SCENARIUSZE LEKCJI BIOLOGII DO CYKLU „CIEKAWA BIOLOGIA” 

 

DZIAŁ I – „ WIAT ZWIERZ T BEZKR GOWYCH” 

 

Temat: Budowa i funkcja tkanek zwierz cych. 

 

ZWIERZ TA – to najliczniejsze królestwo, cudzo ywne, ruchliwe, zwykle o budowie 

tkankowej. Wi kszo   z nich to bezkr gowce - 90%. 

 

ORGANIZACJA BUDOWY ORGANIZMÓW: 

KOMÓRKA 

TKANKA 

NARZ D (ORGAN) 

UKŁAD NARZ DÓW 

ORGANIZM 

TKANKA – ZESPÓŁ KOMÓREK O PODOBNEJ BUDOWIE 

WYSPECJALIZOWANYCH DO PEŁNIENIA OKRE LONYCH FUNKCJI W 

ORGANIZMIE 

 

TKANKI ZWIERZ CE: 

A.  Nabłonkowa 

B.  Mi niowa 

•  Gładka 

•  Poprzecznie pr kowana szkieletowa 

•  Poprzecznie pr kowana serca 

C.  Ł czna 

Stała 

•  Chrz stna 

•  Kostna 

•  Tłuszczowa 

Płynna 

•  Krew 

•  Limfa (chłonka) 

D.  Nerwowa 

Tkanka nabłonkowa 

 

Jedno- lub wielowarstwowa , komórki  ci le przylegaj ce o ró nych kształtach 
(płaskie, sze cienne, walcowate, pokryte niekiedy rz skami) 

 

 

Rodzaj 

Wyst powanie 

Rola 

Nabłonek pokrywaj co – 
wy ciełaj cy 

Tworzy zewn trzn  
warstw  skóry, wy ciela 
narz dy wewn trzne np. 
przewód pokarmowy , 
oddechowy 

Oddziela  rodowisko 
zewn trzne od wn trza 
ciała, chroni przed 
wnikaniem 
drobnoustrojów, urazami 
mechanicznymi, 
działaniem truj cych 
zwi zków chemicznych, 
utrat   wody,  jego 
wytworami s  paznokcie , 
włosy. 

Nabłonek zmysłowy 

Wchodzi w skład 
receptorów zmysłowych 

Uczestniczy w odbieraniu 
zmian zachodz cych w 

rodowisku zewn trznym 

lub wewn trznym 
organizmu 

Nabłonek gruczołowy 
(wydalniczo – 
wydzielniczy) 

Tworzy gruczoły 
wydzielania zewn trznego 
i wewn trznego 

Wytwarza i usuwa ró ne 
wydaliny i wydzieliny np. 
pot,  luz łój, wod , 
hormony, enzymy 

Nabłonek rozrodczy 

Wchodzi w skład 
gruczołów rozrodczych 
(j dra, jajniki) 

Bierze udział w 
wytwarzaniu gamet 
(plemniki i komórki jajowe) 

 

Rysunek: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tkanka mi niowa – utworzona jest z komórek mi niowych (miocytów), 
mog cych si  kurzy  i rozkurcza  

 

Rodzaje 

Wyst powanie/Rola 

Charakterystyka 

Mi niowa gładka 

W  cianach przewodu 
pokarmowego, układu 
krwiono nego, 
limfatycznego, moczo – 
płciowego i 
oddechowego 

Komórki wrzecionowate, 
ostro zako czone, 
jednoj drowe, j dro 
poło one centralnie, 
kurcz  si  wolno, wolno 
si  m cz , działaj  
niezale nie od  woli 

Mi niowa poprzecznie 
pr kowana 
szkieletowa 

Wraz ze szkieletem 
stanowi układ ruchu,  

Komórki walcowate 
(cylindryczne), t po 
zako czone, 
wieloj drowe, j dra 
poło one peryferyjnie, 
wyst puj  pr ki 
poprzeczne, pracuje 
szybko (cz sto  
skurczów du a) i szybko 
si  m czy, praca 
zale na od woli. 

Mi niowa poprzecznie 
pr kowana serca 

Buduje mi sie  sercowy 

Komórki walcowate , 
rozgał zione,, wiele 
j der uło onych 
centralnie, skurcze 
rytmiczne, 
automatyczne, 
niezale ne od woli. 

 

 

Rysunki: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tkanka ł czna 

-  stała- utworzona z  ywych komórek i martwej substancji mi dzykomórkowej 

- płynna  - utworzona z  ywych komórek rozproszonych w wieloskładnikowej 
cieczy 

Rola: 

- wypełnia przestrzenie pomi dzy innymi tkankami, narz dami i układami 

Zapewnia łaczno  mi dzy nimi , podtrzymuje je i wzmacnia. 

 

 

Rodzaje 

Wyst powanie/Rola 

Charakterystyka 

Kostna 

Buduje ko ci 

Ma posta  zwartej 
struktury utworzonej z 
uło onych wokół 
kanałów Haversa blaszek 
kostnych, tworz cych 
podstawow  jednostk  
strukturaln  ko ci – 
osteon. 

Chrz stna 

Tworzy powierzchnie 
stawowe ko ci, 
przegrod  nosa, 
wi zadła, kr ki 
mi dzykr gowe, 
mał owin  uszn , krta , 
koniuszek nosa 

Zbudowana z komórek 
chrz stnych i silnie 
rozbudowanej substancji 
mi dzykomórkowej, 
zawieraj cej włókna 
kolagenowe. 

Krew 

1. osocze – stanowi główn  

mas  krwi (ok.60%) 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.erytrocyty (krwinki 

czerwone); komórki krwi 

1. płyn, którego90% 
stanowi woda, a reszt  
głównie białka, tłuszcze, 
hormony, enzymy, 
witaminy, sole mineralne, 
cukry, aminokwasy, 
mocznik. 

Osocze bez fibrynogenu 
to surowica krwi. 

zawieraj ce hemoglobin - 

czerwony barwnik 

uczestnicz cy w transporcie 

tlenu i CO2;  

 

3. leukocyty (krwinki 

białe)- niszcz  

drobnoustroje 

chorobotwórcze i ciała obce 

(antygeny) 

 

 

4. trombocyty (płytki krwi) 

– uczestnicz  w procesie 

krzepni cia krwi. 

Osocze transportuje 
składniki pokarmowe 
głównie cukry i białka. 

2. u ssaków bezj drowe, u 

innych kr gowców 

zawieraj  j dro, jest ich 4-

5mln/mm3 krwi. 

 

 

 

3. najwi ksze spo ród 
wszystkich krwinek, 
zawieraj  j dro, maj  
zdolno  pełzakowatego 
ruchu i wła ciwo ci 

erne; jest ich 5-10 tys. 

4. bezbarwne, 
bezj drowe fragmenty 
komórek, jest ich 150 – 
400 tys. 

Limfa (chłonka) 

Naczynia limfatyczne i 
w zły chłonne 

Skład zbli ony do osocza 
krwi, erytrocytów brak, 
liczne leukocyty, ma 
znaczny udział w 
funkcjach obronnych 
organizmu (niszczy 
drobnoustroje 
chorobotwórcze0, 
transportuje substancje 
od ywcze, głównie 
tłuszcze. 

 

Tkanka tłuszczowa - komórki tej tkanki gromadz  tłuszcz, który mo e by  
wykorzystywany przez organizm jako  ródło energii. Tkanka ta wyst puje pod 
skór , a tak e wokół serca i nerek. Jej głównym zadaniem jest zatrzymywanie 
ciepła w organizmie. Szczególnie du o tkanki tłuszczowej maj  ludzie otyli. 

 

 

Rysunki: 

  

 

 

 

 

 

Tkanka nerwowa 

Utworzona z komórek nerwowych – neuronów, których cech  jest posiadanie 
wielu wypustek: krótkich – dendrytów i jednego aksonu ( neuryt). Zr bem 
tkanki nerwowej jest tkanka glejowa, której zadaniem  jest od ywianie 
neuronów i uczestnictwo w ich regeneracji. 

 

Za pomoc  

dendrytów kontaktuj  si  z receptorami i od nich otrzymuj  

informacje, przewodz  impulsy do rodkowo. 

 

Za pomoc  

aksonu p[przewodz  impulsy do efektorów np. mi ni. Przewodz  

impulsy od rodkowo. 

Rola: 

Odbiera informacje ze  rodowiska zewn trznego i wewn trznego organizmu, 
przekazuje je do innych narz dów i układów ciała. 

Dzi ki  niej odbieramy subiektywne wra enia oraz  wiadomie podejmujemy 
decyzje o dalszym działaniu. 

Rysunek: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Temat: Ró norodno  organizmów zaliczanych do g bek i parzydełkowców. 

 

Zwierz ta dzielimy zwyczajowo na bezkr gowce i kr gowce. 

Bezkr gowce nie maj  kr gosłupa, a kr gowce maj . 

 

Typy bezkr gowców: 

a.  G bki 

b.  Parzydełkowce (jamochłony) 

c.  Płazi ce 

d.  Oble ce 

e.  Pier cienice 

f.  Stawonogi 

g.  Mi czaki 

h.  Szkarłupnie 

 

 

G BKI 

Wyst puj  w wodach słodkich i słonych, wielokomórkowe, ale nie maj  tkanek, 
ciało dwuwarstwowe. Prowadz  osiadły tryb  ycia. Tworz  kolonie. 

W ciele liczne otwory, którymi pobieraj  wod  , odfiltrowuj  z niej pokarm oraz 
pobieraj  tlen niezb dny do oddychania. Z wn trza ciała woda jest usuwana przez 
otwór znajduj cy si  w górnej cz ci ciała. Posiadaj  szkielet krzemionkowy 
(koronkowiec, nadecznik), wapienny lub z włókien sponginowych (g bka grecka). 
Kształt ró ny(dzban, drzewkowaty, workowaty). 

W  Polsce w rzekach i jeziorach  yje g bka zwana nadecznikiem tworz ce 
kłaczkowate kolonie. 

Organizmy, które tak jak g bki , które przepuszczaj  przez swe wn trze wod  i 
odfiltrowuj  z niej pokarm nazywamy 

filtratorami. 

G bki jako filtratory pobieraj  szcz tki organiczne i oczyszczaj  wod . 

Zastosowanie 

• 

W  redniowieczu g bki były u ywane w chirurgii, jako materiał szlifierski w 

jubilerstwie oraz jako podkład pod zbroj  rycersk . 

• 

Dla celów gospodarczych wydobywa si   yj c  w Morzu  ródziemnym g bk  

szlachetn . 

• 

G bka Tethya crypta, posiadaj ca szkielet krzemionkowy, stanowiła przedmiot bada  

w leczeniu ludzi chorych na białaczk  ze wzgl du na wła ciwo ci hamowania wzrostu 

komórek ssaków. 

• 

Oczyszczone szkielety spongoinowe słu  do celów higienicznych i tamowania krwi. 

• 

S  bioindykatorami, czyli wska nikami czysto ci wody. 

 

 

 

 

 

Typ: Parzydełkowce (Jamochłony) 

Gromady: stułbiopławy, kr kopławy koralowce. 

Cechy parzydełkowców: 

1.  jama chłon co – trawi ca, w której nast puje trawienie i wchłanianie strawionego pokarmu 

2.  parzydełka na czułkach i ramionach 

3.  tkanki 

4.  dwie warstwy ciała : zewn trzna – ektoderma i wewn trzna – entoderma, mi dzy nimi 

bezpostaciowa substancja  - mezoglea. 

5.  Symetria promienista (przez ciało mo na poprowadzi  kilka osi symetrii tak, by jedna strona 

była lustrzanym odbiciem drugiej)- daje to zwierz tom mo liwo  zdobywania pokarmu i 

obron  oraz mo liwo  odbierania i reagowania na bod ce.  

6.  Wyst puj  w wodach słodkich i słonych 

7.  Wyst puj  w postaci osiadłego 

polipa i pływaj cej meduzy 

8.  S  drapie nikami-  ywi  si  drobnymi zwierz tami wodnymi np. Skorupiakami, larwami 

owadów, małymi rybkami. Swoje ofiary chwytaj  dzi ki komórkom parzydełkowym. 

Niektóre komórki działaj  jak strzały zatrute jadem – wystrzelone nici wbijaj  si  w ciało 

ofiary i parali uj  j  toksyczn  substancj . Inne wystrzelon  ni  przyklejaj  do powierzchni 

ciała ofiary, powoduj c jej unieruchomienie, ofiara zostaje wci gni ta przez otwór g bowy do 

jamy chłon co – trawi cej. 

9.  Rozmna aj  si  bezpłciowo lub płciowo (przemiana pokole ) 

 

 

 

Stułbia – Budowa (rys.) 

 

 

 

 

 

 

1)  yje w wodach słodkich, przyczepiona do ro lin wodnych.  

2)  Osiadły tryb  ycia. 

3)  Wielko  1-3 mm 

4)  Posta  wydłu onego woreczka polipa. 

5)  Mo e porusza  si  na zasadzie koziołkowania. 

6)  Rozmna a si  bezpłciowo przez p czkowanie i płciowo przez wytwarzanie gamet. 

 

Wi kszo  stułbiopławów to morskie organizmy  yj ce w koloniach zło onych z bardzo wielu 

poł czonych ze sob  polipów. 

 

 

Chełbia modra –wyst puje w Morzu Bałtyckim, nale y do kr kopławów, gdy  
wyst puje u niej na przemian posta  polipa i meduzy, przy czym posta  meduzy jest 
wi ksza i stanowi pokolenie dominuj ce(

przemiana pokole ). 

 

Budowa (rys.) 

 

 

 

Cykl rozwojowy chełbi modrej (rys.)- przemiana pokole . 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

W rozwoju wyst puje przemiana pokole  czyli zjawisko naprzemiennego 
wyst powania osobników rozmna aj cych si  płciowo i bezpłciowo. 

 

Koralowce: korale i ukwiały. 

 

1)  Wyst puj   w wodach czystych, ciepłych i zasolonych. 

2)  Wył cznie posta  polipa 

3)  Korale  yj  w koloniach a ukwiały pojedynczo. 

4)  Korale maj  szkielet wewn trzny, który po obumarciu tworzy rafy koralowe- 

jedno z najbogatszych w gatunki  rodowisk  ycia na Ziemi. 

5)  Ukwiały maj  posta  mi sistych polipów, wiele kolorowych ramion, swoim 

wygl dem bardziej przypominaj  kwiaty, ni  zwierz ta. 

 

 

 

 

 

 

Temat: Przystosowania płazi ców i oble ców do paso ytniczego trybu 

ycia. 

 

 

TYP: PŁAZI CE: 

GROMADY: 

A.  WIRKI (wolno  yj ce) np. wypławek biały 

B.  PRZYWRY (paso yty) np. motylica w trobowa 

C.  TASIEMCE (paso yty) np. uzbrojony, nieuzbrojony, b blowiec 

 

Cechy płazi ców: 

1.  Ciało spłaszczone grzbietobrzusznie oraz wyra nie widoczny przód i tył. 

2.  Dwuboczna symetria ciała (przez ciało mo na poprowadzi  tylko jedn  o  

symetrii, tak , aby otrzyma  dwie takie same cz ci. 

3.  Ciało pokryte worem skórno – mi niowym. 

4.  W przedniej cz ci skupione narz dy zmysłów i układ nerwowy. 

5.  Wi kszo  płazi ców to paso yty (organizmy  yj ce kosztem innych  ywych 

organizmów). 

6.  Wi kszo  płazi ców (poza tasiemcami) ma  lepo zako czony układ 

pokarmowy tzn. rozpoczyna si  otworem g bowym, ale brak otworu 
odbytowego). 

7.  Cykle rozwojowe s  skomplikowane, oprócz postaci dorosłej wyst puj  larwy – 

rozwój zło ony. Organizm, w którego ciele  yje posta  dorosła paso yta 

nazywamy 

ywicielem ostatecznym, a ten , w którego ciele  yje larwa 

ywicielem po rednim. 

 

 

TASIEMCE: 

1.  Dorosłe osobniki  yj  w jelicie cienkim kr gowców, a   larwy w innych 

narz dach wewn trznych. 

2.  Długo  ciała 2-12 metrów. 

3.  Budowa: 

a)  Główka z narz dami czepnymi – przyssawkami (uzbrojonego tak e 

haczyki), którymi przyczepia si  do  ciany jelita. 

b)  Szyjka – wytwarza nowe człony 

c)  Człony, które w miar  wzrostu i oddalania si  od szyjki s  coraz wi ksze i 

starsze, te na ko cu odrywaj  si  i wraz z kałem s  usuwane na 
zewn trz. 

4.  Przystosowania do paso ytnictwa: 

1)  Płaskie ciało zajmuje mało miejsca w jelicie 

2)  Przyssawki (haczyki)- silne przytwierdzenie do jelita. 

3)  Ciało pokryte oskórkiem odpornym na działanie soków 

trawiennych. 

4)  Brak przewodu pokarmowego, pokarm chłonie całym ciałem( 

nie musi go trawi , gdy  jest strawiony) 

5)  Oddycha beztlenowo (fermentacja), gdy  w jelicie brak tlenu. 

6)  Jest obojnakiem (jeden tasiemiec ma narz dy rozrodcze  e skie 

i m skie), wyst puje u niego samozapłodnienie (jego plemniki 
zapładniaj  wytworzonego przez niego komórki jajowe). W 
ka dym członie mo e by  120 tys. Jaj. Tak ogromna rozrodczo  
zapewnia ci gło  gatunku, stwarzaj c dla zwierz t i człowieka 
ogromne ryzyko zaka enia. 

7)  Cykl rozwojowy tasiemca: 

Rozwój zło ony – czyli wyst puj  larwy zwane 

w grami ,  yj  w 

ciele  ywiciela po redniego – dla tasiemca uzbrojonego jest to 

winia , a dla nieuzbrojonego krowa,  ywicielem ostatecznym 

jest człowiek, w jelicie którego  yje posta  dorosła tasiemca. 

ZARA ENIE NAST PUJE PRZEZ ZJEDZENIE SUROWEGO LUB 
NIEDOGOTOWANEGO MI SA WOŁOWEGO LUB WIEPRZOWEGO. 

CHOROBA WYWOŁANA PRZEZ TASIEMCA TO TASIEMCZYCA. 

Zapobieganie – je  mi so ugotowane , zbadane przez 
weterynarza. 

Ludzie najcz ciej zaka aj  si  nim, jedz c mi so wolowe 
zawieraj ce w gry. W przewodzie pokarmowym człowieka 
larwa przekształca si  w dorosłego tasiemca, który w ka dym 
swoim członie wytwarza ogromn  liczb  komórek rozrodczych. 
Po samozapłodnieniu człony, wypełnione zapłodnionymi 
komórkami jajowymi, odrywaj  si  i z kałem wydostaj  na 
zewn trz. Wraz z trawa lub wod  zabrudzon  ludzkimi 
odchodami jaja zostaj  zjedzone przez  ywiciela po redniego – 
krow . Z jaj rozwija si  larwa, która wnika do mi ni. Gdy 
człowiek zje mi so zawieraj ce w gry , cykl si  powtarza. 

CYKL ROZWOJOWY TASIEMCA NIEUZBROJONEGO: 

MI SO ZAWIERAJ CE W GRY ZJADA CZŁOWIEK 

CZŁOWIEK JEST  YWICIELEM OSTATECZNYM – W JEGO 

JELICIE ROZWIJA SI  POSTA  DOROSŁA TASIEMCA 

DOJRZALY CZŁON WYPEŁNIONY JAJAMI ODRYWA SI  I 

WRAZ Z KAŁEM S  USUWANE NA ZEWN TRZ (TRAWA) 

JAJA LUB CAŁE CZŁONY ZJADA KROWA 

W JEJ CIELE- W MI NIACH WYL GAJ  SI  LARWY – 

W GRY (KROWA –  YWICIEL PO REDNI) 

ZARA ONE MI SO ZJADA CZŁOWIEK 

 

 

 

Zrobi  rysunek cykl rozwojowy i budowa tasiemca. 

 

 

 

 

 

 

 

MOTYLICA: 

1)  Paso ytuje w w trobie kr gowców. 

2)  Kształt listkowaty. 

3)  2 cm długo ci 

4)  Przyssawka g bowa i brzuszna. 

5)  Rozwój zło ony –  ywicielem po rednim jest  limak. 

6)  Z

ARA ENIE NAST PUJE PRZEZ NIE MYTE WARZYWA I OWOCE. Zapobieganie – 

my  warzywa i owoce oraz r ce. 

7)  Pozostałe cechy jak u tasiemca. 

 

Rys. 

 

 

 

WYPŁAWEK BIAŁY 

1.  Płaziniec wolno  yj cy. 

2.  yje w czystych wodach. 

3.  Porusza si  dzi ki rz skom pokrywaj cym brzuszn  stron  ciała. 

4.  Długo  1cm. 

5.  Zdolno  regeneracji. 

6.  Wydziela soki trawienne na swoje ofiary, nast pnie za pomoc  wysuwanej 

gardzieli zasysa cz ciowo strawiony pokarm (trawienie poza organizmem). 

7.  Rozwój prosty – brak larwy. 

8.  Rys. 

 

 

TYP: OBLE CE: 

GROMADY: 

A.  WROTKI 

B.  NICIENIE 

a)  Glista ludzka 

b)  Włosie  kr ty 

c)  Owsik 

d)  M twik buraczany(paso yt ro li rzepak, kapustne , buraki), powoduje 

słaby wzrost ro lin,  ółkni cie li ci, obni enie plonów. 

 

Cechy nicieni: 

1.  Kształt ciała – wydłu ony a w przekroju poprzecznym okr głe (obłe) 

2.  Symetria dwuboczna. 

3.  Ciało pokryte mocnym oskórkiem b d cym wydzielin  nabłonka. 

4.  Dro ny przewód pokarmowy – rozpoczynaj cy si  otworem g bowym a 

ko cz cy odbytem- co umo liwia sprawniejsze przetwarzanie pokarmu. 

5.  Cz

 prowadzi paso ytniczy tryb  ycia , a cz

 jest wolno  yj ca. 

6.  Wi kszo  jest rozdzielnopłciowa, a samca i samic  łatwo odró ni  na 

podstawie cech budowy zewn trznej – 

dymorfizm płciowy. 

 

 

 

 

GLISTA LUDZKA 

1.  Paso yt  yj cy w jelicie cienkim człowieka. 

2.  Rozwój zło ony, ale tylko jeden  ywiciel – człowiek. 

3.  Ciało obłe długo ci 20 -40 cm. 

4.  Rozdzielnopłciowe- samiec ró ni si  od samicy – 

dymorfizm płciowy, samica 

dłu sza, grubsza  a samiec krótszy, cie szy, haczykowato zako czone ciało. 

5.  Rys. 

 

 

 

 

 

6.  Cykl rozwojowy glisty ludzkiej: 

ZARA ENIE NAST PUJE PRZEZ SPOZYCIE NIUMYTYCH WARZYW NAWO ONYCH 
LUDZKIMI ODCHODAMI, PICIA WODY ZANIECZYSZCZONEJ GNOJOWIC , LUB 
NIEPRZESTRZEGANIAPODSTAWOWYCH ZASAD HIGIENY OSOBISTEJ I  YWIENIA. 

CHOROBA WYWOŁANA PRZEZ GLIST  TO GLISTNICA. 

Zapobieganie glistnicy – my  war.zywa i owoce, pi  przegotowan  wod , 
my  r ce, produkty spo ywcze i naczynia 

W jelicie cienkim osłonki jaj zostan  rozpuszczone, a oswobodzone larwy 
przebijaj   cianki jelita, dostaj c si  do naczy  krwiono nych. Wraz z krwi  
w druj  do ró nych narz dów, trafiaj c w ko cu do płuc. Przenikaj  do 
wn trz p cherzyków płucnych, nast pnie przedostaj  si  kolejno do: oskrzeli, 
tchawicy i gardła. Ponownie połkni te znów docieraj  do jelita cienkiego, w 
którym osi gaj  dojrzało  płciow . Samica glisty ludzkiej wytwarza około 200 
jaj na dob . Po zapłodnieniu wewn trznym jaja wydostaj  si  na zewn trz 
ciała człowieka wraz z kałem. W odpowiedniej temperaturze i wilgotno ci 
oraz przy dost pie tlenu w jaju rozwija si  larwa. Takie jajo nazywamy 

jajem 

inwazyjnym. Cykl si  powtarza , gdy człowiek połknie jajo wraz z  ywno ci . 
Cykl rozwojowy trwa 2 -4 miesi ce. 

 

CYKL ROZWOJOWY GLISTY-rys. 

CZŁOWIEK SPO YWAJ C JAJA INWAZYJNE (Z LARWAMI)ULEGA ZAKA ENIU 

W JELICIE CIENKIM LARWY WYL GAJ  SI  Z JAJ I PRZEDOSTAJ  DO KRWI 

WRAZ Z KRWI  W DRUJ  DO RÓZNYCH NARZ DÓW (W TROBA, SERCE) 

DOCIERAJ  KOLEJNO DO PŁUS, OSKRZELI, TCHAWICY I GARDŁA 

POŁKNI TE LARWY OSIADAJ  W JELICIE CIENKIM, GDZIE OSI GAJ  

DOJRZAŁO

 PŁCIOW  

ZAPŁODNIONE JAJA WRAZ Z KAŁEM CZŁOWIEKA WYDOSTAJ  SI  NA 

ZEWN TRZ 

CZLOWIEK SPO YWAJ C JAJA INWAZYJNE ULEGA ZAKA ENIU 

 

 

 

WŁOSIE  KR TY 

1.  Jeden z najgro niejszych paso ytów człowieka. 

2.  Wywołuje chorob  wło nic .(trychinoza), która mo e ko czy  si   mierci . 

3.  Mo e wyst powa  u ró nych gatunków mi so ernych lub wszystko ernych 

(dzik,  winia, lis, kot, nied wied , szczur) 

4. 

Zaka enie nast puje przez zjedzenie zaka onego mi sa  wini lub dzika. 

5. 

Zapobieganie wło nicy – je  mi so znanego pochodzenia i zbadane przez 

lekarza. 

6.  Cykl rozwojowy 

W  oł dku człowieka, pod wpływem enzymów trawiennych, otorbione larwy (znajduj ce si  

wcze niej w mi niach zwierz cia) wydostaj  si  z otoczek, a nast pnie przedostaj  si  do 

jelita cienkiego. Tam w ci gu 48-72 godzin osi gaj  dojrzało  płciow  i kopuluj . Po 

kopulacji samce gin , a samice przedostaj  si  do w złów chłonnych. Samice rodz   ywe 

larwy, ka da samica około 1500. Z w złów chłonnych larwy dostaj  si  do krwi, a wraz z ni  

do mi ni poprzecznie pr kowanych. Po wnikni ciu do włókna mi niowego zwijaj  si  

spiralnie i otorbiaj . Niektóre gin , inne zachowuj  zdolno  do zara ania nawet przez 

kilkadziesi t lat. Te, które przetrwaj  mog  powodowa  powa ne zaburzenia w organizmie. 

 

OWSIK 

1.  Wielko  1-3 mm, barwy białawej. 

2.  Paso ytuje w jelicie grubym, wyrostku robaczkowym i ko cowym odcinku jelita 

cienkiego. 

3.  Wywołuje chorob  zwan  owsic . 

4.  Objawy: sw dzenie, bezsenno , bóle brzucha, nudno ci, zaburzenia 

wypró niania, zapalenie skóry, wysypka. 

5.  Zara enie nast puje poprzez bezpo redni kontakt chorych dzieci, spanie we 

wspólnej po cieli, u ywanie wspólnych  rodków higieny np. r cznika. 
Zapobieganie – przestrzega  zasad higieny. 

 

 

 

WROTKI 

Zwierz ta te zamieszkuj  przede wszystkim wody słodkie, ale znane s  te  formy 
słonowodne i l dowe,  yj ce na wilgotnych mchach i w glebie. 

Wrotki s  rozdzielnopłciowe, wyst puje u nich dymorfizm płciowy. Samce maj  

uwstecznione narz dy wewn trzne, u wi kszo ci gatunków przewód nasienny ko czy si  

pr ciem. Jajniki mog  by  pojedyncze lub parzyste, jajowody otwieraj  si  do kloaki. Wrotki 

maj  zdolno  do rozmna ania si  w drodze partenogenezy przez kilka pokole . 

Ciało wrotka podzielone jest na trzy odcinki: głow , tułów i nog . Maj  najcz ciej 
kształt wydłu ony z szerokim przednim ko cem, tzw. aparatem wrotnym. Aparat 
wrotny lub rz skowy ma posta  tarczy z rozmieszczonymi na niej rz skami. Tylny 
koniec ciała zw a si  tworz c krótsz  lub dłu sz  nog  zako czon  dwoma 
palcami. Ciało pokryte jest cienk  kutikul . Warstwa okrywaj ca ciało jest na tyle 
przejrzysta,  e widoczne s  przez ni  narz dy wewn trzne wrotk 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: CECHY PIER CIENIC NA PRZYKLADZIE D D OWNICY. 

 

 

 

TYP: PIER CIENICE: 

GROMADY: 

A.  SK POSZCZETY np. d d ownicaA- gleba, rureczniki  yj ce w mi kkim mule, 

wazonkowce – w glebie-1cm, białe 

B.  PIJAWKI 

C.  WIELOSZCZETY NP. NEREIDA 

 

Cechy pier cienic: 

 

1.  Zamieszkuj  wody słodkie, słone i gleb . 

2.  Niektóre prowadz  osiadły tryb  ycia, inne swobodnie pływaj , jeszcze inne 

yj  zagrzebane w mule lub piasku dna zbiornika wodnego. 

3.  Podział ciała na pier cienie = segmenty = metamery. 

4.  Segmenty takie same, z wyj tkiem przednich i tylnych, wyra ny przód i tył 

ciała, nieco wi ksze segmenty u d d ownicy tworz ce siodełko, które 
wydziela  luz chroni cy zapłodnione jaja. 

5.  Ciało wydłu one , obłe, pokryte worem skórno – mi niowym. 

6.  Rozpoczyna si  proces cefalizacji, czyli wyodr bniania głowy. 

7.  Poruszaj  si  za pomoc  szczecinek (parapodiów) – 4 pary w ka dym 

segmencie. 

8.  Zamkni ty układ krwiono ny (krew kr y w naczyniach krwiono nych , nie 

wylew si  do jam ciała). Składa si  z naczynia grzbietowego, brzusznego i 
naczy  okr nych. 

9.  Wymiana gazowa cał  powierzchni  ciała. 

10. Układ wydalniczy składa si  z nefrydiów i nazywany jest metanefrydialnym. 

Ma metameryczn  budow  ciała. 

11. Drabinkowy układ nerwowy – składa si  ze zwoju nadprzełykowego,  

podprzełykowego poł czone obr czk  około przełykow . 

12. D d ownice – brak oczu, wieloszczety posiadaj  oczy. 

13. S  obojnakami, zapłodnienie krzy owe,rozwój prosty, wieloszczety 

rozdzielnopłciowe, larwa trochofora. 

 

Znaczenie d d ownic: 

1.  Dr

 korytarze umacniane  luzem, korytarzami do korzeni ro lin dostaj  si  

powietrze wraz z tlenem i woda. 

2.  Wci gaj  w korytarze opadłe li cie, opadłe li cie gnij c poprawiaj   yzno  

gleby. 

3.  Mieszaj  poszczególne warstwy gleby i spulchniaj  j  i poprawiaj  jej struktur . 

 

 

D d ownice s  saprofitami,  ywi  si  martwymi szcz tkami ro lin i zwierz t. 

 

 

 

 

 

PIJAWKA 

Pijawka lekarska  ywi si  krwi  kr gowców. Jest półpaso ytem, gdy   eruje na 
swoich  ywicielach czasowo. Ma przyssawki po obu ko cach ciała. Wydziela 
substancj  zapobiegaj c  krzepni ciu krwi – hirudyn  prze gruczoły przewodu 
pokarmowego. Ma jelito z bocznymi kieszeniami, w których przechowuje krew i 
dlatego długo mo e wytrzyma  bez pobierania pokarmu (nawet 2 lata). 

Niektóre pijawki s  drapie nikami. 

 

 

NEREIDA 

Gatunek pier cienic, nale cy do gromady wieloszczetów ,  yj cy w Bałtyku. 
Posiadaj  oczy, s  rozdzielnopłciowe. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: RÓ NORODNO

 ZWIERZ T ZALICZANYCH DO TYPU 

MI CZAKÓW. 

 

TYP: MI CZAKI 

Gromady: 

a.  limaki 

b.  mał e 

c.  głowonogi 

 

Cech  mi czaków jest mi kkie ciało okryte muszl . Wyst puj  w wodach słodkich, 
słonych i na l dzie. 

 

LIMAKI 

1.  Ciało składa si  z głowy, nogi i worka trzewiowego, okrytego pojedyncz  , 

spiralnie skr con  muszl . 

2.  Muszla jest wytworem płaszcza okrywaj cego worek trzewiowy, w którym 

znajduje si  wi kszo  narz dów wewn trznych. 

3.  Noga zbudowana jest z mi nia, słu y do poruszania si . 

4.  Spodnia powierzchnia nogi wydziela  luz, który ułatwia poruszanie. 

5.  W głowie znajduje si  mózg, a na Glowie jedna lub dwie pary czułków, na 

dłu szych s  wyra nie wyodr bnione oczy. 

6.  J zyk pokryty tark  do  cierania pokarmu ro linnego (u l dowych). 

7.  limaki l dowe: winniczek i wst yk oraz  limaki nagie: pomrów bł kitny i wielki, 

linik wielki i szary  

   

 

 

8.  limaki słonowodne oddychaj  skrzelami, a l dowe i słodkowodne np. 

błotniarka stawowa płucami. 

9.  limaki l dowe i słodkowodne s  obojnakami , a słonowodne 

rozdzielnopłciowe. 

10.  limaki morskie wyró niaj  si  barwami i niezwykłymi kształtami muszli. S  

w ród nich niebezpieczni drapie cy np. sto ki i rozkolce- parali uj  ofiary 
jadowit  wydzielin . Ich uk szenia mog  by  niebezpieczne nawet dla 

człowieka. Jaskrawa barwa jest ostrze eniem dla drapie ników przed trucizn  
zawart  w ciele  limaka. 

MAŁ E 

1.  Zwierz ta wodne  

a.  Słodkowodne : szcze uja , skójka, racicznica 

b.  Słonowodne: ostrygi, perłopław, (sercówka, rogowiec, omułek, 

małgiew- mał e Bałtyku) 

2.  Ciało mał a okrywa muszla składaj ca si  z dwóch cz ci, poł czonych 

wi zadłami. 

3.  Wielko   2mm – 140 cm. Jest to przydacznia nale ca do najwi kszych 

bezkr gowców  wiata i wa ca 400kg. 

4.  Prowadz  osiadły tryb  ycia, przytwierdzone do skał(ostrga) lub zakopane w 

mule (szcze uja). 

5.  Składaj  si  z nogi i worka trzewiowego, wi kszo  nie posiada oczu. 

6.  S  filtratorami – pobieraj  pokarm z wody za pomoc  syfonu wpustowego, 

syfon wypustowy do usuwania zb dnej wody. 

7.  Oddychaj  skrzelami. 

8.  Niektóre mał e jak racicznice i perłopław wydzielaj  substancj , która 

krzepn c tworzy nici – tzw. Bisior, słu cy do zakotwiczania si  w twardym 
podło u. 

9.  Powstawanie perły: 

Perły powstaj  z wydzieliny słu cej do ochrony organizmu przed drobnymi , 
obcymi ciałami wnikaj cymi do wn trza muszli. Wi kszo  gatunków mał y 
mo e wytworzy  perł , lecz tylko te, które s  tworzone przez  yj ce w 
tropikach perłopławy maj  czyst  barw  i połysk. 

•  Drogocenna perła powstaje , gdy do wn trza muszli dostanie si  obce 

ciało np. ziarenko piasku. 

•  Mał  broni si  odkładaj c wokół niego kolejne cieniutkie warstwy masy 

perłowej, któr  wy cielona jest od wewn trz muszla. 

•  Po kilku latach we wn trzu muszli powstaje l ni ca perła. Za 

najcenniejsze uwa a si  niezwykle rzadkie, czarne perły. 

10. Rola mał y: 

- pokarm dla zwierz t i ludzi 

- oczyszczaj  wod . 

  

 

GŁOWONOGI 

1.  Wyst puj  w wodach słonych. 

2.  Nale  tu kałamarnice (kalmary), o miornice, m twy, lodziki. 

3.  Ciało zbudowane z głowy i worka trzewiowego. 

4.  Maj  wieniec ramion wokół otworu g bowego, które s  pokryte komórkami 

odbieraj cymi bod ce dotykowe i smakowe. Ramiona słu  do chwytania 
zdobyczy i pomagaj  w pływaniu. 

5.  Prowadz  bardzo aktywny tryb  ycia. 

6.  Przy poruszaniu si  wykorzystuj  sił  odrzutu wody, wyrzucanej przez tzw. Lejek 

znajduj cy si  poni ej otworu g bowego. 

7.  Podczas ucieczki uwalniaj  z gruczołu czernidłowego ciemn  substancj , co 

chroni je przed wrogiem. 

8.  Maj  zdolno  zmiany kolorów ciała, co słu y im do maskowania lub 

ostrzegania przed niebezpiecze stwem np. rozdra niona kałamarnica – 
czerwona, zaniepokojona – niebieska. 

9.  Układ krwiono ny otwarty. 

10. S  drapie nikami,  ywi  si  rybami,  limakami, krabami. 

11. Doskonały wzrok i dobrze rozwini ty układ nerwowy, widz  kształty i barwy. 

12. Inteligentne, łatwo si  ucz . 

13. Muszla kalmarów uległa redukcji, pozostała im jedynie wewn trzna płytka w 

kształcie li cia. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT:  RODOWISKO  YCIA A CECHY BYDOWY I CZYNNO CI  YCIWYCH 

SKORUPIAKÓW I PAJ CZAKÓW. 

 

TYP: STAWONOGI 

GROMADY: 

A.  SKORUPIAKI 

B.  PAJ CZAKI  

C.  OWADY 

Cechy stawonogów: 

1.  yj  we wszystkich  rodowiskach (woda, l d, gleba, powietrze, a nawet jako 

paso yty – powierzchni  oraz wn trze innych organizmów). 

2.  Pochodz  od pier cienic. 

3.  Ciało pokryte chitynowym oskórkiem. 

4.  Maj  zdolno  linienia ( zrzucania pancerza) przez całe  ycie tylko owady w 

fazie larwy i poczwarki. 

5.  Oskórek ten stanowi zewn trzny szkielet, do którego s  przytwierdzone mi nie 

umo liwiaj ce poruszanie. 

6.  Oskórek stawonogów l dowych chroni je przed utrat  wody przez parowanie. 

7.  W ciele mo na zaobserwowa  podział ciała na pier cienie, cho  u wi kszo ci 

stawonogów ł cz  si  one w wi ksze odcinki ciała. 

8.  Otwarty układ kr enia (krew wylewa si  z naczy  krwiono nych do jam 

ciała). 

9.  Nazwa stawonogi pochodzi od charakterystycznej cechy przedstawicieli tego 

typu zwierz t – maj  one odnó a zło one z kilki cz ci poł czonych ze sob  
ruchomo za pomoc  stawów. 

10. Niektóre odnó a słu  do chodzenia lub pływania, inne s  przekształcone w 

czułki lub narz dy g bowe. 

 

 

SKORUPIAKI: 

1.  yj  w wodzie słodkiej (rak, oczlik rozwielitka-dafnia), słonej (krab, krewetka, 

homar, langusta) i nieliczne na l dzie (stonoga, prosionek).Planktonowe to 
rozwielitka, dafnia, p kle (osiadłe, wytwarzaj ce ochronne, sto kowate 
skorupki wapienne, wygl dem przypominaj ce wulkany) 

2.  Pokryte stwardniałym, chitynowym pancerzem, który m a zdolno  linienia, 

wtedy rosn  – taki wzrost nazywamy skokowym. 

3.  Ciało składa si  z głowotułowia i odwłoku. 

4.  Maj  liczne zró nicowane pod wzgl dem budowy i funkcji odnó a(g bowe – 

3 p. –para  uwaczek i dwie pary szcz k, czułki- 2p-narz dy dotyki i smaku, 
kroczne-

5p., odwłokowe, wachlarz). 

5.  Oczy osadzone na słupkach, dzi ki czemu obserwuj  teren wokół siebie. 

6.  Pierwsza para odnó y krocznych to szczypce, które słu  do chwytania i 

przytrzymywania pokarmu. 

7.  Odwłok podzielony jest na segmenty, na nim s  odnó a odwłokowe – do 

przenoszenia jaj i młodych raków oraz do pływania, ostatni to wachlarz. 

8.  Oddychaj  skrzelami. 

9.  S  rozdzielnopłciowe, młode pozostaj  przez pewien czas pod opiek  matki, 

przechodz c kolejne wylinki upodabniaj  si  do osobników dorosłych. 

10. Układ wydalniczy – gruczoły zielone (metanefrydia) u podstawy drugiej pary 

czułków. 

11. Ciekawostki: 

a.  Rak zagro ony podwija gwałtownie odwłok pod tułów i na zasadzie 

odruchu płynie do tyłu; 

b.  Krab porusza si  chodz c bokiem za pomoc  pi ciu par odnó y; 

c.  Rozwielitka- 0,5 cm, przezroczysty pancerzyk, pływa uderzaj c silnie 

rozgał zionymi czułkami; 

d.  Stonoga – skorupiak l dowy,  yje pod kamieniami i w spróchniałym 

drewnie, 1cm 

 

PAJ CZAKI: 

1.  Wi kszo  paj czaków  yje na l dzie. 

2.  Nale  do nich paj ki (krzy ak, topik – paj k wodny), kosarze, roztocza, 

zaleszczotki, skorpiony. 

a.  Kleszcz- las, ł ka, pastwisko 

b.  Skorpion –rejony tropikalne i subtropikalne, liczny na pustyniach 

c.  Zaleszczotek –opadłe li cie, szczeliny w korze drzew, zakurzone ksi ki w 

starych bibliotekach 

d.  wierzbowiec – paso yt,  yje w naskórku ssaków 

e.  Kosarz – ł ki, pola, zagrody, domostwa,  

f.  Topik – wody stoj ce zbiorników słodkowodnych 

3.  Ciało składa si  z głowotułowia i odwłoku. 

4.  4 pary pojedynczych oczu. 

5.  Okryte chitynowym pancerzem. 

6.  4 pary odnó y krocznych. 

7.  Narz dy g bowe to  nogogłaszczki – do przytrzymywania zdobyczy oraz 

szcz koczułki – do rozrywania pokarmu zaopatrzone w kolce jadowe. 

8.  Na odwłoku gruczoły prz dne, wydzielaj  ciecz zastygaj c  na powietrzu w 

ni  , z której za pomoc  grzebyków na ko cu odnó y tkaj  paj czyn ., 
Składa si  ona z nici okr nych – lepkich i promienistych – nielepkich , po 
których si  porusza. 

9.  Narz d oddechowy – płucotchawki do których prowadz  otwory na 

brzegach ciała – przetchlinki. 

10. S  drapie nikami,  ywi  si  innymi stawonogami, ofiary chwytaj  w sie , 

wstrzykuj  im jad oraz owijaj  prz dz . Trawienie poza organizmem – do ciała 
ofiary wydzielaj  soki trawienne, by po pewnym czasie wyssa  strawiony 
pokarm. 

11. S  rozdzielnopłciowe, rozwój Prost. 

12. Wydalaj  za pomoc  cewek Malpighiego. 

13. Ciekawostki: 

a)  Paj k krzy ak buduje sie  codziennie rano. 

b)  Kosarze nie prz d  paj czyny, s  aktywne głównie w nocy, od ywiaj  si  

ywymi i martwymi ro linami oraz drobnymi zwierz tami. 

c)  Roztocza- niektóre mikroskopijne roztocza  yj  w  rodowisku wodnym, 

niewielkie roztocze l dowe cz sto wyst puje w naszych mieszkaniach, a 
ich odchody gromadz ce si  w kurzu s  przyczyn  alergii wielu osób. Do 
roztoczy nale  k

leszcze, które  ywi  si  krwi  zwierz t i ludzi. Przenosz  

one 

zapalenie opon mózgowych lub borelioz . Przenosz  pierwotniaki, 

które u psów wywołuj  babeszjoz  ko cz c  si  zazwyczaj  mierci . 
Innym rodzajem roztoczy jest 

wierzbowiec wywołuj cy chorob  skóry 

zwan  

wierzbem. Zarazi  si  mo na przez po ciel i ubrania, z których 

korzystała chora osoba. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: ZALE NO

 MI DZY BUDOW ,  RODOWISKIEM  YCIA I CZYNNO CIAMI 

ZYCIOWYMI OWADÓW. 

 

1.  yj  w  rodowisku l dowo – powietrznym i w wodach słodkich, nieliczne 

paso yty. 

2.  Jest to najliczniejsza w gatunki gromada zwierz t współcze nie  yj cych. 

3.  Maj  zdolno  aktywnego lotu dzi ki skrzydłom, co pozwoliło im opanowa  

ró ne  rodowiska  ycia. 

4.  Rz dy owadów: 

a.  Chrz szcze (stonka ziemniaczana, biedronka siedmiokropka, 

chrab szcz majowy, pływak  ółtobrze ek); 

b.  Motyle (niepylak Apollo, bielinek kapustnik, pa  królowej, pa   eglarz). 

c.  Błonkówki (osy, trzmiel, pszczoły, mrówki) 

d.  Muchówki (much, b ki, gzy). 

5.  Dziedzina nauki badaj ca owady to entomologia. 

6.  Ciało składa si  z głowy, tułowia i odwłoku. 

7.  Pokryte chitynowym oskórkiem. 

8.  Na głowie: 

a.  Oczy zło one – owady maj  zdolno  rozpoznawania kolorów 

nierozró nialnych dla człowieka, a ich oczy s  wyczulone na 
gwałtowny ruch. 

b.  Czułki – to główne narz dy zmysłów – dzi ki nim rozpoznaje kształt i 

struktur  napotkanych obiektów oraz zapach i smak 

c.  Ró ne typy aparatów g bowych np. motyl od ywiaj cy si  nektarem 

kwiatów  ma aparat g bowy ss cy w postaci długiej rurki, mucha – 
li cy, komar – kłuj co – ss cy. 

9.  Na tułowiu 

a.  Trzy pary odnó y – głównie do chodzenia (konik polny – dobrze 

umi nione tylne odnó a – do skakania, turku  podjadek,  yj cy w 
glebie i dr

cy w niej korytarze, ma przednie odnó a grzebne, a 

pływak  ółtobrze ek  yj cy w wodzie ma przednie odnó a pływne) 

b.  Skrzydła – dwie pary błoniastych (wa ki, motyle), lub jedna para jest 

przekształcona w twarde pokrywy (u chrz szczy), u muchówek – jedna 
para skrzydeł, druga uległa redukcji, istniej  te  owady, które ze 
wzgl du na paso ytniczy tryb  ycia utraciły skrzydła np. wszy, pchły, 
pluskwy. 

10. Na odwłoku u samców wyst puje narz d kopulacyjny, a u samic pokładełko 

– rurka słu ca do składania jaj. U niektórych owadów np. pszczół i os, na 
odwłoku znajduje si   dło, które jest broni  przeciwko napastnikom. 

11. Oddychaj  tchawkami – cienkie rurki doprowadzaj ce tlen do wszystkich 

Komorek ciała. Tlen nie jest rozprowadzany przez krew. 

12. Układ krwiono ny otwarty. 

13. Narz d wydalniczy – cewki Malpighiego. 

14. Owady s  rozdzielnopłciowe, zapłodnienie wewn trzne, rozwój zło ony z 

przeobra eniem zupełnym lub niezupełnym. 

Przeobra enie zupełne 

Jajo----------------larwa-------------------poczwarka--------------------owad dorosły 
(imago) 

Larwy nie s  podobne do postaci dorosłej. Ró ni  si  te  budow  i trybem 

ycia np. p drak – larwa chrab szcza  yj ca w glebie, czerw – larwa much, 

pszczoły, g sienica – larwa motyla. 

Poczwarka – powstaje z przekształconej larwy, nieruchoma, nie pobiera 
pokarmu, otacza si  osłon  zwan  kokonem. W kokonie nast puje 
przeobra enie postaci larwalnej w posta  dorosł . 

Wyst puje u motyla, pszczoły, chrab szcza, biedronki. 

Przeobra enie niezupełne 

Jajo---------------------------larwa---------------------posta  dorosła (imago) 

Larwa podobna do postaci dorosłej, ale mniejsza, pozbawiona skrzydeł i 
niedojrzała płciowo. Mo e te   y  w innym  rodowisku, ni  owad dojrzały. 
Larwa ro nie, przechodzi kolejne linienia, z czasie przekształca si  w zdolnego 
do rozrodu dorosłego owada. Takie przeobra enie wyst puje u konika 
polnego,  wierszcza, termita, wszy, patyczaka. 

15. Niektóre owady tworz  społecze stwa. W społeczno ciach pszczół wyst puj  

trzy wyspecjalizowane grupy osobników zwane kastami: królowe, trutnie i 
robotnice. 

Robotnice – buduj  i naprawiaj  gniazdo, opiekuj  si  królow  i larwami, 
przynosz  pokarm 

Trute  zapładnia samic  

Królowa – jest podczas lotu godowego zapładniana przez wielu samców raz 
w  yciu, co wystarcza jej na całe Zycie, dzi ki temu jest matk  wszystkich 
pszczół w gnie dzie. 

Owady społeczne buduj  gniazda. Owadami społecznymi SA mrówki i 
termity. 

16. Mimetyzm – jest d to zdolno  upodabniania si  niektórych zwierz t i ro lin 

barw  , kształtem do otoczenia lub innych zwierz t (ro lin). Jest to jeden z 
mechanizmów obronnych zwierz t oraz jeden ze sposobów wabienia 
owadów zapylaj cych przez ro liny. 

17. Znaczenie owadów 

1)  Zapylaj  wi kszo  ro lin u ytkowych.(motyle) 

2)  Oczyszczaj  gleb  z martwych szcz tków organicznych, 

poprawiaj  struktur  gleby.(mrówki,  uk gnojowy) 

3)  Produkuj  pewne surowce jak wosk, miód, jedwab.(pszczoła, 

jedwabnik morwowy) 

4)  Niszcz  lasy, uprawy polowe i ogrodowe.(osnuja gwia dzista, 

korniki, bielinek kapustnik, stonka ziemniaczana, mszyce – 
wypijaj  soki.) 

5)  Uszkadzaj  i niszcz  zapasy po ywienia, odzie  (wołek zbo owy, 

m cznik młynarek, mól odzie owy) 

6)  S  roznosicielami ró nych chorób, jak zarod ców malarii – komar 

widliszek, wesz głowowa – tyfus, mucha – zarazki duru 
brzusznego. 

  

WIJE 

 

Wije (Myriapoda) - podtyp stawonogów charakteryzuj cych si  obecno ci  wyra nie 

wyró nionej głowy i wydłu onego tułowia o wielu segmentach (od 10-180, chocia  nazwa 

"Myriapoda" znaczy "dziesi ciotysi conogie"). Na segmentach parzyste odnó a lokomocyjne, 

czasem zró nicowane w zale no ci od poło enia segmentu. Ostatni segment - telson - 

pozbawiony odnó y. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: SZKARŁUPNIE 

 

1.  Zwierz ta morskie ,  yj  w morzach ciepłych o du ym zasoleniu. 

2.  Nale  tu rozgwiazdy, je owce, strzykwy, w owidła, liliowce. 

3.  Symetria promienista. 

4.  Posiadaj  szkielet wewn trzny zbudowany ze zwi zków wapnia. 

5.  Maj  układ wodny – system kanałów wypełnionych wod . Wypustki tego 

układu, małe nó ki wychodz ce przez otworki na dolnej stronie ciała na 
zewn trz, słu  do poruszania si  po dnie. 

 

 

TEMAT: CHOROBY PASO YTNICZE 

 

 

 

Paso yt – to organizm  yj cy kosztem innego  ywego organizmu 

 

 

Paso yty gro ne dla  ycia człowieka: 

 

Włosie  

Tasiemiec b blowcowy 

Toksoplazmoza 

 

 

Tasiemiec b blowcowy 

To jeden z najniebezpieczniejszy w ród tasiemców dla człowieka, który wywołuje chorob  zwan  b blowic .. Dojrzała posta  

tasiemca bytuje w jelicie cienkim u po redniego  ywiciela z rodziny psów, jakim jest pies, lis, wilk, pies dingo, kojot, itp. Osi ga 

niewielkie rozmiary, zaledwie od 2 do 5mm długo ci.

 

Cykl rozwojowy tasiemca b blowcowego w organizmie psa 

Jaja tasiemca po dostaniu si  do  ywiciela po redniego, jakim jest zwykle pies zaka aj  jego układ pokarmowy. Z jaj wyl gaj  

si  larwy - tzw. onkosfery, które naczyniami krwiono nymi dostaje si  do narz dów wewn trznych  ywiciela. Po okresie rozwoju 

rozwój larw w stadium zwane b blowiec s  one wydalane z kałem. Drog  pokarmow  dostaj  si   do  ywiciela ostatecznego, 

jakim jest bydło, kozy oraz człowiek. 

 

Jak si  zara amy? 

Człowiek zara a si  zwykle za po rednictwem psów. Typow  przyczyn  jest nierozwa na pieszczota ze zwierz ciem – 

całowanie psa w pysk, co powoduje zbli enie ust do nosa, gdzie na  okolicznych włosach mog  by  przyczepione jaja tasiemca, 

czy przez  lin .  ródłem zaka enia mog  by  równie  jaja tasiemca wydalone przez lisy na le ne owoce. Oczywi cie ryzyko 

jest niewielkie – tote  po zjedzeniu niemytych  jagód w lesie nie powinni my od razu biec do lekarza podejrzewaj c b blowic . 

Choroba nie rozwija si  od razu, a wska nikowe badania krwi na obecno  paso yta mog  by  wiarygodne dopiero po kilku 

miesi cach od zaka enia.

 

Objawy b blowicy  

Po przeniesieniu si  do przewodu pokarmowego człowieka jaja tasiemca b blowcowego rozwijaj  si  w larwy. Larwy mog  

usadawia  si  niemal w ka dym narz dzie ciała ludzkiego, gdzie si  rozrastaj  si  wytwarzaj c torbiele. Objawy i przebieg 

choroby zale  od miejsca usadowienia torbieli larwalnych, ich ilo ci i wielko ci. Najcz ciej torbiele rozwijaj  si  w w trobie, 

płucach i mózgu, ale mog  tworzy  si  równie  w nerkach,  ledzionie, ko ciach i oku. Je eli torbiel usadawia si  w w trobie, 

mo e da  objawy pobolewania w prawym pod ebrzu, ogólnego złego samopoczucia, a w przypadku ucisku na drogi  ółciowe 

równie   ółtaczki. Larwy tasiemca mog  wykazywa  równie  cechy nowotworu zło liwego daj c odległe przerzuty i prowadz c 

szybko do wyniszczenia organizmu. 

 

Leczenie b blowicy 

Leczenie farmakologiczne polega na przyjmowaniu przez długi okres czasu leków niszcz cych tasiemca i jego larwy (np. 

albendazol). Ponadto mo e by  niezb dne chirurgiczne usuwanie zaatakowanych tkanek. 

 

Niezb dna higiena 

Unikajmy li ni  i całowania swego domowego zwierz cia! Przed zbiorami czarnych jagód (jagód borówki czernicy) - 

niezale nie od tego, jak realne jest to zagro enie – warto dokładnie umy  zakurzone owoce, równie  ze wzgl du na inne 

zarazki. 

 

 

 

Toksoplazmoza ) – paso ytnicza choroba ludzi i zwierz t  spowodowana zara eniem pierwotniakiem Toxoplasma gondii 

ywicielem ostatecznym s  koty domowe i niektóre kotowate   ywicielem po rednim za  wszystkie ssaki ł cznie z człowiekiem oraz ptaki. 

Mo na wyró ni  kilka typów toksoplazmozy: 

• 

ze wzgl du na sposób zara enia: nabyt  lub wrodzon  

• 

ze wzgl du na wyst puj ce objawy: objawow  lub utajon . 

Drogi zara enia: toksoplazmoza nabyta - spo ywanie surowego lub niedogotowanego mi sa, nieprzegotowanego mleka, niemytych owoców 

z ogrodu, po którym chodz  zara one zwierz ta; toksoplazmoza wrodzona - przej cie paso yta na płód przez ło ysko. 

wie e zara enie u osoby z prawidłow  odporno ci  jest zazwyczaj bezobjawowe. 

W postaci wrodzonej objawy zale  od zaawansowania ci y w chwili zaka enia matki. Wynika st d ich zró nicowanie. Charakterystyczna 

triada objawów tzw. 

triada Sabina i Pinkertona, do której nale  małogłowie i (lub) wodogłowie  zapalenie siatkówki oraz naczyniówki, a 

tak e zwapnienia  ródmózgowe wyst puje w ok. 30% przypadków. Towarzyszy jej cz sto znacznego stopnia opó nienie rozwoju umysłowego. 

Głównym  ródłem zara enia kotów jest polowanie na drobne gryzonie (i oczywi cie ich zjadanie). Ograniczenie swobody kota poza domem 

zapobiega przenoszeniu si  infekcji z innych zwierz t, co znowu chroni nas przed infekcj . 

W obecnym stanie bada  wynika,  e główn  przyczyn  (70%) jest surowe lub niedogotowane mi so. Wst pnie badaj cym od 10 lat udało si  

ustali ,  e po zamro eniu go gł boko lub "gotowaniu" powy ej 20 minut w temp. 60 stopni Celsjusza pierwotniak zanika. 

 

ZASADY PROFILAKTYKI CHORÓB PASO YTNICZYCH: 

1.  niejedzenie niemytych owoców, surowego, niedogotowanego lub niezbadanego przez 

weterynarza mi sa 

2.  Unikanie picia nieprzygotowanej wody. 

3.  Korzystanie z wył cznie czystych r czników, własnej bielizny i po cieli. 

4.  Unikanie przez kobiety w ci y kontaktów z kotami. 

 

 

Paso yt 

Sposób zaka enia 

 

Miejsce 

bytowania 

Objawy 

Włosie  

Zjedzenie niezbadanego 

mi sa wieprzowego lub 

mi sa z dzika 

Najpierw jelito 

cienki, pó niej 

mi nie 

Wysoka gor czka, ból 

mi ni, ból brzucha, 

obrz k twarzy 

Glista ludzka  Spo ycie wody, warzyw lub 

owoców ska onych jajami  

Jelito cienkie 

Osłabienie, zawroty 

głowy, kaszel, 

nadmierna pobudliwo , 

obrz k twarzy 

Owsiki 

Zaka one jajami po ciel, 

r cznik, deska sedesowa 

Jelito grube 

Sw dzenie odbytu, 

utrata łaknienia, 

nerwowo  

Giardie 

(lamblie) 

Połkni cie cyst , które 

znajduj  si  w 

zanieczyszczonej fekaliami 

wodzie. 

Jelito cienkie 

Bóle brzucha, nudno ci 

Tasiemiec 

b blowcowy 

Kontakt z psami, brudne 

owoce le ne  

W troba, płuca, 

mózg, nerki, 

ledziona, ko ci, 

oko 

Zale  od 

zaatakowanego narz du, 

ogólne złe 

samopoczucie, bóle i in. 

Tasiemiec 

uzbrojony i 

nieuzbrojony 

Zjedzenie niezbadanego, 

niedogotowanego mi sa 

wieprzowego lub wołowego 

Jelito cienkie 

Osłabienie, chudni cie, 

bóle brzucha, nudno ci, 

wymioty, biegunka 

Toksoplazma  Zjedzenie surowego mi sa, 

kontakt z odchodami 

zara onego kota, zjedzenie 

niemytych owoców, 

przej cie paso yta przez 

ło ysko do płodu 

krew 

Powi kszenie w złów 

chłonnych, utrata 

wzroku, słuchu, 

upo ledzenie umysłowe 

(u dzieci zara onych 

przez matki) 

Motylica 

w trobowa 

Zanieczyszczona woda, 

niemyte warzywa i owoce 

W troba 

Bóle głowy, osłabienie, 

nudno ci, pokrzywka, 

brak łaknienia, gor czka 

 

Pełzak czerwonki  - drog  pokarmow  poprzez spo ycie cyst -…jelito grube -  

zapalenie jelita poł czone z owrzodzeniem, krwawa biegunka, bóle brzucha, wymioty 

 

 

 

rz sistek pochwowy – kontakty seksualne, wspólny r cznik, deska sedesowa – drogi 

moczopłciowe – zapalenie pochwy,  ółtozielona wydzielina, pieczenie sromu, u m czyzn 

mleczny wyciek z cewki moczowej, cz ste parcie na mocz 

 

kleszcz – spadaj  z drzew –skóra – borelioza, odkleszczowe zapalenie opon mózgowych 

(przenosz  bakterie, wirusy, pierwotniaki) 

 

 

 

wierzbowiec – r czniki, po ciel – naskórek – ró owe korytarze wypełniaj ce si  szaro – 

czarnym kałem paso yta,  wi d. 

 

 

TEMAT: POWTÓRZENIE WIADOMO CI O BEZKR GOWCACH. 

 

 

 

TEMAT: SPRAWDZIAN WIADOMO CI Z BEZKR GOWCÓW. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

DZIAŁ II  

WIAT ZWIERZ T KR GOWYCH 

 

TEMAT:  PRZYSTOSOWANIA RYB DO  YCIA W WODZIE. 

 

Cechy kr gowców: 

1.  Posiadaj  szkielet osiowy zło ony z czaszki i kr gosłupa. 

2.  Cz ci ciała: głowa, tułów, ogon. 

3.  W głowie mózg i narz dy zmysłów: wzroku, słuchu, równowagi, w chu, smaku, 

na ciele dotyku. 

4.  Tułów zawiera narz dy wewn trzne zaopatrzony w 2 pary ko czyn. 

5.  Ciało pokryte wielowarstwow  skór . 

6.  Oddychaj  skrzelami – wodne i płucami – l dowe. 

7.  Do kr gowców nale  gromady: ryby, płazy, gady, ptaki, ssaki. 

8.  Ryby, płazy, gady – zmiennocieplne. 

9.  Ptaki, ssaki – stałocieplne. 

Zmiennocieplne, to takie, których temperatura ciała zmienia si  wraz z 
temperatur  otoczenia. 

Stałocieplne to takie, które utrzymuj  stała temperatur  ciała niezale nie od 
temperatury otoczenia. 

 

Porównanie budowy ciała bezkr gowców i kr gowców – rys. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ichtiologia  - to nauka o rybach 

Cechy ryb: 

1.  Wyst powanie – wody słodkie :  (karp, leszcz, lin, pło ,pstr g) i słone ( led , 

dorsz, makrela, łoso ). 

2.  Podział 

a.  Kostne (kostnoszkieletowe) –ich szkielet jest zbudowany z tkanki kostnej, 

posiadaj  p cherz pławny, który jest narz dem hydrostatycznym 
umo liwiaj cym zmian  gł boko ci zanurzenia, nale  tu: dorsze, pstr gi, 
karpie. 

b.  Chrz stne (chrz stnoszkieletowe)- ich szkielet zbudowany jest z tkanki 

chrz stnej, brak p cherza pławnego, aby nie opa  na dno nieustannie 
pływaj . Nale  tu rekiny i płaszczki. 

3.  S  zmiennocieplne- tempo procesów biologicznych zale y od temperatury 

otoczenia. 

4.  Budowa: 

a.  Opływowy kształt ciała 

b.  Pokryte łuskami uło onymi dachówkowato (jest mocne, elastyczne, 

ułatwia poruszanie si ) i  luzem 

c.  Cz ci ciała: głowa, tułów, ogon, brak szyi 

d.  Płetwy:  

Parzyste: piersiowe i brzuszne – słu  do utrzymania 

równowagi, odgrywaj  rol  stateczników (zapewniaj  
wła ciw  pozycj  ciała), do zmiany kierunku ruchu i 
zatrzymania si  w miejscu. 

Nieparzyste: grzbietowa, odbytowa, ogonowa – 

stateczniki, a ogonowa stanowi nap d ryby 

 

Kształt płetw  wiadczy o trybie  ycia: długie w skie 
płetwy piersiowe i ogonowa  oraz gł boko wci te– szybki 
pływak np. tu czyk, du e , szerokie płetwy – wolny pływak 
np. sum, ciernik  yj ce przy dnie. 

e.  Linia boczna – narz d zmysłu odbieraj cy drgania i zawirowania wody. 

f.  P cherz pławny – narz d hydrostatyczny reguluj cy gł boko  

zanurzenia ryby w wodzie. 

 

Rysunek: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5.  Ró norodno   barw i kształtów ma znaczenie maskuj ce(kamufla ) i 

odstraszaj ce. 

6.  ywi  si  pokarmem ro linnym lub zwierz cym (du e, płaskie, szerokie z by – 

pokarm ro linny, skorupiaki, korale; ostro zako czone tzn.,  e ofiara jest 
rozszarpywana, szeroko otwieraj cy si  otwór g bowy – jest połykana w 
cało ci. 

7.  Oddychaj  skrzelami, tlenem rozpuszczonym w wodzie. Wymiana gazowa u 

wielu ryb odbywa si  tak e przez skór . 

Skrzela s  umieszczone w komorach skrzelowych po bokach głowy. Z 
zewn trz okrywaj  je pokrywy skrzelowe. Wymiana gazowa odbywa si  w 
skrzelach . Tlen pochodzi z wody pobieranej przez otwór g bowy, przenika do 
krwi i jest doprowadzany do wszystkich komórek ciała. Do wody oddawany 
jest Co2, która pod pokrywami skrzelowymi wypływa na zewn trz. 

8. 

Ryby s  jajorodne, zapłodnienie zewn trzne (w wodzie), okres godowy ryb to 

tarło, miejsce składania jaj – tarlisko. Na ogół nie opiekuj  si  potomstwem, 
ale np. samce cierników buduj  gniazda i opiekuj  si  narybkiem, piel gnice 
przechowuj  i chroni  zapłodnion  ikr  i narybek w jamie g bowej, konik 
morski nosi zapłodniona ikr  w specjalnej komorze na brzusznej stronie ciała i 
opiekuje si  narybkiem. Iglicznia – samiec w komorze l gowej po brzusznej 
stronie przechowuje ikr  a potem mlode. Koniki potrafi  porusza  jednym i 
drugim okiem niezale nie od siebie i zmienia  kolor ciała jak kameleon. 
Samce   monogamiczna – maj  jednego partnera. 

W czasie tarła samice składaj  jaja, zwane ikr , a samce polewaj  je 
nasieniem zawieraj cym plemniki. Do zapłodnienia dochodzi w wodzie. 
Istniej  te  gatunki  yworodne np. rekiny, u których zapłodnienie jest 
wewn trzne. 

9.  W drówki ryb – niektóre ryby , aby zło y  ikr  , odbywaj  długie w drówki na 

tarlisko np. łoso  z morza płynie w gór  rzeki, by tam w czystych i bogatych w 
tlen wodach odby  tarło, po czym ginie, w gorz za  z rzek płynie do Morza 
Sargassowego i tam składa ikr . 

10. Układ krwiono ny zamkni ty, jeden obieg krwi , serce składa si  z przedsionka i 

komory , wyst puje zatoka  ylna i sto ek t tniczy, wymiana gazowa odbywa 
si  w skrzelach i komórkach ciała. 

Rysunek; 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

11. Wydalanie – nerki 

12. Znaczenie- s  wykorzystywane na całym  wiecie w celach konsumpcyjnych, 

przemysłowych (rybny, farmaceutyczny, nawozy, kleje)oraz rekreacyjno-
poznawczych(akwaria, w dkarstwo) 

13. Ciekawostki:  Ryby dwudyszne - zamieszkuj  wody słodkie Australii, Afryki i 

Ameryki Południowej, cho  formy kopalne  yły tak e w morzach (np. w 
triasie). Charakteryzuj  si  cz ciow  redukcj  skrzeli i podczas okresów 
suchych (suszy) zagrzebuj  si  w mule, otaczaj  kokonem z zasychaj cego 

luzu i zapadaj  w odr twienie (kopalne nory dwudysznych znane od 

dewonu); oddychaj  wówczas tylko za pomoc  przekształconego p cherza 
pławnego, który pełni funkcj  prymitywnych płuc poł czonych z przełykiem 
(jest to rozwi zanie anatomiczne pierwotne dla kr gowców szcz kowych). 
Dwudyszne ryby posiadaj  tak e oddzielny krwiobieg płucny. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: PŁAZY JAKO ZWIIERZ TA DWU RODOWISKOWE. 

Herpetologia to – nauka o płazach i gadach. 

 

1.  Pochodzenie –przodkiem jest ichtiostega - forma rybio – płazia, 

wyst powała około 375 lat temu, 1m długo ci, ciało kształtem 
przypominało ryb , ale zamiast płetw mocne ko czyny do poruszania si  
po l dzie . 

2.  yj  cz ciowo w wodzie, cz ciowo na l dzie (aksolotl – salamandra 

pochodz ca z Meksyku całe  ycie sp dza w wodzie, a ropuchy na l dzie- 
tylko na rozród wracaj  do wody).  yj  w miejscach wilgotnych, 
zacienionych, ich cykl  yciowy jest  ci le zwi zany ze  rodowiskiem 
wodnym. 

3.  Podział 

Rz dy: 

A.  Ogoniaste: traszki (grzebieniasta, górska, karpacka, zwyczajna) i 

salamandry (plamista), maja masywny szkielet i ogon przez całe 

ycie 

B.  Bezogonowe:  aby (wodna, moczarowa, jeziorkowa, trawna), 

ropuchy (szara, paskówka, zielona), kumaki (górski, nizinny), rzekotki 
(drzewna), doro li przedstawiciele nie maj  ogonów, a ko ci ich 
czaszki s  bardzo lekkie. 

C.  Beznogie -marszczelce (pier cieniowaty) 

4.  Sposób poruszania – skacz  , pływaj , wspinaj  si , a niekiedy nawet 

lataj  wykorzystuj c umiej tno ci lotu  lizgowego. 

5.  Dobrze rozwini te narz dy zmysłów: słuchu, w chu, dotyku. 

6.  S  zmiennocieplne, na okres zimy zapadaj  w odr twienie 

zimowe(hibernacja). 

7.  Budowa: 

A.  Cz ci ciała: głowa, tułów, dwie pary ko czyn , brak szyi 

B.  Ciało pokryte cienk  skór  , w której s  gruczoły  luzowe 

C.  Oczy pokryte powiekami (nawil aj  i chroni  oczy na l dzie) 

D.  Nozdrza zamykane klapkami na górnej cz ci pyska 

E.  Długi, lepki, j zyk do chwytania owadów 

F.  Ko czyny przednie i tylne umo liwiaj ce sprawne poruszanie si  na 

l dzie i pływanie w wodzie. 

8.  Przystosowania płazów do  ycia na l dzie: 

Oddychanie płucami i przez skór (poło enie naczy  krwiono nych 
w nagiej , wilgotnej skórze) 

Wilgotna skóra ( luz) zabezpiecza przed wysychaniem 

Ko czyny tylne dłu sze od przednich umo liwiaj ce skakanie 

Powieki nawil aj  i chroni  

Oczy pozwalaj  obserwowa  otoczenie 

Długi, lepki j zyk do chwytania owadów 

9.  Przystosowania  płazów do  ycia w wodzie 

Opływowy kształt ciała 

luz pokrywaj cy ciało 

Palce ko czyn tylnych spi te błon  pławn  (dzi ki nim pokonuj  
opór  wody podczas pływania) 

Rozmna anie w wodzie 

10. Oddychaj  workowatymi płucami o małej powierzchni oddechowej  i 

przez skór . 

11. Płazy s  jajorodne, zapłodnienie zewn trzne (w wodzie), jaja – skrzek, 

rozwój zło ony – larwa kijanka. Samica składa jaja w wodzie(s  one 
otoczone galaretowat  osłon  , wra liw  na brak wody), samce polewaj  
je nasieniem zawieraj cym plemniki , dochodzi do zapłodnienia w wodzie 
– zapł. Zewn trzne, wyl ga si  larwa – kijanka, która ma ogon, a nie ma 
ko czyn. Stopniowo zanika jej ogon i pojawiaj  si  ko czyny, najpierw 
tylne, pó niej przednie, zanikaj  skrzela a pojawiaj  si  płuca. 

Porównanie kijanki i  aby 

Kijanka                                                        aba 

 

yje w wodzie   , pływa                            na l dzie, skacze 

Kształt –wydłu ony                           okr gły 

Oddycha skrzelami                          płucami 

Brak ko czyn                                     ko czyny 

Długi ogon                                          brak 

Linia boczna                                        brak 

Od ywia si  drobnymi organizmami planktonowymi                  
drapie nik(owady,  limaki) 

12. Układ krwiono ny zamkni ty, dwa obiegi krwi: mały – płucny (zaopatruje 

krew w tlen) i du y – obwodowy ((dostarcza pokarm i tlen do komórek 
ciała a odprowadza produkty przemiany materii). Serce składa si  z 
dwóch przedsionków i jednej komory, co sprawia,  e krew natlenowana i 
odtlenowana w pewny stopniu si  miesza. 

13. W szkielecie brak klatki piersiowej, w oddychaniu pomaga dno jamy 

g bowo – gardzielowej. 

14. Czaszka poł czona z kr gosłupem za pomoc  dwóch klykci potylicznych , 

co umo liwia ruch głowy w jednej płaszczy nie. 

 

15. W Polsce wyst puje 17 gatunków płazów, wszystkie chronione. 

 

16. Ropucha w skórze ma brodawki- gruczoły jadowe, a skóra  aby jest 

gładka. 

 

17. Znaczenie – s  sprzymierze cami człowieka w walce ze szkodnikami, 

utrzymuj  równowag  biologiczn . 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: GADY JAKO ZWIERZ TA TYPOWO L DOWE. 

 

1.  Gady to zwierz ta typowo l dowe o czym zadecydowały nast puj ce 

cechy: sucha , pokryta łuskami skóra chroni ca je przed nadmiern  utrat  
wody oraz składanie na l dzie jaj, zabezpieczonych przed wyschni ciem 
błonami płodowymi i skórzast  skorup , oddychaj  płucami lepiej 
rozwini tymi, ni  u płazów – zabezpieczaj  odpowiedni  wymian  gazow , 
wykształciły wyspecjalizowane ko czyny  np. waranów do kopania, gekonów 
– do wspinania si  po gładkich powierzchniach. 

2.  Nale  tu 4 rz dy: 1.łuskoskóre to jaszczurki (zielona, zwinka  yworodna, 

padalec)i w e (zaskroniec,  mija zygzakowata, w  Eskulapa, gniewosz – 
miedzianka), 2. ółwie (błotny), 3.krokodyle(nilowy, aligator), 4.hatterie 

3.  S  zmiennocieplne. 

4.  Ciało okrywa pancerz zło ony z łusek lub płytek kostnych chroni cych przed 

nadmiernym wyparowywaniem wody. 

5.  Pancerz co pewien czas zostaje zrzucony – linienie i wtedy zwierz  ro nie. 

6.   Jaszczurki w sytuacji zagro enia maja zdolno  odrzucania ogona, a potem 

jego regeneracji. 

7.  Ciało składa si  z głowy, tułowia, ko czyn i ogona. 

8.  Gady to zwierz ta mi so erne , pokarmem s  owady, pier cienice, mi czaki. 

9.  Oddychaj  g bczastymi płucami o du ej powierzchni oddechowej, wymiana 

gazowa przez skór  nie jest mo liwa. 

10. Wydalaj  za pomoc  nerek, ostatecznym produktem przemian azotowych 

jest kwas moczowy. 

11. Rozmna anie – jajorodne lub jajo yworodne(anakonda,  mija zygzakowata), 

zapłodnienie wewn trzne – w drogach rodnych samicy (w jajowodzie). 
Rozwój prosty, brak larwy , młode podobne do dorosłych. Wi kszo  nie 
opiekuje si  potomstwem, s  wyj tki np. kobra, krokodyl rzeczny. 

Składaj  jaja na l dzie do wykopanych w piasku jam. Jaja s  okryte cienk , 
delikatn  osłon  pergaminow . Rozwijaj cy si  wewn trz zarodek otaczaj  
błony płodowe, które tworz  wokół niego wypełniony wod  p cherz. 
Dlatego cho  jajo jest zło one na ladzie zarodek rozwija si  w wodzie. Dzi ki 
temu nie jest nara ony na wyschni cie ani na nagle zmiany temperatury.

 

 

12. Gady s  owodniowcami , gdy  wytwarzaj  błony płodowe umo liwiaj ce 

rozwój zarodka na l dzie: 

a.  Owodnia – tworzy p cherz wokół zarodka wypełniony wodami 

płodowymi 

b.  Omocznia – tu odprowadzane s  produkty przemiany materii zarodka 

c.  Kosmówka- zewn trzna błona osłaniaj ca ciało zarodka. 

13. Układ krwiono ny zamkni ty, dwa obiegi krwi, Sece trójdzielne, ale w komorze 

niepełna przegroda, co cz ciowo zapobiega mieszaniu si  krwi, serce 
krokodyla czterodzielne i nast piło całkowite oddzielenie krwi t tniczej od 

ylnej. 

14. Wszystkie gady w Polsce – 9 gatunków podlegaj  całkowitej ochronie. 

Ochrona jest konieczna, grozi im wygini cie ze wzgl du na  

Przekształcanie, degradacj  i zanieczyszczenie  rodowiska 

Rozwój komunikacji 

Umy lne t pienie przez ludzi 

Pozyskiwanie rzadkich gatunków dla celów hodowlanych. 

15. Porównanie zaskro ca i  mii zygzakowatej  

 Zaskroniec                                                    mija 

  

Głowa owalna                                                trójk tna 

oczy skierowane ku  rodkowi                      oczy skierowane po bokach głowy 

ółte plamy za głow                                      brak 

   niejadowity                                                  jadowita 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

SCENARIUSZE LEKCJI BIOLOGII DO CYKLU CIEKAWA BIOLOGOIA 

 

TEMAT: PRZYSTOSOWANIA PTAKA DO LOTU. 

 

Cechy ptaków: 

 

1.  Ptaki s  jedynymi kr gowcami, które wyst puj  w niemal wszystkich zak tkach kuli 

ziemskiej. Jest to mo liwe dzi ki 

zdolno ci lotu aktywnego i stałocieplno ci. 

2.  S  stałocieplne, co wi e si  ze zu yciem du ej ilo ci energii, dlatego ptaki musz  

du o je .

 

3.  Ciało składa si  z głowy, tułowia i ogona.

 

4.  Na głowi  para oczu.

 

5.  Wyst powanie skrzydeł, które powstały z przekształconych ko czyn przednich. 

6.  Ko czyny tylne słu  do chodzenia. 

7.  Pokrycie ciała piórami, które pomagaj  w lataniu, chroni  przed utrat  ciepła, 

stanowi  wa ny atrybut w okresie godowym, pełni  funkcj  maskuj c  przed 

drapie nikami. 

8.  Dziób słu y do chwytania i rozdrabniania pokarmu, czyszczenia piór oraz budowy 

gniazda. 

9.  Maj  zdolno  lotu aktywnego, cho  spotyka si  te  nieloty np. stru , kazuar, kiwi, 

innym ko czyny słu  do pływania. 

10. S  jajorodne. 

11. Wi kszo  buduje gniazda (na ziemi – sieweczka rzeczna, w ród trzcin- perkoz, w 

norkach – jaskółki brzegówki, w ród gał zi – czapla siwa, na szczycie drzew lub 

słupów - bocian, przy  cianach, w dziuplach- kowalik) 

 

Przystosowania ptaka do lotu 

 

a.  w budowie zewn trznej: 

1.  Skrzydła, które wraz z piórami tworz  du  powierzchni  no n . 

2.  Mała i lekka głowa osadzona na gi tkiej szyi. 

3.  Dziób bez z bów. 

4.  Opływowy (aerodynamiczny ) kształt ciała.  

b.  w budowie wewn trznej: 

1.  ko ci pneumatyczne (wypełnione powietrzem) 

2.  grzebie  na mostku do którego przymocowane s  mi nie piersiowe 

poruszaj ce skrzydłami; 

3.  sztywna klatka piersiowa dzi ki zro ni tym kr gom piersiowym; 

4.  brak z bów 

5.  brak p cherza moczowego i cz ste wydalanie moczu wraz z kałem (zmniejsza 

ci ar) 

6.  układ oddechowy jest wyposa ony w 9 worków powietrznych, co umo liwia 

im podwójne oddychanie, tzn. w czasie wdechu powietrze z tlenem dostaje si  

do płuc a jego cz

 do worków powietrznych, w czasie wydechu powietrze z 

worków przechodzi przez płuca i w ten sposób zarówno w czasie wdechu jak i 

wydechu do płuc dostaje si  powietrze zawieraj ce tlen; 

7.  dobrze wykształcony wzrok i słuch, 

8.  gruczoł kuprowy do namaszczania piór. 

 

 

 

 

 

 

Rz dy ptaków: 

A.  drapie ne – ostry zakrzywiony dziób, szpony, mocne skrzydła (puchacz, puszczyk, 

orzeł),  

B.  brodz ce – długie, cienkie nogi(nie stawiaj  oporu wodzie) i wydłu one dzioby,  ywi  

si  pokarmem wyszukiwanym w płytkiej wodzie (czapla, bocian) 

C.  blaszkodziobe – ptaki pływaj ce, spłaszczone, szerokie dzioby, odcedzaj  pokarm z 

wody (kaczki, g si), błony pławne mi dzy palcami umo liwiaj ce pływanie. 

D.  kuraki – ptaki grzebi ce w ziemi w celu poszukiwania pokarmu (kury, kuropatwy, 

ba anty),  

E.  ziarnojady wróbel) – krótki, ale mocny dziób słu y do wydziobywania nasion owoców 

lub szyszek, ko czyny zako czone ostrymi pazurkami s  pomocne do rozgarniania 

podło a w poszukiwaniu pokarmu 

F.  i wiele innych 

 

ROZMNA ANIE PTAKÓW: 

 

Ptaki s  jajorodne, jaja składaj  na l dzie, wewn trz jaj znajduj  si  błony płodowe, dlatego 

nale  do owodniowców. Rozwój prosty, opiekuj  si  potomstwem. Okres składania jaj jest 

poprzedzony zalotami (samce strosz  pióra, wykonuj  rytualne ta ce, wydaj  niezwykłe 

d wi ki) Szczególnie widowiskowe zaloty nazywamy tokami np. u cietrzewi, głuszców, 

batalionów. 

Budowa jaja – rysunek 

 

 

 

 

 

 

 

 

A.  skorupka – chroni rozwijaj ce si  piskl  i umo liwia wymian  gazow  

B.  błona pergaminowa zewn trzna i wewn trzna – funkcja ochronna 

C.  komora powietrzna – stanowi zapas powietrza 

D.  tarczka zarodkowa – z niej rozwija si  zarodek 

E.  ółtko – materiał od ywczy dla zarodka 

F.  białko – funkcja ochronna, materiał od ywczy 

G.  skr tki białkowe – utrzymuj  zarodek w stałym poło eniu 

 

ptaki 

gniazdowniki 

zagniazdowniki 

Buduj  misterne gniazda, które musz  długo 

słu y  młodym 

Rodz  si  nagie  lepe, s  niesamodzielne, 

wymagaj  opieki rodziców np. jaskółki, 

sikory, wróble, bocian, sowa, puchacz 

Niezbyt precyzyjna budowa, nie słu y zbyt 

długo młodym 

Rodz  si  pokryte puchem o maskuj cej 

barwie, zdolne do samodzielnego  ycia – 

poruszania i zdobywania pokarmu np. g si, 

kury, łab dzie, mewy 

 

 

UKŁAD KRWIONO NY ZAMKNI TY – dwa obiegi krwi, serce czterodzielne, nast piło 

całkowite oddzielenie krwi t tniczej od   ylnej. 

 

Budowa pióra 

 

 

Rodzaje piór 

 

Pióro puchowe  

posiada cienk  o , długie i mi kkie promienie, a promyki nie ł cz  si  ze sob .  

 

 

 

 

Pióra pokrywowe (konturowe) 

  

grupy piór przykrywaj ce inne grupy, np. lotki,  

 

 

 

Lotki  

du e i sztywne pióra umieszczone na tylnej kraw dzi skrzydeł tworz  powierzchni  

no n  skrzydła 

 

 

 

Sterówki  

pióra wyrastaj ce na ogonie. 

 

 

 

 

Najwi kszy ptak – stru   (275cm, 160kg), najmniejszy – koliber (57 mm, 1,5g) 

 

 

 

TEMAT: CHARAKTERYSTYCZNE CECHY SSAKÓW. 

 

 

Cechy ssaków 

1.  Stałocieplne i dlatego zasiedliły niemal wszystkie  rodowiska: nied wied  polarny – 

Arktyka, pod ziemi  – krety, w powietrzu – nietoperze, w wodzie – walenie, foki. 

2.  Gruczoły potowe – bor  udział w termoregulacji tzn. wraz z wod  usuwany jest 

nadmiar ciepła (ochładzanie) 

3.  Samice ssaków karmi  swoje młode mlekiem wytworzonym przez gruczoły mlekowe. 

4.  S   yworodne, zapłodnienie wewn trzne. 

5.  Ciało pokryte włosami – warstwa termoizolacyjna, chroni ca przed utrat  ciepła. 

6.  Ko czyny ustawione podporowo, co ułatwia poruszanie na l dzie. 

7.  Zró nicowana wielko  – najmniejsza ryjówka (kilka gramów), najwi kszy płetwal 

bł kitny (26m, 120 ton). 

8.  Budowa zewn trzna jest  ci le zwi zana z trybem  ycia 

a.  kotowate (kot, tygrys, lew, ry ) – dobrze umi nione ciało, dobrze rozwini te 

narz dy zmysłów wzrok i słuch, wibrysy – narz d dotyku, czyli włosy 

otaczaj ce nos i pysk; ,pazury do wspinania po drzewach, poduszki – mi kkie 

l dowanie po skoku 

b.  nietoperze – skrzydła – błona skórna tworz ca du  powierzchni  no n , 

zdolne do aktywnego lotu, dobrze rozwini ty słuch , gorzej w ch, zjawisko 

echolokacji – wysyłane przez nietoperza ultrad wi ki , natrafiwszy na 

przeszkod  , powracaj  do zwierz cia jako echo. Echo to informuje o blisko ci 

i kształcie przeszkód. 

 

Rz dy ssaków: 

A.  gryzonie (szczury, myszy, wiewiórki) – maj  ostre, stale rosn ce siekacze – do odcinania 

pokarmu, brak kłów, ro lino erne 

B.  parzystokopytne (antylopy, bawoły, bydło, kozy, owce) – wydłu ona czaszka z du ymi, 

szerokimi z bami trzonowymi, w szcz ce górnej zamiast siekaczy wyrasta im twarda 

płytka, na której siekacze szcz ki dolnej odcinaj  pokarm, ro lino erne rzadziej 

wszystko erne dwa wyra ne palce trzeci i czwarty zako czone racicami 

C.  nieparzystokopytne( ko , zebra) – silnie rozwini ty trzeci palec zako czony kopytem, 

chwytne wargi, ro lino erne 

D.  drapie ne (pies, kot, lew, tygrys) – silnie umi nione szcz ki do chwytania ofiar, długie 

ostre kły do rozszarpywania ciała ofiary, pazury, mi so erne 

E.  walenie (płetwal bł kitny) – ma z by tylko w okresie zarodkowym, dorosłe osobnik 

odcedzaj  pokarm z wody (kryl) za pomoc  fiszbinów – wyrostków filtracyjnych, gruba 

warstwa tłuszczu chroni ca przed utrat  ciepła 

 

 

 

PODZIAŁ SSAKÓW ZE WZGL DU NA SPOSÓB ROZMNA ANIA 

 

a.  ŁO YSKOWCE – ICH ZARODKI ROZWIJAJ  SI  WEWN RZ MACICY, 

WYTWARZAJ  ŁO YSKO poprze wro ni cie kosmówki w błon   luzow  macicy, 

ło ysko matki poł czone jest p powin  z zarodkiem, dostarcza zarodkowi pokarm i tlen, 

a odprowadza produkty przemiany materii, nale y tu wi kszo  ssaków 

b.  TORBACZE – kangur, koala, dydelf (przypominaj cy szczura), ci a trwa krótko, ich 

młode rodz  si  we wczesnych stadiach rozwoju, dalszy rozwój przebiega w torbie 

l gowej umieszczonej na brzuchu samicy, w torbie przytwierdzaj  si  do sutków matki i 

od ywiaj  jej mlekiem, wyst puj  w Australii, Ameryce północnej i Południowej 

c.  STEKOWCE – dziobak, kolczatka, jajorodne, młode wykluwaj  si  po 10 dniach, s  

nagie, całkowicie zale ne od matki, u samic brak sutków , młode zlizuj  mleko z jej 

brzucha. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: POCHODZENIE CZŁOWIEKA 

 

Antropologia – nauka zajmuj ca si  badaniem biologii człowieka.\ 

 

Antropogeneza – rozwój rodowy człowieka jako gatunku biologicznego. 

 

 

Naczelne (Primates) – rz d ssaków, silny rozwój mózgu, zwłaszcza kory mózgowej, 

przynajmniej jedna para ko czyn chwytnych; ro lino – lub wszystko erne; obejmuj  m.i. 

takie rodziny jak: małpy człekokształtne (szympansy, goryle, orangutany), gibonowate 

(gibony) oraz człowiekowate. 

 

Charakterystyczne zmiany w rozwoju człowieka: 

1.  Przyj cie pionowej postawy ciała, dzi ki czemu ko czyny przednie mogły by  

swobodnie u ywane do wykonywania wielu czynno ci, zmieniła si  sylwetka, 

nast piła zmiana budowy obr czy miednicznej i ko czyn dolnych, nast piła utrata 

chwytno ci palców stopy. 

2.  Przej cie z ro lino erno ci na pokarm w du ej cz ci mi sny, co spowodowało 

opanowanie zdolno ci łowieckich, nast piło zmniejszenie siekaczy i kłów oraz 

pogrubienie szkliwa naz bnego. 

3.  Wytwarzanie narz dzi – ko czyny przednie przekształciły si  w precyzyjne 

narz dzie pracy. 

 

Etapy ewolucji człowieka 

 

1.  Australopitek - charakteryzowały si  masywn  szcz k , mocnym uz bieniem, ale ju  

krótkimi kłami - umo liwiało to poziomy ruch tr cy i  wiadczy o przewadze twardego 

pokarmu ro linnego w ich po ywieniu. Posiadały stopy o nieprzeciwstawnym paluchu 

(jak u człowieka), były przystosowane do chodzenia w pozycji pionowej, czyli do 

dwuno no

 

1.  Człowiek zr czny (Homo habilis) –2mln lat temu, wzrost 110- 135cm, 45 kg, 

pojemno  mózgoczaszki do 750cm, twarzoczaszka wysuni ta do przodu, wały 

nadoczodołowe, rozwini ta  uchwa, niskie czoło, drobne uz bienie, wyrabiał 

narz dzia kamienne

 

2.  Człowiek wyprostowany (Homo erectus) =Pitekantrop – ok. 1,8 mln lat temu, 

wyrabiał doskonałe narz dzia, rozniecał ogie , mózg 1000cm3, silnie pochylone 

czoło, wały nadoczodołowe, słabo wykształcona mózgoczaszka.

 

3. 

Neandertalczyk – 250 – 35 tys. lat temu, kr pa budowa, du y mózg, posługiwał si  

mow , polował, kultywował obrz dowe pochówki zmarłych, opiekował si  

niepełnosprawnymi członkami grupy, wytwarzał skomplikowane narz dzia (dzidy, 

harpuny), dorównywał człowiekowi współczesnemu rozwojowi inteligencji 

4.  Kromanio czyk – 40 tys lat temu, pierwszy przedstawiciel gatunku człowiek 

rozumny, wyrabiał ozdoby i narz dzia z ko ci, swobodnie posługiwał si  mow , 

tworzył du e, silne i dobrze zorganizowane grupy społeczne

 

 

 

 

 

 

CECHY WSPÓLNE CZŁOWIEKA I ZWIERZ T

 

 

1.  Pobieranie tlenu z powietrza za pomoc  płuc. 

2.  Zró nicowane z by. 

3.  Karmienie młodych przez matk  własnym mlekiem.  

4.  Wymiana substancji od ywczych i tlenu mi dzy zarodkiem a matk  za pomoc  

ło yska. 

 

SWOISTE CECHY LUDZKIE (TYPOWE TYLKO DLA CZŁOWIEKA) 

 

1.  Najlepiej w ród istot  ywych rozwini ty mózg. 

2.  Umiej tno  abstrakcyjnego my lenia. 

3.  Umiej tno  planowania i przewidywania. 

4.  Mowa. 

5.  ycie społeczne. 

6.  Kultura, na któr  składa si  całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzko ci, 

gromadzonego, utrwalanego, wzbogaconego i przekazywanego z pokolenia na 

pokolenie. 

7.  Pionowa postawa ciała. 

8.  Krótsze i chwytne r ce zdolne do wykonywania precyzyjnych czynno ci. 

9.  Wysklepiona stopa. 

10. Nieprzeciwstawny paluch, 

11. Esowato wygi ty kr gosłup. 

12. Wystaj cy nos. 

13. Czerwie  wargowa. 

 

 

RASY LUDZKIE 

 

a.  BIAŁA  

b.  ÓŁTA 

c.  CZARNA 

Taka ró norodno  jest zwi zana z działaniem doboru naturalnego, s  wynikiem 

przystosowania si  organizmu do warunków klimatycznych. 

 

Cech rasy białej: 

• 

skóra jasna ró nych odcieni, 

• 

oczy cz sto jasne, 

• 

włosy faliste lub proste cz sto jasne, 

• 

brak fałdy nak tnej, 

• 

ko ci trzewioczaszki wysuni te ku przodowi 

• 

nos w ski, wystaj cy, 

• 

silne owłosienie ciała. 

Rasa biała powstała w klimacie w którym było mało promieni słonecznych, było cz sto 

pochmurno i mglisto. 

Cechy rasy czarnej 

•  Du e skupienie barwnika w skórze nadaj cej jej barw  ciemnobr zow , nieraz prawie 

czarn , stanowi u tych ludzi ochronn  barier  przed intensywnym promieniowaniem 

słonecznym. Barwnik zawarty w skórze umo liwia wnikanie promieni do gł bszych 

warstw organizmu. Dobrze ogrzane i wilgotne powietrze typowe dla klimatu 

zwrotnikowego , nie musi by  podgrzewane w jamie nosowej. St d mi dzy innymi u 

rasy czarnej obserwuje si  szeroki nos. 

Rasa czarna przystosowana do bytowania w klimacie gor cym, bardzo wilgotnym. 

 

 

Cechy rasy  ółtej 

•  pigmentacja skóry od  ółtawej po ciemnobr zow , 

•   oczy czarne lub br zowe, o uko nej linii, utworzonej przez specyficzny fałd skórny 

(tzw. fałd  mongolsk ), ł cz cy si  z kraw dzi  górnej powieki, 

•   twarz płaska, z wystaj cymi ko mi policzkowymi, 

•   cz sto spotykany prognatyzm z bodołowy (tzn. wysuni cie ku przodowi ko ci twarzy 

w odcinku od podstawy nosa do kraw dzi szcz ki górnej),  

•  włosy czarne, proste, grube.  

Taka budowa jest wynikiem przystosowania do  ycia w trudnym zimnym klimacie. 

CZŁOWIK WŁDC  ZIEMI 

TAK – ma najlepiej rozwini ty mózg 

NIE – jest zale ny od tlenu wytwarzanego przez ro liny 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

DZIAŁ III – FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU CZŁOWIEKA 

 

SKÓRA 

 

 

TEMAT: Budowa i funkcja skóry. 

 

1.  Budowa skóry – rysunek 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

a. 

naskórek – zbudowany z kilku warstw komórek – ok. 0,5 mm, składa si  z dwóch 

warstw  

-  rogowej (zewn trznej), która składa si  z kom. martwych, stale złuszczaj cych si , nie 

przepuszcza wody 

- rozrodczej – zbudowana z komórek  ywych , jej zadaniem jest wytwarzanie nowych 

komórek, wytwarza włosy, paznokcie, gruczoły łojowe, potowe i inne, wytwarza barwnik 

melanin - która nadaje skórze barw  i chroni przed szkodliwym działaniem promieni 

słonecznych (ultrafioletowych). U niektórych ludzi brak barwnika – albinizm (bielactwo). 

Komórki naskórka produkuj  białko zwane keratyn , które nadaje skórze wytrzymało  

mechaniczn , jest ono nierozpuszczalne w wodzie, dzi ki czemu skóra jest wodoszczelna. 

Z keratyny zbudowane s  włosy i paznokcie. 

 

b. 

skóra wła ciwa – 2mm grubo ci, zbudowana z włókien tkanki ł cznej zawieraj cej 

białko kolagen zapewniaj ce jej rozci gliwo  i wytrzymało , znajduj  si  tu naczynia 

krwiono ne, limfatyczne, włókna nerwowe i miliony ich zako cze  zwanych receptorami, 

a tak e włosy i gruczoły 

 

c. 

warstwa podskórna – jest zbudowana z tkanki tłuszczowej oraz innych rodzajów 

tkanki ł cznej, stanowi ochron  przed urazami mechanicznymi i termoizolacyjn . 

 

ROLA SKÓRY 

1.  Po redniczy  w wymianie informacji mi dzy  rodowiskiem zewn trznym i 

wewn trznym (funkcja izolacyjna). 

2.  Bariera dla mikroorganizmów. 

3.  Chroni przed szkodliwymi czynnikami  rodowiska i urazami mechanicznymi. 

4.  Bierze udział w termoregulacji – utrzymaniu stałej temperatury ciała.(gruczoły potowe 

i naczynia krwiono ne – rozszerzanie i zw anie) 

5.  Reguluje gospodark  wodn  i mineraln  organizmu. 

6.  Tworzy witamin  D z prowitaminy D pod wpływem promieni słonecznych, wit D jest 

niezb dna do prawidłowego rozwoju ko ci, poniewa  wzmaga wchłanianie wapnia z 

pobieranego pokarmu. 

7.  Jest narz dem czucia - odbiera wra enia dotyku, ucisku, ciepła, zimna, bólu. 

(Najwi cej receptorów czuciowych jest w opuszkach palców.  

Daktylogram – odcisk utrwalaj cy na papierze linie papilarne opuszki palca, 

daktyloskopia – metoda pozwalaj ca ustali  to samo  osoby na podstawie 

daktylogramów) 

8.  Uczestniczy w procesie wydalania i w wymianie gazowej. 

9.  Gruczoły łojowe wydzielaj  łój, który uelastycznia skór  i włosy, ma wła ciwo ci 

bakteriobójcze, podobnie jak pot, zabezpiecza przed nadmiernym parowaniem. 

 

 

Gruczoły potowe dzielimy je na dwie grupy: 

• 

gruczoły ekrynowe, uchodz ce bezpo rednio na powierzchni  skóry, rozmieszczone s  

wsz dzie prawie równomiernie (jest ich troch  wi cej na dłoniach i podeszwach stóp). 

• 

gruczoły apokrynowe, uchodz ce do mieszków włosowych, wyst puj  jedynie pod 

pachami w okolicach narz dów płciowych i odbytu. Uaktywniaj  si  one w czasie 

dojrzewania płciowego. Wydzielaj  pot tylko pod wpływem bod ców emocjonalnych. 

Wydzielina ich zawiera swoiste substancje wonne decyduj ce o zapachu 

indywidualnym i rasowym. 

Pot jest płynem o odczynie kwa nym, zło onym głównie z wody (98%); ponadto zawiera 

on ok 0,8% roztworu fizjologicznego NaCl oraz niewielk  ilo  mocznika, kwasu 

moczowego i amoniaku. 

U kobiet na klatce piersiowej znajduj  si  gruczoły mlekowe powstałe z przekształconych 

gruczołów potowych. 

 

 

TEMAT: HIGIENA I CHOROBY SKÓRY 

 

Jak zadba  o zdrowie skóry? 

 

•  Mycie całego ciała 

•  Staranne wycieranie skóry , bo paruj ca woda prowadzi do jej wysuszenia i 

p kania 

•  Nie u ywa  cudzych r czników, no yczek do paznokci, grzebienia 

•  Nosi  odpowiednie ubranie i obuwie 

•  Przebywanie na sło cu 

 

 

 

 

 

Dolegliwo ci skóry 

 

1.  Tr dzik pospolity, pojawia si  , gdy gruczoły łojowe produkuj  nadmiern  ilo  łoju, 

który zatyka ich uj cia. 

2.  Łupie  – nadmierne złuszczanie si  naskórka. 

3.  Alergie skórne, czyli nadwra liwo  skóry na niektóre substancje, na przykład 

składniki kosmetyków. Objawy – sw dzenie, zaczerwienienie, wypryski. 

 

Choroby skóry 

 

1.  Czyraki, czyli ropne zapalenie mieszka włosowego. 

2.  Grzybice – choroby powodowane przez grzyby. 

3.  Opryszczka – choroba wirusowa, rozwija si  zwykle na wargach. 

4.  wierzb – wywołany przez roztocz (paj czak)  wierzbowiec . Objawia si  

zaczerwienieniem i sw dzeniem skóry. 

5.  Wszy – paso yty, niewielkie bezskrzydłe owady,  ywi c si  krwia., powoduj  

uszkodzenie skóry i silne sw dzenie 

 

OPARZENIA I ODMRO ENIA: str.194 

Oparzenia - polega na uszkodzeniu skóry i tkanek pod ni  le cych na skutek działania 

wysokiej temperatury, substancji chemicznych, a tak e pr du elektrycznego i 

promieniowania jonizuj cego.

 

Rodzaje: 

•  termiczne 

•  słoneczne 

•  chemiczne 

•  elektryczne 

 

Objawy: 

•  zaczerwienienie skóry 

•  obrz k 

•  uczucie pieczenia 

•  p cherze 

•  ból 

 

Post powanie 

1.  Oparzon  cz

 ciała schłodzi  zimn , bie c  wod  

2.  usun  (rozci ) odzie  i bi uteri  

3.  nie wolno stosowa  ma ci ani kremów 

4.  zało y  jałowy opatrunek lub hydro el 

5.  uda  si  do lekarza lub wezwa  pogotowie 

 

Odmro enie – to miejscowa zmiana w tkankach pod wpływem działania na nie niskiej 

temperatury 

Objawy: 

•  skóra blada, zimna 

•  mrowienie 

•  upo ledzenie ruchów i czucia 

 

Post powanie: 

1.  stopniowo ogrzewa  uszkodzon  cz

 ciała (np. dło mi, ciepł  wod ) 

2.  Usun  mokr  odzie  

3.  Nie masowa  ani nie naciera   niegiem 

4.  Zało y  jałowy suchy opatrunek. 

5.  Okry  poszkodowanego kocem. 

6.  Podawa  ciepłe płyny do picia 

 

 

 

SKALECZENIA (zranienia) 

 

Ranami okre la si  przede wszystkim zewn trzne skaleczenia, w których uszkodzeniu 

ulega ci gło  skóry i struktur podskórnych. Skaleczenie naczy  krwiono nych powoduje 

krwawienie. Małe ranki oraz krwawienia zdarzaj  si  cz sto, ale przewa nie goj  si  bez 

problemu. 

 

 

Powikłania 

 

Drobnoustroje chorobotwórcze wnikaj  przez zranion  skór  do tkanek. Mo e to wywoła  

miejscow  infekcj , a w ci kich przypadkach prowadzi  do zaka enia krwi. Uszkodzenie 

wi kszego naczynia krwiono nego mo e grozi  wykrwawieniem si . 

 

 

Post powanie 

1.  Oczy ci  ran .(wod  , p set  – ciała obce) 

2.  Zatamowa  krwotok. 

3.  U y   rodków dezynfekuj cych (jodyna, jałowy opatrunek. 

4.  Zało y  jałowy opatrunek. 

5.  W przypadku du ych ran uda  si  do lekarza. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: BUDOWA I ROLA SZKIELETU CZŁOWIEKA. 

 

 

Rola: 

a.  podporowa, pozwala utrzyma  pionow  postaw  ciała 

b.  ochronna (chroni narz dy: mózg, rdze  kr gowy, płuca, serce) 

c.  razem z mi niami stanowi układ ruchu 

d.  jest magazynem soli mineralnych. 

 

Zbudowany z tkanki chrz stnej i kostnej, do 25 roku  ycia podlega wzrostowi i kostnieniu. 

 

Budowa szkieletu 

A.  osiowy: czaszka i kr gosłup, klatka piersiowa;  

B.  ko czyn: górnych i dolnych 

C.  pasów (obr czy) ko czyn: barkowy i miednicowy 

 

CZASZKA: 

a.  MÓZGOCZASZKA: ko  czołowa, 2 ciemieniowe. Potyliczna, 2 skroniowe, sitowa i 

klinowa; rola – chroni mózg 

b.  TRZEWIOCZASZKA: k, nosowe, jarzmowe, szcz ka górna,  uchwa (szcz ka dolna)- 

ruchoma; rola – pobieranie i przetwarzanie pokarmu, ochrona narz dów zmysłu 

 

KR GOSŁUP 

•  Kr gi szyjne -7 

•  Piersiowe-12 

•  L d wiowe 5 

•  Krzy owe -5 

•  Ogonowe(guziczne) – 4-5                  ł cznie 33-34 kr gi 

 

Rola – chroni rdze  kr gowy, podpiera ciało i d wiga jego ci zar 

 

Jest podwójnie esowato wygi ty, dzi ki tym krzywiznom jest on bardziej stabilny i 

wytrzymały jako o  i podpora ciała. 

Mi dzy kr gami s  kr ki mi dzykr gowe(dyski), które amortyzuj  wstrz sy i 

uniemo liwiaj  wzajemne uszkadzanie si  ko ci, poprawiaj  zdolno  zginania kr gosłupa i 

jego wytrzymało  mechaniczn . 

 

Budowa kr gu – rysunek 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dwa pierwsze kr gi kr gosłupa maj  odmienn  budow : 1-szy to atlas (d wigacz) – brak 

trzonu, 2 – i to obrotnik, ma z b na trzonie wchodz cy w miejsce trzonu d wigacza, 

umo liwia to obrót głowy. 

 

 

KLATKA PIERSIOWA: 

 

ebra – 12 par poł czone z przodu z mostkiem a z tyły z kr gami piersiowymi. 

Rodzaje  eber: 

a.  prawdziwe – 7 par – ł cz  si  bezpo rednio z mostkiem,  

b.  rzekome – 3 pary – zrastaj  si  najpierw z sob  a potem zrastaj  z mostkiem 

c.  wolne – 2 pary – nie zrastaj  si  z mostkiem 

Rola klatki piersiowej: 

a.  chroni płuca i serce 

b.  bierze udział w oddychaniu. 

 

 

KO CZYNA GÓRNA 

A.  k. ramieniowa 

B.  k. przedramienia: łokciowa i promieniowa 

C.  k. nadgarstka 

D.  k.  ródr cza 

E.  k. palców – paliczki, 4x3 paliczki, 1x2 paliczki (kciuk) 

Rola: umo liwia wykonywanie precyzyjnych ruchów, ma zdolno ci chwytne 

 

 

KO CZYNA DOLNA: 

 

a.  k. udowa 

b.  k. podudzia: piszczelowa (goleniowa) i strzałkowa 

c.  k. st pu 

d.  k.  ródstopia 

e.  paliczki 

Rola: umo liwia poruszanie si  

 

PAS BARKOWY (OBR CZ BARKOWA) 

a.  łopatka 

b.  obojczyk 

Rola: podtrzymuje ko czyn  górn  

 

PAS MIEDNICWY (OBR CZ MIEDNICZNA): 

 

a.  k. biodrowe 

b.  k. łonowe.  

c.  k. kulszowe 

d.  k. krzy owa 

Rola: podtrzymuje ko czyn  doln  

 

 

 

 

 

 

 

 

RODZAJE KO CI: 

A.  długie: udowa, piszczelowa, strzałkowa 

B.  krótkie: k. nadgarstka,  ródr cza 

C.  płaskie: łopatka, mostek, k. biodrowe 

D.  ró nokształtne: k. trzewioczaszki, kr gi 

 

BUDOWA FIZYCZNA KO CI 

Rysunek: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Pokryta jest okostn , w której przebiegaj  nerwy oraz naczynia krwiono ne dostarczaj ce 

pokarm i tlen. Zawiera komórki ko ciotwórcze, które odgrywaj  wa na rol  w procesie 

wzrostu i regeneracji ko ci. 

Nasady zbudowane s  z istoty g bczastej, a ona z tkanki kostnej tworz cej wi zki zwane 

beleczkami kostnymi. Pomi dzy nimi wyst puj  du e przestrzenie co sprawia,  e jest 

wytrzymała na urazy i lekka, a trzon z istoty zbitej , która chroni jam  szpikow . Istot zbita 

zawiera du o fosforanu wapnia, dzi ki czemu ko  jest sztywna i odporna na złamania. 

W istocie g bczastej i zbitej ko ci znajduj  si   ywe komórki, dzi ki czemu ko ci mog  

rosn  wraz z organizmem i odtwarza  si  po uszkodzeniu. 

Jama szpikowa wypełniona jest szpikiem  ółtym, wytwarza komórki tłuszczowe. 

Czerwony szpik kostny znajduje si  w nasadach ko ci długich oraz w kr gach, mostku i 

ebrach, wytwarza komórki krwi. U noworodków i niemowl t we wszystkich ko ciach 

wyst puje szpik kostny czerwony. 

Rurowata budowa trzonu zapewnia ko ci lekko , odporno  na zgniatanie oraz rozci ganie. 

 

SKŁAD CHEMICZNY KO CI 

A. 

zwi zek organiczny osseina (zawiera du o kolagenu) nadaj ca ko ci 

elastyczno  i gi tko ; do wiadczenie – spali  ko  ; obserwacja-ko  jest 

twarda i krucha jak pumeks, wniosek: z ko ci została wypalona osseina 

nadaj ca elastyczno , pozostały w niej tylko sole mineralne nadaj ce ko ci 

twardo  

B. 

zwi zki nieorganiczne – sole mineralne nadaj ce ko ci twardo  i 

wytrzymało ; do wiadczenie: umie ci  ko  w kwasie (ocet), obserwacja – 

ko  staje si  gi tka, mi kka; wniosek -  z ko ci zostały wypłukane sole 

mineralne sole mineralne, została osseina 

 

 

RODZAJE POŁ CZE  KO CI 

 

A.  nieruchome np. szwy w czaszce 

B.  półruchome – chrz stkozrosty np. poł czenie  eber z mostkiem, spojenie łonowe 

C.  ruchome – stawy 

1.  kuliste – umo liwiaj  ruchy w wielu płaszczyznach i ruchy obrotowe np. staw 

barkowy i biodrowy, wypukła powierzchnia ko ci tworzy główk , a wkl sła 

panewk  

2.  zawiasowe – umo liwiaj  ruch w jednej płaszczy nie np. staw łokciowy, 

kolanowy 

3.  siodełkowe – ruch w dwóch płaszczyznach np. nadgarstkowo –  ródr czy 

kciuka 

4.  płaskie – płaskie powierzchnie ko ci wykonuj  ruch  lizgowy np. stawy 

wyst puj ce mi dzy ko mi nadgarstka, a tak e w stopie. 

 

BUDOWA STAWU 

Rysunek 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Staw jest zbudowany z zako cze  ko ci pokrytych elastyczn  chrz stk , otoczonych torebk  

stawow . Wn trze torebki wypełnia płyn, zwany mazi  stawow , który zmniejsz tarcie 

powierzchni stawowych ko ci. W wi kszo ci stawów wyst puj  te  wi zadła stawowe, 

wzmacniaj ce torebk  stawow . Taka budowa sprawia,  e stawy s  wytrzymałe a ruchy w 

stawie płynne. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: URAZY UKŁADU RUCHU – PIERWSZA POMOC 

 

ZŁAMANIE 

Złamania polegaj  na przerwaniu ci gło ci tkanki kostnej.  

Złamania dzielimy na:  

• 

zamkni te, gdy skóra wokół złamanej ko ci jest nienaruszona 

• 

otwarte, gdy dochodzi do rozerwania skóry a ko  mo e zosta  nara ona na 

zanieczyszczenia z zewn trz 

Objawami złamania mog  by :  

• 

ból, obrz k i zasinienie nasilaj ce si  przy uci ni ciu lub próbie poruszenia ko czyn  

• 

trudno ci w poruszaniu uszkodzon  ko czyn  

• 

deformacja kształtu ko czyny 

• 

w przypadku złama  otwartych widoczne odłamy kostne 

Pierwsza pomoc w przypadku złama  polega na:  

• 

unieruchomieniu miejsca złamania wraz z przynajmniej dwoma s siednimi stawami 

(poni ej i powy ej miejsca złamania) 

• 

zatamowaniu krwawienia w przypadku złama  otwartych 

 

ZWICHNI CIA 

Zwichni cie jest to uszkodzenie stawu, w którym doszło do chwilowej b d  trwałej utraty 

kontaktu powierzchni stawowych. Zwichni ciu mo e towarzyszy  uszkodzenie struktur 

wewn trzstawowych (wi zadeł, chrz stki) oraz naci gni cie b d  rozerwanie torebki 

stawowej. Zwichni cia dzielimy na urazowe, nawykowe lub wrodzone. 

Objawy: 

-ból, 

-obrz k oraz usztywnienie stawu. 

Post powanie w razie zwichni cia. 

Przede wszystkim nie dopuszczalne jest poruszanie stawem i jego nastawianie!. Nale y 

niezwłocznie unieruchomi  staw w po danym przez poszkodowanego miejscu tj. takim które 

sprawia mu najmniejszy ból. Je li chory odczuwa dokuczliwy ból mo na poda  mu  rodki 

przeciwbólowe. Mo na równie  zastosowa  zimne kompresy w celu złagodzenia bólu. Po 

zapewnieniu dora nej pomocy nale y jak najszybciej przetransportowa  chorego do szpitala 

najlepiej w pozycji le cej). 

 

 

SKR CENIA 

Skr cenie jest to naderwanie wi zadła, czyli mocnego, elastycznego pasa tkanki wi

cej 

staw. 

 

Objawy 

 

• 

Ból w stawie. 

• 

Zaczerwienienie i obrz k. 

• 

Ograniczone ruchy lub niemo no  poruszania wskutek bólu. 

• 

Przebarwienie. 

• 

W powa nych przypadkach zniekształcenie stawu.  

Zastosuj leczenie, na które składaj  si  nast puj ce czynniki: 

- Odpoczynek. Oszcz dzaj skr cony staw, staraj c si  jak najmniej go u ywa . 

- Lód. W celu zmniejszenia obrz ku zastosuj okłady z lodu, zwłaszcza tu  po skr ceniu. 

- Ucisk. Owi  mocno staw banda em elastycznym. 

- Uniesienie. Unie  uszkodzony staw powy ej poziomu serca, aby zmniejszy  ból i obrz k. 

 

 

 

SKRZYWIENIA KR GOSŁUPA 

 

 

A.  KIFOZA (piersiowa, krzy owa) – kr gosłup wygi ty do tyłu (cz

 krzy owa) 

B.  Lordoza – kr gosłup wygi ty do przodu (cz

 szyjna, l d wiowa) 

C.  Skolioza – boczne skrzywienie kr gosłupa 

Przyczyny patologicznych skrzywie  kr gosłupa  

- Plecak 

Istotn  przyczyn  skrzywienia mo e by  noszenie plecaka tylko na jednym ramieniu. Pomaga  mo e rozło enie 

siły napieraj cej na ramiona zamiast kumulowania go w jednym miejscu. 

- Zła postawa przy siedzeniu 

Kr gosłup mo e krzywi  równie  zgarbiona postawa przy np. odrabianiu lekcji czy graniu na komputerze. 

- Praca i  wiczenia jednostronne 

wiczenia takie jak gra w tenisa i prace wykonywane jedn  stron  ciała równie  s  cz st  przyczyn  skrzywie . 

- Noszenie ci arów 

D wiganie du ych ci arów obci a nas i krzywi nam kr gosłup. 

- Praca w pozycji pochylonej 

Pracuj c w schyleniu wyginamy nasz kr gosłup i krzywimy go. 

PŁASKOSTOPIE - zniekształcenie stopy polegaj ce na obni eniu si  jej fizjologicznych 

sklepie , w wyniku czego staje si  ona płaska. Stopa o prawidłowej budowie nie dotyka 

podło a cał  powierzchni . Jej ko ci układaj  si  w łuk. Przy płaskostopiu prawie cała stopa 

przylega do podło a. Ko ci w takiej stopie uło one s  w linii prostej. 

 

Przyczyny - noszenie niewła ciwego obuwia lub nadwaga. 

 

Skutki - prowadzi do powstawania przewlekłych stanów zapalnych torebek i wi zadeł 

stawowych stopy, jej obrz ku i bolesno ci utrudniaj cych, niekiedy nawet 

uniemo liwiaj cych, stanie i chodzenie. Wynikiem płaskostopia poprzecznego cz sto jest 

paluch ko lawy. 

 

Leczenie - gimnastyka (np. chodzenie boso po piasku), wkładki korekcyjne i obuwie 

ortopedyczne, w ci kich przypadkach wymagane jest leczenie operacyjne. 

 

CHOROBY APARATU RUCHU 

 

KRZYWICA – to choroba rozwijaj ca si  najcz ciej u dzieci. Powoduje j  zbyt mała ilo  

Wit. D3 i soli mineralnych dostarczanych do organizmu. 

Objawy: 

- słabe i zniekształcone ko ci 

- Ko czyny wykrzywiaj  si  (nogi szpotawe, lub ko lawe) 

-  ebra maj  nieprawidłowy kształt, co utrudnia ruch klatki piersiowej podczas wymiany 

gazowej 

 

SPOSOBY ZAPOBIEGANIA 

- przebywanie na sło cu 

- spo ywanie produktów zawieraj cych du o wapnia oraz witaminy D3 

 

 

 

 

OSTEOPOROZA – polega na stopniowym zanikaniu substancji mineralnych buduj cych 

ko ci 

 

 

Osteoporoza to choroba polegaj ca na osłabieniu układu kostnego człowieka, choroba ta nie 

dotyczy tylko i wył cznie kobiet w okresie przekwitania, ale tak e m czyzn, a nawet 

młodych ludzi. Schorzenie to charakteryzuje si  nisk  mas  kostn , upo ledzon  architektur  

ko ci, a to z kolei prowadzi do ich osłabienia i wi kszej podatno ci na złamania. 

 

 

CHOROBY REUMATYCZNE – s  to ró nego typu schorzenia, powoduj cy zmiany w 

stawach. Jedn  z przyczyn tych chorób jest nieprawidłowy przebieg reakcji obronnych, 

podczas których cze  komórek organizmu atakuje własne tkanki ł czne. Wywołuje to stan 

zapalny, którego objawami s  mi dzy innymi obrz k, zaczerwienienie, ból i zniekształcenie 

stawów. 

 Skutkiem s  trudno ci w poruszaniu si . 

Leczenie –  rodki przeciwbólowe, przeciwzapalne oraz  wiczenia pozwalaj ce zachowa   

sprawno  ruchow . 

 

 

 

TEMAT: BUDOWA, PODZIAŁ, DZIAŁANIE MI NI. 

 

Rola mi ni:  

1.  Wprawiaj  szkielet w ruch poprzez napr anie  ci gien przyczepionych do 

ko ci. 

2.  Buduj  narz dy wewn trzne np. jelito,  oł dek, serce. 

3.  Przepona – płaski mi sie  oddzielaj cy klatk  piersiow  od jamy brzusznej 

bierze udział w oddychaniu. 

4.  Mi nie mimiczne wyra aj  nasze nastroje 

 

 

Budowa|: 

Mi sie  składa si  z brzu ca i  ci gien. Gdy wi cej brzu ców, to mi sie  dwugłowy, 

trójgłowy. Brzusiec składa si  z włókien mi niowych – miofibryli, a one z włókien 

białkowych: aktyny i miozyny, które maj  zdolno  do kurczenia si .  

Do ka dego włókna mi niowego docieraj  zako czenia komórek nerwowych. To one 

przekazuj  impuls, pod wpływem którego rozpoczyna si  skurcz mi nia. 

 

 

Działanie 

Mi nie mog  si  jedynie kurczy  i ci gn  przyczepion  do nich ko . Nie mog  jej 

popycha . Dlatego 

wyst puj  zwykle w parach, jako mi nie antagonistyczne, czyli 

działaj ce przeciwnie wzgl dem siebie.  

Np. Mi sie  dwugłowy kurcz c si  , powoduje zgi cie r ki, natomiast trójgłowy kurcz c si  

umo liwia jej prostowanie. 

Wi kszo  ruchów jest efektem współdziałania wielu mi ni. Zwykły spacer wymaga 

zaanga owania ponad 200 rozmaitych mi ni. 

 

 

Podział mi ni 

•  Ze wzgl du na budow   

1.  gładkie 

2.  poprzecznie pr kowane szkieletowe 

3.  poprzecznie pr kowane serca 

•  ze wzgl du na poło enie 

1.  mi nie głowy np.  wacz(ruchy szcz ki), mimiczne, okr ny oka – 

poruszaj  oczami, j zykiem,  uchw , odpowiadaj  za mimik  

2.  szyi – pozwalaj  na obracanie i pochylanie głowy 

3.  klatki piersiowej np. mi sie  piersiowy wi kszy– bior  udział w 

ruchach oddechowych oraz poruszaniu r kami 

4.  brzucha np. sko ny i prosty brzucha – pracuj  przy ruchach 

oddechowych, pomagaj  zachowa  pionow  postaw  ciała 

5.  grzbietu np. najszerszy grzbietu – pracuj  przy obracaniu ramion oraz 

przy ruchach łopatek i  eber, umo liwiaj  zachowanie pionowej 

postawy ciała 

6.  ko czyn dolnych np. mi sie  trójgłowy i czworogłowy uda, 

brzuchaty łydki, po ladkowe, uda (umo liwiaj  utrzymanie pionowej 

postawy ciała oraz przemieszczanie si ) 

7.  ko czyn górnych np. naramienny, trójgłowy i dwugłowy ramienia. 

•  Ze wzgl du na funkcje 

a.  zginacze i prostowniki np. dwu i trójgłowy ramienia 

b.  przywodz ce i odwodz ce np. palców 

c.  zwieracze i rozwieracze np. odbytu, cewki moczowej 

 

 

 

 

mi sie  krawiecki –najdłu szy mi sie  ciała człowieka, udo 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

UKŁAD POKARMOWY 

 

TEMAT: SKŁADNIKI POKARMOWE I ICH ROLA W ORGANIZMIE. 

 

 

SKŁADNIKI POKARMOWE 

A.  ORGANICZNE: BIAŁKA, CUKRY, TŁUSZCZE, WITAMINY 

B.  NIEORGNICZNE: WODA, SOLE MINERALNE 

 

 

BIAŁKA 

 

Zbudowane z aminokwasów – 20 ró nych, które mog  tworzy  długie ła cuchy składaj ce 

si  z setek a nawet tysi cy cz steczek. 

 

Organizm człowieka rozkłada spo ywane białka na pojedyncze aminokwasy. Nast pnie 

wykorzystuje je do wytwarzania własnych białek potrzebnych mu do prawidłowego 

funkcjonowania. 

 

Rola  

A.  główny budulec organizmu, 

B.  ródło energii w warunkach głodu, z 1grama białka – 17,2 kJ, czyli 

4,1kcal energii 

Inne: 

•  Wchodz  w skład błon komórkowych 

•  Umo liwiaj  poruszanie si  

•  Odpowiadaj  za zwalczanie drobnoustrojów chorobotwórczych – przeciwciała. 

•  Jako enzymy, przyspieszaj  przebieg reakcji chemicznych – s  biokatalizatorami. 

•  Uczestnicz  w transporcie niektórych substancji do ka dej komórki organizmu np. 

hemoglobina – tlen 

 

Podział białek 

a.  pełnowarto ciowe – zawieraj  wszystkie aminokwasy, s  pochodzenia zwierz cego 

jak mleko, jaja, mi so 

b.  niepełnowarto ciowe – nie zawieraj  wszystkich aminokwasów, s  pochodzenia  

c.  ro linnego jak bób, fasola, soja, groch 

 

Dzienne zapotrzebowanie – 10 -14 % masy po ywienia. 

 

Skutki niedoboru: 

- zahamowanie wzrostu i rozwoju organizmu 

 

 

W GLOWODANY (CUKRY) 

 

Podział: 

a.  proste: glukoza, fruktoza,  

b.  dwucukry: sacharoza, laktoza 

c.  wielocukry:  skrobia, celuloza, glikogen, chityna 

 

Rola: 

1.  ródło energii: z 1 grama – 4, 1 kcal (glukoza) 

2.  Materiał zapasowy (skrobia, glikogen) 

3.  Celuloza wzmaga ruchy robaczkowe (perystaltyczne ) przewodu pokarmowego, 

ułatwia wydalanie kału 

Dzienne zapotrzebowanie – 55 – 60 % masy po ywienia 

 

Skutki niedoboru: 

- brak energii, osłabienie, apatia 

 

Nadmiar – odkłada si   w w trobie w postaci glikogenu lub przekształca si  w tłuszcz i 

odkłada pod skór  prowadz c do nadwagi. 

 

Wyst powanie – owoce, warzywa, makarony, pieczywo, słodycze 

 

 

Wykrywanie skrobi – za pomoc  jodyny, jad zabarwia skrobi  na niebiesko. 

 

 

 

TŁUSZCZE (LIPIDY) 

 

Budowa – glicerol i kwasy tłuszczowe 

 

Rola: 

1.  ródło  energii – z 1g 9, 3 kcal (38,9 kJ) 

2.  Składnik błon komórkowych. 

3.  Materiał zapasowy (wchodz  w skład komórek tkanki tłuszczowej). 

 

Podział 

A.  ro linne, zawieraj  kwasy tłuszczowe nienasycone 

B.  zwierz ce, zawieraj  kwasy tłuszczowe nasycone 

 

Wyst powanie 

A.  Nasiona lnu, słonecznika, rzepaku, soja, orzechy, oliwa, olej 

B.  Masło, smalec, słonina 

 

Dzienne zapotrzebowanie – 25- 30% masy po ywienia 

 

Skutki niedoboru - choroby wywołane brakiem witamin rozpuszczalnych w tłuszczach 

 

Nadmiar – nie jest dla nas korzystny, gdy  s  trawione i wchłaniane o wiele dłu ej od 

cukrów, gromadz  si  w ciele, prowadz  do otyło ci. 

 

Wykrywanie tłuszczów – rozgnie  niewielk  ilo  pokarmu w papierowej serwetce lub 

chusteczce higienicznej, gdy pojawi si  tłusta plama – obecno  tłuszczów. 

 

 

 

 

 

 

WITAMINY 

Zwi zki organiczne pobierane z pokarmem lub wod  , nazw  wprowadził polski uczony 

Kazimierz Funk. Wytwarzane przez ro liny lub bakterie. 

 

Rola: 

Reguluj  procesy zachodz ce w organizmie.  

 

Podział 

C.  rozpuszczalne w tłuszczach – s  magazynowane w organizmie, ich nadmiar 

powoduje gro ne zatrucia i uszkodzenia w troby, s  to 

A, D, E, K 

D.  rozpuszczalne w wodzie – nie s  magazynowane w organizmie, ich nadmiar 

nie jest dla nas gro ny, s  to 

B, C, PP, H 

 

Nadmiar lub niedobór witamin prowadzi do chorób zwanych awitaminozami. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tabela 

Witamina 

Wyst powanie 

Znaczenie 

Skutki niedoboru 

A 

ółte owoce i warzywa 

(marchew), masło, tran, 

jaja, sery 

Bierze udział w procesie 

widzenia, prawidłowym 

funkcjonowaniu skóry, zapewnia 

wzrost i rozwój 

Kurza  lepota – złe widzenie 

o zmroku, zahamowanie 

wzrostu, choroby skóry 

D 

W troba, tran, ryby, masło, 

jaj, mo e by  wytwarzana 

w organizmie człowieka 

Reguluje ilo  wapnia i fosforu 

w organizmie, odpowiada za 

prawidłow  budow  ko ci 

Osteoporoza, krzywica 

E 

Mleko, mi so, jaja, oleje 

jadalne, warzywa li ciaste 

Zapewnia prawidłow  prac  

mi ni, układu nerwowego, 

zapobiega starzeniu si , łagodzi 

zm czenie 

Osłabienie i zanik mi ni, 

uszkodzenie krwinek 

czerwonych, niedokrwisto  

K 

Zielone warzywa li ciaste, 

w troba, mleko 

Wspomaga krzepni cie krwi i 

gojenie si  złama  ko ci 

Skłonno  do krwawie , 

zaburzenia krzepni cia krwi, 

krwotoki 

B1 

Mi so, w troba, dro d e, 

chleb razowy, ziarna zbó  

Wpływa  na przemiany 

w glowodanów i tłuszczów, 

warunkuje prawidłowe 

funkcjonowanie tkanki 

nerwowej, przewodu 

pokarmowego, serca, na 

utlenianie biologiczne 

Choroba beri – beri 

(zapalenie i degeneracja 

nerwów, niewydolno  serca, 

zanik mi ni), brak łaknienia 

B2 

Jaja, ser, mi so, w troba, 

dro d e, pszenica 

Wpływa na przemian  glukozy i 

aminokwasów, pobudza wzrost i 

ogóln  odporno  organizmu 

Zajady (p kanie  luzówki w 

k cikach ust), łojotokowe 

zapalenie skóry 

B6 

W troba, dro d e, 

Uczestniczy w przemianie 

Drgawki, nadmierna 

pszenica, fasola, orzechy, 

soja 

białek, wpływa na odporno  

organizmu 

pobudliwo , choroby skory, 

zaburzenia przemiany białek 

B9-kwas 

foliowy 

Warzywa li ciaste, dro d e, 

w troba 

Pobudza wytwarzanie krwinek 

czerwonych, wpływa na 

funkcjonowanie układu 

nerwowego 

Niedokrwisto , czyli 

anemia, wypadanie włosów, 

zahamowanie wzrostu 

B12 

W troba, mi so, jajka, 

mleko, ryby 

Pobudza wytwarzanie krwinek 

czerwonych 

Niedokrwisto  – anemia 

zło liwa spowodowana 

nieprawidłow  produkcj  

hemoglobiny, uszkodzenie 

układu nerwowego 

C 

owoce cytrusowe, 

pietruszka, porzeczka, 

dzika ró a, surowe 

warzywa 

Zwi ksza odporno , 

przyspiesza gojenie si  ran, ma 

wła ciwo ci bakteriobójcze 

Szkorbut: owrzodzenie 

dzi seł, wypadanie z bów, 

krwawienie z błon 

luzowych, p kanie drobnych 

naczy  krwiono nych 

Obni enie odporno ci 

organizmu 

H 

W troba, dro d e, mleko, 

ółtko jaja, warzywa 

str czkowe, banany 

Wpływa na zdrowie skóry i 

włosów, bierze udział w 

wytwarzaniu kwasów 

tłuszczowych, przemianach 

aminokwasów i cukrów 

Zapalenie skóry i jelit, bóle 

mi ni 

PP 

W troba, mi so, ryby, soja, 

niewielkie ilo ci 

wytwarzane s  w 

organizmie człowieka 

Udział w oddychaniu 

komórkowym, wpływa na 

prawidłowe działanie przewodu 

pokarmowego, układu 

nerwowego 

Pelagra – zapalenie skóry i 

luzówki jamy ustnej, 

kłopoty z pami ci , 

zaburzenia czynno ci 

przewodu pokarmowego 

 

 

 

 

 

 

SOLE MINERALNE stanowi  4% masy ciała 

Rola: 

5.  S  składnikiem budulcowym (ko ci, z by). 

6.  Reguluj  procesy zachodz ce w organizmie. 

Podział: 

D. 

MAKROELEMENTY – pierwiastki wyst puj ce w du ych ilo ciach, pełni  

funkcj  budulcow  i reguluj  prac  narz dów wewn trznych, s  to: C, H, O, N, 

S, P, Ca,, Na, K, Cl, Mg 

E. 

MIKROELEMENTY –wyst puj  małych ilo ciach, wchodz  w skład 

enzymów, które wpływaj  na przebieg wielu reakcji chemicznych, s  to Fe, J, 

F, Zn, Cu, Mn, Co 

 

TABELA 

Pierwiastek 

Wyst powanie 

Znaczenie 

Skutki niedoboru 

MAKROELEMENTY 

Fosfor 

Wi kszo  

produktów 

spo ywczych 

Składnik ko ci i 

z bów 

Krzywica, próchnica, 

bóle mi ni 

Wap  

Mleko, sery, jaja 

Składnik ko ci i 

z bów, umo liwia 

prawidłow  prac  

serca oraz mi ni 

Próchnica z bów, 

osłabienie ko ci, 

zaburzenia pracy 

serca 

Magnez 

Ro liny str czkowe, 

pestki dyni, banany, 

Wpływa na 

przemian  cukrów, 

Zaburzenia pracy 

serca, migreny 

orzechy, kakao 

witaminy C, 

umo liwia prac  

układu nerwowego i 

serca 

Chlor 

Sól kuchenna 

Wraz z jonami 

wapnia i fosforu 

wpływa na 

równowag  

osmotyczn  

(wodnomineraln ), 

ci nienie krwi 

 

MIKROELEMENTY 

elazo 

Mi so, nasiona ro li 

str czkowych 

Składnik 

hemoglobiny, która 

umo liwia transport 

tlenu 

anemia 

Jod 

Ryby morskie 

Bierze udział w 

wytwarzaniu 

hormonów 

potrzebnych do 

wzrostu człowieka, 

rozwoju mózgu i 

układu nerwowego 

Zaburzenia wzrostu, 

choroby układu 

nerwowego 

Fluor 

Herbata, nasiona 

ro lin str czkowych, 

ryby morskie 

Wzmacnia ko ci i  

szkliwo z bów, 

zapobiega próchnicy 

Próchnica z bów 

WODA – stanowi 60% masy dorosłego człowieka 

 

Rola: 

1.  Jest rozpuszczalnikiem, rozpuszcza cukry, cz

 witamin dzi ki czemu mo na 

je transportowa  do komórek. 

2.  Pomaga regulowa  temperatur  ciała – termoregulacja. 

3.  Umo liwia przebieg wszystkich reakcji chemicznych w organizmie. 

4.  Pomaga w usuwaniu szkodliwych produktów przemiany materii. 

 

Zapotrzebowanie organizmu człowieka na wod  2,5 – 3 litrów. Zale y od temperatury 

otoczenia, wykonywanej pracy, zjedzonego pokarmu. 

Wi kszo  cze  wody przyjmujemy w postaci płynów. 

Woda wyst puje w du ych ilo ciach w  wierzych warzywach, owocach, a tak e chlebie, 

mi sie. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: BUDOWA I ROLA UKŁADU POKARMOWEGO. 

 

 

Od ywianie – to dostarczanie składników pokarmowych do wszystkich komórek ciała. 

 

Zadania układu pokarmowego: 

1.  rozdrabnianie i nawil anie pokarmu 

2.  trawienie, czyli rozkład chemiczny substancji od ywczych na zwi zki o 

prostszej budowie pod wpływem enzymów 

3.  wchłanianie do krwi zwi zków otrzymanych w procesie trawienia 

4.  usuwanie niestrawionych  resztek po ywienia w postaci kału. 

 

Przewód pokarmowy tworz : 

•  jama ustna  z j zykiem i z bami 

•  gardło 

•  przełyk 

•  oł dek 

•  jelito cienkie, jego pierwszy odcinek to dwunastnica 

•  jelito grube 

W skład układu pokarmowego wchodz  dodatkowo gruczoły trawienne: 

•  linianki 

•  w troba 

•  trzustka 

 

JAMA USTNA 

Rola – pobieranie, mechaniczne rozdrabnianie pokarmu (proces fizyczny, rozdrobniony 

pokarm nie zmienia swoich wła ciwo ci), mieszanie go ze  lin , wst pne trawienie cukrów 

Z by  

- 2 garnitury w ci gu  ycia: mleczne -20 (brak przedtrzonowych) i stałe -32 

- 

rodzaje: 

siekacze – 2( w jednej  wiartce w sumie 8)- do odgryzania k sów 

kły- 1(4)- do rozgryzania pokarmu 

przedtrzonowe -2 (8) –do rozcierania i mia d enia pokarmu 

trzonowe -- (12) – do rozcierania i mia d enia pokarmu 

- 

wzór z bowy 

 

 

 

 

- budowa z ba 

Rysunek 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Miazga bierze udział w od ywianiu z ba i wytwarza szkliwo, które go pokrywa. 

J zyk  

- miesza pokarm ze  lin  

- umo liwia jego przesuwanie do gardła i przełyku 

- zawiera kubki smakowe rozró niaj ce smaki: słodki, słony, kwa ny, gorzki 

 

linianki 

3 pary gruczołów: przyuszne, pod uchwowe, podj zykowe, wydzielaj   lin  

 

lina:  

 - nawil a k sy 

- ułatwia przesuwanie pokarmu 

- zawiera enzym amylaz   linow  (ptialin ), która rozpoczyna trawienie cukrów zło onych – 

skrobi na cukry o prostszej budowie 

- ma wła ciwo ci bakteriobójcze 

 

GARDŁO 

- wspólny odcinek przewodu pokarmowego i układu oddechowego, połykanie pokarmu, 

ciany zbudowane z mi sni poprzecznie pr kowanych – połykanie zale ne od naszej woli. 

 

PRZEŁYK 

- umi niony przewód, którym porcja pokarmu jest transportowana z gardła do  oł dka, 

dzi ki ruchom perystaltycznym 

 

OŁ DEK 

- rozszerzenie w przewodzie- rozszerzenie w pokarmowym, gdzie pokarm jest gromadzony, 

mieszany, trawione s  białka, wylot z  oł dka zamykany jest od wiernikiem 

- wydziela  

a.  enzym pepsyn , która trawi białka 

b.  kwas solny, który zakwasza  rodowisko, umo liwia działanie 

pepsyny, niszy drobnoustroje chorobotwórcze 

c.  luz nawil a pokarm, chroni  cian   oł dka przed działaniem 

kwasu 

  

DWUNASTNICA 

Pocz tkowy odcinek jelita cienkiego, w którym odbywa si  intensywny proces trawienia 

białek, tłuszczów i cukrów pod wpływem enzymów wydzielanych przez trzustk , wcze niej 

tłuszcze s  emulgowane przez  ół  z w troby na drobne kropelki 

 

JELITO CIENKIE (4,5 -6 m dł) 

- ko cowy etap trawienia białek, w glowodanów i tłuszczów 

- wchłanianie mleczka pokarmowego do krwi, powierzchnia wchłaniania jest du a dzi ki 

pofałdowanym  cianom jelita tzw. Kosmkom jelitowym 

 

JELITO GRUBE (okr nica, esica, odbytnica) – 1,5 m dł. 

 - ods czanie wody z niestrawionych resztek pokarmu i formowanie oraz wydalanie kału 

- bakterie jelitowe zwane flor  jelitow  wytwarzaj  witaminy głównie B  i K, które organizm 

wykorzystuje. 

(dlatego podczas kuracji antybiotykowej nale y pi  jogurty, albo połyka  specjalne tabletki, 

aby odtworzy  flor  bakteryjn ) 

 

Na granicy jelita cienkiego i grubego jest jelito  lepe (wyrostek robaczkowy) – kila cm, je li 

kawałki pokarmu zalegaj  w nim przez dłu szy czas, mo e doj  do zapalenia wyrostka 

robaczkowego, co wymaga interwencji chirurgicznej. 

 

TRZUSTKA 

- wydziela sok trzustkowy zawieraj cy enzymy trawi ce cukry – amylaz  trzustkow , 

tłuszcze - lipaz  i białka – trypsyn  

- wydziela hormony insulin  i glukagon , które reguluj  poziom cukru we krwi 

 

W TROBA –laboratorium chemiczne organizmu (wa y 1,5 -2 kg) 

- wydziela  ół , która emulguje (rozbija)tłuszcze na drobne kropelki,  ół  jest magazynowana 

w p cherzyku  ółciowym 

- odtruwa krew ze szkodliwych substancji np. alkoholu (rozkłada go) 

- przekształca nadmiar glukozy w glikogen i magazynuje go, a nast pnie rozkłada do glukozy, 

gdy zaczyna jej brakowa  

- magazynuje  elazo 

 

TRAWIENIE POKARMU – to rozkładanie zło onego pokarmu na proste składniki pod 

wpływem enzymów (proces chemiczny) 

 

1. 

jama ustna 

 

cukry zło one…………………………………cukry o prostszej budowie 

(skrobia)           enzym amylaza  linowa 

                             (ptialina) 

 

2. 

oł dek 

 białka…………………………………………….peptydy 

   

enzym pepsyna u dzieci podpuszczka 

 

3. 

dwunastnica 

cukry zło one………………………………. cukry proste 

   

 

amylaza trzustkowa 

 

białka………………………………….. aminokwasy 

   

trypsyna 

 

tłuszcze ……………………………glicerol i kwasy tłuszczowe 

   

lipaza 

 

Jedna porcja po ywienia, od momentu połkni cia do wydalenia, przebywa w przewodzie 

pokarmowym około 20 godzin. 

 

 

 

 

 

 

 

wiczenie 

Napisz, co dzieje si  z kanapk  zło on  z pieczywa, masła i białego sera w kolejnych 

odcinkach przewodu pokarmowego. 

 

Narz d 

Etapy trawienia kanapki 

Jama ustna 

Kanapka zostaje rozdrobniona, a powstałe drobiny mieszaj  si  ze  lin , 

rozpoczyna si  trawienie zawartej w pieczywie skrobi. 

Przełyk 

Dzi ki ruchom robaczkowym pokarm jest przesuwany do  oł dka 

oł dek 

Białka zawarte w białym serze i ma le ulegaj  cz ciowemu strawieniu 

Dwunastnica 

Wszystkie składniki bułki ulegaj  trawieniu 

Jelito cienkie 

Produkty trawienia(cukry proste, aminokwasy, glicerol i kwasy 

tłuszczowe) zostaj  wchłoni te do krwi 

Jelito grube 

Z niestrawionych resztek pokarmu formowany jest kał 

 

 

TEMAT: HIGIENA I CHOROBY UKŁADU POKARMOWEGO 

 

Wła ciwe od ywianie – to stosowanie odpowiedniej diety. 

Dieta – to sposób od ywiania dostosowany do wieku i indywidualnych potrzeb, 

wynikaj cych np. z trybu  ycia, wła ciwa dieta zapewnia naszemu organizmowi 

odpowiednich ilo ci ka dego składnika pokarmowego, aby dostarczy  organizmowi 

odpowiedniej ilo ci energii. 

Powinni my si  od ywia  zgodnie z piramid  zdrowego  ywienia. 

Rysunek: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Czynniki wpływaj ce na zapotrzebowanie energetyczne organizmu: 

 

1.  wiek – u dzieci szybko ro nie, najwi ksze w wieku dojrzewania, potem stopniowo 

spada 

2.  płe  – u m czyzn wi ksze, ni  u kobiet 

3.  rodzaj pracy – wi ksze u osób pracuj cych fizycznie 

4.  pora roku – zim  wi ksze, ni  latem 

5.  klimat – wi ksze w chłodnym klimacie 

6.  stan zdrowia – chorzy wi cej witamin, a mniej cukrów i tłuszczów 

 

 

Energia niezb dna do funkcjonowania organizmu pochodzi z rozkładu substancji 

od ywczych (cukrów, tłuszczów) 

Warto  energetyczna-oznacza ilo  energii, jak  uzyskamy z okre lonego pokarmu. 

Wyra amy j  w d ulach lub kaloriach. 

1cal=4,19J 

1kcal=1000cal 

 

Stanowi ona informacj  ile energii mo na uzyska  z utleniania 1grama pokarmu. 

Warto  energetyczn  pokarmu oznacza si  mierz c ilo  ciepła powstał  w wyniku jego 

spalania i sprawdzaj c o ile wytworzona energia cieplna podnosi temperatur  wody. 

 

1 cal to ilo  ciepła potrzebna do podniesienia temperatury 1 grama wody o 1stopie  

Celsjusza. 

 

 

Zaspokajanie potrzeb energetycznych organizmu zapewnia prawidłow  mas  ciała, któr  

mo na wyznaczy  stosuj c 

współczynnik masy ciała –BMI (WMC) 

 

BMI= masa ciała (kg)/wzrost

2

(m) 

Poni ej18,5 – niedowaga 

18,5 – 24,9 – norma 

25 – 29,9 –nadwaga 

Powy ej 30 otyło  

 

Ci głe przejadanie si  i niewła ciwa dieta obfita w w glowodany i tłuszcze prowadz  do 

nadwagi, która mo e by  przyczyn  ró nych chorób np. Nowotwory, nadci nienie, 

mia d yca, cukrzyca, kamica  ółciowa, choroby serca, stawów, wady kr gosłupa, 

płaskostopie 

Nadmierna liczba komórek tłuszczowych powstałych w dzieci stwie sprzyja otyło ci w 

pó niejszym wieku. 

 

Niedojadanie prowadzi do utraty masy ciała, w organizmie wyzwala si  mniej energii , brak 

ch ci do działania.  

•  Anoreksja (jadłowstr t psychiczny) –odmowa przyjmowania pokarmów 

spowodowana nisk  samoocen , choroba o podło u psychicznym , niezb dna pomoc 

specjalistów psychologa i psychiatry 

•  Bulimia – osoba ni  dotkni ta je du o, po czy w poczuciu winy zmusza si  do torsji, 

ma podło e psychiczne 

Zdrowa  ywno  – to po ywienie wyprodukowane lub wyhodowane bez u ycia nawozów 

sztucznych i innych  rodków chemicznych. 

 

Higiena od ywiania si  

 

•  mycie r k 

•  mycie z bów 

•  przechowywa   ywno  w odpowiednich warunkach (lodówka, zamra arka, 

pasteryzacja, sterylizacja, konserwowanie) 

•  my  produkty spo ywcze i naczynia 

•  sprawdza  termin przydatno ci do spo ycia produktów spo ywczych 

•  posiłki spo ywa  regularnie , bez po piechu , w odpowiedniej atmosferze 

•  je  5x w ci gu dnia:  niadanie – 25 % dziennego zapotrzebowania organizmu na 

energi , drugie  niadanie - 10%. Obiad – 40%, podwieczorek – 10%, kolacja – 15%, 

poi  około 2 litrów płynu dziennie (woda mineralna, niesłodzone soki, zielona 

herbata). W ka dym posiłku powinny znale  si  produkty zbo owe, warzywa, 

owoce, produkty bogate w białko.  

 

Choroby układu pokarmowego: 

 

•  paso yty (glistnica, tasiemczyca, wło nica) 

•  choroba wrzodowa  oł dka wywołana przez chorobotwórcze bakterie  Helicobacter 

pylori, na t  chorob  zapadaj  tak e osoby pal ce papierosy, nieprawidłowo 

od ywiaj ce si  , nerwowe 

•  zatrucia, czyli zaburzenia w funkcjonowaniu organizmu objawiaj ce si  wymiotami, 

biegunkami, bólami brzuch, gor czk  wywołane przez bakterie z rodzaju Salmonella 

znajduj c  si  w mi sie, drobiu, jajach, zatrucia mog  by  te  wywołane  rodkami 

ochrony ro lin, metale ci kie np. ołów, metale ci kie powoduj  krzywic , 

uszkadzaj  wzrok, słuch, układ nerwowy 

•  nadci nienie, choroby serca i udary mózgu spowodowane s  zbyt du ym ci nieniem 

krwi, do którego prowadzi spo ycie zbyt du ej ilo ci soli 

•  mia d yca t tnic polegaj ca na zw eniu  wiatła t tnic przez odkładaj cy si  na ich 

wewn trznej stronie cholesterol, prowadzi do niedotlenienia i niedo ywienia 

narz dów. Powstaje u ludzi spo ywaj cych mało tłuszczów ro linnych, ryb i 

produktów bogatych w błonnik – ciemnego pieczywa, warzyw i owoców, oraz u tych 

którzy s  nara eni na długotrwały stres. 

•  Czerwonka bakteryjna- zaka na biegunka, wywołana przez pałeczki Shigella, jest 

chorob  brudnych r k 

•  Dur brzuszny – epidemiczna ostra choroba zaka na wywołana przez pałeczk  duru 

brzusznego SalmoneIla typhi. Zaka enie nast puje przez kontakt z chorym lub jego 

wydalinami, przez zaka on  wod  i produkt 

• 

ółtaczka-  ółtaczka jest chorob  bardzo powa n , bowiem stan zapalny mo e 

doprowadzi  do powa nego i nieodwracalnego uszkodzenia tkanek w troby. Znamy 

dwie postacie wirusowego zapalenia w troby:  ółtaczk  typu A i typu B.  ółtaczka 

typu A najcz ciej rozprzestrzenia si  poprzez zaka one po ywienie i wod .  ółtaczka 

typu B przenosi si  przez kontakty seksualne i krew. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: BUDOWA I ROLA UKŁADU ODDECHOWEGO. 

 

Układ oddechowy umo liwia wymian  gazow  CO2 i O2. 

Tworz  go drogi oddechowe, którymi powietrze przedostaje si  do organizmu oraz wła ciwe 

narz dy wymiany gazowej, czyli płuca. 

 

DROGI ODDECHOWE 

Pokrywa nabłonek z rz skami (nabłonek migawkowy), na których zatrzymuj  si  

zanieczyszczenia a tak e  luz, który nawil a powietrze. Wi ksza wilgotno  ułatwia 

przenikanie tlenu do krwi. W drogach oddechowych powietrze jest te  ogrzewane, w czym 

rol  odgrywaj  zatoki – przestrzenie w niektórych ko ciach czaszki. 

 

1.  Jama nosowa – oczyszczanie, nawil anie i ogrzewanie powietrza. Z jam  nosow  s  

poł czone zatoki, czyli wypełnione powietrzem przestrzenie wewn trz ko ci. Mog  

si  tam gromadzi  bakterie chorobotwórcze wywołuj c stany zapalne. 

2.  Gardło – wspólny odcinek dla dróg oddechowych i pokarmowych. 

3.  Krta  – zbudowana z chrz stek, od góry zamkni ta nagło ni  , co zapobiega dostaniu 

si  pokarmu do dróg oddechowych i zadławieniu. Jaj zadaniem jest oddzielenie 

wdychanego i wydychanego powietrza od połykanego po ywienia. Krta  jest 

narz dem głosu – ta jej cz

 to gło nia. Zawiera struny głosowe mi dzy którymi s  

szpary. Powietrze , które mi dzy nimi przepływa wprawia je w drgania. W ten sposób 

powstaje głos. Mo na go modyfikowa  za pomoc  j zyka, warg i z bów. Kiedy struny 

si  napinaj  szpara gło ni zw a si  , powietrze bardziej napiera na struny głosowe i 

powstaj  wy sze d wi ki. 

4.  Tchawica – elastyczna rura zbudowana z chrz stek w kształcie podkowy. 

5.  Oskrzela – prawe i lewe s  rozgał zieniami tchawicy. Doprowadzaj  powietrze do 

płuc. Dziel  si  na mniejsze oskrzeliki na ko cach których s  p cherzyki płucne. 

Tworz  drzewo oskrzelowo – oskrzelikowe. 

 

PŁUCA 

 

Pokryte s  błon  opłucna, która pełni funkcje ochronne. Prawe płuco składa si  z trzech 

płatów, a lewe z dwóch. Składaj  si  z wielu milionów (około 300 mln ka de) p cherzyków 

płucnych oplecionych sieci  włosowatych naczy  krwiono nych , w nich odbywa si  

wymiana gazowa. 

Podczas wdechu człowiek pobiera przeci tnie 0,5 litra powietrza. Przy wydechu wewn trz 

płuc znajduje si  około 1,5 litra powietrza (powietrze zalegaj ce). Badanie spirometryczne 

umo liwia okre lenie pojemno ci płuc. 

 

 

Rysunek układu oddechowego 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

WYMIANA GAZOWA 

Zadaniem układu oddechowego jest wymiana gazowa – proces dostarczania do organizmu 

tlenu, a usuwanie z niego CO2. Nosi nazw  

wentylacji płuc. Wła ciwa wymiana gazowa 

zachodzi 

w płucach – jest to wymiana gazowa zewn trzna; zachodzi mi dzy p cherzykami 

a krwi ; 

Krew z p cherzyka pobiera tlen, a oddaje dwutlenek w gla, który z wydechem jest usuwany 

na zewn trz. Wymiana gazowa odbywa si  przez cienkie  ciany naczy  krwiono nych i 

p cherzyków płucnych na zasadzie dyfuzji, a jej kierunek okre la aktualne st enie gazów. 

Tlen pobrany przez krew jest dostarczany do komórek. 

Rysunek 

 

 

 

 

 

 

Wymiana gazowa wewn trzna odbywa si  w komórkach, mi dzy krwi  a komórkami; do 

komórek przenika tlen a do krwi oddawany jest CO2 

 

W komórkach- w mitochondriach odbywa si  utlenianie składników pokarmowych przy 

udziale tlenu i uwalnianie energii niezb dnej do  ycia (oddychanie wewn trzkomórkowe). 

 

MECHANIZM WENTYLACJI PŁUC (MECHANIZM ODDYCHANIA) 

Opiera si  na wdechu i wydechu 

WDECH 

Mi nie mi dzy ebrowe kurcz  si   i unosz   ebra do góry, nast puje skurcz, spłaszczenie i 

obni enie przepony , zwi ksza si  pojemno  klatki piersiowej, spada ci nienie i nast puje 

wci gni cie nowej porcji powietrza do płuc. 

 

WYDECH 

Rozkurcz mi ni mi dzy ebrowych i ich obni enia, rozkurcza si  przepona, uwypukla i unosi 

do góry, zmniejsza si  pojemno  klatki piersiowej, wzrasta ci nienie i nast puje wypchni cie 

powietrza z płuc. 

 

SKŁAD POWIETRZ WYCHANEGO I WYDYCHANEGO 

 

Składnik 

Zawarto  w powietrzu w% 

wdychanym 

Zawarto  w powietrz w % 

wydychanym 

Azot 

78 

78 

TLEN 

21 

16 

Dwutlenek w gla 

0,03 

4,5 

woda 

0,02  

1 

Inne 

1 

Około1 

 

 

 

TEMAT: HIGIENA I CHOROBY UKŁADU ODDECHOWEGO. 

 

Jak chroni  układ oddechowy? 

 

1.  Wdycha  powietrze przez nos, wtedy b dzie odpowiednio ogrzane, nawil one i 

oczyszczone z bakterii oraz pyłów. 

2.  Ubiera  si  stosownie do pogody, aby nie wyzi bi  i nie przegrza  organizmu. 

3.  Ograniczy  kontakty z chorymi. 

4.  Unika  w pomieszczeniach, gdzie jest du o dymu papierosowego lub pyłów. 

 

CHOROBY UKŁADU ODDECHOWEGO 

Przyczyny: 

1.  mikroorganizmy chorobotwórcze 

2.  zanieczyszczenie  rodowiska 

3.  wady genetyczne. 

 

Choroby wywołane przez mikroorganizmy: 

 

1.  przezi bienie – katar, kaszel, podwy szona temperatura ciała 

2.  zapalenia płuc – stan zapalny p cherzyków płucnych, chory ma zmniejszon  

pojemno  płuc, odczuwa duszno  , a tak e bóle w klatce piersiowej 

3.  angina – angina, dreszcze, powi kszone migdałki, silny ból gardła utrudniaj cy mow  

i połykanie pokarmu, mo na si  ni  zarazi  tak e przez zaka on   ywno , nieleczona 

prowadzi do ro nych powikła  np. chorób serca. 

4.  gru lica – prowadzi do stopniowego wyniszczenia organizmu, chory chudnie, ma 

suchy kaszel, gor czk , jest stale zm czony i brakuje mu apetytu, pr tki gru licy 

atakuj  te  ko ci, nerki mi układ pokarmowy, zarazi  mo na si  tak e poprzez 

wypicie mleka pochodz cego od zara onej krowy. 

5.  nie yt nosa – wywołany przez wirusy, objawia si  silnym katarem, mo e przekształci  

si  w zapalenie dróg oddechowych, któremu towarzysz  bóle gardła, kaszel, katar i 

gor czka. 

6.  grypa – choroba wirusowa, objawy: wysoka gor czka, ból gardła, katar, dreszcze, bóle 

mi ni i stawów 

 

 KICHANIE – to gwałtowne usuni cie powietrza przez nos 

KASZEL –to szybki wydech powietrza przez usta spowodowany skurczem przepony 

 

W obu przypadkach powietrze usuwane jest z du  szybko ci  i pod du ym ci nieniem, 

co pozwala na usuni cie zanieczyszcze  z dróg oddechowych. 

 

Ziewanie - odruch polegaj cy na wykonaniu gł bokiego wdechu i wydechu zwi zany ze 

zm czeniem, brakiem pobudzenia lub potrzeb  snu, jednak wyst puje tak e podczas 

niedotlenienia oraz przy wybudzaniu si  

 

Choroby wywołane zanieczyszczeniem powietrza (spaliny samochodowe, pyły); 

 

1.  alergia – uczulenie organizmu na nieszkodliwe substancje lub ciała obce np. pyłki 

ro lin 

2.  katar sienny – spowodowany przez alergie, objawy jak przy przezi bieniu 

3.  astma -  - stan zapalny w oskrzelach, s  one skurczone, co utrudnia oddychanie 

4.  pylice – cz steczki pyłów osadzaj  si  w płucach i utrudniaj  oddychanie np. u ludzi 

pracuj cych w kopalniach , w kamieniołomach 

5.  rak płuc i inne nowotwory – wywołane mi dzy innymi paleniem papierosów. 

 

Choroby spowodowane przez wady genetyczne: 

- mukowiscydoza – wymiana gazowa jest utrudniona przez nadmiern  produkcj   luzu w 

p cherzykach płucnych i oskrzelikach. 

 

Zanieczyszczenia , które przedostan  si  do układu oddechowego, mog  doprowadzi  do 

zatrzymania wentylacji płuc. Wówczas, aby uratowa  chorego, nale y wykona  

sztuczne 

oddychanie. Na skutek zatrzymania oddechu dochodzi do zaniku skurczów serca. W 

takiej sytuacji stosuje si  

masa  serca. (Str 119 – Nowa Era) 

1.  Połó  osob  poszkodowan  na  równej powierzchni, na plecach. 

2.  Ułó  r ce w 2/3 długo ci mostka. 

3.  Wykonaj masa  serca. 

4.  Odchyl głow  poszkodowanego do tyłu. 

5.Zaci nij nos poszkodowanego  i wdmuchuj powietrze do ust. 

6. Obserwuj ruchy klatki piersiowej. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: BUDOWA I DZIAŁANIE UKŁADU WYDALNICZEGO. 

 

WYDALANIE – to to usuwanie na zewn trz organizmu niepotrzebnych i szkodliwych 

substancji przemiany materii. 

DROGI WYDALANIA: 

układ wydalniczy 

skóra 

układ oddechowy 

 

Droga wydalania 

zb dnych substancji 

 

Nerki 

Gruczoły potowe w 

skórze 

Płuca 

Sposób wydalania 

zb dnych substancji 

W moczu 

W pocie 

W wydychanym 

powietrzu 

Wydalane zwi zki 

Mocznik, nadmiar 

wody i soli 

mineralnych, 

substancje truj ce 

Nadmiar wody i soli 

mineralnych, 

mocznik 

Dwutlenek w gla, 

woda 

 

Uwaga!  

Przez układ pokarmowy organizm pozbywa si  niestrawionych resztek pokarmu. Nie s  to 

produkty przemian chemicznych zachodz cych w komórkach (przemiany materii),one do 

komórek w ogóle nie dotarły, dlatego proces ich usuwania nazywamy 

defekacj  a nie 

wydalaniem.  

 

ROLA UKŁADY WYDALNICZEGO (NEREK): 

1.  Wydalanie zb dnych lub szkodliwych produktów przemiany materii i innych np. leki, 

toksyny. 

2.  Regulacja gospodarki wodnej. 

3.  Regulacja wła ciwego st enia elektrolitów Na+, K+. Cl-. 

4.  Utrzymanie odpowiedniego ci nienia osmotycznego płynów ustrojowych (krew i 

limfa) 

5.  Utrzymanie wła ciwego PH krwi poprzez wydalanie jonów H+. 

 

UKŁAD WYDALNICZY UTRZYMUJE RÓWNOWAG  WEWN TRZNEGO 

RODOWISKA ORGANIZMU – HOMEOSTAZA. 

 

BUDOWA UKŁADU WYDALNICZEGO: 

NERKI  

Le  w tylnej cz ci jamy brzusznej, po obu stronach kr gosłupa, na wysoko ci jego cz ci 

l d wiowej. Kształtem przypominaj  ziarna fasoli. Ka da nerka posiada wgł bienie. Jest to 

miejsce, w którym ł cz  si  z ni  t tnice i  yły. St d równie  odchodz  moczowody. 

Długo  10-12 cm. 

Składa si  z warstwy zewn trznej- 

kora nerki, oraz wewn trznej –rdze  nerki oraz licznych 

nefronów, a tak e miedniczki 

 

 Nefron 

Składa si  

z 

ciałka nerkowego,a ono z kł buszka nerkowego czyli skupiska włosowatych naczy  

krwiono nych i 

torebki kł buszka (torbka Bowmnana) – znajduj  si  w warstwie 

korowej nerki 

kanalika nerkowego-odprowadza mocz z ciałka nerkowego, le ce obok siebie kanaliki 

nerkowego uchodz  do wi kszych 

kanalików zbiorczych; 

znajduj  si  w warstwie rdzeniowej nerki 

 

miedniczka nerkowa – du a jama do której na krótki okres czasu trafia mocz 

 

Drogi wyprowadzaj ce: 

Moczowody – długie parzyste przewody uchodz ce z miedniczek nerkowych, składaj  

si  z mi ni gładkich, odprowadzaj  mocz z nerek do p cherza moczowego 

P cherz moczowy – gromadzi przez pewien okres czasu mocz, przy uj ciu znajduje si  

mi sie  zwieracz, dzi ki czemu kontrolujemy oddawanie moczu, pojemno  0,5 -0,8l 

Cewka moczowa – przewód, którym mocz jest odprowadzany z p cherza a nast  pnie 

usuwany na zewn trz. 

 

Mocznik powstaje w w trobie 

Rysunek nerki i układu moczowego 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

POWSTAWANIE MOCZU 

 

 

Naczynie doprowadzaj ce krew do kł buszka nerkowego jest szersze od wyprowadzaj cego. 

Powoduje to zwi kszenie ci nienia krwi, co umo liwia przenikanie cz ci osocza do torebki 

kł buszka. Proces ten nazywa si  

filtracj . Powstaje mocz pierwotny, który zawiera 

substancje szkodliwe takie jak mocznik, jak i potrzebne organizmowi: wod  , sole mineralne, 

aminokwasy, glukoz . Spływa on 

do kanalików nerkowych , gdzie odbywa si  zwrotne 

wchłanianie do krwi potrzebnych substancji – aminokwasów, glukozy, cz ci wody i soli 

mineralnych. Powstaje 

mocz ostateczny, który zawiera mocznik, wod , sole mineralne, 

spływa do miedniczki nerkowej, a nast pnie moczowodami do p cherza moczowego. 

 

W ci gu doby powstaje 1-1,5 litra moczu ostatecznego. 

 

ANALIZA WYNIKÓW BADANIA MOCZU 

Mocz zdrowego człowieka nie powinien zawiera  cukrów, ani białe, jego barwa powinna by  

słomkowo ółta, odczyn kwa ny. 

Obecno  cukru w moczu  wiadczy o cukrzycy, a białek o chorobach nerek. 

\ 

DIALIZA 

Gdy dojdzie do niewydolno ci nerek, krew nale y oczyszcza  za pomoc  dializy krwi. 

Metoda ta polega na oczyszczaniu krwi pacjenta poza organizmem za pomoc  urz dzenia 

zwanego sztuczn  nerk . Trwa około 10 godzin i musi by  powtarzana 2-3X w tygodniu. 

Ratunkiem dla najci ej chorych jest przeszczep nerki. 

 

 

 

TEMAT: HIGIENA I CHOROBY UKŁADU WYDALNICZEGO. 

 

ZAPOBIEGANIE CHOROBOM UKŁADU WYDALNICZEGO 

 

•  Cz sto my  ciało 

•  Codziennie zmienia  bielizn  

•  Nale y ciepło si  ubiera , aby nie dopu ci  do  wychłodzenia  

•  Regularne opró nianie p cherza moczowego, długie przetrzymywanie moczu 

prowadzi do nagromadzenia bakterii chorobotwórczych 

•  Ograniczy  spo ycie soli, która utrudnia wchłaniane wody w nefronach, powstaje 

mniej moczu, wyst puj  wówczas problemy z wydalaniem moczu 

•  Pi  odpowiedni  ilo  płynów , około 2,5 litra dziennie, je li wody jest za mało, wtedy 

mocz staje si  g stszy, co mo e prowadzi  do uszkodzenia nerki 

 

CHOROBY UKŁADY WYDALNICZEGO 

 

•  NIEWYDOLNOI  NEREK – dochodzi wtedy do uszkodzenia kł buszków 

nerkowych, skutkiem tego szkodliwe zwi zki gromadz  si  w organizmie 

•  KŁ BUSZKOWE ZAPALENIE NEREK – wywołane prze bakterie  lub truj ce 

substancje, utrudniona jest filtracja krwi i chorzy oddaj  małe ilo ci moczu, w 

organizmie zostaje wi cej wody, która gromadzi si  w innych narz dach, zakłócaj c 

ich prac .  W tej chorobie mog  by  wydalane substancje potrzebne organizmowi np.,. 

aminokwasy, komórki krwi. 

•  ZAPALENIE P CHERZA MOCZOWEGO – wywołane przez bakterie, objawy: ból i 

pieczenie podczas oddawania moczu. 

•  KAMICA NERKOWA –przyjmowanie małej ilo ci płynów lub przetrzymywanie 

moczu, powoduje,  e sole mineralne tworz  kamienie nerkowe. Przemieszczaj  si  

one w układzie wydalniczym powoduj c silny ból. Uszkadzaj  te   ciany naczy  

wyprowadzaj cych.. Wówczas mocz wydostaje si  poza układ wydalniczy, wywołuj c 

gro ne zatrucia innych narz dów 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: BUDOWA I FUNKCJA KRWI. 

 

KREW – to tkanka płynna, człowiek ma jej około 5 litrów, jednorazowo mo e odda  około 

0,5 l. Organizm uzupełnia brak w ci gu 2 – 3 tygodni. 

Rola krwi: 

1.  Dostarcza do komórek organizmu tlen i substancje od ywcze. 

2.  Odprowadza z komórek CO2 i zb dne produkty przemiany materii. 

3.  Transportuje zwi zki wytworzone w komórkach 

4.  Zwalcza czynniki chorobotwórcze. 

5.  Reguluje temperatur  ciała.(Woda zawarta w osoczu nagrzewa si  , gdy krew 

przepływa przez narz dy produkuj ce du o ciepła: w trob , mózg, mi nie i oddaje 

ciepło w  chłodniejszych cz ciach organizmu). W razie przegrzania ciała włosowate 

naczynia krwiono ne skóry rozszerzaj  si , dzi ki czemu krew zbli a si  tu  do jej 

powierzchni, a to pozwala na szybkie wypromieniowanie ciepła z organizmu. Gdy 

nast puje ozi bienie organizmu, naczynia krwiono ne zw aj  si , wypychaj c krew 

do gł biej poło onych tkanek, a to utrudnia wypromieniowanie ciepła z organizmu. 

 

PRZYCZYNIA SI  DO ZACHOWANIA RÓWNOWAGI ORGANIZMU – 

HOMEOSTAZY. Jest ona zachowana , je li skład chemiczny płynów ustrojowych i 

temperatura s  stałe oraz gdy nie dochodzi do uszkodzenia i ataków z zewn trz. Zachowaniu 

równowagi sprzyjaj  : 

•  Transport substancji od ywczych, tlenu, hormonów 

•  Odprowadzanie dwutlenku w gla i szkodliwych produktów przemiany materii 

•  Woda zawarta w osoczu, która utrzymuje stał  temperatur  

•  Leukocyty zwalczaj ce czynniki zaka ne 

Skład krwi: 

1.  osocze - 55% 

2.  elementy morfotyczne - 45% 

krwinki czerwone -  erytrocyty 

krwinki białe – leukocyty 

płytki krwi – trombocyty 

 

OSOCZE 

90% to woda, 10% to inne składniki takie jak: sole mineralne, substancje od ywcze(glukoza, 

aminokwasy), białka (albuminy, globuliny, fibrynogen), enzymy i hormony i gazy – CO2, 

odprowadza produkty przemiany materii (mocznik). 

Surowica – to osocze pozbawione włóknika. 

 

ERYTROCYTY 

 - w 1 mm

3

 3,5 – 5,5 mln (ilo  zale y od płci, u kobiet mniej) 

- kształt  dwuwkl słego dysku 

- u ssaków brak j der, co zwi ksza transport tlenu, 

- zawieraj  białko hemoglobin , czerwony barwnik krwi (zawieraj cy  elazo) za 

transportuj cy tlen, w sposób nietrwały ł czy si  z tlenem tworz c oksyhemoglobin  

- powstaj  w szpiku kostnym kr gów,  eber i ko ci długich ko czyn 

-  yj  około 100 dni 

- s  rozkładane w w trobie oraz  ledzionie 

 

Tlenek w gla –CO, zwany 

czadem, jest bezbarwnym, bezwonnym gazem. Powstaje podczas 

niepełnego spalania zwi zków w gla. Hemoglobina ł czy si  z czadem du o łatwiej, ni  z 

tlen i w sposób trwały, co bywa przyczyn   mierci ludzi. Czad ulatnia si  z piecyków 

gazowych, a tak e podczas po arów. 

 

 

LEUKOCYTY (limfocyty, granulocyty, monocyty, makrofagi) 

- 5 – 10 tys. w 1 mm

3 

 

- maj  j dro komórkowe 

- najwi ksza spo ród wszystkich krwinek 

- posiadaj  zdolno  ruchu pełzakowatego, dzi ki czemu docieraj  do ognisk infekcji 

- ich zadaniem jest niszczenie drobnoustrojów chorobotwórczych (je li do organizmu dostan  

si  bakterie wchłaniaj  je i trawi  – 

fagocytoza) 

- cze  leukocytów  wytwarza specjalne białka, tak zwane przeciwciała, które maja zdolno  

rozpoznawania czynników chorobotwórczych 

- powstaj  w  ledzionie, w złach chłonnych, grasicy, szpiku kostnym. 

 

TROMBOCYTY 

- s  fragmentami, strz pkami komórek, 

- nie maj  j dra komórkowego ani zdolno ci ruchu, 

- w 1 mm

3  

150 – 400 tys. płytek krwi, 

- najmniejsze spo ród elementów morfotycznych 

- bior  udział w procesie krzepni cia krwi 

KRZEPNI CIE KRWI 

Do tego procesu niezb dne s : rozpuszczone w osoczu białko – fibryna, wap  i witamina K 

Etapy: 

 

1.  Płytki krwi przyklejaj  si  do brzegów rany, zmniejszaj c wielko  uszkodzenia. 

2.  Płytki wydzielaj  substancj , dzi ki której rozpuszczalne białko fibrynogen 

przekształca si  w nierozpuszczaln  fibryn  tworz c  sie . 

3.  Sie  włókien fibryny staje si  g stsza, wyłapuje krwinki, szybko twardnieje tworz c 

skrzep. 

4.  Po pewnym czasie skrzep oddziela si  od  ciany naczynia. Tak powstaje strup. 

 

GRYPY KRWI  

 

A, B, AB, 0 

 

Wyodr bnia si  je na podstawie obecno ci lub braku na powierzchni erytrocytów 

specyficznych cz steczek białkowych – antygenów A i B. 

 

Osoba, która ma antygen A, posiada grup  krwi A, obecno  antygenu B wskazuje na grup  

krwi b. Je li na powierzchni erytrocytów wyst puj  obydwa antygeny, to osoba ma grup  

krwi AB, a je eli nie ma  adnego to grup  0. 

 

 

 

 

 

 

GRUPA KRWI 

ANTYGEN 

PRZECIWCIAŁA 

A 

A 

Anty B 

B 

B 

antyA 

AB 

AiB 

brak 

0 

brak 

antyA i antyB 

 

 

Innym wa nym układem antygenów na erytrocytach jest tzw. Czynnik Rh (wykryto go po raz 

pierwszy u małpy Rhesus). Gdy czynnik jest , to krew oznacza si  jako Rh+, a je li nie 

wyst puje Rh-. 

We krwi znajduj  si  przeciwciała, które atakuj  erytrocyty  z obcym antygenem, powoduj  

zlepianie si  erytrocytów innej grupy krwi, ni  własna. Tworzy si  czop, który uniemo liwia 

przepływ krwi i pacjent umiera. 

Niezgodno  czynnika Rh mi dzy rodzicami mo e doprowadzi  do tzw. Konfliktu 

serologicznego u rozwijaj cego si  płodu. W organizmie matki o grupie krwi Rh- mog  

powstawa  przeciwciała atakuj ce erytrocyty płodu o grupie krwi Rh+ (gdy płód odziedziczy 

je po ojcu) 

Grupa krwi ma znaczenie przy transfuzji, czyli przetaczaniu krwi pobranej od innego 

człowieka. Zabieg ten wykonuje si  w przypadku utraty du ej ilo ci krwi (wypadek, 

operacja). 

Autotransfuzja to podanie własnej krwi pobranej wcze niej i zamro onej. 

Zalety: 

•  Pozwala unikn  ryzyka przeniesienia przez krew zarazków i czynników 

chorobotwórczych 

•  Zapewnia absolutn  zgodno  wszystkich czynników krwi. 

 

Ł CZENIE GRUP KRWI PODCZAS PRZETACZANIA 

 

GRUPA KRWI DAWCY 

 

0 

A 

B 

AB 

0 

+ 

- 

- 

- 

A 

+ 

+ 

- 

- 

B 

+ 

- 

+ 

- 

GRUPA 

KRWI 

BIORCY 

AB 

+ 

+ 

+ 

+ 

 

Osobie z czynnikiem Rh, czyli Rh + mo na przetoczy  krew Rh -, ale osobie Rh – nie mo na 

Rh+. 

 

MORFOLOGICZNE BADANIA KRWI 

WBC – liczba leukocytów 

RBC – liczba erytrocytów 

HG zawarto  hemoglobiny(norma 11-17g) 

 

Niedobór hemoglobiny, któremu cz sto towarzyszy spadek liczby krwinek czerwonych, 

wywołuje niedokrwisto , czyli anemi  objawiaj c  si  osłabieniem organizmu, skłonno ci  

do szybkiego m czenia si , poniewa  zbyt mała ilo  tlenu nie zaspokaja potrzeb organizmu. 

W stanach zapalnych i zaka eniach wzrasta liczba krwinek białych. 

Podwy szona lub pomniejszona liczba płytek krwi powoduje zaburzenia w krzepliwo ci krwi. 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: BUDOWA I ROLA SERCA ORAZ NACZY  KRWIONO NYCH 

 

Rola serca – pompa pobudzaj ca krew do kr enia 

 

Poło enie – w klatce piersiowej , pod mostkiem, koniuszkiem skierowane w lew  stron  

ciała. 

Wielko  – zaci ni tej pi ci 

 

Budowa 

ciany zbudowane z tkanki 

mi niowej poprzecznie pr kowanej serca. Otacza go błona 

zwana 

osierdziem wypełniona płynem, która chroni przed urazami tarciem podczas pracy 

serca. 

Serce dzieli si  na dwa przedsionki i dwie komory. 

Rysunek 

 

 

 

 

 

 

 

Praw  i lew  stron  oddziela  ciana z mi ni zwana przegrod , dzi ki czemu krew 

natlenowana  i odtlenowana nie miesza si .  ciany komór s  znacznie grubsze, ni   ciany 

przedsionków, dlatego komory kurcz  si  z wi ksz  sił . 

Krew płynie przez serce w jednym kierunku, z przedsionków do komór. Cofaniu si  krwi 

zapobiegaj  zastawki przedsionkowo – komorowe (w prawej cz ci serca – trójdzielna, w 

lewej – dwudzielna, gdy  składa si  z dwóch płatków) oraz na pograniczu komór i t tnic 

(półksi ycowate). 

Serce pokryte jest sieci  naczy  wie cowych odchodz cych od aorty, które zaopatruj  serce 

w pokarm i tlen. 

 

Praca serca 

Serce kurczy si  niezale nie od naszej woli i bod ców zewn trznych. Rytm bicia serca nie 

jest narzucony przez układ nerwowy. To zjawisko nazywa si  

automatyzmem serca. Jego 

prac  reguluje tak zwany 

rozrusznik serca, czyli grup  specjalnych komórek mi nia 

sercowego w tylnej  cianie prawego przedsionka, które wytwarzaj  impuls elektryczny, 

pobudzaj  mi sie  sercowy do skurczu. 

Fazy pracy serca: 

1.  Skurcz przedsionków krew przepływa wtedy do komór. 

2.  Skurcz komór, krew tłoczona jest do t tnic, którymi dopływa do narz dów. 

3.  Faza spoczynku, przedsionki i komory s  rozkurczone, jednocze nie krew stopniowo 

wypełnia przedsionki. 

 

Podczas ka dego cyklu pracy serca powstaj  impulsy elektryczne, które mo na rejestrowa  za 

pomoc  specjalnego aparatu. Dzi ki niemu powstaje graficzny zapis pracy serca – 

elektrokardiogram (EKG) 

 

 

 

T TNO– LICZBA UDERZE  SERCA NA MINUT  

U dorosłego człowieka 70 - 80 uderze  na minut , w trakcie du ego wysiłku mo e wzrosn  

nawet do 200. 

Podwy szona temperatura ciała, wysiłek fizyczny, bod ce emocjonalne zwi kszaj  cz sto  

uderze  serca. 

 

CI NIENIE KRWI – siła, jak  krew wywiera na  ciany naczy  krwiono nych. 

 

120/80 mmHg – to prawidłowe ci nienie krwi 

 

120 – ci nienie skurczowe, powstałe podczas skurczu lewej komory 

80 – ci nienie rozkurczowe, powstałe w czasie rozkurczu komór 

 

NACZYNIA KRWIONO NE: 

A.  T TNICE 

B.  YLY 

C.  NACZYNIA WŁOSOWATE 

 

ciany t tnic i  ył składaj  si  z trzech warstw: 

- zewn trznej – zapobiegaj cej nadmiernemu rozci ganiu si  naczy  

-  rodkowej – zbudowanej z mi ni gładkich, dzi ki czemu naczynia mog  zmienia   rednic  

- wewn trznej –  ródbłonka 

T tnice wyprowadzaj  krew z serca, a  yły doprowadzaj  krew do serca. 

 

Naczynia włosowate – ich  ciany składaj  si  wył cznie z jednowarstwowego nabłonka , 

czyli  ródbłonka. Odbywa si  w nich wymiana substancji od ywczych, produktów przemiany 

materii i gazów mi dzy krwi  i komórkami. Przenikaj  przez nie leukocyty, co ma du e 

znaczenie przy zwalczaniu chorób. Wyró nia si  naczynia włosowate t tnicze, którymi krew 

płynie od serca i  ylne, którymi krew płynie w kierunku serca. 

 

Cecha 

T tnice 

yły 

Naczynia włosowate 

Grubo   cian 

Du a 

Mała 

Bardzo mała 

Warstwa mi ni 

gładkich 

Gruba 

Cienka 

Brak 

Zastawki 

Brak 

Wyst puj  

Brak 

Szybko  przepływu 

krwi 

Du a 

Mała 

Mała 

Ci nienie krwi 

wewn trz naczy  

Wysokie 

Niskie 

niskie 

 

 

Rysunki: 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: KR

ENIE KRWI W OBIEGU DU YM I MAŁYM 

 

Układ krwiono ny zamkni ty, krew płynie w naczyniach krwiono nych, nie wylewa si  do 

jam ciała. Dwa obiegi krwi: du y – obwodowy i mały – płucny. 

 

MAŁY OBIEG KRWI – zaopatruje krew w tlen, oddaje w płucach dwutlenek w gla 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

DU Y OBIEG KRWI – rozprowadza pokarm i tlen po organizmie, odbiera produkty 

przemiany materii 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KR

ENIE WROTNE W TROBY 

Kr enie wrotne to fragment krwiobiegu du ego odprowadzaj cy krew z substancjami 

od ywczymi   ył  wrotn  do w troby z jelita. W w trobie pozostawia składniki pokarmowe, 

tu s  magazynowane.. Krew odpływa z w troby  ył  w trobow  do   yły głównej. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: CHOROBY I HIGIENA UKŁADU KRWIONO NEGO. 

 

Choroby układu krwiono nego; 

 

1.  Mia d yca – nadmiar szkodliwych zwi zków odkłada si  na  cianach naczy  

krwiono nych, tworz c skupienia zwane złogami, uniemo liwiaj c przepływ krwi, 

powstaje na skutek mało aktywnego trybu  ycia, palenia tytoniu, niewła ciwej diety. 

2.  Zawał serca – złogi blokuj  t tnice wie cowe, wtedy cz

 komórek mi nia 

sercowego nie otrzymuje tlenu i ginie, dochodzi wówczas do obumierania fragmentu 

serca. Prowadzi do zatrzymania pracy serca. Objawy – długotrwałe, silne bóle w 

klatce piersiowej, czasem przebiega bezobjawowo, dlatego trudny do wykrycia. 

3.  Arytmia serca – skurcze serca zachodz  w nieregularnych odst pach, za wolno lub za 

szybko, obieg krwi w organizmie jest wtedy zbyt wolny lub nieregularny, narz dy nie 

otrzymuj  wtedy wystarczaj cej ilo ci tlenu, mo e to prowadzi  do osłabienia lub 

utraty przytomno ci. Przyczyny – nieprawidłowe od ywianie. 

4.  Nadci nienie – zbyt wysokie ci nienie krwi, gdy krew jest pompowana za szybko lub 

na skutek powstałych złogów, musi przepływa  przez zw one naczynie krwiono ne. 

Prowadzi do uszkodzenia niektórych narz dów np. nerek, oczu. Przyczyny – 

nieprawidłowe od ywianie i prowadzenie niezdrowego trybu  ycia. 

 

Jak dba  o układ krwiono ny?  

 

1.  Odpowiednia dieta – niewielka ilo  tłuszczów zwierz cych 

2.  Ograniczy  picie alkoholu, nie pali  papierosów. 

3.  Umiarkowany wysiłek fizyczny – zwi ksza sił  skurczu serca 

 

KRWAWIENIE 

- powolny wypływ krwi z naczy  włosowatych. Pomoc: ran  zdezynfekowa  wod  utlenion , 

czyli usun  z niej drobnoustroje chorobotwórcze. Zranione miejsce ucisn  czyst  chust  lub 

gaz  . Przyklei  plaster. 

 

KRWOTOK 

 

- szybki wypływ krwi z przerwanej t tnicy lub  yły 

a.

 T tniczy- z rany wypływa jasnoczerwona krew (zawiera du o tlenu), wypływa pulsacyjnie 

w rytm t tna pod du ym ci nieniem, prowadzi do szybkiej utraty du ej ilo ci krwi, spada 

wtedy ci nienie, nast puj  zaburzenia pracy serca i dochodzi do niedotlenienia narz dów 

 

c. 

ylny – krew wypływa jednostajnie i powoli, ma ciemnoczerwona barw , poniewa  

zawiera mał  ilo  tlenu, mniej gro ny dla  ycia. 

d. 

Zewn trzny – uszkodzone zostaje nie tylko naczynie krwiono ne, ale tak e skóra. 

e. 

Wewn trzny – krew nie wylewa si  na zewn trz ciała, jest gro niejszy bo trudno go 

wykry  

f. 

Krwotok z nosa – człowiek mo e wtedy połyka  płyn c  krew, co powoduje 

wymioty, krwawi c  osob  nale y posadzi  z głow  lekko pochylon  do przodu, tak , 

aby krew swobodnie wypływała, poło y  zimny okład na nas, równocze nie uciskaj c 

od góry jego mi kk  cz

. 

 

Post powanie:  

- nale y wezwa  pogotowie Ratunkowe,  

- zało y  opatrunek; w tym celu nale y:  

- wło y  gumowe r kawiczki  

- je li jest to niewielka rana - zdezynfekowa  j ,  

- ucisn  ran  przy pomocy banda a uciskowego,  

- unie  ko czyn  powy ej poziomu serca,  

- po opanowaniu krwotoku nało y  dodatkowy opatrunek  

- uciskaj cy zranienie. 

 

TEMAT: BUDOWA I FUNKCJA UKŁADU LIMFATYCZNEGO (CHŁONNEGO) 

 

Składa si  z naczy  limfatycznych i w złów chłonnych. Narz dami nale cymi do tego 

układu s  tak e migdałki, grasica i  ledziona. 

Płynie w nim limfa (chłonka). Jest otwarty, gdy  limfa wylewa si  do przestrzeni 

mi dzykomórkowych. 

Rola układu limfatycznego: 

1.  pobieranie z komórek zb dnych substancji i nadmiaru wody 

2.  wymiana składników mi dzy płynem mi dzykomórkowym a osoczem – zapewnia 

ci gło  mi dzy tkankami ciała, utrzymuje równowag  płynów ustrojowych 

3.  uczestniczy w zwalczaniu drobnoustrojów chorobotwórczy 

4.  wchłania lipidy 9tłiuszcze ) z przewodu pokarmowego i transportuje je. 

 

Chłonka (limfa) – to przes cz osocza krwi do przestrzeni mi dzykomórkowych, jej skład jest 

podobny do osocza krwi, składa si  z wody, białek, soli mineralnych i tłuszczów, które nadaj  

jej  ółtaw  barw  .Zawiera du e ilo ci krwinek białych – limfocytów, brak krwinek 

czerwonych. 

W organizmie człowieka 15 litrów limfy.  

 

Jest zbierana przez włosowate 

naczynia limfatyczne, które ł cz  si  ze sob  tworz c dwa 

główne przewody: 

1.  przewód piersiowy zbiera limf  z lewej górnej cz ci ciała i całej górnej. 

2.  przewód limfatyczny prawy przyjmuje limf  z prawej górnej cz ci ciała. 

Te naczynia transportuj  limf  do  ył, w ten sposób układ krwiono ny i limfatyczny ł cz  si . 

Naczynia limfatyczne maj  budow  podobn  do  ył, tzn. cienkie  ciany i zastawki 

zapobiegaj ce cofaniu si  limfy. 

 

W zły chłonne – wyst puj  w naturalnych zagł bieniach organizmu (okolicach pachowych, 

pachwinowych, zausznych, podkolanowych. Wytwarzaj  limfocyty, zatrzymuj  i 

odczyszczaj  organizm z drobnoustrojów chorobotwórczych. 

Czasami same ulegaj  zatruciu toksynami bakterii, co objawia si   ich obrz kiem i stanem 

zapalnym. 

Budowa w zła – rysunek 

 

 

 

 

 

 

Migdałki – twory podobne do w złów chłonnych, znajduj  si  w jamie ustnej i gardle. Słu  

do usuwania drobnoustrojów chorobotwórczych z powietrza i po ywienia. 

 

ledziona mi dzy  oł dkiem a lewa nerk , jest miejscem dojrzewania limfocytów. W jej 

wn trzu s  niszczone martwe lub uszkodzone krwinki czerwone. 

 

Grasica – poło ona za mostkiem, tu rosn  i dojrzewaj  limfocyty. Około 20 roku  ycia 

przekształca si  w narz d zbudowany z tkanki tłuszczowej, jej funkcje przejmuj  inne 

narz dy układu limfatycznego. 

 

 

TEMAT: ODPORNO

 ORGANIZMU 

 

Człowiek ma 

układ odporno ciowy, który zabezpiecza go przed wnikni ciem do organizmu 

drobnoustrojów chorobotwórczych i szkodliwych substancji. W jego skład wchodz  elementy 

innych układów, np. w zły chłonne, grasica,  ledziona, migdałki, błony  luzowe i skóra. 

Cz

 jego komórek potrafi rozpoznawa  i zniszczy  obce ciała. 

NAUKA ZAJMUJ CA SI  ODPORNO CI  ORGANIZMU – TOIMMUNOLOGIA. 

ODPORNO

 - oznacza zdolno  do czynnej i biernej ochrony organizmu przed patogenami 

 

ODPORNO

  - zdolno  obronna organizmu na działanie drobnoustrojów 

chorobotwórczych lub ich jadów: 

A. WRODZONA 

B. NABYTA (czynna): naturalna i sztuczna 

 

 

A. WRODZONA – to mechanizmy, które od urodzenia zapewniaj  nam ochron  przed 

niektórymi szkodliwymi czynnikami. 

Ułatwiaj  j   

bariery obronne – s  to wszystkie elementy budowy organizmu, które 

zapobiegaj  wnikaniu obcych ciał, s  to: 

•  skóra i błony  luzowe wy ciełaj ce narz dy 

•  substancje o wła ciwo ciach bakteriobójczych takie jak: łój, łzy,  lina, kwas solny w 

oł dku 

 

Gdy do organizmu przedostan  si  

antygeny, dochodzi do reakcji obronnej 

 

ANTYGEN –CIAŁO OBCE, KTÓRE WNIKN ŁO DO ORGANIZMU NP. WIRUSY, 

BAKTEIE GRZYBY, ZWI ZKI CHEMICZNE, A TAK E WŁASNE KOMÓRKI 

ORGANIZMU , O ILE S  ZARA ONE WIRUSAMI i jest rozpoznawane przez układ 

odporno ciowy 

 

REAKCJA OBRONNA (odporno ciowa)– wszelkie zmiany, które zachodz  w naszym ciele 

na skutek obecno ci czynników  chorobotwórczych np. gor czka 

 

W reakcji obronnej bierze udział kilka rodzajów leukocytów: 

1. 

Makrofagi –to krwinki białe o du ych rozmiarach, zdolne do pełzakowatego ruchu, 

które maj  zdolno  wchłaniania i trawienia antygenów – fagocytoza. 

2. 

Limfocyty T – potrafi  rozpozna  komórki lub substancje szkodliwe dla organizmu, 

ich zadaniem jest te  przekazywanie informacji o zagro eniu innym krwinkom 

białym, dziel  si  na 

pomocnicze – kieruj ce cał  reakcj  odporno ciow , 

cytotoksyczne – zdolne do zabijania zaka onych lub nieprawidłowych komórek 

organizmu, 

supresorowe, których zadaniem jest wygaszanie reakcji odporno ciowej  

po zlikwidowaniu czynnika zaka nego. 

3. 

Limfocyty B – maj  zdolno  do wytwarzania przeciwciał. S  to specjalne białka, 

które ł cz  si  z antygenem, unieszkodliwiaj c go. 

 

PRZECIWCIAŁA – białka wytworzone przez limfocyty B niszcz ce ciała obce – antygeny. 

Kształt przeciwciał dopasowany jest do kształtu konkretnych antygenów, ł cz  si  wtedy z 

nimi unieszkodliwiaj c je.  

Czasami wystarczy samo przył czenie, jednak zazwyczaj jest to sygnał dla komórek układu 

odporno ciowego np. makrofagów, które po rozpoznaniu antygenu likwiduj  je. 

Rysunek 

 

WALKA UKŁADU ODPORNO CIOWEGO 

A.  Z BAKTERIAMI – za pomoc  przeciwciał oraz komórek fagocytuj cych 

(gdy  nie wnikaj  do komórek, tylko niszcz  je z zewn trz wytwarzaj c jady) 

B.  Z WIRUSAMI – za pomoc  limfocytów T cytotoksycznych, które maj  

zdolno  do zabijania komórek organizmu zaka onych wirusami. Przeciwciała, 

które powstaj  w toku reakcji odporno ciowej, utrudniaj  nowym cz stkom 

wirusowym wnikanie do kolejnych komórek, a substancje zwane interferonami 

wprowadzaj  zdrowe komórki w stan podwy szonej gotowo ci 

przeciwwirusowej. 

C.  Z PASO YTAMI WIELOKOMÓRKOWYMI –s  oblepiane przez 

przeciwciała, a nast pnie atakowane przez komórki, które maj  zdolno  

uszkadzania powierzchni ciała paso yta. 

 

 

 

ODPORNO

 NABYTA(czynna) – powstaje , kiedy organizm uczy si  zwalcza  antygeny, z 

którymi nie miał wcze niej kontaktu 

- po przebytej chorobie( czynna naturalna) 

Powstaje , kiedy organizm pierwszy raz zostaje zaatakowany przez okre lone czynniki 

chorobotwórcze. Wówczas limfocyty ucz  si  rozpoznawa  nowe, szkodliwe antygeny. 

Nabieraj  te  zdolno ci do wytwarzania przeciwciał, które zwalczaj  dany mikroorganizm.  

 

Je li limfocyty raz zetkn ł si  z antygenem, rozpoznaj  go ponownie nawet wtedy, gdy przez 

wiele lat nie b d  miały z nim kontaktu. W wyniku powtórnego kontaktu z tym samym 

antygenem reakcja układu odporno ciowego jest szybsza, poniewa  po poprzednim kontakcie  

z tym samym antygenem pozostały w organizmie komórki pami ci. 

Dzi ki 

pami ci odporno ciowej tylko raz w  yciu chorujemy na niektóre choroby np. osp  

wietrzn ,  wink , odr . 

 

- po s

zczepieniach -  czynna sztuczna (pierwsz  opracował Edward Jenner – przeciwko ospie 

w XVIII w) 

Polega ona na wprowadzeniu do organizmu martwych lub osłabionych drobnoustrojów 

chorobotwórczych, które pobudzaj  limfocyty do wytwarzania przeciwciał. Skutkiem jest 

wytworzenie odporno ci na dany antygen. Celem podania szczepionki jest wytworzenie 

odporno ci na wypadek pojawienia si  antygenu w przyszło ci. 

Podaje si  j  ludziom zdrowym. 

 

- po podaniu 

surowicy odporno ciowej – bierna sztuczna 

Jest to surowica zawieraj ca gotowe przeciwciała zwalczaj ce dany mikroorganizm lub 

truj c  substancj  np. przeciw jadowi  mii, bakteriom t ca. Skutek – to zwalczanie antygenu 

natychmiast po zaka eniu. Celem podania jest szybka likwidacja truj cych substancji lub 

drobnoustrojów. 

 - bierna naturalna – w czasie ci y przez ło ysko, po urodzeniu wraz z mlekiem  i siar  matki 

 

PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIE IMMUNOLOGII 

 

1.  Leczenie alergii (nadwra liwo ), których mechanizm polega na silnej reakcji 

obronnej organizmu na nieszkodliwe antygeny np. niektóre zwi zki chemiczne 

zawarte w pokarmach, pyłki ro lin, sier  zwierz t czy odchody roztoczy w kurzu 

domowym alergeny. Odczulanie polega na podawaniu niewielkich dawek 

alergizuj cego antygenu w celu przyzwyczajenia układu odporno ciowego i 

zmniejszenia nasilenia reakcji, 

2.  Przeszczepianie narz dów(w troba, nerki, serce) i szpiku kostnego.. Komórki ka dego 

człowieka s  oznakowane przez cz steczki zwane 

antygenami głównego układu 

zgodno ci tkankowej. Przeszczep nie zostanie odrzucony, kiedy zgodno  b dzie jak 

najwi ksza.

 

3.  Układ odporno ciowy walczy z nowotworami. Mutacje powoduj  ,  e z prawidłowej 

komórki powstaje komórka nowotworowa, która zaczyna si  dzieli  w sposób 

niekontrolowany. Limfocyty T cytotoksyczne nieustannie patroluj  nasz organizm  w 

poszukiwaniu komórek zaka onych wirusami, lecz tak e w tych które zmieniły si  w 

nowotworowe.

 

 

AIDS – zespół nabytego braku odporno ci, wirus HIV atakuje i niszczy limfocyty typu T, 

odpowiadaj ce za niszczenie obcych ciał. Układ odporno ciowy pozbawiony limfocytów T 

nie jest w stanie podj  reakcji obronnej, gdy  nie rozpoznaje antygenów. 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: BUDOWA I ROLA UKŁADU NERWOWEGO 

 

 

ROLA UKŁADU NERWOWEGO: 

1.  Odbiera , analizuje i reaguje na bod ce płyn ce z narz dów wewn trznych i 

rodowiska zewn trznego. 

2.  Kontroluje i koordynuje prac  wszystkich pozostałych układów. 

Dzieje si  to według nast puj cego ła cucha: 

Bodziec docieraj cy do organizmu   ----------------- receptor czyli odbiornik bod ca 

znajduj cy si  w narz dach zmysłów--------------------------układ nerwowy------------------------

----narz d wykonuj cy polecenie układu nerwowego – efektor (gruczoły, mi nie)--------------

reakcja organizmu 

BUDOWA UKŁADU NERWOWEGO 

- zbudowany jest z tkanki nerwowej i glejowej 

NEURON (KOMÓRKA NERWOWA) – RYS.  

 

 

 

 

 

Dendryty – odbieraj  informacje z narz dów zmysłu lub od innych neuronów 

Akson – przekazuje impulsy kolejnym komórkom nerwowym lub innym np. mi niowym 

 

 

Komórka nerwowa wygl dem przypomina drzewo. Jej pniem jest pojedynczy długi akson 

(neuryt), natomiast krótkie dendryty tworz  koron . Wokół aksonów znajduje si  osłonka 

mielinowa, która zwi ksza szybko  przewodzenia impulsów nerwowych. 

Wi zki włókien nerwowych tworz  

nerwy. 

Kierunek przepływu impulsów nerwowych: 

Komórka--------------------dendryt………………………….ciało komórki 

nerwowej……………….akson…………….dendryty kolejnej komórki 

(Impulsy nerwowe s  odbierane przez dendryty od innych komórek i przekazuj  do ciała 

neuronu. Nast pnie impulsy biegn   przez akson, sk d docieraj  do kolejnej komórki.) 

 

Miejsca poł cze  komórek nerwowych to synapsy. 

Nie stykaj  si  one bezpo rednio, pozostaje mi dzy nimi niewielka wolna przestrze  – 

szczelina synaptyczna. Impuls elektryczny docieraj cy do zako czenia kom powoduje 

wydzielanie do przestrzeni substancji chemicznej zwanej neuroprzeka nikiem 

(acetylocholina, noradrenalina), za pomoc  której impuls zostaje przesłany do nast pnej 

komórki. 

Układ nerwowy zbudowany jest tak e z 

tkanki glejowej. 

Rola: 

Wypełnia przestrzenie pomi dzy 

neuronami , stanowi dla nich podpor  

Pełni funkcje ochronne 

Po redniczy w przekazywaniu tlenu i 

substancji od ywczych z krwi do neuronów. 

 

O rodkowy: 

- mózgowie 

- rdze  kr gowy 

Obwodowy 

- nerwy czaszkowe 

- nerwy rdzeniowe 

Somatyczny 

Autonomiczny 

- współczulny 

- przywspółczulny 

Rola: 

- pełni funkcje 

centrum kontroli 

całego organizmu                       

- zapewnia ł czno  

ze  rodowiskiem 

zewn trznym 

- steruje prac  mi ni 

pr kowanych 

odpowiada za 

procesy  wiadome, 

zale ne od naszej 

woli             

 

- kieruje 

czynno ciami 

narz dów 

wewn trznych, 

procesami przemiany 

materii, prac  mi ni 

gładkich 

- umo liwia kontakt 

organizmu ze 

rodowiskiem 

zewn trznym – za 

pomoc  zmysłów 

odbiera bod ce z 

otoczenia oraz 

steruje prac  mi ni 

szkieletowych  

- jego działanie 

zale y od naszej woli 

- kieruje prac  

narz dów 

wewn trznych oraz 

procesami przemiany 

materii 

- jego działanie nie 

zale y od naszej woli 

jednak jest 

powi zany ze 

wiadomymi 

czynno ciami np. 

pod wpływem stresu 

serce zaczyna bi  

szybciej p[od 

wpływem układu 

autonomicznego 

 

UKŁAD AUTONOMICZNY 

a. 

WSPÓŁCZULNY-  działa 

pobudzaj co, zwi zany z aktywno ci  człowieka, zwi ksza szybko  pracy 
serca i podnosi ci nienie krwi, przyspiesza przemian  materii w komórkach, 
rozszerza  renic   

b. 

PRZYWSPÓŁCZULNY- działa 

hamuj co, zwi zany z odpoczynkiem, zmniejsza szybko  pracy narz dów i 
spowalnia przemian  materii np., zmniejsza ci nienie krwi i szybko  pracy 
serca, zw a  renic , dzi ki temu łagodzi efekty pobudzenia organizmu przez 
układ współczulny. 

 

O RODKOWY UKŁAD NERWOWY 

A. 

MÓZGOWIE 

B. 

RDZE  KR GOWY 

 

MÓZGOWIE 

Pokryte oponami mózgowymi: tward  – przy ko ci, paj czynówk  i mi kk  -pokrywa mózg. 

Składa si  z dwóch warstw; 

• 

Istota szara – le y na 

powierzchni, składa si  z ciał komórek nerwowych, odbiera ona i analizuje 
informacje płyn ce z narz dów 

• 

Istota biała – le y pod istot  

szar , składa si  z włókien nerwowych, przewodzi impulsy do mózgowia i z 
mózgowia oraz pomi dzy ró nymi jego cz ciami. 

 

Mózgowie składa si  z trzech cz ci: 

Mózgu 

Mó d ku 

Pnia mózgu 

MÓZG 

Rola: 

- odpowiada za podejmowanie  wiadomych decyzji i wykonywanie czynno ci 

- za uczenie si , zapami tywanie, odczuwanie emocji 

Budowa: 

Składa si  z dwóch półkul mózgowych prawej i lewej.  Poł czone s  

ciałem modzelowatym, 

które przekazuje impulsy mi dzy półkulami mózgu i koordynuje ich prac . Pomi dzy nimi 

jest te  

wzgórze – odpowiedzialne za zapami tywanie i przypominanie sobie wiadomo ci 

oraz przekazywanie informacji czuciowych. Prawa kontroluje lew  cze  ciała, a lewa praw .  

( prawa odpowiada mi dzy innymi za orientacj  przestrzenn , natomiast do nauki i analizy 

informacji słu y lewa , podczas słuchania piosenki lewa półkula odpowiada za rozumienie 

słów, a prawa za słyszenie melodii) 

 Pokryte s  kor  mózgow  , która zbudowana jest z istoty szarej. 

Kora mózgowa dzieli si  na płaty: 

Czołowy: o rodki mowy, 

my lenia, emocji i ruchów 

Ciemieniowy: o rodki  

odczuwania dotyku, temperatury, poło enia ciała w przestrzeni 

Skroniowy: o rodki słuchu 

Potyliczny: o rodki wzroku i 

rozumienia słów 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

UKŁAD NERWOWY C.D. 

Do mózgu  

Elektroencefalogram – zapis aktywno ci elektrycznej mózgu – EEG, badanie za pomoc  

specjalnego urz dzenia pozwalaj ce stwierdzi , czy mózg pracuje prawidłowo. 

MÓZD EK 

Znajduje si  w tylnej cz ci mózgowia. Składa si  z dwóch półkul mó d kowych. 

 Rola: 

•  Utrzymanie równowagi i pionowej postawy ciała 

•  Wła ciwe napi cie mi ni 

•  Koordynacja ruchów 

 

PIE  MÓZGU (RDZE  PRZEDŁU ONY) 

Rola: 

•  Kieruje wieloma funkcjami organizmu, które nie zale  od naszej woli takimi jak: 

oddychanie, trawienie, regulacja pracy serca,  oł dka, przemiany materii, połykanie, 

kaszel, ci nienie krwi. 

 

RDZE  KR GOWY: 

Mie ci si  w kanale kr gowym. Pokryty oponami mózgowo – rdzeniowymi. Składa si  z 

istoty białej na zewn trz i szarej wewn trz w kształcie litery H. 

Rola: 

•  Przewodzenie impulsów nerwowych z ró nych cz ci ciała do mózgowia i z 

powrotem; 

•  Kierowanie niektórymi procesami zachodz cymi niezale nie od naszej woli 

•  S  tu o rodki oddawania moczu i defekacji. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: OBWODOWY UKŁAD NERWOWY. ODRUCHY. 

 

OBWODOWY UKŁAD NERWOWY 

- to nerwy odchodz ce od mózgu i rdzenia kr gowego do wszystkich cz ci ciała 

Wyró nia si  nerwy czaszkowe i rdzeniowe. 

 

NERWY CZASZKOWE(MÓZGOWE) – 12 PAR 

- bior  pocz tek w mózgowiu 

Rola: 

•  Odbieranie bod ców z narz dów zmysłów i przekazywanie ich do mózgowia 

•  Pobudzanie do skurczu mi ni głowy i szyi, umo liwiaj ce poruszanie głow , oczami, 

j zykiem, a tak e zmian  wyrazu twarzy 

 

NERWY RDZENIOWE – 31 PAR(8 nerwów szyjnych, 12 piersiowych, 5 l d wiowych, 5 

krzy owych i jeden nerw guziczny) 

Rola: 

•  Odbieranie bod ców płyn cych ze skóry na tułowiu i ko czynach 

•  Pobudzanie do skurczu mi ni tułowi i ko czyn 

Najdłu szy nerw – kulszowy – 50cm 

Wszystkie nerwy wyst puj  w parach, w ich skład wchodz  dwa rodzaje włókien: 

•  Włókna czuciowe – przewodz  impulsy z ró nych narz dów i receptorów do układu 

o rodkowego 

•  Włókna ruchowe – przewodz  impulsy nerwowe z układu o rodkowego do mi ni i 

gruczołów 

 

ŁUK ODRUCHOWY  - droga, któr  pokonuje impuls nerwowy w organizmie 

Rysunek: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Elementy: 

•  Receptor – narz d odbieraj cy bodziec (narz d zmysłu; oko, dotyk) – wytwarza 

impuls nerwowy 

•  Neuron czuciowy (droga wst puj ca) 

•  neuron po rednicz cy b d cy cz ci  o rodkowego układu nerwowego 

•  neuron ruchowy 

•  efektor – narz d reaguj cy na bodziec np. mi sie , gruczoł 

 

 

 

 

 

 

ODRUCHY 

ODRUCH – reakcja organizmu na bodziec zachodz ca za po rednictwem układu 

nerwowego 

a.  bezwarunkowe –wrodzone, wykonywane bez udziału naszej  wiadomo ci – kory 

mózgowej, niezmienne, stałe, nie zanikaj  podczas  ycia, wykonywane 

automatycznie np. wydzielanie  liny podczas jedzenia, kichanie, cofni cie r ki od 

gor cego  elazka, kolanowy, zw anie  renicy

 

b.  warunkowe- nabyte, wyuczone, przy udziale kory mózgowej, zale  od 

okoliczno ci, w jakich powstaj , s  podstaw  uczenia si  np. jazda na rowerze, gra 

na instrumencie, czytanie, pisanie, wydzielanie  liny na widok talerza, obsługa 

programu komputerowego

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: CHORIBY I HIGIENA UKŁADU NERWOWEGO. 

 

STRES – powstaje w wyniku działania zbyt wielu czynników jednocze nie na organizm 

Objawy: 

•  szybsza praca serca 

•  wzrost ci nienia krwi 

•  wzrost szybko ci reakcji na bod ce 

•  wzrost cz stotliwo ci wymiany gazowej 

 

STRES 

A.  POZYTYWNY – krótkotrwały, mobilizuj cy do nauki, pracy, osi ganie 

lepszych wyników 

B.  NEGATYWNY – długotrwały, silny, szkodliwy dla organizmu, prowadzi do 

zm czenia i rozwoju chorób układu nerwowego, powoduje dolegliwo ci 

innych narz dów np. serca,  oł dka 

Obrona przed stresem: 

•  Sen(7-8 godzin) – zmniejsza si  wtedy aktywno  organizmu i ilo  

docieraj cych do niego bod ców,  

•  Wypoczynek - czynny( jazda na rowerze, bieganie, gra w piłk ) 

- bierny (czytanie ksi ki, ogl danie telewizji, słuchanie 

muzyki) 

Choroby wynikaj ce z długotrwałego stresu: 

 

1.  nerwica – objawia si  rozdra nieniem, trudno ciami z koncentracj  i uczeniem si , 

bóle głowy,  oł dka, wyst powanie natr ctwa , czyli ci głego wykonywania jakiej  

czynno ci bez potrzeby np. zapinanie i rozpinanie guzików. Przyczyny – konflikty w 

rodzinie, brak akceptacji w  rodowisku, kłopoty w szkole, pracy. 

2.  depresja – stan silnego przygn bienia, ci głe poczucie winy, bezsenno , brak 

apetytu, leczenie – rozmowy i sp dzanie czasu z innymi 

3.  schizofrenia – objawy: urojenia , czyli fałszywe przekonanie np. o istnieniu pewnych 

ludzi, nie jest w pełni uleczalna, nie s  znane przyczyny 

4.  autyzm – pojawia si  we wczesnym okresie  ycia dziecka, objawy: zamkni cie w 

sobie, brak komunikacji z otoczeniem 

 

Inne choroby układu nerwowego; 

- wynikaj ce z zaatakowania przez drobnoustroje chorobotwórcze 

•  zapalenie opon mózgowych lub zapalenie mózgi – objawy podobne do grypy, 

nast pnie uporczywe bóle głowy, trudno ci w poruszaniu si , utrata przytomno ci, nie 

leczone powoduj  trwałe uszkodzenie mózgu 

- 

b d ce skutkiem urazów, braku tlenu lub substancji od ywczych 

•  udar mózgu –spowodowany zbyt małym dopływem krwi do mózgu, objawy: bóle 

głowy, kłopoty ze wzrokiem i słuchem, parali , mo e sko czy  si   mierci

 

•  wylew – spowodowany przerwaniem jednego z naczy  krwiono nych, niszczy 

neurony, zapobieganie – dba  o stan serca i naczy  krwiono nych np. ograniczy  ilo c 

spo ywanych tłuszczów zwierz cych

 

•  choroba Alzheimera – rozwija si  u ludzi w podeszłym wieku, zakłócenia w 

przewodzeniu impulsów nerwowych, obumieranie komórek nerwowych, powoduje to 

zaniki pami ci i kłopoty w przyswajaniu nowych wiadomo ci 

•  czas padaczka – co pewien utrata kontroli nad swoi organizmem: przewracanie si , 

silne drgawki, napi cie mi ni, w czasie ataku osoba mo e zrobi  sobie krzywd , 

nale y chorego uło y  na mi kki podło u i uwa a , by nie uderzał ciałem o twarde 

przedmioty.  

 

TEMAT: BUDOWA I DZIAŁANIE NARZ DU WZROKU. 

 

NARZ DY ZMYSŁÓW: WZROK, SŁUCH, W CH, SMAK, DOTYK- odbieraj  

informacje docieraj ce z otoczenia, pozwalaj  orientowa  si  w  rodowisku, s  zbudowane ze 

specjalnych komórek tzw. receptorów. 

 

OKO – słu y do odbioru bod ców  wietlnych, dostarcza najwi cej informacji o otaczaj cym 

wiecie. 

 

APARAT OCHRONNY OKA; 

•  powieki   – chroni  oczy przed zbyt silnym  wiatłem, uszkodzeniami 

,mechanicznymi, zanieczyszczeniami

 

•  rz sy – zatrzymuj  kurz i pył 

•  gruczoły łzowe – wytwarzaj  łzy – płyn zło ony głównie z wody i soli oraz 

niewielkie ilo ci przeciwciał zwalczaj cych bakterie, łzy nawil aj  powierzchni  gałki 

ocznej, usuwaj  z niej zanieczyszczenia i drobnoustroje

 

•  spojówka – cienka błona, która pokrywa fragment powieki przylegaj cy do gałki 

ocznej, zawiera komórki  luzowe produkuj ce  luz, zapewniaj cy gałce ocznej stał  

wilgotno , jej podra nienie powoduje,  e powieki cz ciej przykrywaj  oko, 

rozprowadzaj c łzy po jego powierzchni

 

 

APARAT RUCHOWY OKA – to mi nie poruszaj ce gałk  oczn  

 

BUDOWA GAŁKI OCZNEJ  

Rysunek: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Poło ona w 

oczodole. Jej wn trze wypełnia ciało szkliste, maj ce posta  galaretowatej masy, 

reguluje ci nienie w gałce ocznej, nadaje kształt. 

•  Twardówka – błona zewn trzna, chroni gł biej poło one elementy oka przed 

urazami, w przedniej cz ci ma posta  przezroczystej 

rogówki , która przepuszcza 

wiatło, jest wra liwa na dotyk, pokrywa j  spojówka; 

•  Naczyniówka – zawiera naczynia krwiono ne zaopatruj ce gałk  oczn  w pokarm i 

tlen, w przedniej cz ci przechodzi w 

t czówk , ma kształt pier cienia, znajduje si  

wokół otworu zwanego 

renic , przez który  wiatło dostaje si  do wn trza oka, 

t czówka reguluje szeroko   renicy, działa jak przesłona w aparacie fotograficznym 

•  Soczewka – przezroczysty twór w kształcie dysku, załamuje promienie  wietlne 

•  Siatkówka – wła ciwa warstwa  wiatłoczuła, uczestniczy w odbiorze bod ców 

wietlnych, zawiera komórki  wiatłoczułe: pr ciki i czopki 

•  Czopki 3 rodzaje– reaguj  na barw   wiatła (czerwon , zielon  lub niebiesk ) – jest 

ich około 6,5 mln 

•  Pr ciki – odpowiadaj  za postrzeganie kształtów i ruchu, pozwalaj  na widzenie przy 

słabym o wietleniu np. o zmroku, w czopkach i pr cikach nast puje przetwarzanie 

bod ców  wietlnych na impulsy nerwowe, które SA przesyłane do mózgu nerwem 

wzrokowym 

•  Plamka  ółta – na siatkówce, na osi oka, miejsce najostrzejszego widzenia, gdy  

zawiera najwi cej czopków 

•  Plamka  lepa – poni ej plamki  ółtej na siatkówce, pozbawiona komórek 

wiatłoczułych, st d wychodzi nerw wzrokowy (tarcza nerwu wzrokowego) 

Dwoje oczu – potrzebujemy do widzenia przestrzennego – trójwymiarowego.. Mózg nakłada 

na siebie obrazy widziane przez ka de oko z osobna. Je li prawe i lewe oka patrzy na ten sam 

obiekt, widzimy go przestrzennie. Je li przed ka dym z oczu umie cimy inny obraz, 

b dziemy mieli do czynienia z obustronn  rywalizacj . 

 

POWSTAWANIE OBRAZU 

Promienie  wietlne przedostaj  si  przez rogówk  i przez  renic  docieraj  do soczewki, która 

zmienia kierunek padania promieni, czyli załamuje  wiatło. Na siatkówce powstaje obraz 

dwuwymiarowy, odwrócony, pomniejszony, rzeczywisty. Nerwem jest przesyłany do mózgu, 

który go analizuje, dzi ki temu widzimy ka dy przedmiot tak, jak wygl da w rzeczywisto ci. 

Rysunek: 

 

 

 

 

 

 

 

AKOMAODACJA OKA 

Zmiana kształtu soczewki, pozwalaj ca na ostre widzenie przedmiotów znajduj cych Si  w 

ro nej odległo ci. Je li obiekt jest oddalony, soczewka spłaszcza si ,  wiatło jest wtedy słabo 

załamywane. Gdy obiekt znajduje si  blisko soczewka jest uwypuklona,  wiatło jest 

załamywane mocniej. 

 

ADAPTACJA OKA 

Zmiana szeroko ci  renicy w zale no ci od o wietlenia, rozszerzanie przy słabym  wietle, 

zw anie przy ostrym. 

 

WADY WZROKU 

1.  krótkowzroczno  – załamywanie  wiatła przed siatkówk  spowodowane zbyt dług  

gałk  oczn , korekta za pomoc  soczewek wkl słych (rozpraszaj cych) 

2.  dalekowzroczno  - załamywanie  wiatła za siatkówk  spowodowane zbyt krótk  

gałk  oczn – korekta za pomoc  soczewek wypukłych (skupiaj cych) 

3.  astygmatyzm (niezborno ) – zniekształcenie lub rozmycie obrazu, spowodowane 

nierówn  powierzchnia rogówki  

4.  daltonizm – nieodró nianie barw  

5.  zez – nieprawidłowe ustawienie gałek ocznych 

 

CHOROBY OCZU 

 

1.  jaskra – uszkodzenie nerwu wzrokowego , pogorszenie lub utrata wzroku, przyczyna: 

zbyt wysokie ci nienie płynu w gałce ocznej 

2.  za ma – zm tnienie soczewki, prowadzi do pogorszenia lub utraty wzroku 

3.  zapalenie spojówek – spowodowane przez bakterie lub ciała obce, objawy: sw dzenie, 

pieczenie, ból 

4.  j czmie  – powoduje go bakteria, która atakuje gruczoł łojowy na brzegu jednej z 

powiek, wówczas zaczyna ona bole , jest opuchni ta i zaczerwieniona 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: UCHO JAKO NARZ D SŁUCHU I RÓWNOWAGI. 

 

 

ROLA UCHA: 

•  jest narz dem słuchu – rozpoznaje nat enie d wi ku i kierunek , im d wi k 

gło niejszy , tym silniejsze drgania wywołuje, im wy szy, tym cz stsze drgania; 

•  jest narz dem równowagi, dzi ki niemu mo emy wyczuwa  ruch, jego kierunek i 

wszelkie zmiany poło enia naszego ciała w przestrzeni. 

 

BUDOWA UCHA 

•  Ucho zewn trzne – słu y do wychwytywania fal d wi kowych 

1.  mał owina uszna – zbudowana z chrz stki pokrytej skór , pozwala na dobry 

odbiór d wi ków

 

2.  przewód słuchowy – wy cielony skór  , poro ni ty włosami. Zatrzymuje 

zanieczyszczenia, które mogłyby zatka  ucho

 

3.  błona b benkowa – zamyka przewód słuchowy, wzmacnia d wi ki 

•  Ucho  rodkowe – przenosi fale d wi kowe w postaci drga  

1.  jama b benkowa, mie ci trzy kostki słuchowe: 

1.  młoteczek 

2.  kowadełko 

3.  strzemi czko, przylega do okienka owalnego na granicy 

ucha  rodkowego i wewn trznego, wszystkie kosteczki 

poł czone za pomoc  stawów i wi zadeł.

 

2.  tr bka słuchowa – to przewód ł cz cy jam  b benkow  z gardłem, umo liwia 

utrzymanie jednakowego ci nienia po obu stronach błony b benkowej. 

•  Ucho wewn trzne – to przestrze  wewn trz ko ci czaszki zwana bł dnikiem 

kostnym, w jego wn trzu mie ci si  bł dnik błoniasty wypełniony płynem. Cz  

bł dnika przylegaj ca do ucha  rodkowego to przedsionek. Ł cz  si  z nim  limak i 

kanały półkoliste.

 

1.  limak – s  tu komórki rz sate b d ce wła ciwymi receptorami słuchu. To one 

przetwarzaj  fale d wi kowe na impulsy nerwowe. W mózgu s  one 

analizowane , dzi ki czemu wiemy, jaki d wi k słyszymy.

 

2.  Kanały półkoliste – s  narz dem równowagi, słu  do rejestrowania zmian 

poło enia ciała.

 

 

 

PROCES SŁYSZENIA (ODBIERANIE D WI KÓW)  

 

Fala d wi kowa docieraj ca do ucha przedostaje si  przez przewód słuchowy i wprawia w 

drgania błon  b benkow . Wówczas zaczyna rusza  si  poł czony z ni  młoteczek. Przenosi 

on drgania na kolejne kosteczki słuchowe: kowadełko i strzemi czko. Strzemi czko 

przekazuje je za po rednictwem okienka owalnego do ucha wewn trznego. Wprawia ono w 

ruch płyn, który wypełnia bł dnik błoniasty. W ten sposób drgania docieraj  do komórek 

rz satych wewn trz  limaka. Pod wpływem ruchu płynu wytwarzaj  one impulsy nerwowe, 

które nerwem słuchowym docieraj  do mózgu i s  interpretowane. 

Ucho pozwala okre li  nie tylko rodzaj d wi ku, ale tak e jego kierunek, gdy  d wi ki 

docieraj  do ucha w nieco innym czasie. 

 

 

 

UCHO JAKO NARZ D RÓWNOWAGI 

 

Narz dem równowagi s  trzy kanały półkoliste ustawione wzgl dem siebie pod k tem 

prostym ( w ró nych płaszczyznach). W ka dym z nich znajduje si  rozszerzenie a w nim 

komórki wyposa one w rz ski. Kanały wypełnia płyn, który przemieszcza si  podczas 

poruszania głow . Naciska wówczas na rz ski i wprawia je w ruch, co powoduje powstawanie 

impulsów nerwowych, a do mózgu wysyłana jest informacja o zmianie poło enia ciała. 

 

 

Podczas gwałtownych i cz stych zmian poło enia (karuzela, statek)kanały półkoliste wysyłaj  

ogromn  ilo  impulsów. Układ nerwowy nie nad a wtedy z dostosowaniem organizmu do 

nowej sytuacji. Skutkiem czego s  zawroty głowy, mdło ci. 

HIGIENA SŁUCHU 

 

Hałas uszkadza narz d słuchu i równowagi, uszkadza błon  b benkow , kosteczki słuchowe, 

komórki rz sate w  limaku. D wi k powy ej 

130 decybeli powoduje silny ból ucha. Nale y 

ograniczy  czas przebywania w miejscach, gdzie jest gło no, nie słucha  gło nej muzyki, nie 

u ywa  przez zbyt długi czas słuchawek. 

Krótkotrwały hałas – to chwilowe zakłócenie słuchu, szum w uszach  

Długotrwały hałas – to upo ledzenie słuch lub głuchota. 

Zakres słyszalno ci 16 do 20000 Hz 

 

 

TEMAT: ZMYSŁY POWONIENIA, SMAKU I DOTYKU. 

 

Zmysł powonienia i smaku odbieraj  bod ce chemiczne, pozostałe zmysły(wzrok, słuch) – 

bod ce fizyczne 

 

ZMYSŁ POWONIENIA – słu y do odbierania zapachów 

 

- to opuszka w chowa w sklepieniu nosa składaj ca si  z wielu milionów komórek 

w chowych  

 

- cz steczki zwi zków chemicznych unosz ce si  w powietrzu wnikaj  do nosa wraz z 

wdychanym powietrzem i pobudzaj  komórki w chowe do wysyłania impulsów nerwowych 

do mózgu. 

Znaczenie zmysłu powonienia: 

- odgrywa wa n  rol  w ocenie pokarmu (smaczny,  wie y, b d  nie) 

- ostrzega przed substancjami truj cymi, które znajduj  si  w powietrzu lub po ywieniu. 

 

Zmysł w chu szybko przyzwyczaja si  do zapachu – ma du  zdolno  

adaptacji, ju  w 

pierwsze sekundzie adaptuj  si  do niego w 50%, po kilku minutach nawet dra ni ce 

substancje wydaj  si  bezwonne. 

 

SMAK 

 

- znajduje si  na j zyku, s  to kubki smakowe zawieraj ce komórki smakowe rozpoznaj ce 4 

smaki: 

•  Słodki (przód j zyka) 

•  Słony(przód i boki j zyka) 

•  Kwa ny (z boku) 

•  Gorzki (z tyłu) 

•  Smak umami - mi sny 

 

 

- substancje chemiczne, które s  rozpuszczone w  linie wnikaj  do wn trza kubka i pobudzaj  

receptory smakowe. Powstaj  impulsy nerwowe, które odpowiednimi nerwami s  

przekazywane do o rodków w korze mózgowej. Tu nast puje ich rozpoznawanie i 

interpretowanie – powstaje wra enie smaku. Zmysł smaku współdziała ze zmysłem w chu, 

czego dowodem jest słabe odczuwanie smaku zjadanych potraw, gdy zmysł w chu jest 

zablokowany np. podczas kataru. 

 

ZMYSŁ DOTYKU (czucia) – to tysi ce receptorów mieszcz ce si  w skórze 

 

- odbiera wra enia ciepła, zimna, bólu, ucisku 

- dzi ki zmysłowi dotyku mo emy opisa  ka dy przedmiot, który mamy w r kach(gładki – 

szorstki, kształt, temperatura, twardo ) 

- najbardziej wra liwe na dotyk s  opuszki palców, wargi i czubek nosa, najmniej skóra na 

plecach 

- niewidomi wykorzystuj  zmysł w chu do czytania – alfabet Braille’a 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: HORMONY I UKŁAD WYDZIELANIA WEWN TRZNEGO 

 

 

Układ 

hormonalny, czyli dokrewny tworz  narz dy zwane gruczołami dokrewnymi. 

Nazywa si  je tak , poniewa  produkowane przez nie substancje- 

hormony- wydzielane s  do 

krwi. 

Układ hormonalny , podobnie jak nerwowy, wpływa na funkcjonowanie całego organizmu. 

Jego działanie nie podlega naszej woli i działa w dłu szym okresie czasu. 

 

Cecha 

Układ nerwowy 

Układ hormonalny 

Budowa 

Zbudowany z tkanki 

nerwowej i glejowej, 

wszystkie jego elementy 

ł cz  si  ze sob  

Kilka narz dów o odmiennej 

budowie, brak poł cze  

mi dzy narz dami 

Szybko  przekazywania 

informacji 

Du a, kilkadziesi t metrów 

na sekund  

Mała, taka jak pr dko  krwi 

w naczyniach 

Szybko  reakcji organizmu 

Reakcja natychmiastowa 

Reakcja zachodzi po 

dłu szym czasie 

Sposób przekazywania 

informacji 

Elektryczny – impulsy 

nerwowe 

Chemiczny – hormony 

Działanie na organizm 

Krótkotrwałe 

długotrwałe 

 

 

GRUCZOŁY – wytwarzane przez tkank  nabłonkow  

A.  Wydzielania wewn trznego – dokrewne, zamkni te, swoje wydzieliny 

– hormony kieruj  do krwi. 

B.  Wydzielania zewn trznego – otwarte, maj  przewody wyprowadzaj ce, 

swoje wydzieliny kieruj  na zewn trz organizmu lub do innych 

narz dów np. potowe, łojowe,  luzowe,  linowe, mlekowe 

 

HORMONY – to zwi zki chemiczne wytwarzane w gruczołach dokrewnych, reguluj  prac  

ka dego z narz dów wewn trznych, umo liwiaj  utrzymanie stałych warunków  rodowiska 

wewn trznego – homeostazy, działaj  w sposób swoisty tzn. , e pojedynczy hormon wpływa 

na prac  tylko niektórych narz dów w organizmie, gdy  mo e przył cza  si  tylko do 

okre lonego receptora, czyli specjalnego miejsca na powierzchni komórki. 

Wiele hormonów wydzielanych jest zgodnie z rytmem dobowym. Dzi ki nim o stałych 

porach chce nam si  je  lub spa . 

Hormony wydzielane s  w niewielkich ilo ciach, ale działaj  bardzo silnie. 

 

Równowaga hormonalna – to odpowiednia ilo  hormonów we krwi zapewniaj ca wła ciwe 

funkcjonowanie organizmu 

 

Działanie hormonów – jeden hormon mo e wywoła  tylko jeden rodzaj reakcji np. 

Przyspieszy  prac  serca, czasami hormony wyst puj  w parach i działaj  antagonistycznie 

np. insulina i glukagon – reguluj ce poziom cukru we krwi, insulina obni a a glukagon 

podnosi. 

 

 

 

 

REGULACJA NERWOWO – HORMONALNA 

 

- to oddziaływanie na organizm układu nerwowego i hormonalnego, układy te s  od siebie 

zale ne i wpływaj  na swoj  prac  

Układ nerwowy kontroluje prac  gruczołów dokrewnych za po rednictwem 

podwzgórza. 

Narz d ten jest cz ci  mózgowia. Podwzgórze wydziela substancje oddziałuj ce na 

przysadk  mózgow , 

która kontroluje prac  kory nadnerczy , tarczycy, jajników oraz 

j der za po rednictwem hormonów tropowych. 

W ren sposób układ nerwowy wpływa na prac  układu hormonalnego. 

 

ROZMIESZCZENIE GRUCZOŁÓW DOKREWNYCH – rysunek 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nadczynno  – wydzielanie zbyt du ej ilo ci hormonów 

Niedoczynno  – wydzielanie zbyt małej liczby hormonów. 

 

 

 

GRUCZOŁY WYDZIELANIA ZEWN TRZNEGO I WEWN TRZNEGO 

1.  TRZUSTKA   - wydziela hormon insulin  i glukagon do krwi a do dwunastnicy sok 

trzustkowy zawieraj cy enzymy trawienne 

2.  JAJNIK-  wydzielaj   e skie  hormony  płciowe:  estrogen  i  progesteron  do  krwi  oraz 

wytwarzaj  komórki jajowe i uwalniaj  do jajowodu 

3.  J DRA- wytwarzaj  m ski hormon płciowy testosteron oraz plemniki 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ROLA NIEKTÓRYCH GRUCZOŁÓW DOKREWNYCH W ORGANIZMIE 

Nazwa gruczołu 

Nazwa hormonu 

Działanie 

Nadczynno  

Niedoczynno  

Przysadka 

mózgowa 

(gruczoł 

„dowódca”) 

Zestaw wielu 

hormonów 

a w ród nich - 

hormon wzrostu 

- hormony tropowe 

 

 

- oksytocyn  

 

 

 

 

- wazopresyn  

-  

 

p cherzykowy i 

luteinizuj cy 

 

 

 

- odpowiada za wzrost 

organizmu 

- wpływaj  na prac  

innych gruczołów 

dokrewnych  

 

-wywołuje skurcze 

macicy podczas 

porodu i wydzielanie 

mleka po porodzie 

 

- powoduje 

zag szczenie moczu 

w nerkach 

- reguluj  cykl 

miesi czkowy w 

organizmie kobiety 

 

 

 

- gigantyzm 

 

 

 

- karłowato  

Szyszynka 

- melatonian 

- reguluje biorytmu 

ustroju , takie jak sen 

i czuwanie, 

prawdopodobnie ma 

wpływ na 

dojrzewanie płciowe 

 

 

Tarczyca 

Tyroksyna 

Reguluje przemian  

materii (rozkład 

cukrów, tłuszczów i 

białek) oraz wzrost 

ciała w okresie 

rozwoju 

Choroba Basedowa 

(wole na szyi, 

wytrzeszcz gałek 

ocznych, 

nadpobudliwo ) 

Choroba – 

kretynizm 

(matołectwo), wole 

na szyi 

Przytarczyce 

Parahormon 

Reguluje gospodark  

wapniowo – 

fosforow  

Nadmierne 

uwalnianie wapnia z 

ko ci do krwi 

(odwapnienie ko ci), 

kamica nerkowa 

t yczka 

(gwałtowne 

drgawki, dr twienie 

r k lub stóp, 

niekontrolowane 

skurcze mi ni, co 

mo e prowadzi  do 

mierci przez 

uduszenie)  

Grasica 

 

 

Jest gruczołem wieku 

dzieci cego, potem 

 

 

 

 

 

 

Tymozyna 

si  zmniejsza i pełni 

funkcj  ciała 

odporno ciowego 

Reguluje dojrzewanie 

limfocytów T 

Nadnercza – kora  Kortykosteroidy 

Wpływaj  na ilo  

wody i soli 

mineralnych w 

organizmie oraz na 

szybko  przemiany 

materii 

 

 

Nadci nienie, zarost 

m ski u kobiet, u 

dzieci przedwczesne 

dojrzewanie płciowe 

Choroba Addisona 

(brunatne plamy na 

skórze) 

Nadnercza – 

rdze  

Adrenalina 

Przyspiesza szybko  

pracy serca i 

wentylacji płuc, 

podnosi ci nienie 

krwi, sprawia,  e 

ludzie staj  si  zdolni 

do nadzwyczajnego 

wysiłku (gdy  do 

mi ni dociera wi cej 

krwi nios cej pokarm 

i tlen) 

Przyspieszone bicie 

serca, wzrost 

napi cia mi ni 

Zwolniona akcja 

serca 

Trzustka 

- insulina 

 

 

 

 

 

 

 

- glukagon 

Zmniejsza st enie 

cukru we krwi, 

zwi ksza 

magazynowanie 

glikogenu w w trobie 

i mi niach 

 

- podwy sza poziom 

cukru we krwi 

(rozkład glikogenu do 

glukozy i uwolnienie 

z w troby) 

Utrata przytomno ci, 

drgawki,  pi czka 

 

 

 

 

 

 

cukrzyca 

Jajniki 

Estrogeny i 

progesteron 

Pobudzaj  rozwój i 

utrzymanie si  

e skich cech 

płciowych oraz 

prawidłowy cykl 

miesi czkowy 

Przerost błony 

luzowej macicy, 

obfite i nieregularne 

krwawienia 

Narz dy płciowe i 

cechy płciowe 

pozostaj  na 

poziomie 

dzieci cym 

J dra 

Testosteron 

Pobudza rozwój i 

utrzymanie m skich 

cech płciowych 

W młodym wieku –

przedwczesne 

dojrzewanie płciowe, 

w starszym wieku- 

nadmierny rozwój 

cech płciowych, silny 

pop d płciowy 

Niedorozwój 

narz dów 

płciowych, wygl d 

kobiecy, zanik 

pop du płciowego 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 
DZIAŁ: 

ROZMNA ANIE CZŁOWIEKA

 

 

TEMAT: BUDOWA I FIZJOLOGIA M SKICH NARZ DÓW PŁCIOWYCH. 

 

ROZRÓ NIANIE PŁCI – na podstawie pierwszo - , drugo – i trzeciorz dowych cech 

płciowych. 

 

PIEWSZORZ DOWE CECHY PŁCIOWE – TO GONADY: J DRA I JAJNIKI 

DRUGORZ DOWE CECHY PŁCIOWE – to pozostałe narz dy płciowe 

TRZECIORZ DOWE CECHY PŁCIOWE – w skie biodra, szerokie ramiona, zarost na 

twarzy u m czyzn, szerokie biodra, biust u kobiet. 

 

Rola m skich narz dów płciowych: 

•  Wytwarzaj  gamety m skie, czyli plemniki 

•  Produkuj  hormony płciowe 

 

Budowa m skich narz dów płciowych: 

1.

 j dra  - parzyste gruczoły znajduj ce si  poza jam  brzuszn  w mosznie, zbudowane z 

cienkich przewodów tzw. kanalików nasiennych, w nich wytwarzane s  plemniki, Pomi dzy 

kanalikami znajduje si  tkanka, w której produkowany jest m ski hormon płciowy – 

testosteron 

2.

 naj drza – tymczasowo magazynuj  plemniki oraz wytwarzaj  substancje od ywiaj ce je, 

dzi ki czemu mog  dojrzewa . 

3. 

nasieniowody – długie przewody transportuj ce plemniki z naj drzy do cewki moczowej 

4. 

p cherzyki nasienne i gruczoł krokowy czyli prostata – wytwarzaj  wydzielin  

zawieraj c  wod , sole mineralne, substancje od ywcze oraz zwi zki pobudzaj ce ruchliwo  

plemników; wydzielina +plemniki to sperma (nasienie) 

5. 

cewka moczowo – płciowa – wyprowadza plemniki na zewn trz 

6. 

pr cie (penis) – narz d kopulacyjny, składa si  z ciał jamistych, które na skutek 

podniecenia seksualnego napełniaj  si  krwi i wówczas nast puje wzwód pr cia (erekcja) i 

powi kszenie jego rozmiarów 

7. 

moszna  -chroni j dra, utrzymuje temperatur  j der ni sz  o około 2,5 -4C. 

 

 

BUDOWA PLEMNIKA 

- rysunek 

 

 

 

 

 

 

 

 

•  -główka – to wła ciwa gameta m ska, w której ie ci si  j dro komórkowe 

•  Wstawka – zawiera liczne mitochondria wytwarzaj ce energi  potrzebn  do ruchu 

plemnika 

•  Witka- jest wielokrotnie dłu sza od pozostałej cz ci komórek, słu y do poruszania si  

 

 

TEMAT: BUDOWA I FIZJOLOGIA  E SKICH NARZ DÓW PŁCIOWYCH. 

 

Rola: 

•  Wytwarzaj  gamety   e skie – komórki jajowe 

•  Wytwarzaj   e skie hormony płciowe 

•  Zapewnia odpowiednie warunki do wzrostu i rozwoju dziecka 

Budowa: 

 

1. 

jajniki – parzyste narz dy w dolnej cz ci jamy brzusznej, po obu stronach macicy, 

kształt owalny, wielko  orzecha włoskiego, zawieraj  p cherzyki jajnikowe 

(p cherzyki Graaffa) wytwarzaj ce komórki jajowe . Gdy komórka dojrzeje p cherzyk 

p ka i komórka wydostaje si  do jajowodu – 

jajeczkowanie (owulacja). Jajniki 

wytwarzaj  tak e  e skie hormony płciowe:estrogen i progesteron. 

2. 

jajowody – cienkie przewody wyprowadzaj ce komórki jajowe z jajników do macicy, 

miejsce zapłodnienia 

3. 

macica – ma kształt odwróconej i spłaszczonej gruszki, jest umi nionym, 

rozci gliwym workiem znacznie powi kszaj cym swoje rozmiary w czasie ci y, tu 

zagnie d a si  i rozwija zapłodnione jajo 

4. 

pochwa – narz d kopulacyjny 

 

ZEWN TRZNE NARZ DY PŁCIOWE 

 

•  wzgórek łonowy – zbudowany głównie z tkanki tłuszczowej 

•  wargi sromowe wi ksze – dwa du e fałdy skóry, które osłaniaj  uj cie pochwy 

•  wargi sromowe mniejsze – utworzone z cienkiej nieowłosionej i pozbawionej 

gruczołów potowych skóry 

•  łechtaczka – w której znajduj  si  liczne komórki czuciowe 

 

BUDOWA KOMÓRKI JAJOWEJ 

 

RYSUNEK STR.185 NOWA ERA 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: CYKL MIESI CZKOWY CZŁOWIEKA. 

 

Cykl miesi czkowy to przemiany w układzie rozrodczym kobiety pod wpływem 

zmieniaj cych si  ilo ci hormonów we krwi i powtarzaj ce si  cyklicznie. 

Cykl miesi czkowy trwa 26 -34 dni. Kolejne cykle maj  z reguły tak  sam  długo . Pod 

wpływem choroby, stresu, zmiany klimatu mog  ulec zmianie. 

 

Fazy cyklu miesi czkowego: 

•  Krwawienie miesi czkowe (miesi czka) –trwa 3-7 dni –

usuwanie nie zapłodnionej komórki jajowej i złuszczonej błony 

luzowej macicy  wraz z odrobin  krwi. Macica wykonuje w 

tym czasie skurcze, czasami powoduj  one ból. W tej fazie 

poziom hormonów płciowych jest niewielki. 

•  Przysadka mózgowa wydziela hormon p cherzykowy, który 

powoduje dojrzewanie komórki jajowej w p cherzyku 

jajnikowym i wydzielanie przez ten p cherzyk hormonu 

estrogenu

.(faza wzgl dnej niepłodno ci) 

•  Pod wpływem estrogenu błona  luzowa macicy rozrasta si  i 

ulega przekrwieniu przygotowuj c si  do ewentualnego 

przyj cia zapłodnionej komórki jajowej. 

•  Wysoki poziom estrogenu powoduje wydzielanie nast pnego 

hormonu – luteiny 

•  Wywołuje on uwolnienie komórki jajowej z p cherzyka 

jajnikowego – owulacja (

faza płodno ci)9-18dzie  cyklu 

•  Tu  po jajeczkowaniu, pusty p cherzyk jajnikowy przekształca 

si  w ciałko  ółte produkuj ce kolejny hormon progesteron, 

który powoduje dalsze grubienie błony  luzowej macicy 

•  Kiedy nie dochodzi do zapłodnienia ciałko  ółte przestaje 

wydziela  progesteron i stopniowo zanika, a komórka jajowa 

obumiera. (

faza niepłodno ci). Poziom hormonów jest niski, co 

przyczynia si  do zespołu napi cia przedmiesi czkowego, które 

mo e objawia  si  bólem brzucha i obrzmieniem nóg, 

dra liwo ci  

•  Pojawia si  kolejna miesi czka i cykl si  powtarza 

•  Je li dojdzie do zapłodnienia, ciałko  ółte cały czas wydziela 

progesteron, dzi ki temu nie dojrzewaj  kolejne p cherzyki 

jajnikowe, a błona  luzowa nie złuszcza si . Zanik miesi czki. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: ZAPŁODNIENIE ORAZ ROZWÓJ ZARODKOWY I PŁODOWY CZŁOWIEKA. 

 

1.  1.ZAPŁODNIENIE – to poł czenie plemnika z komórk  jajow  w wyniku czego 

powstaje zygota, zachodzi w jajowodzie 

 

Tylko jeden plemnik, a wła ciwie jego główka mo e wnikn  do komórki jajowej, 

struktura osłonki jajowej ulega takim zmianom,  e nie wpuszcza pozostałych plemników. 

 

2

. Zygota przesuwa si  w stron  macicy, dzieli si  i powstaje zarodek. 

3. Po 7 dniach zarodek 

zagnie d a si  (implantacja) w  cianie macicy, odt d od ywia si  

substancjami dostarczanymi przez organizm matki/. 

4. Od chwili zagnie d enia, komórki zarodka zaczynaj  si  

ró nicowa , czyli nabiera  

odmiennych wła ciwo ci, powstaj  zawi zki tkanek i narz dów. 

5. Zarodek zmienia kształt, pocz tkowo jest kulisty, potem wydłu a si . 

Zarodek potrzebuje odpowiednich warunków do rozwoju , dlatego wytwarza 

błony płodowe: 

Owodnia –tworzy p cherz wokół zarodka wypełniony wodami płodowymi, chroni  

zarodek przed szkodliwymi warunkami zewn trznymi, pozwalaj  na swobodne ruchy 

i pomagaj  w utrzymaniu stałej temperatury ciała 

Omocznia – tu odprowadzany jest mocz zarodka, bierze udział w tworzeniu naczy  

krwiono nych zarodka 

Kosmówka – zaopatruje zarodek w tlen i substancje od ywcze 

W tym samym czasie powstaje 

ło ysko. Powstaje ono poprzez wro ni cie kosmówki w błon  

luzow  macicy. Dostarcza zarodkowi pokarm i tlen a odprowadza produkty przemiany 

materii. Prze ło ysko do zarodka docieraj  równie  przeciwciała zapewniaj ce zarodkowi 

odporno  na niektóre choroby. Zarodek jest poł czony z ło yskiem matki p powin . Nie 

zawiera ona nerwów, tylko naczynia krwiono ne. Krew matki i płodu nigdy si  nie miesza. 

6. Po 3 tygodniach wykształca si  układ nerwowy, po 4 tygodniach zaczyna pracowa  serce 

zarodka, po 5 ma on te  zawi zki r k i nóg. 

Po 6 tygodniach u zarodka pojawiaj  si  oczy, wyodr bniaj  si  dłonie , stopy, rozwijaj  

palce. 

7.Po upływie 8(9) tygodni od zapłodnienia zarodek ma ju  ludzkie kształty. Od tego 

momentu nazywa si  

płodem, natomiast zmiany , jakie w nim zachodz  nazywamy 

rozwojem płodowym. ( do tego momentu był rozwój zarodkowy) 

8. W trzecim miesi cu płód ma wykształcone mi nie i układ nerwowy. Porusza głow . 

Zaczyna funkcjonowa  jego układ odporno ciowy. Osi ga 6 cm długo ci i wa y 20 

gramów. 

9. W szóstym miesi cu dziecko porusza ju  r kami. Posiada wykształcone narz dy 

zmysłów, umie odró ni  głos matki od innych osób. Mierzy 25 cm długo ci i wa y 700 

gramów. 

10. Dziewi ciomiesi czny płód mruga powiekami i jest w stanie odró ni   wiatło od 

ciemno ci. Jego układy s  gotowe do funkcjonowania poza organizmem matki. Dziecko 

ma około 50 cm długo ci i wa y ponad 3 kg i nast puje poród. 

 

OBJAWY CI

Y 

Brak miesi czki 

nudno ci 

zwi kszenie cz stotliwo ci oddawania moczu 

zmiany nastroju 

rozdra nienie 

 

 

HIGIENA CI

Y 

lekka gimnastyka 

spacery 

unika  wysiłku fizycznego, d wigania 

spokojny tryb   ycia 

unika  po piechu i stresu 

regularnie i prawidłowo od ywia  si  – spo ywa  wi cej białka,  elaza, witamin 

odpowiednia ilo  snu – 8 – 10 godzin dziennie 

nie pali  papierosów ani nie pi  alkoholu 

ograniczy  spo ycie kawy i herbaty 

regularne wizyty kontrolne u lekarza 

 

 

 

 

PORÓD 

Etap pierwszy – trwa kilka do kilkunastu godzin 

1.  skurcze macicy 

2.  p ka p cherz płodowy 

3.  odpływaj  wody płodowe 

4.  rozszerza si  szyjka macicy 

Etap drugi – wła ciwy poród – trwa 0,5 do 3 godzin 

Gdy szyjka macicy ma rozwarcie na 10 cm płód zostaje wypchni ty przez pochw  z 

macicy na skutek jej skurczów. Skurcze staj  si  regularne i coraz cz stsze. Po urodzeniu 

si  dziecka zostaje przeci ta p powina, dziecko zaczyna samodzielnie oddycha . 

 

Etap trzeci 

- usuni cie ło yska i błon płodowych, nast puje to od 10 do 30 minut po urodzeniu 

dziecka. 

 

POŁÓG – regenerowanie organizmu kobiety po porodzie, trwa 6-8 tygodni. W tym czasie 

macicy, która była powi kszona wraca do pierwotnych rozmiarów. 

 

BLI NI TA 

A.  JEDNOJAJOWE – powstaj  z jednej komórki jajowej, maj  ten sam materiał 

genetyczny, s  tej samej płci, prawie nie ró ni  si  wygl dem 

B.  DWUJAJOWE – powstaj  z dwóch komórek jajowych, maj  dwa ło yska, mog  by  

ró nej płci, podobne do siebie, ale nie bardziej , ni  inne rodze stwo. 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: ETAPY ZYCIA CZŁOWIEKA. 

 

Rozwój osobniczy to rozwój od urodzenia do  mierci. 

Etapy: 

1. 

okres noworodkowy – do 4 tygodnia  ycia; w tym czasie organizm przystosowuje si  

do samodzielnego  ycia: trawienia pokarmu, oddychania, wydalania produktów 

przemiany materii, dziecko przesypia wi kszo  cz

 dnia do 16 godzin na dob , na 

głowie wyst puje ciemi czko – mi kkie poł czenie mi dzy ko mi czaszki, które z 

wiekiem ulegaj  skostnieniu. 

2. 

okres niemowl cy – obejmuje pierwszy rok  ycia, jest to czas najszybszego wzrostu 

ciała, w drugim miesi cu podnosi główk , uczy si  te  ruchów skoordynowanych, 

czyli celowych, pozwalaj cych mu najpierw siedzie  i sta , a pó niej chodzi . Po 

upływie pół roku dziecko gaworzy, czyli wydaje d wi ki przypominaj ce słowa. 

Mi dzy 6 a 8 miesi cem  ycia zaczynaj  wyrasta  z by mleczne (z bkowanie). 

3. 

okres poniemowl cy – 1 – 3 lata, uczy si  wypowiadania słów, rozumie, co mówia) 

do niego rodzice, interesuje si  otoczeniem i ma  wiadomo  własnej odr bno ci, 

posiada ju  wszystkie z by mleczne. 

4. 

okres dzieci stwa – 3 - 9 lat, intensywnie rozwija si  umysł, zadaje mnóstwo pyta , 

zdobywa podstawowe wiadomo ci o  wiecie, rozpoczyna nauk  w szkole, uczy si  

zasad  ycia w ród ludzi. 

5. 

dojrzewanie – u dziewcz t 9-18 rok  ycia , u chłopców 11- 21 rok  ycia, du e zmiany 

w budowie ciała, intensywny rozwój układu rozrodczego, wzrasta ilo  hormonów 

płciowych, gruczoły zaczynaj  produkowa  gamety(plemniki i komórki jajowe), 

zachodz  tak e zmiany psychiczne: zmiana zainteresowa , zmienno  nastrojów, w ty 

okresie kształtuje si  system zasad, którymi młody człowiek b dzie kierował si  w 

yciu, pojawia si  zainteresowanie płci  przeciwn . 

Zmiany u chłopców – szerokie barki, w skie biodra, polucje (zmazy) nocne, owłosienie 

narz dów płciowych ciała, mutacja głosu 

Zmiana u dziewcz t – miesi czka, szerokie biodra, rozwój gruczołów piersiowych, 

owłosienie łonowe i pod pachami. 

6.  Dorosło  –to czas pracy i wychowania potomstwa 

 

 

a) 

Dojrzało  biologiczna – narz dy rozrodcze s  dobrze rozwini te a cykle 

miesi czkowe u kobiet zachodz  regularnie; na dojrzało  biologiczn  

wpływaj  klimat, sposób od ywiania, uprawianie sportu. 

b) 

Dojrzało  psychiczna – odpowiedzialno  za siebie i innych oraz 

umiej tno   ycia w społecze stwie, umiej tno  podejmowania 

samodzielnych decyzji niezale nie od innych, umie sobie radzi  w trudnych i 

nieprzewidzianych sytuacjach; na jej rozwój wpływaj  sposób sp dzania 

wolnego czasu, nabywanie wiadomo ci, czytanie ksi ki, zainteresowania, 

sposób wychowania przez rodzin , szkoła, ludzie. 

c) 

Dojrzało  społeczna – potrafi post powa  zgodnie z zasadami  ycia 

społecznego, wie,  e innym ludziom nale y okazywa  szacunek, umie wyra a  

własne zdanie, tak, by nikogo nie urazi , wie, jak zachowywa  si  w pracy czy 

miejscach publicznych 

7.  Przekwitanie i staro  

A. 

Przekwitanie (klimakterium) – u kobiet mi dzy 45a 55 rokiem 

ycia, u m czyzn 50 a 60 , obni ony poziom hormonów płciowych, 

dra liwo  i przygn bienie, u kobiet bezsenno  i kłopoty z 

koncentracj , uczucie gor ca i nadmierne pocenie si , nie s  

produkowane komórki jajowe, miesi czki staj  si  nieregularne a 

potem ustaj , okres kilku lat od ostatniej miesi czki 

to menopauza, u 

m czyzn 

andropauza, plemniki s  wytwarzane, ale nast p uje 

obni enie zdolno ci rozrodczych, ponadto zmarszczki, łysienie, 

siwienie. 

B. 

Staro  – nie pracuje si , czas wolny na spełnienie swoich marze  

(podró e, hobby, spotkania ze znajomymi); organizm coraz słabszy, 

ko ci kruche, stopniowo pogarsza si  wzrok i słuch a człowiek 

szybciej si  m czy, skora jest pomarszczona, wzrost obni a si  o 

kilka centymetrów, słabn  mi nie i zgina si  kr gosłup. 

 

DLACZEGO SI  STARZEJEMY? 

Du y wpływ na ten proces maj  substancje zwane utleniaczami. Kiedy dostan  si  do 

organizmu z po ywieniem niszcz  białka i materiał genetyczny w komórkach. W miar  jak 

wzrasta liczba takich uszkodze  organizm si  starzeje. Mo emy opó ni  ten proces usuwaj c 

utleniacze. W tym celu nale y unika  pokarmów z du  ilo ci  tłuszczów, a cz sto spo ywa  

warzywa str czkowe i owoce, głównie pomara cze, jagody, winogrona. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TEMAT: HIGIENA UKŁADU ROZRODCZEGO. PLANOWANIE RODZINY. 

 

CHOROBY UKŁADU ROZRODCZEGO – wywołane prze bakterie, wirusy, pierwotniaki 

 

1. rze czka – wywołana przez bakterie, przenoszona drog  płciow , objawy; bóle narz dów 

płciowych i gor czka (po 10 dniach od zaka enia), mo e doj  do uszkodzenia narz dów 

płciowych, wywołuje bezpłodno  u kobiet i m czyzn. 

2. kiła – choroba bakteryjna, objaw: bezbolesny guzek na narz dach płciowych, znika bez 

leczenia ale po kilku tygodniach na całym ciele pojawia si  wysypka, towarzysz  jej bóle 

głowy, gor czka i osłabienie, nieleczona kiła mo e przyczyni  si  do chorób wielu narz dów, 

na przykład ko ci, serca i mózgu, a nawet do  mierci, bakterie kiły mog  przej  z organizmu 

matki do płodu, co prowadzi do powstania wielu wad rozwojowych. 

3. 

rz sistkowica – wywołana przez pierwotniak – rz sistka pochwowego, objawia si  bólem 

narz dów rozrodczych, czasem nie powoduje  adnych dolegliwo ci dlatego jest trudna do 

wyleczenia 

4. 

AIDS- choroba wirusowa, wywołana przez wirus HIV, zaka enie: kontakty płciowe, 

transfuzja krwi, brudne igły, których wcze niej u ywała osoba chora, powoduje obni enie 

odporno ci organizmu, jest nieuleczalna, prowadzi do  mierci, kobieta w ci y mo e 

przenie  wirus na dziecko. 

5. 

ółtaczka( wirusowe zapalenie w troby typu B)- mo na zarazi  si  przez kontakty 

seksualne, mo e prowadzi  do powstania marsko ci w troby a nawet nowotworów. 

6. 

toksoplazmoza – to choroba niebezpieczna dla dziecka rozwijaj cego si  w łonie matki, 

pierwotniak , który j  wywołuje przyczynia si  do uszkodzenia mózgu, a tak e wad wzroku i 

słuchu. 

DROGO ZAKA ENIA 

1.  KONTAKT Z PLYNAMI I WYDZIELINAMI CIAŁA 

CHOREGO (KREW, NASIENIE, KAŁ) 

2.  igły, strzykawki 

3.  drog  płciow  

ZAPOBIEGANIE CHOROBOM 

dotrzymywanie wierno ci partnerowi 

higiena osobista( mycie narz dów płciowych i czysta 

bielizna) 

regularne wizyty kobiet u ginekologa 

prezerwatywy 

 

PLANOWANIE RODZINY 

Je eli kobieta lub m czyzna nie czuj  si  gotowi na pocz cie dziecka, powinni zapobiega  

ci y, stosuj c naturalne lub sztuczne metody antykoncepcyjne. 

Stosowanie metod naturalnych okre lane jest mianem 

naturalnego planowania rodziny. 

Zakładaj  one rezygnacj  ze współ ycia płciowego podczas dni płodnych. Kobieta poprzez 

obserwacj  swojego organizmu(pomiar temperatury)ustala moment owulacji – dni płodne. 

S  całkowicie bezpieczne dla organizmu kobiety, ale nie zawsze skuteczne. 

Wykres pomiaru temp. (s.192) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sztuczne metody antykoncepcyjne to prezerwatywy, pigułki hormonalne, kremy oraz inne 

rodki, które zapobiegaj  zapłodnieniu. S  bardziej skuteczne od metod naturalnych, ale 

czasami niekorzystnie wpływaj  na zdrowie kobiety. 

 

Metoda 

antykoncepcji 

Efekt stosowania 

Zalety 

Wady 

Naturalne 

Termiczna 

Rozpoznanie dni 

płodnych na 

podstawie zmian 

temperatury ciała 

Owulacyjna 

Ustalenie okresu 

płodno ci na 

podstawie wygl du 

luzu wytwarzanego 

przez szyjk  macicy 

Objawowo – 

termiczna 

Ustalenie dni 

płodnych dzi ki 

poł czeniu metod 

owulacyjnej i 

termicznej 

Bezpieczna dla 

zdrowia, brak 

konieczno ci 

stosowania  rodków 

chemicznych 

Trudno ci w 

ustaleniu dni 

płodnych podczas 

nieregularnego cyklu 

miesi czkowego 

Sztuczne 

Chemiczna-  rodki 

plemnikobójcze np. 

kremy lub pianki 

Niszczenie 

plemników na skutek 

reakcji chemicznych 

Niewielki wpływ na 

funkcjonowanie 

organizmu 

Mog  powodowa  

uczulenia lub 

podra nienia 

Hormonalna – 

pigułki zawieraj ce 

hormony 

Zahamowanie 

rozwoju komórek 

jajowych lub 

zapobieganie 

zagnie d eniu si  

zarodka 

Reguluje cykl 

miesi czkowy, 

wysoka skuteczno  

U niektórych kobiet 

mo e wywoływa  

nadci nienie, 

choroby serca oraz 

uszkodzenie w troby 

Mechaniczna – 

prezerwatywy 

Zapobieganie 

przedostaniu si  

plemników do dróg 

rodnych kobiety 

Brak wpływu na 

funkcjonowanie 

organizmu, 

zapobiega zara eniu 

niektórymi 

Mog  ulega  

uszkodzeniu 

chorobami 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

DZIAŁ: ZDROWIE A CYWILIZACJA 

TEMAT: POJ CIE ZDROWIA I CHOROBY. 

 

Zdrowie – to stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego. 

Równowag  organizmu mo na podj  dzi ki 

profilaktyce, czyli działaniom maj cym 

zapobiec chorobom. 

Choroba – zakłócenie równowagi w organizmie, objawiaj ce si  złym samopoczuciem 

fizycznym, psychicznym i społecznym. 

 

Na utrzymanie zdrowia wpływaj ; 

1. 

tryb  ycia, czyli sposób od ywiania, aktywno  fizyczna, czas pracy i wypoczynku 

2. 

rodowisko  ycia , czyli czysto  powietrza wody, gleby, a tak e warunki do nauki i 

pracy 

3. 

czynniki dziedziczne,  czyli wcze niejsze wyst powanie choroby w rodzinie 

4. słu ba zdrowia 

ZDROWIE FIZYCZNE – TO PRAWIDLOWA PRACA WSZYSTKICH NARZ DÓW 

ORGANIZMU 

Jego utrzymanie zapewni : 

1.  higiena osobista 

2.  Sposób od ywiania 

3.  aktywno  fizyczna – uprawianie sportu i długie spacery 

ZDROWIE PSYCHICZNE – zadowolenie z  ycia i wykonywanej pracy 

Jego utrzymanie zapewni : 

1.  unikanie stresów 

2.  brak kłopotów 

3.  nie zadr czanie si  złymi wspomnieniami 

4.  odpowiedni rozkład zaj  

 

ZDROWIE SPOŁECZNE – to dobre stosunki z innymi lud mi 

Jego utrzymanie zapewni : 

1.  wsparcie rodziny 

2.  grono przyjaciół 

3.  rozmowa z kim  bliskim jest najlepszym sposobem na przezwyci enie kłopotów i 

walk  ze stresem. 

4.  yczliwo  wobec innych 

W obecnych czasach utrzymanie zdrowia staje si  coraz trudniejsze. Dlatego na całym 

wiecie istniej  organizacje zajmuj ce si  ochron  zdrowia.(str,210) 

•  WHO –  wiatowa Organizacja zdrowia, podejmuje działania na rzecz ochrony 

zdrowia i zwalczania epidemii chorób zaka nych 

•  UNICEF – Fundusz Narodów Zjednoczonych, organizuje dzieciom pomoc w 

zakresie wy ywienia, ochrony zdrowia oraz rozwijania o wiaty 

•  Czerwony Krzy  – zajmuje si  ochron  zdrowia i  ycia ludzkiego 

•  FAO – Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wy ywienia i 

Rolnictwa – zajmuje si  koordynowaniem polityki poszczególnych pa stw w 

zakresie wy ywienia i rolnictwa oraz walki z głodem

 

•  UNESCO – Organizacja narodów Zjednoczonych do spraw O wiaty, Nauki i 

Kultury, podejmuje działania na rzecz współpracy mi dzynarodowej w 

dziedzinie kultury i nauki 

•  Czerwony Półksi yc – te same zadania, co Czerwony Krzy , ale organizacja 

zało ona przez kraje, w których dominuje islam. 

TEMAT: CHOROBY CYWILIZACYJNE I ZAKA NE. 

 

CHOROBY ZAK NE – to choroby przenoszone z jednego organizmu na inny, mo na si  

zarazi  od innego człowieka lub zwierz cia 

 

Czynni chorobotwórczy 

Przykłady chorób 

Wirusy 

Grypa, AIDS, w cieklizna, ospa wietrzna, 

ró yczka,  winka, opryszczka, kleszczowe 

zapalenie mózgu, Heinego – Medina, 

opryszczka, półpasiec, odra 

Bakterie 

Gru lica, cholera, błonica, krztusiec, 

rze czka, kiła, zapalenie płuc, dur brzuszny, 

zapalenie gardła, płuc, angina, czerwonka 

bakteryjna, zatrucia pokarmowe, ró a, tr d 

Grzyby 

Grzybica stóp, łupie  pstry 

Pierwotniaki (protesty) 

Toksoplazmoza, rz sistkowica 

Paso yty (płazi ce, nicienie) 

Wło nica, glistnica, tasiemczyca, owsica,  

Priony 

Choroba Creutzfeldta – Jacoba, choroba 

w ciekłych krów9U zwierz t) 

 

 

 

Priony – to zaka ne cz stki białka o budowie prostszej od wirusów, wywołuj  choroby mózgu 

ko cz ce si   mierci ; aktywno  prionów po wnikni ciu do układu nerwowego polega na 

przekształceniu normalnych cz steczek białka w priony. 

 

DROGI ZAKA ENIA 

Droga przenoszenia choroby 

ródła zaka enia 

Sposoby na unikanie 

zaka enia 

Kropelkowa (wraz z 

powietrzem przez układ 

oddechowy) np. grypa, 

zapalenie płuc 

Kropelki  luzu wydzielane 

podczas kaszlu i kataru 

Ograniczenie kontaktów z 

chorymi 

Pokarmowa, np. Heinego – 

Medina, dur brzuszny 

Zanieczyszczona woda, 

brudne owoce i warzywa, 

zaka one mi so 

Staranne mycie owoców i 

warzyw przed spo yciem, 

picie wył cznie 

przegotowanej wody, mycie 

r k przed posiłkiem, jedzenie 

mi sa zbadanego przez 

weterynarza 

Płciowa, np. kiła, AIDS 

Kontakty płciowe 

Wierno  jednemu 

partnerowi 

Poprzez krew/poprzez rany 

w skórze /uk szenie przez 

zwierz ta np. t ec, AIDS, 

wirusowe zapalenie w troby 

typu B, w cieklizna, 

borelioaz 

Transfuzja zaka onej krwi, 

uk szenie przez paso ytnicze 

zwierz ta, np. wszy lub 

kleszcze przenosz ce 

drobnoustroje 

chorobotwórcze, 

zanieczyszczone strzykawki, 

zaka one rany 

Kontrola krwi przeznaczonej 

do transfuzji, u ywanie 

jednorazowych igieł i 

strzykawek, odpowiedni 

ubiór, stosowanie  rodków 

odstraszaj cych owady 

Przez kontakt bezpo redni 

Dotkni cie skóry chorego, 

u ywanie wspólnych 

przedmiotów, takich jak: 

po ciel, r czniki, szczotki do 

włosów czy no yczki 

Codzienne mycie całego 

ciała, stosowanie wył cznie 

osobistych  rodków higieny 

  

CHOROBY CYWILIZACYJNE – pojawiły si  wraz z rozwojem cywilizacji, choruje na nie 

wiele osób, zwane równie  społecznymi, wynikaj  z niewła ciwego trybu  ycia, braku ruchu i 

niewła ciwego od ywiania, ska enia  rodowiska 

S  to :   

1. 

choroby układu kr enia, takie jak mia d yca, nadci nienie, otyło  

2. 

wady kr gosłupa- rozwijaj  si  na skutek siedz cego trybu  ycia 

3. 

alergie – choroba powoduj uruchomienie reakcji obronnej w sytuacji kontaktu z 

substancjami niegro nymi dla zdrowia człowieka 

4. 

stres – przyczynia si  do zm czenia organizm 

5. 

nerwice – choroby niszcz ce zdrowie psychiczne 

6. 

NOWOTWORY – to skupienia zmienionych komórek organizmu, które rosn  i 

dziel  si  w bardzo szybkim tempie, nasz organizm nie jest w stanie kontrolowa  ani 

zahamowa  tego procesu, nowotwory zu ywaj  du o energii i zabieraj  pokarm 

zdrowym komórkom , dlatego prowadz  do wyniszczenia i  mieci organizmu. 

Przyczyny: substancje chemiczne zawarte we wdychanym powietrzu i spo ywanej 

wodzie, palenie tytoniu, promieniowanie UV. Najcz ciej rozwijaj  si  nowotwory 

płuc, jelita grubego,  oł dka, u kobiet rak piersi, u m czyzn prostaty. 

 

 

TEMAT: UZALE NIENIA- NIKOTYNIZM, ALKOHOLIZM, NARKOTYKI 

 

U YWKI; ALKOHOL, PAPIEROSY, NARKOTYKI, KAWA, HERBATA 

S  to substancje , które nie maj  warto ci od ywczej , lecz wywieraj  siny wpływ na 

organizm i prowadza do uzale nie . 

Przyjmowanie coraz wi kszej liczby u ywek mo e przerodzi  si  w nałóg, czyli uzale nienie. 

 

NIKOTYNIZM 

Tyto  jest  rodkiem słu cym do wyrobu np. papierosów. Zawiera wiele niebezpiecznych 

zwi zków: 

•  Tlenek w gla- utrudnia oddychanie, powoduje nowotwory i choroby serca 

•  Substancje smoliste – nowotwory 

•  Nikotyna- nowotwory, zw a naczynia krwiono ne, nadci nienie, powoduje 

uzale nienie 

Wszystkie te zwi zki obni aj  sprawno  fizyczn  i umysłow . U kobiet w ci y zakłócaj  

rozwój płodu. 

Bierne palenie – wdychanie dymu przez osoby niepal ce, co nara a je na te same schorzenia , 

co palaczy. 

 

ALKOHOLIZM – 

 

Alkohol to napój , który posiada wła ciwo ci odurzaj ce. Powoduje uszkodzenia narz dów 

wewn trznych, głównie marsko ci w troby – objawy –brak apetytu, mdło ci, silne bóle 

w troby, układu nerwowego (kłopoty z utrzymaniem równowagi, poprawnym mówieniem i 

prawidłowym widzeniem) i krwiono nego. Ponadto spo ywanie alkoholu znacznie osłabia 

zdolno ci umysłowe (kłopoty z zapami tywaniem najprostszych rzeczy), zakłóca wzrost i 

rozwój organizmu (szczególnie gro ny dla ludzi młodych). 

Spo ywanie du ych ilo ci alkoholu mo e doprowadzi  do uzale nienia zwanego 

alkoholizmem. Człowiek przestaje wtedy kontrolowa  swoje zachowanie, staje si  

agresywny, krzywdzi innych. Zawarto  alkoholu we krwi mierzy si  w promilach, 4 promile 

to dawka zagra aj ca  yciu. Alkoholizm jest nieuleczalny. 

 

NARKOMANIA 

Narkotyki s  zwi zkami chemicznymi wytwarzanymi przez człowieka bardzo silnie wpływaj  

na układ nerwowy. Prowadz  do szybkiego uzale nienia i uszkadzaj  wiele narz dów, 

głównie mózg, w trob , nerki, naczynia krwiono ne. Maj  te  bardzo zły wpływ na zdrowie 

psychiczne, działaj  pobudzaj co lub powoduj  senno  i ot pienie. 

Kiedy mija działanie u ywki, człowiek ma poczucie samotno ci, odczuwa l k, cz sto zmienia 

mu si  nastrój, dlatego jest w stanie zrobi  wszystko, by uzyska  pieni dze na kolejn  dawk  

narkotyku. 

 

MŁODZI LIUDZIE SI GAJ  PO U YWKI, ABY POPRAWI  SOBIE NASTRÓJ, 

ZAIMPONOWA  INNYM.  

 

Aby unikn  uzale nienia nigdy nie si gaj po u ywki, , stanowczo odmawiaj! Prowadz  

one do przedwczesnej  mierci.