nieurozmaicone środowisko,

- jednostajną, niezmienną, rozdrobnioną i powtarzalną pracę,

- zespół objawów psychofizjologicznych wywołanych

monotonnymi cechami środowiska i pracy (stan monotonny).

2009-10-23

W większości stosowanych definicji pojęcie monotonii

odnoszone jest do charakterystyki samej pracy, oraz

do stanu człowieka, który wykonuje prace monotonne.

Monotonia jako cecha pracy

, charakteryzuje taki proces pracy,

który cechuje się:
- powtarzalnością czynności roboczych,

- jednorodnością i prostotą czynności,

- dużym, najczęściej wymuszonym tempem pracy,

- ubóstwem bodźców zewnętrznych,

- ubóstwem treści pracy,

- ograniczeniem pola i zakresu obserwacji

oraz często niższym od przeciętnego obciążeniem fizycznym.

Ze względu na specyfikę czynników powodujących monotonię

wyróżnia się dwa rodzaje monotonii pracy:

- monotonię motoryczną (częściej określaną jako monotypowość)

- monotonię sensoryczną.

Monotonia motoryczna

(monotypowość) występuje przy pracach

ręcznych, cechujących się wysoką powtarzalnością elementarnych

czynności. Jej konsekwencją jest obciążenie (a czasem

przeciążenie) aparatu mięśniowo-ruchowego. Skutkiem

monotonii wynikającej z wykonywania jednostajnych, powtarzalnych

czynności, są dolegliwości układu ruchu.

Monotonia sensoryczna

, zwana też

monotonią oczekiwania

występuje w warunkach biernej obserwacji i charakteryzuje się

ubóstwem zewnętrznych bodźców w dłuższym czasie, towarzyszy

takiej pracy najczęściej bezczynność ruchowa. Zmniejsza się

wówczas znacznie aktywność funkcji psychomotorycznych,

co jest widoczne w spowolnieniu czynności układu krążenia,

oddechowego, wystąpieniu senności, zmniejszeniu aktywności

ruchowej i czujności, czego skutkiem jest spadek wydajności

pracy i wzrost liczby popełnianych błędów.

Monotonia, jako stan człowieka

charakteryzuje się pogorszeniem stanu emocjonalnego, uczuciem

niechęci do pracy, nudy i pustki, a także obniżoną aktywnością

psychofizyczną oraz obniżeniem stanu funkcjonalnego

organizmu i pogorszeniem koncentracji uwagi.

Stan ten jest reakcją na ograniczenie zakresu czynności,

różnorodności bodźców i dopływających informacji, a także

innych cech pracy monotonnej, takich jak ograniczone możliwości

indywidualnego rozwoju, niezależnego działania, wpływu na sposób

wykonywania i efekt pracy, deprywacja kwalifikacji. Konsekwencją

tego stanu jest obniżenie zdolności do pracy.

Bezpośrednim następstwem monotonii jest znużenie,

będące jedną z form zmęczenia psychicznego. Ma ono podłoże

emocjonalne, spowodowane powstaniem nastroju o charakterze

depresyjnym, i choć towarzyszą mu objawy fizyczne, to jednak jest

niezależne od nich i ma przyczyny psychiczne. Wyraża się ono:

- obniżeniem czujności i zdolności dostosowywania się do warunków

pracy,

- zmniejszeniem sprawności oraz wydajności pracy,

- zwiększeniem liczby popełnianych błędów,

- narastającą dysproporcją między wysiłkiem włożonym w pracę

a jej wynikiem,

- zmniejszeniem satysfakcji z pracy,

- zmniejszeniem możliwości wysiłkowych, a właściwie zmniejszeniem

chęci (motywacji) do podejmowania wysiłku.

Ze względu na zmniejszenie czujności i wzrost liczby popełnianych

błędów, monotonia może zagrażać również bezpieczeństwu

pracy. Problem ten występuje w różnych rodzajach zawodów, w

których czujność decyduje o bezpieczeństwie, np. w zawodzie kierowcy

czy dyspozytora procesu technologicznego.

Praca związana z obsługą półautomatów i automatów

Przy

obsłudze półautomatów

pracownik wyłączony jest z procesu

bezpośredniej obróbki przedmiotu, gdyż zastępuje go maszyna.

Jego zadania sprowadzają się do prostych operacji: podać

materiał (przedmiot do obróbki), uruchomić maszynę, zdjąć

przedmiot. Zasadniczy czynnik obciążający -

monotonia

Tego rodzaju praca nie wymaga specjalnych kwalifikacji, okres

przyuczenia może być bardzo krótki. W tym czasie pracownik musi

opanować tylko kilka prostych ruchów, które następnie powtarza w

szybkim tempie.

Z fizjologicznego punktu widzenia takie prace oceniane są

negatywnie

. W takiej pracy nie są zaangażowane wyższe ośrodki

nerwowe (korowe), jest jedynie zaangażowany układ ruchu, a

właściwie jego części i to w sposób bardzo jednostronny.

Przykładem takiej pracy może być obsługa urządzeń do nawiercania

lub gwintowania otworów (często występuje w przemyśle

metalowym przy przygotowywaniu detali do montażu).

Fabryka aparatury

elektrycznej. Nawiercanie

otworów w drobnych

elementach.

2009-10-23

Fabryka aparatury elektrycznej.

Montaż drobnych elementów.

Obsługa automatów

Pracownik sprawuje nadzór nad ich prawidłowym działaniem,

a w razie potrzeby usuwa usterki naprawiając i regulując bardzo

złożone mechanizmy, co wymaga dużej wiedzy technicznej.
Są maszyny, których konstrukcja i sposób funkcjonowania pozwala

zaliczyć do obu grup półautomatów i automatów. Przykładem może

być krosno tkackie. Jeżeli jest to krosno czółenkowe i trzeba

zmieniać w nim ręcznie szpule wątku można mówić o półautomacie.

W nowoczesnych krosnach szpule wątku zmieniają się same, albo

jest całkowicie inny system podawania wątku. Tkaczce pozostaje

więc tylko likwidacja zrywów nici, co można już uznać za usuwanie

usterek w pracy automatu.
Pracownik obsługujący automaty przez znaczną część

czasu pozostaje w spoczynku, ale w gotowości do działania.

Gdy czas oczekiwania na wykonanie kolejnej operacji wydłuża się

pojawia się hamowanie, obniżające poziom gotowości do pracy.

Utrzymanie stałej gotowości do pracy jest dodatkowym

obciążeniem.

Grupowe formy pracy (taśmy produkcyjne)

Typowym przykładem grupowych form pracy są taśmy produkcyjne.

Cały proces wytworzenia (zmontowania) wyrobu został podzielony

na drobne operacje o jednakowym czasie trwania. Przedmioty pracy

przesuwają się na taśmie i są przez kolejnych pracowników

zdejmowane w celu domontowania kolejnego elementu, a po

wykonaniu czynności ponownie odkładane taśmę. Jeżeli montowane

są duże przedmioty pozostają one przez cały czas na taśmie,

zatrzymując się przed pracownikami na określony czas.

Wprowadzenie systemu taśmowego znacznie zwiększyło wydajność

pracy. Pracownik jest przyuczony do wykonania jednej operacji, po

osiągnięciu wprawy może ją wykonywać z dużą szybkością. Stopień

uciążliwości pracy taśmowej zależy od liczby elementów, które należy

zmontować i czasu, jaki jest na to przeznaczony.

Uciążliwość pracy taśmowej

Stopień

uciążliwości

Liczba

elementów

Czas operacji

10 - 15

1,5 - 4 min

5 - 6

14 - 35 sek

III

3 - 4

24 - 40 sek

2 - 3

12 - 17 sek

2 - 3

1 - 2 sek

Technologia pracy taśmowej

(pierwsza taśma - rok 1913,

zakłady Forda)

zrewolucjonizowała pracę w

fabrykach i sposób wytwarzania

produktu.

Wyspecjalizowany pracownik nie wykonuje już całego wyrobu.

Każdy pracownik ma dość proste zadanie stanowiące jedną z sekwencji

czynności składających się na wyprodukowanie wyrobu. Zadanie to

powtarza wielokrotnie z szybkością narzuconą przez ruch taśmy.

Możliwe stało się wytwarzanie takich samych wyrobów o wysokiej

jakości (produkcja masowa), ale jednocześnie stworzono system bardzo

obciążający dla pracownika.

Montaż podzespołów elektronicznych

2009-10-23

Linia montażu aparatów fotograficznych Olympus

Produkcja samochodów

We współczesnym przemyśle

pracowników często

zastępują roboty

przemysłowe.

Najbardziej obciążająca jest taka praca powtarzalna, która

wymaga ciągłego zaangażowania uwagi. Wtedy pracownik nie

może ani na chwilę oderwać się myślami od wykonywanej pracy,

gdyż grozi to popełnieniem błędu i otrzymaniem wadliwego wyrobu.
Praca taśmowa jest powodem dodatkowych obciążeń, takich jak

wzajemne uzależnienie pracowników (niedotrzymywanie tempa

przez jednego pracownika zaburza rytm pracy pozostałych)

i odpowiedzialność zbiorowa za wadliwy wyrób.
Pracownicy mogą mieć trudności w dostosowaniu szybkości swej

pracy do tempa narzuconego przez ruch taśmy. Korzystna jest

zmiana szybkości przesuwania się taśmy i dostosowania do

fizjologicznych wahań zdolności do pracy (wolniejszy ruch na
początku pracy – okres wdrażania się, największa szybkość

w I połowie dnia pracy, zwolnienie w II połowie dnia z ewentualnym

wzrostem szybkości pod sam koniec dnia pracy).

Przy niektórych rodzajach produkcji
nie ma formalnej taśmy produkcyjnej
i tempo pracy poszczególnych

pracowników nie musi być
zsynchronizowane (każdy pracuje na
własny rachunek). Jednakże czynności
pozostają nadal bardzo rozdrobnione.

Klasycznym przykładem takiej
organizacji pracy jest przemysł
odzieżowy. Poszczególni pracownicy
(najczęściej pracownice) nie szyją

całego wyrobu, a jego poszczególne
części.
Jest to częściowo uzasadnione

koniecznością używania różnych
specjalnych maszyn (fastrygówki,
stębnówki, pikówki, overloki,
podszywarki, maszyny do

przyszywania guzików) i wielokrotnego
podprasowywania zeszytych

elementów.

Prawidłowym rozwiązaniem (z fizjologicznego punktu

widzenia) byłaby możliwość pracy na różnych stanowiskach

w ciągu jednego dnia, co znacznie zmniejszyłoby monotonię

pracy.

Jednakże taka zmiana organizacji pracy najczęściej nie jest

akceptowana przez samych pracowników, gdyż

zmniejszyłoby to, ich zdaniem, wydajność pracy.

Praca związana ze zdalnym sterowaniem

Z fizjologicznego punktu widzenia ważna jest

liczba aktywnych działań

operatora

(odwrotnie proporcjonalna do stopnia zautomatyzowania

procesu produkcyjnego).

Przy

dużej liczbie

działań konieczność ich wykonania utrzymuje stan

czynnościowy organizmu pracownika na wymaganym poziomie.

Przy

małej liczbie

działań rozwija się stan nazywany monotonią

oczekiwania, stanowiący znaczne obciążenie dla organizmu.
Inny podział –

możliwość lub brak bezpośredniej obserwacji

konsekwencji określonego działania

Np. kierowca samochodu porusza kierownicą w celu zmiany kierunku

jazdy, ale jednocześnie widzi, czy samochód zachowuje się zgodnie

z jego życzeniem. Pilot pracuje podobnie, ale często posługuje się

jedynie przyrządami – taka sytuacja jest znacznie bardziej

obciążająca.

Stosowane dziś powszechnie komputery pozwalają na wizualizację

przebiegu procesów technologicznych i na ekranie monitora operator

może zaobserwować skutki swego działania.

2009-10-23

Praca intelektualna

W pracy intelektualnej, podobnie jak w pracy fizycznej, można

wyodrębnić różne stopnie zaangażowania i różną złożoność procesów

intelektualnych.
Proste rodzaje pracy umysłowej (np. praca telegrafisty, rachmistrza),

które cechują się jednorodnością i powtarzalnością czynności

niewątpliwie intelektualnych.
Bardziej złożone są prace np. głównego księgowego, konstruktora,

lekarza, adwokata.
Największym stopniem złożoności cechuje się praca uczonego, który

nie tylko ustala nowe sposoby działania, ale również odkrywa nowe

związki pomiędzy zjawiskami.
Szczególną formą pracy intelektualnej jest kierowanie mające też

różny zakres i różny stopień odpowiedzialności – od kierowania

małym zespołem do kierowania państwem czy też ponadnarodowymi

organizacjami.

Nowe formy pracy

Telepraca

jest formą organizacji i/lub wykonywania pracy, przy użyciu

technologii informatycznej, w związku z umową o pracę/zatrudnieniem,

gdzie praca, która mogłaby być wykonywana w siedzibie pracodawcy,

jest świadczona poza nią na podstawie stałych zasad.

Podstawowym wymaganiem w systemie telepracy jest zaufanie i wysoka

motywacja pracownika do pracy – dlatego zaleca się telepracę osobom

z określonym stażem w tradycyjnym systemie pracy.

Zalecane jest powierzanie tylko takich zadań, które nie wymagają stałego

nadzoru nad przebiegiem pracy.

Psychologiczne aspekty telepracy:

Pracownik ma duży wpływ na wykonywaną przez siebie pracę, możliwość

samodzielnego decydowania o tym, kiedy wykonać dane zadanie oraz

w jaki sposób, samodzielne planowanie własnej pracy.

Zwiększona izolacja społeczna, a tym samym zmniejszona możliwość

uzyskiwania wsparcia społecznego, głównie od współpracowników.

Niższe niż na „normalnych stanowiskach pracy” wymagania w zakresie

odpowiedzialności za bezpieczeństwo innych ludzi i majątku.

Ocena pracy następuje w większości przez sprawdzanie wyniku końcowego

– produktu. Pozwala to na zwiększenie wymagań w pracy.

Rodzaje i charakterystyka wysiłku fizycznego

Charakterystyka procesów zachodzących w mięśniach

i w innych narządach w czasie wysiłku zależy od:

1) czasu trwania wysiłku

a) krótkotrwałe - do kilkunastu minut

b) o średniej długości - do 1 godziny

c) długotrwałe - ponad 1 godzinę

2) rodzaju skurczów mięśni

a) dynamiczne

b) statyczne

3) wielkości grup mięśniowych zaangażowanych w wysiłek

a) lokalne - do 30% masy mięśniowej

(np. praca rękoma)

b) ogólne - ponad 30% masy mięśniowej

4) intensywności pracy

a) w wartościach bezwzględnych

b) w wartościach względnych

Impulsy wyzwalające skurcze mięśni, które

powodują dowolne, zamierzone ruchy powstają

w komórkach pól ruchowych kory

mózgowej (w wielkich komórkach

piramidowych

Betza

leżących w zakręcie

przedśrodkowym płata czołowego). Stąd

docierają do rdzenia kręgowego, do komórek

ruchowych w rogach przednich rdzenia
kręgowego (motoneuronów

) i dalej nerwami

ruchowymi do mięśni.

Siła, szybkość i zakres ruchu zależą od

częstotliwości impulsów nerwowych,

które docierają do mięśni, zależą też od liczby

pobudzonych włókien mięśniowych

i stopnia synchronizacji ich skurczu.

Pojedyncza komórka nerwowa (neuron

ruchowy) unerwia liczne włókna mięśniowe –

razem stanowią jednostkę motoryczną). Aby

mógł być wykonany ruch musi zostać

pobudzonych wiele jednostek motorycznych

jednocześnie w sposób synchroniczny.

Jak dochodzi do skurczu mięśnia?

Impuls nerwowy

dochodzi do zakończenia włókna nerwowego w mięśniu

(synapsy

) powoduje otwarcie kanałów wapniowych znajdujących się w błonie

kolbki synaptycznej (1). Napływ jonów wapnia do wnętrza kolbki wyzwala szereg
procesów prowadzących do fuzji pęcherzyków synaptycznych z błoną
presynaptyczną (2) i wyrzucenia zawartego w nich
transmitera (acetylocholiny) do szczeliny synaptycz-
nej (3). Cząsteczki acetylocholiny docierają do
powierzchni błony postsynaptycznej i przyłączają się
do miejsc wiążących (4), co powoduje napływ do
wnętrza komórki mięśniowej jonów sodu i w rezultacie
jej

depolaryzację (5). Jeśli depolaryzacja przekroczy

wartość potencjału progowego dla danej błony to
wyzwalany jest potencjał czynnościowy komórki
postsynaptycznej

– mięśniowej (6).

Następnie cząsteczki acetylocholiny są rozkładane przez enzym (esterazę
acetylocholinową) albo ponownie "wciągane" do pęcherzyków synaptycznych
(endocytoza) i cały cykl może zacząć się od początku.
Przesunięcia jonowe, towarzyszące pobudzeniu komórki mięśniowej, powodują
wzrost stężenia jonów wapnia w cytoplazmie komórki, co aktywuje system
kurczliwy komórki

– następuje interakcja (połączenie) białek kurczliwych –

aktyny i miozyny.

2009-10-23

Włókno mięśniowe – pojedyncza komórka
zawierająca wiele jąder

omięsna

naczynia krwionośne

kość

ścięgno namięsna

elementy kurczliwe - miofibryle

sarkomer

aktyna miozyna

filament cienki - aktyna

filament gruby

–

miozyna

Skracanie się włókienek kurczliwych jest wynikiem interakcji białek kurczliwych –
aktyny i miozyny. Przesuwanie nici aktyny następuje w wyniku pociągania
ich przez mostki poprzeczne miozyny – meromiozyna ciężka. Mostki te tworzą

połączenia z aktyną i powstaje aktomiozyna. Aktomiozyna jest katalizatorem
hydrolizy ATP (związku zawierającego wiązania wysokoenergetyczne), a uwolniona
energia powoduje jej dysocjację na aktynę i miozynę oraz przesunięcie względem
siebie filamentów tych białek. Połączenie aktyny i miozyny trwa kilkadziesiąt ms,

poczym mostki miozyny są zdolne do łączenia się z dalszym odcinkiem aktyny. W
czasie skurczu mięśnia ten cykl powtarza się wielokrotnie.

meromiozyna
ciężka

troponina tropomiozyna aktyna

Mechanizm skurczu

Główka miozyny – kilka

nanometerów

miejsca
wiązania

miozyny

tropomiozyna

filament
gruby

filament cienki

Komp

-leks
tropo

-niny

Wyzwalanie skurczu

Jony wapnia
wiążą się z

kompleksem

troponiny



przyłączenie jonów wapnia

do troponiny

Triggering contractions

 troponina zmienia
konfigurację przestrzenną
tropomiozyny, co doprowadza
do odsłonięcia miejsc wiązania
znajdujących się na włóknie
aktynowym, umożliwiając
przyłączenie się miozyny

Wyzwalanie skurczu

Triggering contractions



główki miozyny po połączeniu

z aktyną, pod wpływem
ADP

przesuwają się,

doprowadzając do
przemieszczenia się włókienek
względem siebie.

Wyzwalanie skurczu

Triggering contractions



przyłączenie ATP do miozyny

powoduje uwolnienie aktyny
przez dysocjację kompleksu
aktyny z miozyną

Wyzwalanie skurczu

2009-10-23

Wzrost stężenia jonów wapnia w komórce mięśniowej

rozpoczyna nie tylko skurcz, ale aktywuje przemianę

węglowodanów dostarczającą energii do odbudowy

cząsteczek ATP, które są bezpośrednim źródłem energii

do dalszych skurczów mięśnia.

Pierwszym jednak źródłem energii do odbudowy ATP jest

fosfokreatyna – białko znajdujące się w mięśniu.

Źródła energii wykorzystywanej do

pracy mięśniowej

1. Wysiłki trwające

kilka sekund

Zasoby komórkowe ATP

zawierają zasoby energii

wystarczające jedynie na

kilka pobudzeń.

Najszybsza resynteza ATP

odbywa się kosztem

rozkładu fosfokreatyny

i wystarcza na kilka

sekund pracy.

fosfokreatyna

kreatyna

ADP

ATP

Przemiana beztlenowa

Źródła energii wykorzystywanej do

pracy mięśniowej

2. Wysiłki trwające do 60

sekund

- Glukoza, która jest

wykorzystywana podczas takich

wysiłków, pochodzi z glikogenu

mięśniowego

- Gromadzenie się kwasu

mlekowego powoduje silne

zakwaszenie środowiska tkanki

mięśniowej (charakterystyczny

skurcz lub ból).

Działanie szlaku ustaje.

- Kwas mlekowy przenika do

krwi i jest transportowany do

wątroby, gdzie ulega

przemianie w glukozę

(glikoneogeneza).

glukoza

kwas mlekowy

2 ADP

2 ATP

Przemiana beztlenowa

Źródła energii wykorzystywanej do

pracy mięśniowej

3. Wysiłki trwające

do 60 minut

Produkty końcowe tej

przemiany nie zmieniają pH

środowiska.

Czynnikiem ograniczającym

pracę w tym trybie jest

szybkość dostarczania tlenu do

mięśni oraz wyczerpywanie się

rezerw glikogenu w mięśniach.

Źródłem tlenu jest:

- mioglobina – białko

mięśniowe magazynujące tlen;

- hemoglobina – białko

czerwonych krwinek krwi

transportujące tlen

glukoza

+ H

36 ADP

36 ATP

Przemiana tlenowa

Źródła energii wykorzystywanej do

pracy mięśniowej

4. Wysiłki trwające

ponad 60 minut

Zasoby kwasów tłuszczowych

w organizmie są ogromne.

Jest to najwolniejszy z

przedstawionych szlaków

metabolicznych.

Czynnikiem ograniczającym

tę przemianę jest szybkość

transportu kwasów tłuszczowych

z krwi do komórek mięśniowych.

Czynnikiem ograniczającym

długość pracy mięśni w tym trybie

są inne układy niezdolne do

długotrwałego funkcjonowania

(np. układ nerwowy).

Kwas tłuszczowy

130 ADP

130 ATP

Przemiana tlenowa

+ H

W pierwszej fazie wysiłku, zanim nastąpi pełna adaptacja

mechanizmów zaopatrujących mięśnie w tlen, odbudowa ATP zależy

od glikolizy – procesu, który toczy się w warunkach beztlenowych,

a substratami energetycznymi są węglowodany (glukoza z krwi

i glikogen mięśniowy).

Gdy wysiłek trwa dłużej, a jego nasilenie jest umiarkowane (do 60-70%

intensywności maksymalnej) rośnie zaopatrzenie mięśni w tlen i zwiększa

się wykorzystywanie wolnych kwasów tłuszczowych jako źródła

energii. W tych warunkach procesy tlenowe pokrywają ok. 80%

zapotrzebowania energetycznego, a glikoliza ok. 20%.

W tym okresie wysiłek indukuje wzrost poziomu katecholamin w organizmie

(adrenalina i noradrenalina). One, a także wyzwolony z trzustki glukagon

(na skutek obniżania się poziomu glukozy – jest to jednocześnie czynnik

zmniejszający wydzielanie insuliny, co ogranicza transport glukozy do

komórek, zapobiegając tym samym obniżaniu jej poziomu we krwi),

podnoszą poziom wolnych kwasów tłuszczowych we krwi i zwiększają

przepływ krwi przez mięśnie. Zwiększone zużycie wolnych kwasów

tłuszczowych wpływa hamująco na glikolizę i wykorzystywanie

węglowodanów.

2009-10-23

Jeżeli intensywność wysiłku przekracza 60-70%

maksymalnej ponownie rośnie znaczenie glikolizy

beztlenowej w pokrywaniu zapotrzebowania energetycznego

pracujących mięśni – został osiągnięty próg mleczanowy.

W wysiłku fizycznym o intensywności równej maksymalnemu

energia jest wytwarzana na drodze glikolizy beztlenowej

i szybko wyczerpują się zapasy węglowodanów, nie zdąży

się zwiększyć mobilizacja i utylizacja kwasów tłuszczowych,

a zakwaszenie blokuje glikolizę. Taki wysiłek może trwać

ok. 5-6 min.

Źródła energii do pracy mięśniowej

podczas pracy długotrwałej

ży

tle

Glikogen mięśniowy

Wolne kwasy
tłuszczowe

Glukoza we krwi

minuty

Wyróżnia się dwa główne rodzaje włókien mięśniowych

Typ I – wolno kurczące się (ST – slow twich), zwane także włóknami

czerwonymi

Typ II – szybko kurczące się (FT – fast twich) – włókna białe.

Włókna typu I (wolne, ST) są bogate w mioglobinę (białko wiążące

tlen), zawierają wiele mitochondriów, a energia wykorzystywana w

czasie skurczu pochodzi głównie z tlenowej fosforylacji kwasów

tłuszczowych. Kurczą się powoli, ale zdolne są do dłuższej pracy

i wykazują odporność na zmęczenie.

Włókna typu II (szybkie, FT) zawierają niewiele mioglobiny i

nieliczne mitochondria. Energię do skurczu czerpią z beztlenowej

glikolizy. Ich skurcz jest szybki i krótkotrwały, a wytrzymałość na

zmęczenie mała.

Udział włókien szybkich i wolnych w mięśniach jest zróżnicowany.

Przewaga włókien wolnych jest w mięśniach odpowiedzialnych za

utrzymanie pozycji i antygrawitacyjne – wykonują one długotrwałe

ruchy o niewielkiej sile. Mięśnie z przewagą włókien szybkich

odznaczają się wyższą precyzją sterowania siłą skurczu, ale mają

mniejszą odporność na zmęczenie.

Typ I

(włókna wolne)

Typ IIa

(włókna szybkie)

Typ IIx (IIb)

(włókna najszybsze)

Jeżeli ruch nie wymaga dużej siły w pierwszej kolejności zostają

włączone do skurczu włókna wolne. Gdy konieczna jest duża siła

rekrutowane są włókna szybkie, ale taki skurcz trwa krótko, bo są one

mniej odporne na zmęczenie.

Zasoby substratów energetycznych w organizmie człowieka

ciężar

wartość

[kg]

energetyczna [kcal]

Tkanki:

tłuszcz (trójglicerydy tkanki tłuszczowej) 15 141 000

białka (głównie tekanki mięśniowej)

6 24 000

glikogen (tkanki mięśniowej)

0,35

1 400

glikogen (w wątrobie) 0,085 340

Krew:

trójglicerydy

0,020

wolne kwasy tłuszczowe

0,0004

glukoza (z całej przestrzeni pozakomórkowej) 0,03

Obciążenie fizyczne w pracy zawodowej

Mięśnie

szkieletowe

cechują

się

dwojakim

rodzajem

aktywności:

dynamiczną i statyczną.

Aktywność dynamiczna

– czynność skurczowa, podczas

której dochodzi do zmniejszenia długości mięśnia i zbliżenia do
siebie miejsc przyczepów na częściach kostnych. W ten
sposób wykonywane są ruchy lokomocyjne, pokonywane
opory zewnętrzne, co umożliwia wykonywanie różnych
operacji ruchowych, posługiwanie się narzędziami itp. Siła
mięśni działa wzdłuż pewnej drogi i wykonywana jest praca
mechaniczna. U podłoża aktywności dynamicznej (pracy
dynamicznej) leżą izotoniczne skurcze mięśni – ich skrócenie
przy względnie stałym napięciu. Podczas pokonywania oporu
jednak napięcie się zmienia, tak że w rzeczywistości mamy do
czynienia ze skurczem auksotonicznym.

2009-10-23

wysiłek dynamiczny

wysiłek statyczny

wysiłek izokinetyczny – skurcz mięśnia pokonujący opór

wysiłek dynamiczny wysiłek statyczny

Cechą pracy dynamicznej

są naprzemienne skurcze mięśni

zginaczy i prostowników (mięśni antagonistycznych). Skurcz
trwa względnie krótko, poczym następuje rozkurcz mięśnia,
co ma znaczenie z punktu widzenia ukrwienia mięśnia
i zachodzących w nim przemian metabolicznych. Tak pracujący
mięsień działa jak pompa ssąco-tłocząca,
co ułatwia krążenie krwi i wymianę składników między
dopływającą krwią a pracującymi mięśniami. Dostarczanie
tlenu i produktów odżywczych oraz usuwanie dwutlenku węgla
odbywa się bez trudności nawet przez długi czas.

Spoczynek

Wysiłek dynamiczny

Wysiłek statyczny

Blood
needed

Blood
flow

Blood
needed

Blood
flow

zapotrze-
bowanie

przepływ

Zależność między zapotrzebowaniem na krew

(tlen i substancje odżywcze)

a rzeczywistym przepływem krwi

zapotrze-
bowanie

przepływ

Pierwszą reakcją układu krążenia na

wysiłek dynamiczny

jest zmniejszenie oporu w naczyniach pracujących

mięśni.

Przepływ krwi przez mięsień wzrasta od ok. 4 do 7

ml/100g tkanki w spoczynku do 50–75 ml/100g podczas

maksymalnego wysiłku. Wzrost ten jest skutkiem

pojawienia się czynników naczynioszerzących:

zmniejszenie prężności tlenu, uwolnienie w mięśniach

substancji, takich jak jony potasu, acetylocholina,

adenozyna, kwas mlekowy i dwutlenek węgla.

Obniżenie oporu obwodowego w pracujących mięśniach

jest rekompensowane znacznym wzrostem pojemności

minutowej serca (CO - cardiac output) i oporu

obwodowego (R) w obszarach

nie zaangażowanych w wysiłek.

CO wzrasta od ok. 4–5 l w spoczynku do około 18,5 l/min

u kobiet i 24,1 l/min u mężczyzn podczas maksymalnego

wysiłku.

Aby zużycie tlenu w organizmie wzrosło o 1 l – CO musi

wzrosnąć o około 6 l.

Pojemność minutowa serca to iloczyn objętości wyrzutowej

(SV – stroke volume) i częstości skurczów serca (HR – heart

rate). Przyrost SV podczas wysiłku sięga u ludzi młodych 50%

wartości spoczynkowych a u ludzi starszych – 30%. HR jest

dominującym czynnikiem odpowiedzialnym za wzrost

pojemności minutowej, maksymalne wartości SV osiągane

są już przy wysiłkach angażujących ok. 40% indywidualnego

maksymalnego pochłaniania tlenu.

2009-10-23

Wzrost CO jest mniejszy niż wzrost zużycia tlenu, co oznacza,

że muszą mieć miejsce również inne zmiany – następuje

zwiększenie różnicy tętniczo-żylnej wysycenia krwi

tlenem. W spoczynku tlen z przepływającej krwi

wykorzystywany jest w 20–25%, w pracujących mięśniach

wykorzystanie to może sięgać do 70–80%.
Zmiany ciśnienia krwi: wzrost ciśnienia krwi, głównie

skurczowego (SBP), w mniejszym stopniu średniego ciśnienia

(MAP≈DBP + 1/3(SBP-DBP)) i niewielkie zmiany ciśnienia

rozkurczowego (DBP).
Umiarkowany wzrost układowego ciśnienia średniego w

sytuacji, gdy następuje 4 lub 5 krotny wzrost pojemności

minutowej świadczy o obniżeniu się oporu obwodowego (R),

przede wszystkim dzięki rozszerzeniu się łożyska naczyniowego

w mięśniach pracujących.

W obszarach niepracujacych dochodzi do skurczu

naczyń oporowych, stąd też obserwuje się skurcz naczyń w

nerkach, w narządach jamy brzusznej (w wątrobie, żołądku,

jelitach) i w mięśniach nie wykonujących pracy.
Zarówno w warunkach spoczynkowych jak i podczas wysiłku

do mózgu kierowane jest ok. 750 ml krwi na minutę.
Przepływ przez naczynia wieńcowe doprowadzające krew

do mięśnia sercowego jest proporcjonalny do intensywności

wysiłku, a właściwie do pojemności minutowej serca,

stanowiąc w każdych warunkach 4 – 5% jej wielkości.

Rozmieszczenie pojemności minutowej serca

(

cardiac output - CO

) w spoczynku (5,8 l/min) i podczas

maksymalnego wysiłku (25,0 l/min)

Narząd

%CO

Objętość

% CO

Objętość

(ml/min)

Narządy trzewne

1400

300

Nerki

1100

250

Mięśnie

1200

22000

Mózg

750

Skóra

500

2,5

600

Serce

250

1000

Inne narządy

600

0,4

100

Ogółem

100

5000

100

25000

2009-10-23

Reakcje układu

krążenia na

krótkotrwały

dynamiczny wysiłek

o umiarkowanej

intensywności

Reakcje układu

krążenia na

długotrwały,

intensywny wysiłek

dynamiczny

Zużycie tlenu i reakcje

układu krążenia na

dynamiczny wysiłek

o intensywności

wzrastającej aż do

maksimum

Częstość tętna w zależności od zużycia tlenu u kobiet i mężczyzn.

Na wykresie przedstawiono wartości submaksymalne

i maksymalne

Częstość tętna u kobiet i mężczyzn podczas wysiłku

angażującego taki sam odsetek maksymalnych możliwości

zę

ść

zó

(

max

)

Praca nóg

Praca rąk

Zmiany częstości skurczów serca w miarę wzrostu intensywności

wysiłku podczas pracy rąk i podczas pracy nóg.

Linią przerywaną zaznaczono często obserwowaną sytuację, w której

częstość skurczów serca osiąga wartość maksymalną przy

submaksymalnym zużyciu tlenu.

2009-10-23

Ciśnienie krwi podczas wysiłku dynamicznego o

intensywności wzrastającej aż do maksymalnego

Ciśnienie krwi i opór obwodowy w zależności od zużycia tlenu (w odsetkach

maksymalnego) podczas wysiłku wykonywanego rękoma i nogami

Ręce Nogi

ór

iś

(

)

skurczowe

średnie

rozkurczowe

skurczowe

średnie

rozkurczowe

Parametry charakteryzujące

wentylację płuc podczas

krótkotrwałego,

umiarkowanego wysiłku

dynamicznego

Parametry

charakteryzujące

wentylację płuc podczas

długotrwałego (60 min)

wysiłku dynamicznego

o intensywności

60-75% VO

max

Parametry charakteryzujące

wentylację płuc podczas

dynamicznego wysiłku

o intensywności wzrastającej

aż do maksimum

2009-10-23

Zmiany parametrów fizjologicznych podczas długotrwałego

wykonywania wysiłku.

Występuje wówczas:

1) Niewielki wzrost poboru tlenu spowodowany

• pogorszeniem koordynacji ruchów i zaangażowaniem dodatkowych

mięśni,

• zmianą stosunku udziału węglowodanów do wolnych kwasów

tłuszczowych w metabolizmie wysiłkowym (organizm zaczyna

oszczędzać węglowodany, obniża się RQ)

• spowodowany hipertermią wzrost tlenowego kosztu krążenia,

wentylacji i wytwarzania potu.

2) Niewielki wzrost wentylacji płuc połączony ze wzrostem wartości
stosunku wentylacji płuc do zużycia tlenu.

3) Zmniejszenie się objętość krwi krążącej, co jest wywołane efektem

ortostatycznym i filtracją płynów z przestrzeni naczyniowej do

pozanaczyniowej.

4) Zmniejszenie objętości wyrzutowej serca, co przy braku zmian

pojemności minutowej jest przyczyną wzrostu częstości skurczów

serca – podstawowego i najłatwiej dającego się zaobserwować

wskaźnika zmęczenia podczas długotrwałego wysiłku fizycznego.

Aktywność statyczna

– istotą są skurcze izometryczne,

czyli wzrost napięcia mięśni bez jego skracania. Nie następuje

skrócenie mięśnia i nie zbliżają się do siebie jego przyczepy.

Rozwijana siła mięśniowa pozostaje w stanie równowagi

z oporem zewnętrznym lub siłą ciężkości. Taki skurcz jest

jednak czynnym procesem fizjologicznym stanowiącym

znaczne obciążenie dla organizmu.

Obciążenia typu statycznego związane są głównie z

utrzymaniem pozycji ciała. Część napięć statycznych ma

jednak charakter operacyjny, związany z wykonywaną pracą –

posługiwaniem się ciężkimi narzędziami, podtrzymywaniem

przedmiotów. Najczęściej jednak wysiłek statyczny – to

utrzymywanie rąk wraz z ich obciążeniem na odpowiedniej

wysokości.

Wysiłki statyczne towarzyszą również wysiłkom dynamicznym

– powolne ruchy przy znacznym obciążeniu, utrzymanie pozycji

ciała.

B. Ramię zgięte 30

C. Ramię zgięte 60

A. Ramię opuszczone

iś

ien

ąt

ięś

iow

(mmHg

)

Cechą pracy statycznej

jest długotrwałe napięcie mięśnia

poprzez nacisk na naczynia utrudnia przepływ krwi, zakłóca

dostarczanie składników odżywczych i usuwanie produktów

przemiany materii.
Gdy siła skurczu nie przekracza 10–15 % wartości

maksymalnej (maximal voluntary contraction – MCV), przepływ

krwi przez mięśnie odpowiada zwiększonemu zapotrzebowaniu

na tlen.
Gdy siła skurczu sięga 20–30% MVC przepływ krwi jest duży,

ale niedostateczny i w mięśniu narasta dług tlenowy będący

przyczyną przerwania wysiłku po ok. 4 – 6 min.
Całkowite przerwanie przepływu krwi ma miejsce wówczas,

gdy napięcie przekroczy 50% MVC, taki wysiłek może trwać od

2 min do kilku sekund.
Ograniczenie przepływu krwi jest powodem uczucia

dyskomfortu i bólu w mięśniach aż do przerwania wysiłku.

2009-10-23

Konsekwencją niedostatecznego przepływu

krwi przez mięśnie obciążone wysiłkiem

statycznym jest znaczny wzrost przepływu krwi

po zaprzestaniu skurczu.

Wielkość reakcji na wysiłek statyczny ze strony

układu krążenia jest zależna przede wszystkim od

odsetka MCV zaangażowanej w dany wysiłek.

Masa zaangażowanych mięśni ma mniejsze znaczenie.

Istotne zmiany w ciśnieniu krwi i częstości skurczów serca

obserwuje się przy tak ograniczonych wysiłkach jak np.

zaciśnięcie ręki w pięść. Oczywiście zaangażowanie w

wysiłek większych grup mięśniowych powoduje bardziej

intensywne reakcje, ale różnice nie są duże.
Różnice intensywności reakcji ze strony układu krążenia

zależne od masy zaangażowanych mięśni są bardziej

widoczne przy wysiłkach dynamicznych.

Wysiłkowi statycznemu towarzyszy gwałtowny

wzrost ciśnienia krwi, zarówno skurczowego jak i

rozkurczowego. Wzrasta pojemność minutowa serca (Q),

co następuje głównie poprzez wzrost częstości skurczów serca

(HR), objętość wyrzutowa serca (SV) nie zwiększa się,

a przy dużych wysiłkach nawet obniża się.

Brak wzrostu SV jest spowodowany tym, że napływ krwi do

serca nie zwiększa się, a nawet jest utrudniony wzrostem

ciśnienia w klatce piersiowej.

Istotą cechą pracy statycznej jest stosunkowo

małe zużycie energii - zużycie tlenu podczas

wysiłków statycznych rośnie w niewielkim

stopniu.

Na pracę dynamiczną wykonywaną w normalnym,

swobodnym tempie zużywane jest siedmiokrotnie więcej

tlenu niż podczas wysiłku statycznego przy takim

samym obciążeniu. Przy bardzo wolnym tempie wysiłku

dynamicznego zużycie tlenu jest dwukrotnie większe niż

przy wysiłku statycznym.

Nawet podczas dużych wysiłków statycznych zużycie

tlenu jest takie, jak przy lekkiej pracy dynamicznej.

Reakcje metaboliczne, krążeniowe i subiektywne

pracę monotypową

bardzo podobne są do reakcji

na sam wysiłek statyczny.

Przy dużej powtarzalności ruchów skurcze małych mięśni

osiągają częstotliwość od 20 do 300 razy na minutę,

co stwarza warunki podobne jak przy wysiłku statycznym,

przede wszystkim ze względu na bardzo krótki czas relaksacji

między skurczami. Wykonywanie tego typu ruchów odbywa

się najczęściej w stałej pozycji ciała, co dodatkowo obciąża

statycznie (obciążenie posturalne).

Czas utrzymywania wysiłku statycznego

zależy od

rozwijanej siły. Napięcie mięśnia funkcjonującego

w ciągłym

wysiłku statycznym

nie powinno przekraczać 5-8% MVC. Jeżeli

podczas wysiłku statycznego rozwijane są większe siły

powinien on być przerywany po przekroczeniu 1/5

maksymalnego czasu utrzymywania takiej siły.

Np. maksymalny czas utrzymywania siły równej 20% MVC

wynosi ok. 5 min. Jeżeli czynność wymaga rozwijania takiej

siły przerwa powinna nastąpić po 1 minucie.

Zgodnie z zaleceniami Komitetu Technicznego ISO czynności

robocze wykonywane przez pracownika nie powinny wymagać

rozwijania sił przekraczających 50% MVC. Jeżeli podczas

pracy zachodzi konieczność używania sił bliskich

maksymalnym, to czynność taka nie powinna występować

częściej niż co 5 minut, a czas trwania obciążenia nie powinien

być dłuższy niż 4 sekundy.

2009-10-23

[

% maksymalnej siły

wytrzymałość

ból przedramienia

ból ręki

Czas utrzymywania wysiłku statycznego związanego

z utrzymaniem pozycji ciała wynosi:
- gdy wysiłek angażuje 20% maksymalnej siły – 5-7 min;

- gdy wysiłek angażuje 50% maksymalnej siły – ok. 1 min.

Maksymalny czas pracy

w zależności od siły

izometrycznego skurczu

mięśni (wysiłek

statyczny) wyrażonej

jako odsetek siły

maksymalnej.

Reakcje układu

krążenia na wysiłek

statyczny (handgrip)

o intensywności

10%, 20% i 50%

MVC

Częstość tętna i ciśnienie krwi podczas zaciskania ręki w pięść

z siłą równą 20-50% siły maksymalnej

Reakcje układu

krążenia na

wysiłek statyczny

(handgrip)

wykonywany przez

osoby młode i

starsze

Porównanie częstości skurczów serca i średniego ciśnienia krwi

podczas wysiłku statycznego

wykonywanego przez kobiety i mężczyzn