84 - Pan Samochodzik i Knyszyńskie Klejnoty

WSTĘP

Ostre słoneczne promienie prześwietlały lazurową morską toń. Odbijając się od pofalowanej

powierzchni,  rzucały  drgające,  świetliste  refleksy  na  białe  burty  ekskluzywnego  jachtu,
zacumowanego  w  zatoce,  jakich  wiele  na  sycylijskim  wybrzeŜu.  Od  morza  wiała  lekka  bryza
przynosząc  nieco  chłodu  dwóm  męŜczyznom,  siedzącym  przy  małym  stoliku  na  pokładzie
rufowym. Starszy z nich, rozparty wygodnie w fotelu, odprowadził wzrokiem zgrabną słuŜącą która
chwilę  wcześniej  napełniła  winem  stojące  na  stole  kryształowe  kieliszki.  Następnie  ujął  swój  w
dłoń i zanurzył usta w karminowej barwy płynie.

- Wspaniałe. Don Vincenzo przysłał mi wczoraj kilka butelek - powiedział z uznaniem,

przymykając lekko oczy - No, ale nie wezwałem cię tutaj, Ŝeby rozprawiać o urokach wina.

Niedbałym, trochę zmanierowanym gestem podsunął rozmówcy srebrne pudełko z cygarami,

a gdy ten odmówił ściszonym, pełnym uszanowania głosem, zapalił jedno i wydmuchał kółko
wonnego dymu.

- Kilka dni temu zadzwonił do mnie jeden z moich przyjaciół. Kolekcjonuje dzieła sztuki.

Interesują  go  szczególnie  stara  biŜuteria.  Niedawno  dostał  list  z  Polski.  Anonimowy  autor
zaproponował  mu  sprzedaŜ  kilku  cennych  precjozów  -  męŜczyzna  wyjął  z  kieszeni  sportowej
marynarki  parę  fotografii  i  rzucił  je  na  stolik  przed  rozmówcę.  -  Ale  na  wysłaną  ofertę  kupna  nie
nadeszła Ŝadna odpowiedź. Mój przyjaciel jest bardzo zainteresowany tą sprawą...

- Jakie ma być moje zadanie, don Giovanni? - zapytał szybko młodszy.
- Znajdziesz w Polsce kogoś, kto podejmie się odszukania tego oferenta. Musi to być osoba

godna zaufania, której moŜna to zlecić. Domyślasz się chyba, Ŝe Polacy nie pozwolą wywieźć tak
cennych przedmiotów legalnie. Mam wobec mego przyjaciela pewien dług... i chcę go spłacić tak
cennym prezentem. Masz te przedmioty zdobyć za wszelką cenę... - mafiozo zawiesił znacząco
głos.

ROZDZIAŁ PIERWSZY

WARSZAWSKIE UPAŁY • LIST BABIEGO LATA • ARCHEOLOGICZNA WENUS •

TAJEMNICZA STUDNIA • CENNE ZNALEZISKO • WAKACYJNE ROZTERKI •

SZKIELET • KRÓLEWSKIE PRECJOZA • NADWORNY ZŁOTNIK

Sierpień tego roku był wyjątkowo upalny. Stojąc wczesnym przedpołudniem, w drodze do

pracy, na autobusowym  przystanku, czułem jak słoneczne promienie stają się coraz ostrzejsze. Na
niebie nie było widać nawet najdrobniejszej chmurki, a Ŝar z nieba zaczynał zalewać warszawskie
ulice. Mimo tego, Ŝe znajdowałem się prawie w samym centrum, na przystanku stało zaledwie parę
osób. „Nie dziw się, przecieŜ to druga połowa wakacji. Kto tylko mógł, wziął urlop i wyleguje się
teraz w cienistym chłodzie” - pomyślałem w duchu z zazdrością. Ja jeszcze nie naleŜałem do tych
szczęśliwców.  Razem  z  panem  Tomaszem  N.N.,  moim  szefem,  zwanym  przez  niektórych  Panem
Samochodzikiem,  kończyliśmy  właśnie  akcję  poszukiwawczą,  w  rezultacie  której  kolejna,
zaginiona  w  czasie  wojny  kolekcja  dzieł  sztuki,  miała  trafić  do  muzealnych  gablot
wystawienniczych.  Niestety,  w  trakcie  ostatniego  wyjazdu  w  teren  pękł  amortyzator  w  naszym
wehikule. Pojazd stał w warsztacie, a ja, nieborak, musiałem cierpliwie znosić katusze związane z
korzystaniem z komunikacji miejskiej w środku lata.

- Ale jak napiszę sprawozdanie, pójdę do szefa i poproszę o dwa tygodnie urlopu! -

powiedziałem sam do siebie.

Stojąca obok starsza kobieta popatrzyła na mnie zdziwionym wzrokiem, pomyślawszy

zapewne, Ŝe rosnący upał dał się we znaki równieŜ i mojej głowie. Nadjechał autobus. Był to
nowiutki solaris, ale oczywiście kierowcy nie przyszło do głowy, Ŝeby włączyć klimatyzację. Po
kilkunastominutowej jeździe, w czasie której czułem się jakbym siedział w rozgrzanym piekarniku,
wysiadłem przed ministerstwem.

Po wejściu do mojego pokoju, podszedłem do okna i otworzyłem je na ościeŜ. Niestety, wraz

z ulicznym szumem, do wnętrza buchnął Ŝar rozgrzanego powietrza. Gdy, dla zaspokojenia
pragnienia, nalewałem sobie wody mineralnej, rozległ się dzwonek telefonu.

- Dzień dobry, Pawle - w słuchawce rozległ się głos pana Tomasza. - Przyjdź do mnie za pięć

minut.

W głosie szefa wyczułem delikatną nutę podniecenia. Było to w jego przypadku dość

niezwykłe. Pan Tomasz, nawet w najtrudniejszych sytuacjach zachowywał wyjątkowy spokój i
opanowanie. Gdy wszedłem do jego gabinetu, wskazał mi miejsce przy bocznym stoliku, przy
którym przyjmował gości.

- Jak tam nasz wehikuł? - rozpoczął rozmowę.
- Nie najlepiej. Byłem wieczorem w warsztacie. Pękł lewy amortyzator. Sęk w tym, Ŝe nie

mają gotowego do wymiany. Będą musieli wykonać go sami, a to potrwa minimum tydzień.

- Niedobrze - Pan Tomasz zrobił zafrasowaną minę. - Pojawia się nowa sprawa.
Mówiąc to podszedł do biurka i podał mi arkusz papieru zapisany równym, kobiecym

pismem.

- Przeczytaj.
- Kochany Tomaszu - rozpocząłem na głos lekturę.
- Dalej, dalej - ponaglił mnie szef łagodnie, jakby chcąc odwrócić uwagę od prywatnych

elementów listu.

- Mam nadzieję, Ŝe u Ciebie wszystko w porządku. Piszę po przerwie tak długiej, Ŝe nie

jestem  pewna,  czy  jeszcze  pamiętasz  naszą  znajomość  z  Uroczyska  koło  Opornej.  Często
wspominam  te  piękne  czasy.  Byliśmy  młodzi,  pełni  zapału  i  planów  na  przyszłość.  Niestety,  czas
płynie  nieubłaganie.  Ale  nie  po  to  piszę  do  Ciebie,  Ŝeby  ponarzekać.  Trzymam  się  jeszcze  nieźle.
JeŜeli  się  zobaczymy,  czego  bym  bardzo  chciała,  to  sam  ocenisz.  Teraz  chcę  napisać  parę  słów  o
mojej  córce,  Basi.  Jestem  z  niej  bardzo  dumna.  Poszła  w  moje  ślady.  Ukończyła  archeologię.
Mieszka  i  pracuje  w  Białymstoku.  W  tym  sezonie  bierze  udział  w  pracach  wykopaliskowych  w
Knyszynie.  I  właśnie  w  tej  sprawie  piszę  ten  list.  Wiele  słyszałam  o  Twoich  dokonaniach  w
rozwiązywaniu zagadek  historycznych. Muszę przyznać, Ŝe choć na początku naszych przygód na
Uroczysku nie przepadałam za Tobą, juŜ wtedy zapowiadałeś się na zdolnego historyka-detektywa.
Ale przejdźmy do rzeczy. Tydzień temu Basia przyjechała na parę dni do Warszawy i opowiedziała
mi o czymś, co moŜe Cię zainteresować. OtóŜ... Ale nie. Najlepiej będzie, jak ona sama Ci o tym
opowie.  JeŜeli  nie  masz  nic  przeciwko  temu,  Basia  przyjedzie  do  Ciebie,  do  ministerstwa,  w
najbliŜszy  piątek,  w  południe.  Twój  ministerialny  adres  dostałam  od  znajomego.  A  jeśli  będziesz
miał wolną chwilę, odezwij się do mnie. Będzie mi miło ponownie Cię zobaczyć. Całuję mocno i
serdecznie pozdrawiam. Babie Lato.

- Babie Lato? Skąd takie romantyczne przezwisko? - zapytałem kończąc lekturę.
- To moja dawna znajoma. Jeszcze z czasów studenckich - Pan Tomasz pośpieszył z

wyjaśnieniem, rumieniąc się nieco. - To ja ją tak nazwałem. Miała blond włosy o odcieniu starego
złota, obfite i tak puszyste, Ŝe przypominały mi właśnie nitki babiego lata.

To mówiąc zamyślił się nieco, a jego twarz rozjaśniła się na wspomnienie tamtych zdarzeń.
- No, ale nie poprosiłem cię tutaj, aby wspominać przeszłość - zreflektował się po chwili. -

Mamy piątek i jeśli ta młoda dama jest punktualna, powinna tu być za pół godziny.

Pozostający do spotkania czas spędziliśmy omawiając wyniki naszego ostatniego wyjazdu.

Punktualnie o dwunastej, w uchylonych drzwiach gabinetu, ukazała się głowa naszej sekretarki,
Moniki.

- Panie dyrektorze, przyszła jakaś pani i prosi o rozmowę z panem. Nie była wcześniej

umówiona - Monika dodała czujnie.

- Prosić - polecił pan Tomasz.
Po chwili, w gabinecie szefa jakby pojaśniało. Stało się tak za sprawą pojedynczego

promienia  słonecznego,  który  wpadając  przez  odsłonięte  okno,  zderzył  się  z  bujną  falą  blond
włosów  wchodzącej  do  środka  młodej  kobiety.  Miała  około  dwudziestu  kilku  lat,  smukłą  figurę
sportsmenki i wyraz wewnętrznego ciepła odmalowujący się na pięknej, regularnej twarzy. Drobny,
prosty  nos,  małe,  wąskie  usta  i  piękne  oczy  o  barwie  ciemnego  bursztynu,  były  okolone  morzem
puszystych włosów, spływających miękkim, bujnym woalem na jej kształtne, odsłonięte ramiona.

Pan Tomasz ujrzawszy ją, zawahał się chwilę i aŜ cofnął o krok, uderzony, jak się

domyślałem, pięknem bijącym od dziewczyny.

- Tomasz N.N. - powiedział uścisnąwszy jej dłoń na powitanie.
- Bardzo mi miło, Barbara Chodecka.
- Przez chwilę miałem wraŜenie, Ŝe czas cofnął się o trzydzieści kilka lat Czy widziała pani

zdjęcia swojej mamy, gdy była w pani wieku?

- Tak, wszyscy mówią, Ŝe jestem do niej podobna.
- Bardzo - szef odrzekł nieco rozmarzonym tonem.
- Paweł Daniec - przedstawiłem się całując jej wyciągniętą w moim kierunku dłoń.
Pachniała perfumami o głębokim, tajemniczym odcieniu. Pan Tomasz wskazał naszemu

gościowi miejsce przy stoliku. Usiadła naprzeciwko mnie, mogłem więc swobodnie podziwiać

piękno jej szlachetnych rysów. Elegancki, skromny Ŝakiet podkreślał zgrabną sylwetkę dziewczyny.
„Istna Diana” - pomyślałem z podziwem, przypominając sobie postać owej staroŜytnej bogini
widziany na jednym ze znanych, renesansowych obrazów. Kątem oka widziałem, Ŝe i szef patrzył
na nią z podziwem. Dziewczyna, nieco zmieszana naszymi spojrzeniami, wyjęła z torebki parę
odbitek fotograficznych i połoŜyła je na stoliku.

- Przede wszystkim chciałabym podziękować, Ŝe zechcieli panowie się ze mną spotkać. Wiele

słyszałam o waszej działalności i rozwiązanych zagadkach historycznych. Jak juŜ zapewne panowie
wiedzą, uczestniczę w badaniach archeologicznych prowadzonych w Knyszynie, mieście
połoŜonym niedaleko Białegostoku. Celem naszych prac jest zlokalizowanie połoŜenia dworu
Zygmunta Augusta, który znajdował w tym mieście w XVI-XVII wieku.

- Dlaczego zajęliście się tak „współczesnym”, jak na archeologię, tematem?
- Problem polega na tym, Ŝe w źródłach historycznych brak informacji o dokładnym

umiejscowieniu tego obiektu. Robiąc sondaŜowe wykopy w wytypowanych miejscach, próbujemy
natrafić na jego pozostałości. I chyba jesteśmy o krok od sukcesu. OtóŜ w jednym z takich miejsc
natrafiliśmy na ślady zabudowy, a w tym starej studni, która według wstępnej oceny, została
zbudowana w interesującym nas okresie.

- Ale w czym moŜemy państwu pomóc? Nie jesteśmy przecieŜ archeologami - wtrąciłem się

do rozmowy.

- Zaraz wyjaśnię - dziewczyna spojrzała mi prosto w oczy, a ja poczułem jakieś ciepłe ukłucie

w okolicach serca. - Chodzi o to, co znaleźliśmy w owej studni. Po wybraniu ziemi, na jej dnie,
natrafiliśmy na ludzki szkielet, leŜący w nienaturalnej pozycji. Wyglądało to, jakby ktoś wrzucił
tego człowieka do środka.

- Zapewne to makabryczna pozostałość po jakiejś zbrodni sprzed czterystu lat - zauwaŜył pan

Tomasz. - MoŜe to ofiara bójki pomiędzy okolicznymi chłopami.

- Chyba raczej nie. Wyniki sąsiednich wykopów sondaŜowych wskazują, Ŝe natrafiliśmy w

końcu na obszar, na którym stał dwór królewski. Wygląda więc na to, Ŝe była to studnia dworska.
Nie jestem antropologiem, ale znaleziony szkielet jest - moim zdaniem - duŜo młodszy.
Przywiozłam do Warszawy próbki tych kości i za parę dni będę miała odpowiedź, z jakiego okresu
pochodzi. Uszkodzenia mechaniczne kości wskazują na to, Ŝe ten człowiek nie utonął, lecz zginął
wskutek upadku na twarde podłoŜe. Czyli uderzył w dno juŜ suchej studni.

- Ale dlaczego przychodzi pani z tym właśnie do nas? - zapytałem, nadal nie bardzo to

rozumiejąc.

- No właśnie. Gdy opowiedziałam mamie o naszym odkryciu, od razu powiedziała: „To

sprawa dla Tomasza”. Spójrzcie, panowie, co znaleźliśmy w zaciśniętej dłoni tego zabitego
męŜczyzny. Jako historycy sztuki, lepiej niŜ ja. ocenicie to znalezisko. Niestety, nie mogłam
przywieźć samego przedmiotu, ale te powiększenia są niezłej jakości.

Mówiąc to Barbara, bo tak ją będę odtąd nazywał, wskazała na leŜące na stole, kolorowe

zdjęcia.  Przedstawiały  istne  jubilerskie  cudeńko.  Był  to  rodzaj  broszy,  ozdoby  umieszczanej  na
wierzchnim  ubraniu.  Tak  zwane  „zawieszenie”,  mówiąc  szesnastowiecznym  językiem.  Małe
arcydzieło  renesansowej  roboty,  wielkości  około  czterech  centymetrów.  Wykonane  ze  złota,  w
kształcie  stylizowanej  litery.  Przednia  strona  ozdoby  była  wysadzana,  na  przemian,  małymi
diamencikami,  ametystami  i  rubinami.  Niestety,  klejnot  był  uszkodzony.  Dolny  fragment  był
urwany.  Jedynie  na  dolnym  końcu  litery,  obecnie  wyglądającej  jak  duŜe  „P”,  był  umocowany
krótki, dwuogniwowy łańcuszek z wiszącą na nim piękną perłą.

- Przepiękna rzecz - powiedział pan Tomasz oglądając zdjęcie klejnotu przez szkło

powiększające. - Tu na odwrocie jest znak grawerski, ale mocno zamazany. Nie moŜna go
rozpoznać bez dobrego, kontrastowego powiększenia. Co o tym sądzisz, Pawle?

- Wygląda na wyrób jakiegoś uznanego warsztatu złotniczego. Na pierwszy rzut oka trudno

wskazać którego. Rzeczywiście, pomogłoby w tym odcyfrowanie tego jubilerskiego gmerku. Czy
moŜna by to cudo obejrzeć w naturze? - zwróciłem się do Barbary.

- Oczywiście. Trzymamy je w pancernej kasetce, w Knyszynie. W połowie miesiąca będę tu

ponownie i o ile mój przełoŜony się na to zgodzi, przywiozę ten przedmiot ze sobą.

- Mam inną propozycję, panno Barbaro - powiedział szef. - Ta sprawa wygląda na

interesującą. Ciekawi mnie, co wykaŜe to badanie antropologiczne. O ile będzie pani mogła, proszę
przyjść do nas przed wyjazdem. I proszę zostawić nam te zdjęcia. MoŜe uda się zebrać jakieś
wiadomości o tym przedmiocie.

- I co o niej sądzisz? - zapytał szef, gdy po wyjściu dziewczyny, stojąc przy oknie

odprowadzałem ją wzrokiem, gdy mijała bramę wejściową.

- Piękna... - odparłem w zamyśleniu,
- Mam na myśli sprawę - przywołał mnie do rzeczywistości. - Choć muszę przyznać, Ŝe córka

nie ustępuje urodą matce. Jak ten czas szybko leci... - dodał z melancholijnym westchnieniem.

- Ciekawy temat. Zastanawiające jest to, skąd tak cenny przedmiot mógł się znaleźć na dnie

studni?

- I to jest pewnie klucz do tajemnicy. Jutro zajmiesz się tą sprawą. Przejrzysz dane w naszym

archiwum i pokopiesz w materiałach o jubilerstwie renesansowym. MoŜe uda się znaleźć podobne
przedmioty dla oceny porównawczej.

Wróciwszy wieczorem do swojej kawalerki na Ursynowie, zaparzyłem sobie duŜy kubek

ulubionej, zielonej herbaty. Następnie sięgnąłem na półkę regału po kilka posiadanych ksiąŜek i
albumów o sztuce złotniczej okresu renesansu i baroku.

Kiedy w poniedziałek rano przybyłem do pracy, pierwszą moją czynnością było włączenie

małego, elektrycznego wentylatora, który kilka dni wcześniej przyniosłem z domu. Ale nie
przyniosło to oczekiwanego rezultatu. Wiatrak tylko mieszał gorące powietrze. Gdy otworzyłem
okno, Ŝar lejący się z granatowego, bezchmurnego nieba aŜ uderzył w moją twarz.

- Co za los - zacząłem narzekać sam do siebie. - Jedni kąpią się teraz w rzece albo pływają

wśród chłodnych morskich fal, a ja muszę się tu smaŜyć jak na patelni. Jak fajnie by było teraz

eglować po mazurskich jeziorach i wdychać w płuca chłodną bryzę dmuchającą w Ŝagle...

Zamknąwszy na chwilę oczy, nawet wyobraziłem sobie tak przyjemne widoki. Ale trwało to

króciutko. Kolejny podmuch gorącego, suchego powietrza przywołał mnie do rzeczywistości.
Otworzyłem oczy i jedynym miłym widokiem, który mi pozostał, na pocieszenie, była smukła
sylwetka naszej nowej znajomej, zmierzającej przez ministerialny dziedziniec do głównego wejścia.
Barbara miała na sobie letnią, kwiecistą sukienkę. Wiatr wiał prosto w jej twarz i rozwiewał włosy,
bawiąc się nimi i tworząc z nich jasne fale, rozpościerające się na wszystkie strony.

- Szefie, nasz gość wchodzi właśnie do budynku - zameldowałem przez telefon.
- Świetnie, przyjdź do mnie - polecił zadowolony.
Kiedy zjawiłem się w gabinecie szefa, zobaczyłem pana Tomasza i Barbarę rozprawiających

przy aromatycznej kawie zaserwowanej przez Monikę.

- Napijesz się z nami? - usłyszałem zamiast powitania. - Siadaj. Nasza miss archeologii ma

dla nas parę ciekawych informacji.

Szef sprawiał wraŜenie odmienionego. Wyglądał jak odmłodzony o przynajmniej dziesięć lat.

„MoŜe to panna Barbara sprawia na nim tak pozytywne wraŜenie?” - przemknęło mi przez myśl.

- Chętnie, ale słabej. Za gorąco dziś na „espresso” - odparłem widząc, jak Barbara,

usłyszawszy słowa pana Tomasza, rumieni się.

- Nie wiem, jak mam potraktować ten komplement, panie dyrektorze. Ale zgadza się, mam

dla panów ciekawą wiadomość. Dziś rano otrzymałam odpowiedź z instytutu antropologii.

To powiedziawszy, Barbara wyjęła z torebki złoŜoną na czworo kartkę papieru. RozłoŜyła ją i

zaczęła czytać na głos:

- Badany szkielet naleŜał do około czterdziestoletniego męŜczyzny typu mongoloidalnego,

redniego wzrostu, krępej budowy ciała. Uszkodzenia podstawy czaszki i jej części potylicznej

wskazują na śmierć w wyniku silnego uderzenia albo płaskim narzędziem, albo uderzenia o twardą
powierzchnię.  Na  przykład  wskutek  upadku  ze  znacznej  wysokości.  Pewne,  charakterystyczne
zwyrodnienia  kości  stawów  wskazują  na  to,  Ŝe  męŜczyzna  trudnił  się  pracą  fizyczną  w  cięŜkich
warunkach...  -  Barbara  opuściła  fragmenty  tekstu  z  fachowymi  wyraŜeniami  i  przeczytała
podsumowanie. - Z zachowaniem marginesu ostroŜności moŜna z przeprowadzonej analizy wysnuć
wniosek, Ŝe denat zginął śmiercią nagłą w pierwszej lub drugiej dekadzie XX wieku.

- Czyli około dziewięćdziesięciu lat temu - powiedział pan Tomasz.
- Więc nie moŜe to być szkielet jakiegoś szesnastowiecznego chłopa lub dworskiego sługi -

podsumowała Barbara kończąc lekturę.

- Ale co robiła ta renesansowa ozdoba w ręku tego nieszczęśnika? - zadałem nurtujące mnie

pytanie.

- A czego dowiedziałeś się na jej temat? - odpowiedział mi pytaniem pan Tomasz.
- Przejrzałem posiadaną ikonografię wyrobów jubilerskich z okresu polskiego renesansu,

poniewaŜ w tym okresie umiejscawiam ten przedmiot. Szukałem precjozów podobnych do naszego
i  znalazłem  parę  pozycji  bardzo  zbliŜonych  do  niego,  zarówno  pod  względem  wzoru,  jak  i  stylu.
Problem  w  tym,  Ŝe  są  to  przedmioty  bardzo  rzadkie,  znamy  tylko  nieliczne  egzemplarze  rozsiane
obecnie  po  róŜnych  zbiorach  na  całym  świecie.  Do  naszych  czasów  przetrwały  dwa  klejnoty
królowych  Anny  i  Katarzyny  Jagiellonek.  Są  to  zawieszenia.  Pierwsze  z  monogramem  „C”,
odnoszącym się do imienia Cathari na, z  grobu  Katarzyny  w katedrze w Uppsali, odkryte w 1833
roku. Drugim jest klejnot z monogramem „A”, odnoszącym się do imienia Anna, wydobyty w 1791
roku  z  grobu  Anny  Austriaczki,  pierwszej  Ŝony  Zygmunta  III  Wazy,  pochowanej  w  kryptach
katedry  na  Wawelu.  Oba  te  klejnoty  są  dekorowane  ornamentem  wstęgowym,  przy  uŜyciu
podobnego koloru emalii i kamieni szlachetnych. Najprawdopodobniej wyszły spod tej samej ręki.
Zobaczyć  je  moŜna  na  portretach  obu  królowych.  Z  kolei  na  pochodzącym  z  pracowni  Cranacha
portrecie trzeciej z córek Zygmunta Starego, Zofii Jagiellonki, moŜna zobaczyć niemal identyczne
zawieszenie  w  kształcie  litery  „S”.  Klejnot  z  literą  „A”,  drogą  spadku,  przeszedł  w  posiadanie
rodziny  Zygmunta  III.  Wydobyty  z  grobu  Anny  Austriaczki  przez  Tadeusza  Czackiego,  trafił  do
tzw.  „Szkatuły  królewskiej”  ukrytej  przez  Czartoryskich  w  1939  roku  w  Sieniawie  i  zrabowanej
tam  przez  Niemców.  Klejnoty,  o  których  mówię,  są  być  moŜe  tymi  klejnotami,  które  odnotowują
księgi

rachunkowe

Zygmunta

Starego.

Analiza

porównawcza

wskazuje

tereny

południowoniemieckie  jako  miejsce  ich  prawdopodobnego  powstania.  Zawieszenia  z
monogramami były w tych czasach dość popularne. Znamy na przykład wygląd zawieszenia z cyfrą
„SA”,  naleŜącego  do  Zygmunta  Augusta.  Do  królowej  Barbary  Radziwiłłówny  być  moŜe  naleŜał
klejnot z monogramem „B”, wymieniany w spisie klejnotów królewny Anny Konstancji Katarzyny,
córki  Zygmunta  III  i  Konstancji  Austriaczki,  dziedziczki  duŜej  części  klejnotów  po  Jagiellonach.
Według  mnie,  knyszyńskie  znalezisko  posiada  cechy  podobieństwa  z  wymienionymi  przeze  mnie
precjozami.  Oceńcie  to  zresztą  sami  -  powiedziałem,  kładąc  na  biurku  odbitki  kserograficzne

ilustracji przedstawiających te przedmioty.

- Rzeczywiście. MoŜna zauwaŜyć pewne podobieństwo - przyznała mi rację Barbara.
- Barbaro, czy moŜesz nam dać zdjęcie waszego znaleziska? - zwróciłem się do dziewczyny.
- Przed uszkodzeniem ten monogram przedstawiał, moim zdaniem, literę „B” - powiedział

pan Tomasz oglądając fotografię. - Problem w tym, Ŝe jak się od Pawła dowiedzieliśmy, ów klejnot
z monogramem „B” naleŜał do Anny Konstancji Katarzyny, a ona, według mojej wiedzy, nigdy nie
była w tamtych stronach. Szansą na identyfikację tego przedmiotu mogłoby być rozpoznanie tego
zamazanego znaku grawerskiego. Pawle, czy moŜesz spróbować obrobić to zdjęcie twymi
czarodziejskimi, komputerowymi metodami?

- Jasne szefie, zaraz się do tego wezmę.
- To zademonstruj te umiejętności Barbarze, o ile zechce ci przy tym towarzyszyć.
- Z przyjemnością - dziewczyna wyraziła ochotę, ku mojej radości.
- I tak wygląda miejsce pracy sławnych detektywów? - zapytała retorycznie, rozglądając się

po moim pokoju.

- Niestety, tylko tak - odpowiedziałem zdając sobie sprawę ze skromności tego

pomieszczenia.  -  Nasze  ministerstwo,  pod  względem  przyznawania  funduszy,  traktowane  jest  po
macoszemu.  A  i  nasi  przełoŜeni  skąpią  na  sprzęt,  szukając  wszędzie  oszczędności.  A  bez  sprzętu
trudno  cokolwiek  znaleźć.  No,  ale  dosyć  tego  narzekania,  bo  to  nic  nie  zmieni.  Weźmy  się  do
roboty - powiedziałem wkładając zdjęcie do skanera.

Uzyskawszy w ten sposób zdjęcie klejnotu, w postaci pliku elektronicznego, powiększyłem je

odpowiednio i wyciąłem interesujący nas fragment z odciskiem grawerskiej puncy. Powiększyłem
go równieŜ. Na ekranie pojawił się niewyraźny obraz. Włączyłem program, którego zadaniem było
nadanie mu większego kontrastu. Po paru minutach klikania myszą jego kontury nabrały bardziej
czytelnych zarysów.

- I co ci to przypomina, Barbaro? - zwróciłem się do dziewczyny. ZauwaŜyłem, Ŝe nie ma nic

przeciwko temu, Ŝe zwracam się do niej po imieniu.

- Jakąś tarczę herbową z symbolami. Jest przedzielona na pół. Na lewym polu przedstawiony

jest jakiś ptak, chyba orzeł. Prawe niestety jest słabo odbite, to jakieś drzewo... - powiedziała z
wahaniem. - A ten kształt u góry, to znak herbowy noszony przez rycerzy na hełmach. Wyglądem
przypomina mi smoka...

- Chyba tak - zgodziłem się. - Chodźmy do pana Tomasza.
Szef, po obejrzeniu wydruku uzyskanego obrazu, podszedł do podręcznego zbioru ksiąŜek. Po

chwili zdjął z regału dość opasły album zawierający wzory znaków jubilerskich europejskich
mistrzów okresu renesansu i baroku. Kartkował go przez kilka minut, mrucząc coś pod nosem, po
czym zademonstrował nam znak, zarówno w ogólnej kompozycji jak i kształcie poszczególnych
elementów, bardzo podobny do naszego.

- Giovanni Giacopo Caraglio, nadworny złotnik, gliptyk, rytownik i medalier królów

Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta - przeczytałem opis znajdujący się przy rycinie. - Pochodził
z Werony i od 1539 roku wykonywał prace jubilerskie zlecone mu przez obu tych władców. Jest tu
informacja, Ŝe w zbiorach Staatliche Miinzsammlung w Monachium znajduje się kamea jego
autorstwa z wizerunkiem Barbary Radziwiłłówny z 1555 roku.

- Widziałem jedną z jego prac, świadczącą o wysokim kunszcie tego artysty - dodał pan

Tomasz. - Kilka lat temu, podczas wizyty w Metropolitan Museum w Nowym Jorku, widziałem
kameę z wizerunkiem Bony Sforzy. Podobizna królowej wyrzeźbiona w chalcedonie jest
umieszczona na niej w oprawie z emaliowanego złota, a u spodu jest zawieszona piękna perła. Na

rewersie widnieje herb królowej i data: 1554. Wypukłe ryty kamień jest inkrustowany złotem w
częściach przedstawiających naszyjnik Bony i siatkę upinającą jej włosy.

- Czyli, o ile się nie mylimy w identyfikacji tego gmerku, znaleziony przez nas klejnot

wykonał nie lada mistrz - podsumowała Barbara.

- Tak, moja panno - odrzekł szef nieco familiarnym tonem. - JeŜeli nie jesteśmy w błędzie,

oznacza to, Ŝe natrafiliście na zagadkę ze wszech miar godną powaŜnego zainteresowania. Kiedy
wracasz do Knyszyna?

- Kupiłam bilet na jutro.
- No dobrze. Zastanowimy się z Pawłem, jak będziemy mogli wam pomóc. Skontaktujemy się

z tobą - powiedział tajemniczo, a w mojej głowie zaczęła kiełkować obawa, a nawet pewność, Ŝe
moje mazurskie, Ŝeglarskie plany urlopowe mogę na razie, jak to się mówi, „zawiesić na kołku”.

ROZDZIAŁ DRUGI

DYREKTORSKIE PLANY • NAUCZYCIEL WF-U • BATURA • NA SPOTKANIE
PRZYGODY • UROKI PODLASIA • POGRANICZE W DZIEJACH • TYKOCIN •

BARBARELLA

Niestety, moje podejrzenia okazały się słuszne. Kiedy następnego ranka pojawiłem się w

dyrektorskim gabinecie, pan Tomasz przywitał się ze mną serdeczniej niŜ zwykle. Posadził mnie na
fotelu i zapytał, czego się napiję.

- Kawy? Z samego rana? To niezdrowe - powiedział z troską, jakby sam nie naduŜywał tego

napoju. Następnie spojrzał na mnie przenikliwym wzrokiem.

„Oho, zaraz się zacznie” - pomyślałem.
- Wyglądasz na zmęczonego, Pawle. Nie dziwię się. Ta ostatnia sprawa i mnie dała w kość.

Musisz trochę odpocząć.

Postanowiłem wykorzystać okazję i ubiec podchody pana Tomasza, stosując tę samą broń.
- Nie przeczę. Czuję się nieco wypompowany, chyba przez te upały. Gdyby pan dał mi

tydzień urlopu, wyskoczyłbym...

Nie zdąŜyłem dokończyć, bo na biurku zadzwonił telefon. Pan Tomasz zaczął rozmawiać z

kimś w jakiejś administracyjnej sprawie. Gdy skończył, zamyślił się przez chwilę, po czym
przybierając niewinną minę, zapytał:

- O czym to mówiliśmy? Aha, o wakacjach. Słuchaj, Pawle, co powiedziałbyś na odpoczynek

od rozpalonych jak chlebowy piec miejskich murów? Proponuję ci spędzenie paru tygodni wśród
łąk i lasów pięknego Podlasia.

- AleŜ szefie... - jęknąłem - Ja chciałem pojechać na Ŝagle, nad mazurskie jeziora.
- Rozumiem cię, ale ktoś musi zająć się tą knyszyńską zagadką. Chętnie bym to zrobił, ale

wiceminister nie puści mnie teraz na urlop. Wakacje wakacjami, a dyrektorskie obowiązki... - tu
szef znacząco zawiesił głos, czekając aŜ zmięknę. - Panna Barbara pewnie teŜ się ucieszy, Ŝe na
powaŜnie potraktowaliśmy jej wizytę.

Ten ostatni argument najbardziej trafił mi do przekonania.
- No dobrze, poświęcę się dla sprawy i dobra kultury polskiej - dodałem z Ŝartobliwym

patosem. - Ale czym tam pojadę? Autobusem? PrzecieŜ wehikuł czeka na naprawę.

- Pomyślałem i o tym - odrzekł pan Tomasz z przekornym błyskiem w oku. - Weźmiesz

mojego trabanta. Dla dobra sprawy i ja się poświecę. PojeŜdŜę trochę komunikacją miejską.

Pomysł nie był rewelacyjny. Nie dlatego, Ŝe miałem coś przeciwko pojazdowi szefa.

Absolutnie,  daleki  byłem  od  snobistycznych  zapatrywań  rodaków,  według  których  tylko  szybka,
„wypasiona  fura”  moŜe  dostąpić  miana  samochodu.  Ale  pojazd  pana  Tomasza  nie  za  bardzo  się
nadawał  do  wymogów  naszej  działalności,  w  której  szybkość  i  sprawność  przy  poruszaniu  się  w
terenie były elementarnymi warunkami.

- Mało go jeszcze znasz. To naprawdę niezły samochód. Jeszcze się o tym przekonasz -

powiedział szef widząc moją nieco rozczarowaną minę.

- Aha, pamiętaj, Ŝe on jeździ na bezołowiowej.
Sprawa pojazdu nie była dla mnie ostatnim zaskoczeniem w owym dniu.
- Przejdźmy zatem do meritum - ciągnął szef. - Sprawa wygląda tylko z pozoru na łatwą.

Najlepiej będzie, jeŜeli znajdziesz się tam nie wzbudzając powszechnej uwagi. Mam pewien
pomysł. OtóŜ, znam jednego z mieszkających na tamtym terenie regionalistów i za jego

pośrednictwem udało mi się załatwić dla ciebie pracę.

- A co to za praca? - zapytałem zaskoczony.
- Zostaniesz nauczycielem.
- Nauczycielem?! Czego?
- Wychowania fizycznego. Dobrze się składa, bo za parę tygodni kończą się wakacje i, przed

rozpoczęciem nowego roku szkolnego, twoje pojawienie się w tamtejszej szkole będzie wyglądało
całkiem naturalnie.

- Ale ja juŜ byłem w takiej roli. Trenowałem nawet druŜynę piłkarską.
- No właśnie. Masz juŜ więc doświadczenie - ciągnął pan Tomasz niezraŜony moim oporem.
- I kiedy mam zacząć?
- Jak najszybciej. Jutro skończysz nie zamknięte sprawy i przygotujesz się do wyjazdu.

Wyruszysz pojutrze. Nie wiemy, czy wieść o tym znaleziska nie została juŜ rozpowszechniona, a to
mogłoby zaszkodzić sprawie. Trzeba się spieszyć.

„Nauczyciel wf-u. Tego jeszcze nie przerabiałem” - pomyślałem w duchu, wracając tego dnia

do domu. Owszem, prowadziłem juŜ kiedyś młodzieŜową druŜynę piłkarską, ale teraz miałem się
stać, przynajmniej oficjalnie, nauczycielem wychowania fizycznego. A to była zasadnicza róŜnica.
Lubię młodzieŜ, przebywanie z nią odświeŜa człowieka. Ale praca z nią wymaga, po pierwsze,
odpowiednich kwalifikacji, a po drugie, nakłada konkretną odpowiedzialność. „No cóŜ, zobaczymy.
Czego się nie robi dla dobra sprawy” - pomyślałem.

Nazajutrz zabrałem się do „porządków” przedwyjazdowych. Przy układaniu papierów na

biurku,  mój  wzrok  natrafił,  przypadkowo,  na  nagłówek  w  porannej  gazecie,  który  brzmiał:
„Przemytnicy  dzieł  sztuki  za  kratkami”.  Szybko  przeczytałem  treść  artykułu.  Informował  o
udaremnieniu  przez  celników  na  zachodniej  granicy  przemytu  kilku  cennych  antyków  i
zatrzymaniu  dwóch  przemytników,  w  tym  Jerzego  B.,  znanego  warszawskiego  handlarza  dzieł
sztuki.  Autor  artykułu  ubolewał  na  koniec,  Ŝe  z  powodu  uchybień  w  pracy  prokuratury,
przemytnicy  zostali  zwolnieni  z  aresztu.  Znałem  dość  dobrze  światek  warszawskich  handlarzy
antyków i od razu domyśliłem się, kim w rzeczywistości był ten Jerzy B. z artykułu. Nie mogłem
oprzeć  się  pokusie  złoŜenia  „gratulacji”  naszemu  „odwiecznemu”  rywalowi,  Jerzemu  Baturze.
Niebezpiecznemu  przestępcy,  złodziejowi  i  przemytnikowi  dzieł  sztuki,  który  swą  piekielną
inteligencję  odziedziczył  po  ojcu  Waldemarze,  uczestniku  długiego  ciągu  pojedynków  stoczonych
przed laty przez pana Tomasza.

Wybrałem numer na klawiaturze telefonu. Po chwili usłyszałem w słuchawce jego głos.
- Cześć Jerzy. Jak zdrowie? Nie nadszarpnięte przez niedawny pobyt w kryminale? -

zapytałem nieco ironicznie.

- Cześć - odpowiedział chłodnym głosem. - O czym ty mówisz? Nie rozumiem.
- Nie udawaj - jego ton nie zbił mnie z tropu. - Znowu jesteś sławny, przed chwilą

przeczytałem w gazecie o twoich wyczynach. No i o pechu... Chyba słabo przędziesz. Znowu sam
musisz przerzucać towar przez granicę?

- KaŜdy orze jak moŜe - odrzekł sentencjonalnie. - A jak ma się kontakty w pewnych kręgach,

to nawet prokurator człowiekowi niestraszny. Jutro wyjeŜdŜam.

- A gdzie wiatry niosą?
- Do Włoch - odparł po chwili wahania.
- Urlop?
- Powiedzmy - jego wymijający ton wskazał mi, Ŝe za duŜo chciałbym wiedzieć. - A ty nie

zasłuŜyłeś u szefa na wakacje?

- Owszem. Jadę jutro na Podlasie.
- Tam nie ma gdzie pływać - udał zmartwienie, znając moją ulubioną formę relaksu. - Pewnie

jedziesz tam szukać nowych skarbów...

- A skąd - Ŝachnąłem się.
- No, to miłego wypoczynku w Puszczy Knyszyńskiej - Batura pozdrowił mnie, kończąc

rozmowę.

„W Puszczy Knyszyńskiej? O czym on gada? PrzecieŜ nie moŜe wiedzieć o naszych planach”

- zastanawiałem się odkładając słuchawkę.

Powróciłem do przerwanych zajęć. Kilkanaście minut później na moim biurku zadźwięczał

telefon.

- Cześć, stary - w słuchawce zabrzmiał głos Leszka, kumpla z paczki wodniaków, z którymi

eglowałem co roku po Mazurach. - Czekamy na ciebie w Iławie. Dzwonię juŜ z jachtu. Brachu,

właśnie wieje bombowa czwórka! śyć nie umierać! Kiedy przyjeŜdŜasz?

- Cześć - odpowiedziałem markotnie. - Niestety, nie mogę. Trafił mi się nagły wyjazd

słuŜbowy.

- A gdzie cię złe wiatry niosą? - nie krył rozczarowania.
- Do Puszczy Knyszyńskiej.
- O rany. Wyschniesz tam na wiór - odrzekł ze współczuciem.
Stary wodniak nie mógł sobie wyobrazić spędzenia tak gorącego lata bez pływania na łajbie.

Ja teŜ, ale co miałem zrobić. Na pocieszenie pozostawało mi jedynie to, Ŝe juŜ niedługo znowu
zobaczę bursztynowe oczy pewnej młodej panny magister.

Dzień później mknąłem prostą, białostocką trasą, na spotkanie nowej przygody. To Ŝe

spotkam ją u celu podróŜy było niemal pewnym. Podzielałem pogląd pana Tomasza, Ŝe sprawa
zapowiadała się nader ciekawie.

Dla uniknięcia południowej spiekoty wyruszyłem z Warszawy wczesnym rankiem. Słowo

„mknąłem”  raczej  nie  odpowiadało  w  stu  procentach  rzeczywistości.  Błękitny  trabancik  szefa  nie
pozwalał  bowiem  na  szybką  jazdę.  Ale  nie  przejmowałem  się  tym,  bądź  co  bądź  jechałem  na
słuŜbowy  „urlop”,  więc  nie  musiałem  się  nigdzie  spieszyć.  Nie  chciałem  teŜ  „zajeździć”  szefowi
samochodu.

Trabant, jak wiecie, to model juŜ bardzo leciwy. Rzec moŜna relikt automobilizmu, obecnie

jego  widok  na  ulicy  naleŜy  do  rzadkości.  NaleŜało  więc  podchodzić  do  tego  staruszka  z
szacunkiem, aŜeby nie nadweręŜyć jego spracowanego silnika. Jechałem więc siedemdziesiątką, co
pozwalało  podziwiać  rozpościerające  się  przede  mną  widoki,  a  proste  jak  strzał z  karabinu  pasmo
białostockiej szosy znikało równomiernie pod kołami. Rzeczą, która zdziwiła mnie juŜ od pierwszej
chwili, był brak charakterystycznego „pyrkotania” silnika, jakie wydawał z siebie kaŜdy szanujący
się  trabant.  Ten  silnik  pracował  cicho  i  równomiernie.  Powód  tego  braku  miał  się  niebawem
wyjaśnić. Zobaczywszy, Ŝe na desce zapalił się sygnalizator poziomu paliwa, zajechałem na stację
benzynową.

Ruch na szosie był dość spory. Wiadomo, wakacje. ToteŜ w kolejce do dystrybutorów stało

kilka eleganckich, błyszczących aut. Pracownik stacji zobaczywszy mojego trabanta wyskoczył mi
naprzeciw, starając się swym ciałem zatarasować mi drogę do dystrybutora.

- Panie! Gdzie pan jedziesz?! - zawołał, robiąc przy tym zaskoczoną minę, jakby zobaczył

latający spodek UFO. - Nie wie pan, Ŝe niebieską juŜ dawno przestali produkować?

- Poproszę bezołowiowej, do pełna - poleciłem nie zwracając uwagi ani na głupie zachowanie

faceta, ani na ironiczne docinki paru kierowców czekających na swoją kolej.

Wyjechałem z powrotem na szosę. Otworzyłem na ościeŜ boczną owiewkę i rozkoszowałem

się podmuchem powietrza, które wpadało do wnętrza pojazdu. W miarę upływu czasu upał narastał
niemiłosiernie. Była dopiero dziesiąta, a termometr umieszczony na desce rozdzielczej wskazywał
juŜ  trzydzieści  stopni  Celsjusza.  Widząc  brunatne  wody  Bugu  przepływającego  pod  mostem  w
Wyszkowie pomyślałem, Ŝe dobrze by było nieco się gdzieś ochłodzić. Szerokie rozlewisko rzeki,
piaszczyste  łachy,  łagodne  brzegi  okolone  zielonymi  pasmami  wikliny,  a  zwłaszcza  przyjemna,
mała  plaŜa  miejska  zapraszały  do  kąpieli.  Ale  przed  sobą  miałem  jeszcze  ponad  sto  pięćdziesiąt
kilometrów jazdy i nie czas było zajmować się takimi sprawami.

Za Wyszkowem, po obu stronach szosy, rozpościerały się zielone lasy Puszczy Białej.

Wysokopienne  sosny,  przemieszane  z  drzewami  liściastymi,  tworzyły  długi  ciąg  drzew,  rzucający
przyjemny  cień  na  pasmo  szosy.  Przez  otwarte  okno  wpadała  do  wnętrza  wozu  woń  rozgrzanej
słońcem  sosnowej  Ŝywicy.  Na  leśnym  parkingu  zrobiłem  sobie  krótką  przerwę  na  śniadanie,  w
trakcie którego mogłem podziwiać rozświetloną ostrym słońcem leśną przyrodę.

Niecałą godzinę później, po ominięciu wygodną, nowo zbudowaną obwodnicą Ostrowi

Mazowieckiej, dotarłem do Zambrowa. To niebrzydkie, zadbane, choć niewielkie miasto, z ładnym
rynkiem, na którym stoi pomnik poświęcony powstańcom styczniowym. PrzejeŜdŜając przez rynek
natrafiłem wzrokiem na reklamę miejskiego basenu.

„Tego mi właśnie potrzeba” - pomyślałem ocierając pot z czoła.
Okazało się. Ŝe ów obiekt to nowoczesny kompleks niedawno zbudowany przy zespole

miejscowych szkół. W przestronnym, przeszklonym budynku pod dachem znajdował się duŜy
basen o prawie olimpijskich wymiarach. Mogłem więc przez pół godziny rozkoszować się mokrym
chłodem. Dobrze mi to zrobiło. Dalsza jazda nie była juŜ taką mordęgą.

Za Zambrowem teren zaczął robić się coraz bardziej pagórkowaty. Po obu stronach szosy

widać było pola, na których złociło się dojrzałe zboŜe, Ŝółciły się kolby pastewnej kukurydzy i
przygaszoną przez skwar barwą zieleniały rozległe pastwiska. Tych było najwięcej, tereny te
bowiem to prawdziwe mleczarskie zagłębie północno-wschodniego Mazowsza.

W początkach istnienia państwa polskiego obszar dzisiejszego województwa podlaskiego był

typową  krainą  pogranicza,  na  terenie  której  przenikały  i  ścierały  się  wpływy  polskie,  ruskie,
jaćwieskie  i  krzyŜackie,  a  później  takŜe  litewskie.  Graniczne  połoŜenie  powodowało,  Ŝe  ziemie  te
były  terenem  nieustannych  walk.  Od  połowy  XIII  wieku  trwał  proces  opanowywania  obszaru
dzisiejszego  Podlasia  przez  Wielkie  Księstwo  Litewskie  i  dopiero  w  XV  wieku  została  ustalona
granica  między  Litwą  i  Mazowszem.  W  1517  roku  utworzono  województwo  podlaskie.  Dzięki
stabilizacji  politycznej  i  gospodarczej  państwa  polsko-litewskiego  w  XIV,  a  zwłaszcza  w  XV
wieku,  wzrosło  na  tych  terenach  tempo  osadnictwa.  W  XVI  wieku  nastąpiła  dalsza  niezwykle
intensywna  kolonizacja  puszcz  litewskich,  powstało  wiele  nowych  miast.  W  1569  roku
województwo podlaskie zostało włączone do Korony. W końcu XVI wieku coraz wyraźniej dały się
zauwaŜyć  oznaki  zastoju  gospodarczego,  a  pół  wieku  później  nastąpiła  katastrofa  społeczna  i
gospodarcza.  Powodem  najistotniejszym  były  wojny  z  połowy  XVII  wieku,  które  wyludniły
wówczas znaczne obszary województwa. W końcu XVII i w XVIII wieku powstało wiele nowych
miast,  które  były  zakładane  przez  właścicieli  znacznych  fortun  magnackich  i  klasztory.  Brak
mocnych podstaw gospodarczych w większości z nich z góry przekreślał dalszy rozwój. Jednym z
nielicznych wyjątków był Białystok, obecna stolica województwa podlaskiego. W ostatnich latach I
Rzeczypospolitej nastąpił powolny rozwój całego Podlasia. Po III rozbiorze Polski w 1795 niemal
cały obszar obecnego województwa znalazł się w zaborze pruskim. W 1807 roku część tych ziem

weszła w skład Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego. Po wybuchu powstania
listopadowego, mimo duŜego nasycenia tych obszarów oddziałami carskimi, działania partyzanckie
były  prowadzone  w  Puszczy  Białowieskiej,  w  Puszczy  Augustowskiej  i  na  Kurpiach.  Utworzenie
przez Rosję granicy celnej między Królestwem Polskim a Cesarstwem w latach trzydziestych XIX
wieku, stało się dla tych terenów bodźcem dla rozwoju gospodarczego. Aby uniknąć wysokich ceł,
część  przemysłowców  przeniosła  swoje  zakłady  z  Królestwa  na  teren  obwodu  białostockiego.
Rozpoczął  się  proces  uprzemysłowienia,  który  z  czasem  doprowadził  do  rozwoju  przemysłu
włókienniczego w miejscowościach wokół Białegostoku. Burzliwy przebieg miało na tych terenach
powstanie  styczniowe.  Działania  powstańcze  koncentrowały  się  w  oparciu  o  kompleksy  leśne:
Czerwonego  Boru,  Puszczy  Augustowskiej,  Puszczy  Białowieskiej  i  w  lasach  nad  rzekami  Ełk  i
Biebrzą. Pierwsza wojna światowa spowodowała ogromne zniszczenia i upadek wielu miast.

Po odzyskaniu niepodległości, w sierpniu 1919 roku, zostało utworzone województwo

białostockie. Okres II Rzeczypospolitej był czasem stopniowej odbudowy i rozwoju gospodarczego
województwa.  Po  klęsce  we  wrześniu  1939  roku,  tereny  te  początkowo  zajęli  Niemcy,  ale  pakt
Ribbentrop-Mołotow włączył obszar województwa prawie w całości do ZSRR. Po wybuchu wojny
radziecko-niemieckiej tereny te ponownie zostały zajęte przez armię niemiecką. JuŜ w pierwszych
dniach  okupacji  powstały  organizacje  konspiracyjne.  Spośród  nich  najwaŜniejszą  rolę  odgrywała
Armia Krajowa. Podlasie zostało wyzwolone w lipcu i sierpniu 1944 roku. Jedynie tereny na północ
od  Narwi  Niemcy  utrzymali  do  ofensywy  styczniowej  1945  roku.  Obecny  kształt  województwa
podlaskiego  powstał  1  stycznia  1999  roku,  w  wyniku  połączenia  dawnego  województwa
białostockiego oraz części województw łomŜyńskiego i suwalskiego.

Prosta, białostocka szosa zawiodła mnie aŜ do Starego JeŜewa, w którym moja trasa odbijała

w lewo. Przed samym zakrętem, po lewej stronie drogi, na niewielkim wzniesieniu, zauwaŜyłem
ruiny dziewiętnastowiecznego browaru z dość wysokim, ceglanym kominem.

Z przedwyjazdowych lektur wiedziałem, Ŝe z JeŜewem jest związana postać Zygmunta

Glogera,  autora  „Encyklopedii  Staropolskiej”,  wybitnego  dziewiętnastowiecznego  „staroŜytnika”,
czyli  miłośnika  pamiątek  historii  ojczystej.  Na  cmentarzu  parafialnym  w  Tykocinie  znajduje  się
neogotycki  grobowiec  rodziny  Glogerów,  gdzie  pochowani  są  jego  rodzice.  Gloger  mieszkał  w
JeŜewie  juŜ  od  dzieciństwa.  Jego  ojciec,  Jan,  nabył  ten  majątek  wraz  z  osiemnastowiecznym
dworem.  Młodość  spędzona  w  patriotycznej  atmosferze,  spotkania  z  przyjaciółmi  rodziny,  wśród
których  były  tak  wybitne  postaci,  jak  Józef  Ignacy  Kraszewski  i  Narcyza  śmichowska,  miały
niewątpliwie  duŜy  wpływ  na  przyszłego  wielkiego  kolekcjonera.  Jego  Ŝyciowe  motto:  „Cudze
rzeczy dobrze wiedzieć jest - swoje obowiązek” dobrze oddaje cel jego Ŝycia. Podczas rozlicznych
podróŜy sporządzał opisy i dokumentacje róŜnych form i przejawów polskiej kultury materialnej i
duchowej. JeŜewski dwór stał się z biegiem lat skarbnicą narodowych pamiątek. Etnografia, historia
i  archeologia,  krajoznawstwo  i  rolnictwo  były  dziedzinami  jego  zainteresowań.  Jego  dzieła  są  do
dziś  źródłami,  z  których  czerpiemy  informacje  o  dawnej  kulturze  staropolskiej.  Z  zespołu
dworskiego pozostały ruiny lamusa, w którym Gloger przechowywał swe zbiory i wspomniane juŜ
ruiny browaru dworskiego z XIX wieku. W tykocińskim muzeum jest stała ekspozycja poświęcona
sławnemu Podlasiakowi.

Skręciłem w szosę, będącą niegdyś starym traktem wiodącym z Litwy do Korony.

Wychodząc z Grodna wiodła przez Tykocin, Wiznę i ŁomŜę do Warszawy. Kilkanaście kilometrów
dalej, zjeŜdŜając z łagodnej pochyłości wzgórza ujrzałem przed sobą panoramę Tykocina leŜącego
nad malowniczo meandrującą Narwią. To wyjątkowo urokliwe, pełne zabytków miasteczko, ze
wszech miar warte zwiedzenia. Ale z uwagi na porę dnia i grający mi głodowego marsza Ŝołądek,

zdecydowałem,  Ŝe  podziwianie  tykocińskich  zabytków  odłoŜę  na  później.  Do  podjęcia  takiej
decyzji  skłoniła  mnie  ponadto  stojąca  na  rynku,  atrakcyjna  reklama  restauracji  znajdującej  się  w
tykocińskim  zamku.  Skręciłem  zatem  na  kratownicowy  most  wiodący  na  drugi  brzeg  Narwi.  Po
paru zakrętach, po lewej stronie szosy zobaczyłem majestatyczną bryłę ceglanej warowni.

Ten powszechnie znany z przekazów historycznych obiekt, który w XVI i XVII wieku

mieścił skarbiec monarszy i arsenał Rzeczypospolitej, jeszcze kilka lat temu był jedynie tak zwaną
„trwałą  ruiną”,  a  dokładniej  mówiąc,  obrysem  wystających  z  ziemi  zamkowych  fundamentów.
Obecnie  prawie  połowa  jego  bryły  była  zrekonstruowana.  Świadczyła  o  wyjątkowych  rozmiarach
całości  obiektu,  zamek  ten  był  bowiem  jedną  z  największych  twierdz  w  nizinnej  części
Rzeczypospolitej. Rekonstrukcja zamku była owocem samozaparcia i cięŜkiej pracy białostockiego
biznesmena  Jacka  Nazarki,  który  za  własne  środki  i  kredyty  bankowe  wskrzesił  od  podstaw  ten
historyczny obiekt.

Zajechałem na parking połoŜony przy głównym wejściu. Okazało się, Ŝe w odbudowanej

części zamku mieścił się elegancki hotel, restauracja i małe muzeum regionalne. Wizytę w tym
ostatnim odłoŜyłem na czas planowanego przyjazdu do Tykocina. Tymczasem postanowiłem
przekonać się, czy owa reklama kuchni regionalnej, prowadzonej w zamkowej restauracji, nie była
przesadzona.

Autorzy reklamy nie przesadzali. Restauracja mieściła się na parterze, w dwóch duŜych

salach, umeblowanych imitacjami renesansowych mebli. Uprzejmy kelner zarekomendował mi parę
regionalnych  potraw.  Były  naprawdę  smaczne,  szczególnie  podlaska  ziemniaczana  babka,  swoisty
rodzaj  zapiekanki.  Wbrew  mym  obawom,  okazało  się,  Ŝe  ceny  potraw  nie  były  wysokie.  Po
wypiciu,  na  deser,  mocnej  kawy  udałem  się  na  parking.  Wychodząc  z  restauracji,  usłyszałem
przytłumiony huk. Zobaczyłem, jak elegancki, terenowy mercedes wali zderzakiem w tylne nadkole
mojego biednego trabancika.

- O mamma mia!! - rozległ się krzyk młodej kobiety, która wyszła zza kierownicy terenowca.

Załamując ręce w nieco teatralnym geście, ze zgrozą na twarzy, zaczęła wypowiadać potok słów po
włosku, który znam dość dobrze, ale nie przyznałem się do tego.

Podszedłszy do mego pojazdu, stwierdziłem, Ŝe nadkole pękło i zablokowało koło.
- Czy to pański samochód? - kobieta zwróciła się do mnie po angielsku.
- Tak, proszę pani - odparłem robiąc smutną minę.
- Jaka ze mnie fajtłapa! Naprawdę nie wiem, jak to się stało - zaczęła się kajać.
Spojrzałem uwaŜniej na moją rozmówczynię. Miała dwadzieścia kilka lat. Wysoka, szczupła,

elegancko ubrana brunetka o śniadej, południowej cerze, mogła spodobać się kaŜdemu męŜczyźnie.
Robiła przy tym tak szczerze zmartwioną minę, gestykulując Ŝywiołowo, Ŝe nie miałem sumienia
złościć się na nią.

- Proszę się nie przejmować. Ta karoseria zrobiona jest z tworzywa sztucznego. Uszkodzenie

nie jest duŜe i sam je naprawię - postanowiłem zachować się po dŜentelmeńsku. W końcu miałem
przed sobą cudzoziemkę.

- Alei nie ma mowy. Muszę pokryć koszty holowania t naprawy. Zaraz wypiszę panu czek.
- Naprawdę nie ma takiej potrzeby.
- To moŜe przynajmniej podwiozę pana do najbliŜszego warsztatu.
- Jadę do Knyszyna, a to niedaleko stąd. Naprawdę, proszę się nie przejmować, wszystko jest

w porządku.

- A ja nawet się nie przedstawiłam. Nazywam się Barbarella Conti. Oto moja wizytówka.
- Miło mi, Paweł Daniec - przedstawiłem się całując szarmancko jej smukła, wypielęgnowaną

ROZDZIAŁ TRZECI

ZAMEK-NIEZAMEK • HISTORIA KNYSZYNA • REGIONALISTA • KNYSZYN

ZYGMUNTA AUGUSTA • SZKOŁA • TAJEMNICZY PODGLĄDACZ

Do celu mojej podróŜy pozostawało jeszcze kilkanaście kilometrów. Nieco kręta droga

wiodła wśród pól uprawnych i niewielkich sosnowych lasów. W powietrzu unosił się zapach
rozgrzanej Ŝywicy, połączony z mniej przyjemną wonią kurzu, unoszącego się spod kół samochodu.
Na rozległych, nieco poŜółkłych łąkach pasły się stada krów, które, wymęczone upałem, pokładały
się na ziemi.

Dochodziła czternasta. Za pół godziny miałem spotkać się z dyrektorem knyszyńskiej szkoły,

moim „nowym” przełoŜonym. ZbliŜałem się do celu podróŜy. Najpierw za ostrym zakrętem droga
przecięła linię kolejową Białystok - Suwałki. Za nasypem torów, w perspektywie drogi, zobaczyłem
rozległe pola uprawne, za którymi widniały jakieś zabudowania. Po prawej, za cienką linią drzew,
rozpościerał się piękny widok na obszerne stawy rybne, a za nimi widać było szeroką połać pół
ciągnących się aŜ do widniejących na horyzoncie lasów. Kilkaset metrów dalej zobaczyłem tablicę
z frapującą nazwą miejscowości: „Knyszyn-Zamek”.

„Zamek w Knyszynie?” - pomyślałem ze zdziwieniem. „Nigdy o nim nie słyszałem”. A moja

wiedza  na  temat  polskich  zamków  była,  przynajmniej  tak  mniemałem,  całkiem  bogata.  Ale  nie
zobaczyłem  tam  Ŝadnego  zamku,  jedynie  dość  rozległy  obszar  zabudowań  jakiegoś  duŜego
gospodarstwa  rolnego.  Droga  przede  mną  zaczęła  biec  zboczem  łagodnego  wzgórza.  Z  przodu
rozpostarła się przede mną szeroka panorama Knyszyna.

Pierwsze ślady osadnictwa na ziemi knyszyńskiej pochodzą z okresu holocenu, a więc sprzed

10000 lat. Największy rozwój osadnictwa w czasach prehistorycznych nastąpił około 3000 lat temu.

wiadczy o tym odkryta w ostatnich latach neolityczna kopalnia krzemienia w Nowinach

Kasjerskich,  leŜących  niedaleko  Knyszyna.  W  okresie  średniowiecza  ziemie  te  stanowiły
pogranicze  wpływów  osadnictwa  mazowieckiego,  litewskiego  i  ruskiego.  Około  1500  roku  tereny
te  zostały  nadane  przez  Jana  Olbrachta  kniaziowi  Michałowi  Glińskiemu.  W  1509  roku  Zygmunt
Stary  przekazał  je  Mikołajowi  Radziwiłłowi,  biskupowi  Ŝmudzkiemu.  TenŜe  w  1520  roku
ufundował  w  Knyszynie  pierwszy  kościół,  a  na  początku  XVI  wieku  wybudował  tu  swój  dwór.
Radziwiłłowie  samowolnie  poszerzali  swe  włości.  UŜytkowali  je  bezprawnie,  toteŜ  w  obliczu
otwartego  konfliktu  z  królową  Boną,  w  obawie  przed  konsekwencjami,  ich  właściciel,  biskup

mudzki Mikołaj Radziwiłł, zapisał w 1528 roku Knyszyn i okolice młodemu Zygmuntowi

Augustowi.  Wówczas  zapoczątkowano  tu  budowę  obszernego,  drewnianego  dworu,  otoczonego
folwarkami,  stawami  rybnymi  i  rozległym  zwierzyńcem,  w  którym  młody  królewicz  chętnie
polował. Gdy w 1548 roku został, po śmierci ojca, królem, zamek w Tykocinie i dwór w Knyszynie
stały się jego ulubionymi rezydencjami. Sprawowanie władzy królewskiej wymagało nieustannego
przemieszczania  się  między  Wilnem  i  Warszawą.  Knyszyn,  połoŜony  między  tymi  dwoma
ośrodkami  władzy,  był  miejscem  ku  temu  bardzo  wygodnym.  Atutem  było  równieŜ  jego  ustronne
połoŜenie. Tu ostatni Jagiellon odpoczywał w trakcie swoich podróŜy, chronił się przed częstymi w
tamtych  wiekach  zarazami  i  spotykał  się  ze  swymi  faworytami,  ciągle  mając  nadzieję,  po
bezdzietnych trzech małŜeństwach, na spłodzenie syna, który przedłuŜyłby jagielloński ród.

W tych czasach z okolicznych ziem zostało utworzone starostwo i leśnictwo knyszyńskie.

Ośrodek miejski, załoŜony przez królową Bonę na północ od wspomnianego tu dworu, w 1568 roku
otrzymał prawa miejskie. Złotym wiekiem dla Knyszyna był okres panowania Zygmunta Augusta.

Wybudowano  wtedy  ratusz,  łaźnie,  budynek  wagi,  wybrukowano  ulice.  Rozwijały  się  tu  handel  i
rzemiosło.  Knyszyn  stał  się  jednym  z  centrów  reformacji,  była  w  nim  drukarnia  kalwińska.  Król
zmarł  tu  7  lipca  1572  roku.  W  1574  roku  król  Henryk  Walezy  nadał  starostwo  i  leśnictwo
knyszyńskie  Janowi  Zamojskiemu.  W  połowie  XVII  wieku,  miasto  zostało  zniszczone  przez
Szwedów. Po III rozbiorze Polski Knyszyn wszedł w skład Prus, a po traktacie w TylŜy znalazł się
w Cesarstwie Rosyjskim. Wówczas napłynęło tu wielu śydów, którzy rozwinęli handel i przemysł
włókienniczy.  Mieszkańcy  ziemi  knyszyńskiej  brali  udział  we  wszystkich  powstaniach
narodowych,  manifestując  swój  patriotyzm.  W  czasie  pierwszej  wojny  światowej  miasto  zostało
bardzo  zniszczone.  Po  odzyskaniu  niepodległości  w  1918  roku  Knyszyn  znalazł  się  w
województwie  białostockim.  W  latach  1939-1941  był  okupowany  przez  wojska  sowieckie.
Zniszczone  zostały  wówczas  zabudowania  folwarku  Knyszyn.  W  latach  1941-1942  istniało  tutaj
getto, a w 1941-1944 obóz pracy przymusowej. Mieszkańcy ziemi knyszyńskiej walczyli na wielu
frontach drugiej wojny światowej.

Po minięciu przecznicy, którą tworzyła szosa wiodąca z Białegostoku na Mazury,

przejechałem główną ulicą miasteczka. Po obu jej stronach stały parterowe domy, jakiś większy
sklep spoŜywczy i stacja benzynowa. Dotarłem do rynku. Na jego obszarze, po lewej znajdował się
niewielki park. Zatrzymałem się przy kiosku „Ruchu”, Ŝeby zapytać o drogę.

- Jak dojechać do szkoły? Musi pan skręcić w prawo, w Białostocką. Po około stu metrach, po

prawej stronie, zobaczy pan duŜy budynek. To tam - poinformował mnie kioskarz.

- Znajomy powiedział mi, Ŝe w waszym mieście są prowadzone badania archeologiczne. W

którym miejscu?

- Badania archeologiczne? Aaa... mówi pan o tych naukowcach, co to kopią dziury w ziemi i

czegoś tam szukają - domyślił się po chwili, o czym mówię. - TeŜ na Białostockiej, tylko po drugiej
stronie. Jak pan minie szkołę, to znajdzie ich pan na trzeciej posesji.

Skręciłem we wskazaną ulicę. Tu teŜ po obu stronach stały parterowe, czasem piętrowe

domy,  niektóre  jeszcze  drewniane,  pamiętające  przedwojenne  czasy.  Do  knyszyńskiego  zespołu
szkół,  mojego  „nowego  miejsca  pracy”,  droga  rzeczywiście  była  prosta.  W  duŜym  budynku
mieściła  się  zarówno  szkoła  podstawowa,  gimnazjum,  jak  i  liceum.  Wejście  główne  było
zamknięte,  w  końcu  trwały  jeszcze  wakacje.  Nacisnąłem  przycisk  dzwonka.  Po  paru  minutach
pojawił się dozorca.

- Dzień dobry, ja do dyrektora szkoły - podałem swoje nazwisko.
- Dyrektora nie ma - odparł urzędowym tonem.
- A gdzie go znajdę? Jestem z nim umówiony.
- Jest w urzędzie miasta. Jak panu się spieszy, to pan tam idzie.
Zostawiłem samochód przed budynkiem szkoły. Urząd znajdował się bliziutko, bo na rynku.

Przy  jego  wschodniej  pierzei  stał  duŜy  budynek,  w  którym,  według  tablicy  informacyjnej,
znajdował się urząd miasta i gminy, miejski ośrodek kultury i biblioteka publiczna. Na pierwszym
piętrze  znalazłem  sekretariat  urzędu.  Powiedziano  mi,  Ŝe  dyrektor  szkoły  jest  na  spotkaniu  u
burmistrza.  Miało  się  ono  niedługo  skończyć,  więc  postanowiłem,  Ŝe  poczekam  na  niego  na
korytarzu. Usiadłem obok starszego, moŜe pięćdziesięcioletniego męŜczyzny, który chyba równieŜ
czekał  na  koniec  tego  zebrania.  Mój  sąsiad  wyglądem  i  zachowaniem  sprawiał  wraŜenie  osoby
towarzyskiej. JuŜ po paru minutach odezwał się do mnie.

- Pan pewnie turysta? Jak się panu podoba nasza okolica?
- Piękne tereny. Dopiero co przyjechałem, a juŜ mi się tu u was podoba. Ale nie jestem

turystą. Przyjechałem tu do pracy. Będę nauczycielem w waszej szkole.

- A czego będzie pan nauczał, jeŜeli moŜna zapytać?
- Wychowania fizycznego.
- To wspaniale. W zdrowym ciele zdrowy duch! Pan pozwoli, Ŝe się przedstawię - uścisnął

mocno  moją  prawicę,  podając  swoje  nazwisko.  -  Jestem  kierownikiem  pobliskiego  gospodarstwa
rolnego. A pozasłuŜbowo jednym z okolicznych regionalistów. Bo musi pan wiedzieć, Ŝe mamy w
Knyszynie Towarzystwo Regionalne imienia Króla Zygmunta Augusta. Jestem jego członkiem. W
ogóle prowadzimy pręŜną działalność w ośrodku kultury, który mieści się w tym budynku. Ostatnio
w  Knyszynie-Zamku,  w  ośrodku  rolnym,  w  którym  pracuję,  zorganizowaliśmy  wystawę  starych
zdjęć  i  ilustracji,  prezentujących  dawne  widoki  naszego  miasta  i  okolic.  Proszę  nas  odwiedzić,
zapraszam serdecznie.

Mój rozmówca okazał się przyjaznym i komunikatywnym człowiekiem. Zebranie trwało

nadal, więc nie obyło się bez wykładu o historii miasta.

- Musi pan wiedzieć, Ŝe mieszkańcy Knyszyna, mówiąc o swoim mieście, chętnie uŜywają

przymiotnika „królewski”. Historia potwierdza słuszność takiego określenia. Król Zygmunt II
August, syn Zygmunta Starego i Bony, nie tylko wielokrotnie przebywał w Knyszynie, ale miał tu
teŜ swój dwór królewski. Otrzymał te ziemie w roku 1528. Młody król odwiedził Knyszyn po raz
pierwszy dopiero w 1543 roku. Po kilku pobytach przejazdem, upodobał sobie tutejsze włości.

Nie bez znaczenia była Puszcza Knyszyńska, pełna grubego zwierza, w której król mógł

bezgranicznie  oddawać  się  ulubionemu  zajęciu,  którym  były  polowania.  Urządzano  je  często  w
połoŜonym  niedaleko  od  kompleksu  dworskiego  Zwierzyńcu.  TenŜe,  z  domem  myśliwskim,
znajdował się w miejscu, gdzie dziś rośnie las zwany Gajem oraz rozciąga się przylegające do niego
od  południa  uroczysko  Popielewo.  Trzymano  tam  w  ogrodzeniu  sarny,  łosie,  jelenie  i  inne
zwierzęta,  których  pilnowali  tak  zwani  osocznicy.  Na  polowania  król  zapraszał  często  gości.
Wierzchowców dla myśliwych dostarczała królewska stadnina, jedna z największych w Europie.

Zygmunt August przebywał w Knyszynie wielokrotnie. Historycy wyliczyli, Ŝe podczas

swego panowania był tu dziewiętnaście razy, łącznie przez 549 dni. Stopniowo z niewielkiej osady
Knyszyn, w ciągu kilkudziesięciu lat, przeobraził się w ulubioną rezydencję króla. ZjeŜdŜała tu cała
królewska  świta.  Król  rządził  stąd  Rzecząpospolitą  Obojga  Narodów,  przyjmował  tu  posłów  i
wydawał  ustawy.  W  1566  roku  była  nawet  rozwaŜana  ewentualność  zwołania  tu  sejmu.  W
miejscowym dworze król wydał wiele waŜnych dokumentów, między innymi 27 lutego 1568 roku
„Ustawę  leśną”,  stanowiącą  pierwowzór  współczesnych  przepisów  o  ochronie  lasów.  A  24  marca
tego  samego  roku  kolejną  ustawą  powołał  Komisję  Morską  w  Gdańsku,  czyli  pierwowzór
ministerstwa gospodarki morskiej.

Knyszyn stał się nawet jednym z miejsc akcji powieści Kraszewskiego „Zygmuntowskie

czasy”. Po śmierci Zygmunta Augusta jego serce zostało umieszczone w sarkofagu, który
ustawiono w starym kościele parafialnym, na rynku.

Z zainteresowaniem słuchałem tych informacji. Mogły mi się przydać w moich

poszukiwaniach. Ale w tym momencie drzwi sekretariatu burmistrza otworzyły się i wyszedł z nich
męŜczyzna w średnim wieku.

- Pan Daniec? - zapytał podchodząc. - Bardzo przepraszam, ale mieliśmy właśnie waŜne

spotkanie budŜetowe. Umawiając się z panem, zakładałem, Ŝe skończy się wcześniej.

PoŜegnałem się z moim miłym rozmówcą i poszliśmy z dyrektorem do szkoły. Wychodząc z

budynku, wskazał na pomnik stojący po prawej stronie.

- Czy przywitał się pan juŜ z najwaŜniejszym mieszkańcem naszego grodu? - zapytał z

uśmiechem.

Podeszliśmy do spiŜowej postaci stojącej na niewysokim postumencie. Nieco przygarbiony, z

wyrazem lekkiego, melancholijnego smutku na twarzy, spoglądał na nas król Zygmunt August,
otulony długim, sięgającym ziemi, monarszym płaszczem.

- Widzę, Ŝe jesteście do niego bardzo przywiązani - zauwaŜyłem.
- Tak, bo gdyby nie on, nasz Knyszyn byłby jedynie nikomu nieznanym, prowincjonalnym

miasteczkiem.

Po paru minutach dotarliśmy do budynku szkoły. Woźny, widząc swego pryncypała, otworzył

nam drzwi wejściowe.

- Nasza szkoła nosi imię profesora Czesława Kudzinowskiego, znanego filologa lituanisty,

wybitnego znawcy języków bałtyjskich. W jej skład wchodzi podstawówka, gimnazjum i liceum.
Będzie pan prowadził zajęcia z młodzieŜą gimnazjalną - to ostatnie zdanie dyrektor powiedział z
lekkim uśmiechem, z czego domyśliłem się, Ŝe zna rzeczywisty powód mojego przyjazdu. - Zaraz
pokaŜę panu naszą salę gimnastyczną i szkolne boisko.

Po pokazaniu mi szkoły, dyrektor zaprowadził mnie na moją stancję. Miałem mieszkać na

Białostockiej, w wynajętym pokoju, w domu znajdującym się na posesji połoŜonej sto kilkadziesiąt
metrów od szkoły. Pokój był niewielki, ale przytulny. Poza tym był to rejon stanowiący główny
obszar mego zainteresowania. Dosłownie kilkadziesiąt metrów stamtąd, po drugiej stronie ulicy,
znajdowała się posesja, na której odkryto ową tajemniczą studnię.

- Przygotowania do nowego roku szkolnego zaczynamy za cztery dni. Ma pan więc trochę

czasu dla siebie - dyrektor poinformował mnie na odchodnym.

Miła gospodyni wskazała mi miejsce na podwórku, gdzie mogłem zaparkować mój pojazd.

Byłem  z  tego  zadowolony,  poniewaŜ  chciałem  jak  najdłuŜej  pozostawać  niezauwaŜonym.
Przeniosłem  z  samochodu  bagaŜe  i  rozpakowałem  swoje  rzeczy.  Zapadał  wieczór.  Okno  mojego
pokoju wychodziło na ulicę. Za niewysokimi krzakami bzu, rosnącymi w przydomowym ogródku,
widać  było  rząd  parterowych  domów  stojących  po  drugiej  stronie  ulicy.  Na  zachodzie  nieco
zaczerwienione  słońce,  kładąc  na  ogródkowych  rabatach  długie  cienie,  skłaniało  się  ku
horyzontowi.  Gospodyni  poprosiła  mnie  na  kolację.  Po  posiłku  połoŜyłem  się  na  łóŜku  i  przez
godzinę zagłębiałem się w lekturze przywiezionych ze sobą przewodników turystycznych.

Nieco zmęczony podróŜą zapadłem w głęboki sen. Niestety, nie był spokojny. Śniło mi się

bowiem,  Ŝe  stoję  w  jakimś  starym  zapuszczonym,  porośniętym  chaszczami  ogrodzie,  przy
cembrowinie  starej  studni.  Nachylam  się  do  jej  wnętrza  i  widzę  w  głębi  ciemne  lustro  wody.  Po
wodzie  coś  pływa,  zafrapowany  nachylam  się  w  głąb  i  w  tym  momencie  czuję,  jak  czyjaś  ręka
popycha  mnie  do  środka.  Lecę  w  dół.  Mój  krzyk  odbija  się  echem  od  cembrowiny.  Po  długiej
chwili  wpadam  z  głośnym  pluskiem  do  wody.  Jest  przeraźliwie  zimna.  Zanurzam  się  głęboko.
Próbuję wypłynąć na powierzchnię, ale coś ciągnie mnie w głębinę. Tracę oddech. Rozpaczliwymi
wyrzutami  rąk  i  nóg  w  końcu  wypływam  na  powierzchnię.  Do  mych  uszu  dociera  przeraźliwy,
diabelski  śmiech.  Wysoko  w  górze,  nad  krawędzią  cembrowiny,  widzę  ciemny  zarys  twarzy
skrzywionej szyderczym spazmem. Twarz wydaje mi się znajoma...

Obudziłem się cały zlany potem. Spojrzałem na fosforyzujące wskazówki zegarka. Było po

pierwszej.  W  pokoju  panowała  głęboka  cisza.  Podszedłem  do  okna  i  otworzyłem  je  na  ościeŜ.  W
moje  nozdrza  uderzył  mocny  zapach  kwiatów  rosnących  pod  oknami.  Gdzieś  w  oddali  cykały
równomiernym  rytmem  koniki  polne.  Nad  uśpionym  miasteczkiem  rozpościerało  się
ciemnogranatowe  niebo,  usiane  milionami  srebrnych  gwiazd.  Panował  spokój.  Tylko  gdzieś  w
oddali  słychać  było  szczekanie  podwórzowych  psów.  Oświetlona  rzadko  ustawionymi  latarniami
ulica  tonęła  w  półmroku.  Nagle  usłyszałem  narastający  szum  silnika  samochodowego.  Chwilę

potem zobaczyłem za krzakami ciemną sylwetkę jakiegoś duŜego auta jadącego bardzo powoli, ze
zgaszonymi światłami. Mrok nie pozwalał rozpoznać marki, wielkość i kształt wskazywały jedynie,

e był to jakiś terenowiec. Samochód zatrzymał się po drugiej stronie ulicy, kilkanaście metrów od

naszej bramy. Usłyszałem cichy trzask otwieranych drzwi. Ciemna sylwetka kierowcy pojawiła się
na tle parkanu, w przerwie między krzakami bzu. Jedynym lepiej widocznym elementem był mały
czerwony  punkcik  zapalonego  papierosa.  Odniosłem  wraŜenie,  Ŝe  ten  ktoś  wpatruje  się  w  moje
okno.  Ukryty  za  firanką,  byłem  niewidoczny  z  zewnątrz.  Po  paru  minutach  ciemna  postać  znikła.
Ponownie  cicho  trzasnęły  drzwi  i  samochód,  nadal  z  wyłączonymi  światłami,  powoli  odjechał  w
kierunku rynku. Nie wiedziałem, co myśleć o tej zagadkowej wizycie. Przez pół godziny wierciłem
się na łóŜku, zanim ogarnął mnie głęboki, niespokojny sen.

ROZDZIAŁ CZWARTY

KNYSZYN-ZAMEK • HISTORIA STAROSTWA • DOKTOR JAROSZEK •

WYKOPALISKA • WŁAMANIE • KRÓLEWSKA REZYDENCJA • POSZUKIWANIA •

STUDNIA GIśANKI

Rano obudziłem się o siódmej. Po śniadaniu, przygotowanym przez moją gospodynię,

postanowiłem  wyruszyć  na  rozpoznanie  terenu.  Wizytę  u  archeologów  odłoŜyłem  na  później.
Chciałem  zrobić  to  dyskretnie.  Pamiętając  o  zaproszeniu  złoŜonym  mi  przez  kierownika  ośrodka
rolnego,  zdecydowałem,  Ŝe  wybiorę  się  na  długi  spacer  do  Knyszyna-Zamku.  Ten  człowiek  miał
szeroką wiedzę o historii tych okolic i mógł okazać się bardzo pomocny w moich poszukiwaniach.
Dla niepoznaki, z bagaŜnika samochodu wyjąłem podróŜny plecak, Ŝeby na miejscowych sprawiać
wraŜenie turysty, który zawędrował w te strony.

Ulicą Białostocką doszedłem do rynku. Skręciłem w lewo podziwiając z daleka zgrabną, białą

sylwetkę  kościoła  parafialnego  z  wyniosłą  wieŜą.  Ruszyłem  ulicą  Ty  kocka,  która  po  kilkuset
metrach przeradza się w szosę prowadzącą do tego miasta. Idąc poboczem, rozglądałem się dokoła,
obserwując  nizinny,  lekko  pofałdowany  krajobraz.  Na  lekko  przyblakłym  od  upału  błękicie  nieba
nie  było  widać  ani  jednej  chmurki.  Słońce  praŜyło  juŜ  na  dobre.  Po  wejściu  na  niewysokie
wzniesienie  dotarłem  do  Knyszyna-Zamku.  Z  lewej  strony  rozpościerał  się  teren  gospodarstwa
rolnego.  Długie,  wielostanowiskowe  obory  były  puste,  bydło  pasło  się  na  rozległych  łąkach
połoŜonych  na  wschód  od  tej  miejscowości.  Podchodząc  do  budynku  biura,  natknąłem  się  na
wychodzącego stamtąd mego wczorajszego rozmówcę. Ucieszył się na mój widok.

- Witam na moich włościach - powiedział z uśmiechem, ściskając moją dłoń na powitanie. -

Chodźmy, pokaŜę panu naszą wystawę.

Idąc wzdłuŜ ulicy biegnącej po lekkiej pochyłości wzgórza, minęliśmy znajdujące się na

prawo budynki mieszkalne po dawnym pegeerze i doszliśmy do niewielkiego, parterowego
budynku. W środku, w sporej sali, była wystawa starych fotografii. Były to dziewiętnasto- i
dwudziestowieczne zdjęcia Knyszyna, Knyszyna-Zamku i okolic.

- Kiedyś ta miejscowość nosiła nazwę Knyszyn-PGR, ale po zmianie ustroju i upadku tego

typu gospodarstw, jej nazwa została zmieniona na obecną. Ta lepiej oddaje rolę tej miejscowości w
historii  okolicy.  A  była  to  rola  znaczna,  bo  właśnie  tutaj  przez  pięć  stuleci  mieściła  się  siedziba
knyszyńskiego  starostwa.  Powstało  ono  na  początku  XVI  wieku.  Niedługo  przed  śmiercią
Zygmunta Augusta do starostwa knyszyńskiego dołączono połoŜone na północy dobra rajgrodzko-
goniądzkie.  W  ten  sposób  powstał  rozległy  kompleks  prywatnych  dóbr  królewskich.  Po  śmierci
króla starostwo, jako jego osobisty majątek, powinno przejść na jego siostrę Annę Jagiellonkę, ale
tak  się  nie  stało.  Zostało  bowiem  przejęte  przez  Rzeczpospolitą,  czyli  -  jak  dzisiaj  mówimy  -
„znacjonalizowane”. A musi pan wiedzieć, Ŝe starostwo knyszyńskie stało się wkrótce przodującym
ośrodkiem gospodarki rolnej w całej Rzeczypospolitej. W jego skład wchodziło ponad 50 wsi i dwa
miasta: Knyszyn i Goniądz. Sam folwark knyszyński posiadał 12 wsi.

- Musiało być dobrze zarządzane - zauwaŜyłem.
- Tak, większość tutejszych starostów była dobrymi gospodarzami. A byli to ludzie

powszechnie  znani,  jak  choćby  pierwszy  starosta  Aleksander  Chodkiewicz  czy  teŜ  Piotr
Chwalczewski, który jest zaliczany do grona najwybitniejszych zarządców agrarnych XVI stulecia,
czego  dowodem  było  mianowanie  go  przez  Zygmunta  Augusta  zarządcą  wszystkich  dóbr
państwowych  na  Litwie.  To  właśnie  on  przeniósł  zaplecze  gospodarcze  dworu  królewskiego  z

Knyszyna  do  Knyszyna-Zamku.  Innymi  znanymi  rodami,  do  których  naleŜało  starostwo  w
późniejszych  czasach,  byli  Czapscy,  Radziwiłłowie,  Małachowscy,  Krasińscy  i  Raczyńscy.  A  na
dowód  wielkiej  wartości  tych  dóbr  podam  fakt,  Ŝe  w  1659  roku  sejm  zastawił  starostwo
knyszyńskie włoskiej rodzinie Orsettich za ponad pół miliona czerwonych złotych.

- A skąd ten „zamek” w nazwie waszej miejscowości?
- Wspomniany juŜ przeze mnie Piotr Chwalczewski załoŜył około 1554 roku w tym miejscu

folwark  o  charakterze  gospodarczym.  Upadek  w  pierwszej  połowie  XVII  wieku  dworu
królewskiego,  który  znajdował  się  na  południowy  wschód  od  miasta,  spowodował,  Ŝe  rezydencją
starosty stał się właśnie tutejszy folwark. Starostowie nie dbali o rezydencję królewską. W drugiej
połowie XVI wieku starostą knyszyńskim był słynny hetman, kanclerz Jan Zamojski. W 1574 roku,
chcąc  zagarnąć  najbogatsze  w  Rzeczpospolitej  starostwo,  najechał  Knyszyn  i  wdał  się  w  zbrojny
konflikt  z  poprzednim  starostą,  Stefanem  Bielawskim.  Zatarg  zakończył  się  nadaniem  starostwa
Zamojskiemu  przez  króla  Henryka  Walezego.  Na  początku  XVII  wieku  Zamojski  wzniósł  na
terenie  folwarku  nowy,  murowany  dwór  starościński  i  załoŜył  tu  ogród  oraz  park  dworski.
Pozostałości  tego  parku  są  widoczne  do  dnia  dzisiejszego.  Później  je  panu  pokaŜę.  Natomiast  u
schyłku XVII wieku, według projektu znanego architekta Tylmana z Gameren, wzniesiono tu pałac
z oficynami. Niestety, w 1764 roku spłonął i nigdy go nie odbudowano. Jeszcze w drugiej połowie
XIX  wieku  istniejące  ruiny  błędnie  utoŜsamiano  z  królewską  rezydencją.  Kolejni  właściciele
starostwa,  Krasińscy,  wybudowali  tu  dwór-zameczek.  Niestety,  został  powaŜnie  zniszczony  w
trakcie działań wojennych w 1920 i 1944 roku. Zniszczenia te spowodowały, Ŝe do chwili obecnej z
dawnego  majątku  zachowały  się  jedynie  cztery  i  to  mocno  przebudowane  budynki.  Tak  zwany
„Zameczek”,  został  wybudowany  przypuszczalnie  w  połowie  XIX  wieku.  Po  drugiej  wojnie

wiatowej był siedzibą dyrekcji PGR-u, a obecnie mieszczą się w nim biura zarządu naszego

gospodarstwa hodowlanego. Niestety, w aktualnej sylwetce tego budynku trudno dopatrzyć się

ladów jego kształtu sprzed drugiej wojny światowej.

Oglądaliśmy powoli kolejne fotografie.
- A co przedstawia ta rycina? - wskazałem palcem.
Na reprodukcji starej litografii widać było jakieś ruiny wyzierające zza kilku wysokich drzew.

Gęste krzaki porastały zniszczone mury jakiejś budowli, otoczone z tyłu niewysokim pagórkiem.
Pośród drzew majaczył zarys studni z drewnianym kołowrotem. W tle obrazu, w oddali, widać było
zarys linii kolejowej z niewysokim budynkiem dworcowym i stojącym na stacji pociągiem.

- To dziewiętnastowieczna rycina przedstawiająca owe ruiny pałacu starościńskiego. Z tyłu

widać linię kolei brzesko-grajewskiej, oddanej do uŜytku w 1872 roku, i budynek stacji kolejowej
Knyszyn. Nie zna pan tej litografii? To rysunek Napoleona Ordy z 1876 roku, zatytułowany
„Studnia GiŜanki”.

- Studnia GiŜanki... - drgnąłem na dźwięk tych słów.
- Tak, nie słyszał pan o niej? - kierownik spojrzał na mnie ze zdziwieniem.
- O GiŜance? Tylko trochę. Wiem, Ŝe była ponoć jedną z faworyt króla Zygmunta Augusta...
- No tak. Widzę zatem, Ŝe nie słyszał pan o tutejszej legendzie z nią związanej. Muszę przy

okazji panu o niej opowiedzieć. W rzeczywistości ta studnia z ryciny to studnia, która znajdowała
się kiedyś na terenie folwarku. Ludzie nazywali ją właśnie „Studnią GiŜanki”. Niestety, po ostatniej
wojnie, podczas niwelacji popałacowego terenu została zasypana. Ale znamy, mniej więcej, miejsce
jej połoŜenia. Na otwarciu tej wystawy gościliśmy syna ostatniego zarządcy knyszyńskiego
folwarku. I on nam wskazał miejsce, w którym się znajdowała.

„Studnia GiŜanki”... - powtórzyłem w myślach. Jakaś, jeszcze nie w pełni uświadomiona myśl

zaczęła kiełkować w mojej podświadomości.

Następnego dnia rano, w trakcie śniadania, zapytałem moją gospodynię o archeologów

prowadzących wykopaliska w mieście.

- A, mówi pan o tych naukowcach, co to skarbów w ziemi szukają - odparła po chwili

zastanowienia. - A są, są. JuŜ od Matki Boskiej Zielnej ryją dziury na tyłach siedliska starej
Maciągowej.

- A gdzie to jest, pani Heleno? - gospodyni, sympatyczna, nieco korpulentna kobieta około

pięćdziesiątki, tak miała na imię.

- To czwarte siedlisko licząc od mojego, idąc w kierunku na Chraboły. Łatwo poznać, bo cały

dom na szczycie jest obrośnięty dzikim winem. Ale co to? JuŜ się pan zbiera, panie Pawle? A ja
właśnie nasmaŜyłam świeŜych racuchów, specjalnie dla pana.

Nie mogłem odmówić. W ogóle, muszę przyznać, Ŝe pani Helena dbała o mnie nad wyraz. AŜ

za  bardzo.  Szczególnie  ponad  miarę  zajmowała  się  moim  Ŝołądkiem.  Na  przykład,  zeszłego
wieczoru,  na  kolację  jadłem  arcysmaczny,  wiejski  chleb  z  plastrami  kindziuka.  To  taka  wędlina,
podlaski specjał, znany juŜ nawet za granicą. A teraz, smakowite racuchy z grubego ciasta, smaŜone
w głębokim tłuszczu i posypywane cukrem pudrem rozpływały się w ustach. Pycha. Co prawda, na
przykład  modelka,  na  widok  takiej  bomby  kalorycznej  z  pewnością  zemdlałaby  z  przeraŜenia,  ale

arłok mieszkający w moim Ŝołądku nie mógł się oprzeć takim specjałom. W parę minut zjadłem

zaledwie... pięć sztuk. Ale, Ŝeby od razu spalić te kalorie, zaraz wyruszyłem w teren.

Z tym wyruszeniem to była lekka przesada, bo do przejścia miałem raptem jakieś czterdzieści

metrów.  Rzeczywiście,  dom  pod  numerem  63  był  obrośnięty  gęstymi  pnączami  winorośli.  Jej
zielone  liście,  pod  wpływem  sierpniowego  słońca,  traciły  swój  intensywny  kolor,  gdzieniegdzie
przechodząc juŜ w Ŝółć i intensywną czerwień. Dom był drewniany, zbudowany zapewne jeszcze w
XIX  stuleciu,  W  niewielkim  ogrodzie,  od  strony  ulicy,  zieleniły  się  wiśnie  obsypane  duŜymi  juŜ,
prawie dojrzałymi owocami. Brama wjazdowa była otwarta na ościeŜ.

- Dzień dobry - pozdrowiłem męŜczyznę w średnim wieku, robiącego coś przy zamku furtki. -

Pan jest tu właścicielem?

- Ano jestem - powiedział, nie odrywając się od swego zajęcia.
- Czy to u pana pracuje ekipa archeologiczna?
- Tak. Pan do nich? Do pomocy? - zapytał.
- No, niezupełnie. Zaprosili mnie, Ŝebym obejrzał ich znaleziska. Nazywam się Daniec. Będę

nauczycielem w waszej szkole.

- A czego, jeśli moŜna wiedzieć? - okazał zainteresowanie.
- Wychowania fizycznego.
- A, to moŜe będzie pan uczył i mojego chłopaka. Romek ma na imię.
- Niewykluczone. To mogę do nich wejść? - zapytałem, mając na myśli archeologów.
- Proszę bardzo, panie profesorze. Prosto przed siebie. Kopią za budynkami gospodarczymi.
„Profesor, tak mnie jeszcze nie nazywano”. Zaśmiałem się w duchu ze swojej „nominacji”.

Trochę mi było głupio, Ŝe w gruncie rzeczy oszukuję tych ludzi. Ale, na tym etapie mojej misji,
zachowanie incognito było sprawą nieodzowną.

Przeszedłem przez podwórko okolone zabudowaniami gospodarczymi. Obszedłem dookoła

nieduŜy  budynek,  chyba  garaŜ.  Wąska  ścieŜka,  wśród  krzewów  dzikiego  bzu,  zawiodła  mnie  na
teren  sporego  pastwiska  ograniczony  z  boków  płotami  sąsiednich  siedlisk,  a  z  przodu  Ŝerdziami
drewnianego  płotu.  Gdzieniegdzie  rosły  stare  jabłonie.  W  kilku  miejscach  widać  było  wykopy,

róŜnej  wielkości  i  kształtów.  Zobaczyłem  w  nich  sylwetki  pracujących  archeologów.  Byli  tak
zajęci,  Ŝe  nie  zauwaŜyli  mojego  przybycia.  W  połoŜonym  najbardziej  na  lewo  juŜ  z  daleka
rozpoznałem  zgrabną  postać  Barbary.  Chciałem  zrobić  jej  niespodziankę,  ale  dojrzała  mnie  w
ostatniej chwili.

- Dzień dobry - pozdrowiłem ją podchodząc do krawędzi wykopu.
- Świetnie, Ŝe jesteś - spojrzała na mnie pod słońce, osłaniając oczy dłonią, w której trzymała

archeologiczną szpachelkę. Słoneczne, ostre światło wydobyło z tęczówek jej oczu bursztynowej
barwy błyski.

Wydostała się na powierzchnię i podała mi dłoń na powitanie. Z jej nieco zasmuconej miny

wyczytałem, Ŝe stało się coś złego.

- Chodźmy, przedstawię cię kierownikowi naszej ekipy.
Poprowadziła mnie w kierunku małego sadu, połoŜonego przy zabudowaniach

gospodarczych. W cieniu starej, rozłoŜystej jabłoni stał sczerniały ze starości drewniany stół. Na
rozkładanym, turystycznym krześle siedział przy nim nieco tęgi, około czterdziestoletni męŜczyzna,
ubrany w szorty i szary T-shirt. Pochylony nad blatem, rysował profil wykopu na duŜym arkuszu
papieru milimetrowego.

- To pan Paweł Daniec, panie doktorze - przedstawiła mnie Barbara.
- Miło mi, Jaroszek - naukowiec uścisnął moją dłoń. - Pani magister powiedziała mi parę dni

temu, Ŝe pan przyjedzie. Dobrze, Ŝe pan juŜ jest, bo mieliśmy tu w nocy nieprzyjemne zdarzenie.

Oboje mieli zatroskane miny. Posadzony przy stole, dostałem kubek wiśniowego kompotu.
- Jak pan juŜ wie, w tutejszej studni - doktor Jaroszek wskazał na dziurę w ziemi widniejącą

wśród  drzew  sadu  -  znaleźliśmy  złotą,  ozdobną  broszę.  Znalezisko,  juŜ  na  pierwszy  rzut  oka,
wyglądało  na  bardzo  cenne.  Zabezpieczyłem  je,  chowając,  na  naszej  stancji,  do  ogniotrwałej
kasetki, w której trzymamy najcenniejsze znaleziska. Dla pewności, kaseta była przypięta  grubym
łańcuchem do  cięŜkiej, dębowej szafy. Nasza ekipa mieszka w sąsiedztwie, cztery posesje stąd, w
takim  drewnianym,  piętrowym  domu.  Wynajmujemy  tam  dwa  pokoje  na  piętrze  i  magazynek  na
parterze.  Wczoraj  mieliśmy  dosyć  cięŜki  dzień,  więc  zmęczeni  połoŜyliśmy  się  spać  wcześniej.
Mam  lekki  sen  i  gdy  około  pierwszej  w  nocy  usłyszałem  jakiś  podejrzany  chrobot  za  oknem,
wyjrzałem na zewnątrz. Ulica była pusta, w przydomowym ogródku, w świetle ulicznej latarni, teŜ
nikogo nie było widać. Ale gdy spojrzałem w dół, z niepokojem spostrzegłem, Ŝe okno do pokoju
na  parterze  jest  otwarte  na  ościeŜ.  A  sam  je  wieczorem  dokładnie  zamknąłem.  W  tym  pokoju
trzymamy najcenniejszy sprzęt i znaleziska. Pełen obaw zszedłem na dół. Drzwi, od wewnątrz, były
zamknięte na klucz. Ten tkwił w zamku. Gdy wszedłem do środka przez okno i zapaliłem światło,
zdrętwiałem z przeraŜenia. Po ogniotrwałej kasecie pozostało jedynie kilkanaście ogniw łańcucha.

- Zawiadomiliście policję?
- Od razu pobiegłem na tutejszy posterunek. Ale na dyŜurze był tylko jeden policjant.

Obiecał, Ŝe rano przyśle ekipę. Byli po szóstej. Zabezpieczyli ślady włamania i spisali protokół.

- Czy mógłbym obejrzeć miejsce włamania? - zapytałem, mając nadzieję, Ŝe moŜe znajdę coś

ciekawego.

- Naturalnie. Z tym, Ŝe została nam jeszcze godzina do przerwy obiadowej. Proponuję, Ŝeby

pani Basia pokazała panu teren wykopalisk, a w przerwie pójdziemy na stancję. Zgoda?

- Oczywiście. Z przyjemnością posłucham o wynikach waszych badań - oświadczyłem,

patrząc na Barbarę.

Uśmiechnęła się słysząc moje słowa. Poprowadziła mnie do przeciwległej części łąki, gdzie w

niezbyt głębokim wykopie jakaś młoda adeptka archeologii małą szpachelką oczyszczała skupisko

ciemnobrunatnych cegieł. Były dość nieregularnie ułoŜone, w dwóch blisko siebie połoŜonych
nawarstwieniach.

- Co to takiego? - zapytałem.
- To pozostałości pieca. Widzisz te czarne przepalenia? Zanim przedstawię ci dotychczasowe

efekty naszych poszukiwań, nie obejdzie się bez krótkiego wstępu. Jak juŜ wiesz, naszym zadaniem
jest określenie, na podstawie zachowanych śladów, połoŜenia dawnego dworu królewskiego. Jego
początki sięgają pierwszych lat XVI wieku, a rozkwit, juŜ jako rezydencji królewskiej, miał miejsce
w czasach króla Zygmunta Augusta.

- I sądzicie, Ŝe był połoŜony właśnie tutaj?
- Taką, częściowo juŜ udowodnioną hipotezę, stawia doktor Jaroszek. Rzecz w tym, Ŝe od

mierci króla rezydencja popadła w zaniedbanie. Przez lata nie podejmowano praktycznie Ŝadnych

prac remontowych. W ciągu niespełna stu lat z drewnianych zabudowań nie została belka na belce.
Nic zatem dziwnego, Ŝe juŜ na początku XIX wieku nie bardzo było wiadomo, gdzie stał dwór. I
dopiero w wyniku naszych badań powoli jest ustalana lokalizacja tego obiektu.

- A kto zbudował rezydencję króla?
- Autorem i budowniczym był Job Bretfus, nadworny architekt królów Zygmunta Starego i

Zygmunta Augusta. Był on równieŜ autorem rozbudowy zamku wileńskiego i budowniczym zamku
tykocińskiego.  Według  zachowanych  źródeł  historycznych,  kompleks  dworski  składał  się  z  pięciu
głównych,  drewnianych  budynków,  z  których  najwaŜniejszym  był  Dom  Króla,  zwany  takŜe
wielkim  lub  nowym.  Był  zbudowany  „na  podrunie”.  Oprócz  tego  był  drugi  dom  wielki,  obok
którego był ogród z altanką, a następnie trzeci dom wielki.

- A co to takiego ten „podrun” - zapytałem o nieznane mi słowo.
- To rodzaj drewniano-kamiennej podmurówki. Całe załoŜenie dworskie powstawało

dwuetapowo  i  charakteryzowała  je  wielobudynkowość.  Oprócz  juŜ  wspomnianych,  były  jeszcze
dwa  budynki  mieszkalne  dla  dworu  i  słuŜby,  stary  spichlerz,  mały  domek  przy  wrotach
wjazdowych, dwie kuchnie „z murowanymi wierzchami”, łaźnia, stara piekarnia, browar „z dwoma
kotłami piwnymi” oraz stajnie królewskie na kilkadziesiąt koni. W pobliŜu Domu Króla znajdowała
się  prawdopodobnie  kaplica  królewska.  Domy  mieszkalne  i  główne  budynki  gospodarcze
znajdowały  się  na  obszarze  połoŜonym  po  północnej  stronie  dzisiejszej  ulicy  Białostockiej.  Po
południowej były  stajnie. Oprócz tego w skład całego kompleksu wchodził obszerny zwierzyniec,
czyli  ogrodzony  duŜy  teren,  na  którym  trzymano  dzikie  zwierzęta  na  potrzeby  królewskich
polowań,  rozległe  pastwiska  dla  kilkuset  koni  z  królewskiej  stadniny,  a  takŜe  zespół  królewskich
sadzawek hodowlanych, połoŜonych na południe od wielkiego stawu, znajdującego się na północny
wschód  od  rezydencji.  Staw  został  utworzony  w  zagłębieniu  doliny  rzeki  Jaskrzanki,  poprzez
spiętrzenie jej groblą, przy której zbudowano młyn.

- To musiał być zatem duŜy rezydencjonalno-gospodarczy kompleks - zauwaŜyłem z

podziwem.

- Istotnie, Zygmunt August, jako właściciel tych ziem, bardzo lubił tu przebywać. Rezydencja

powstawała pod bacznym okiem monarchy, który dbał o nią i traktował jako miejsce zapewniające
mu prywatność i wypoczynek. Tylko król i najbardziej zaufani poddani mieli wgląd w sprawy
związane z zarządzaniem rezydencją oraz dotyczące znajdującego się w niej majątku.

- Czyli to co widzimy, to pozostałości królewskiego dworu? - zapytałem.
- Według tego, co pokazują dotychczasowe wyniki badań, zabudowania dworu królewskiego

rozciągały się po obydwu stronach obecnej ulicy Białostockiej, która kiedyś nazywała się Dworską.
Począwszy od miejsca, w którym znajduje się obecnie siedlisko numer 36, aŜ do rzeki Jaskranki.

Historia poszukiwań reliktów knyszyńskiego dworu jest dość długa. W przeszłości niektórzy
badacze mylnie identyfikowali jako dwór królewski dawny dwór i folwark starościński, który
istniał jeszcze do końca drugiej wojny światowej w obecnym Knyszynie-Zamku.

- Byłem tam wczoraj - pochwaliłem się Barbarze.
- Inni z kolei, jako miejsce dworu królewskiego, wskazywali wzgórze, zwane Górą Królowej

Bony,  połoŜone  mniej  więcej  kilometr  za  miastem,  jadąc  ulicą  Białostocką  w  kierunku  wsi
Chraboły.  Ale  tę  lokalizację  definitywnie  wykluczyły  sondaŜowe  badania,  przeprowadzone  w
drugiej  połowie  lat  siedemdziesiątych  XX  stulecia  przez  białostockich  archeologów.  Wykopy
sondaŜowe  i  odwierty  geologiczne  nie  wykazały  obecności  w  tamtym  miejscu  Ŝadnych  warstw
kulturowych.  Czyli,  innymi  słowy,  wykazały,  Ŝe  nie  było  tam  nigdy  Ŝadnej  osady  ludzkiej.  To
błędne wskazanie mogło wynikać z historycznych wzmianek i przekazów miejscowej ludności, Ŝe
rezydencja znajdowała się na wzgórzu za miastem. Nie brano bowiem pod uwagę faktu, Ŝe obszar
szesnastowiecznego Knyszyna był duŜo mniejszy niŜ dzisiaj i owo wzgórze „za miastem” musiało
znajdować się duŜo bliŜej niŜ Góra Królowej Bony. Po prostu, z biegiem czasu, zostało wchłonięte
przez miasto.

- Czyli to jednak tu?
- Wszystko na to wskazuje. Pośrednim dowodem na to są ślady, takie jak ten, przed którym

stoimy - Barbara wskazała na skupisko cegieł. - To pozostałości po renesansowym piecu. Niestety,
warstwy  kulturowe  uległy  tu  znacznemu  przemieszaniu  i  zniekształceniu  w  wyniku  późniejszej
działalności ludzkiej. Dodatkowym ograniczeniem naszych badań jest istniejąca tu gęsta zabudowa.
Nie  moŜemy  przecieŜ  rozebrać  widocznych  dookoła  domów.  Ale  nawet  z  dotychczas  odkrytych
pozostałości  i  śladów  moŜna  wyczytać  zarysy  obiektów  dawnego  dworu.  Oczywiście,  badanie
archeologiczne to tylko jeden z elementów prowadzonych poszukiwań. Doktor Jaroszek prowadził
przez długie lata Ŝmudne badania historyczne, połączone z rozpoznaniom struktury własnościowej
parcel siedliskowych i gruntów w obrębie dawnego Knyszyna.

W ramach badań archeologicznych wykonaliśmy kilkanaście wykopów sondaŜowych w

obrębach  pięciu  posesji  przy  ulicy  Białostockiej.  Odkryliśmy  pozostałości  trzech  konstrukcji
kamienno-ceglanych,  które  zinterpretowaliśmy  jako  fragmenty  konstrukcji  piecowych.  Z
zalegających  wokół  nich  warstw  ziemnych  pozyskaliśmy  fragmenty  ceramiki  i  kafli  piecowych.
Niektóre  fragmenty  kafli  posiadają  piękną  ornamentykę  i  są  szkliwione.  Pozyskaliśmy  sporo
zabytków  ruchomych.  Znaleźliśmy  teŜ  kilka  przedmiotów  Ŝelaznych  i  kilkaset  destruktów  kości
zwierzęcych. Najciekawszych odkryć dokonaliśmy  w tym miejscu. Oprócz, widocznej przed nami
konstrukcji piecowej, natrafiliśmy na tym obszarze, jak wiesz, na dworską studnię.

Podeszliśmy kilkanaście metrów w kierunku kilku jabłoni, rosnących na skraju łajki.

Pośrodku znajdującego się tam wykopu, otoczona fragmentami zniszczonej cembrowiny, widniała
w  ziemi  ciemna  plama  studziennego  otworu.  OstroŜnie  zeskoczyłem  w  dół  wykopu  i  podszedłem
do  cembrowiny.  Była  zrobiona  z  polnych  kamieni,  spojonych  zaprawą.  Zajrzałem  w  głąb  otworu.
Jakieś  cztery,  pięć  metrów  poniŜej,  w  ledwie  docierającym  tam  świetle  dnia,  Ŝółciła  się  na  dnie
warstwa piasku.

- Czy ta złota brosza była jedynym przedmiotem, który w niej znaleźliście? - zwróciłem się

do Barbary.

- Praktycznie tak. Jedynie na odnalezionym szkielecie leŜało jeszcze kilkanaście kamieni.
- Czy macie jakieś skojarzenia związane z tym obiektem? Mam na myśli nie tyle jego

funkcję, bo ta jest oczywista, ale jego historię. Tę nieformalną której próŜno szukać w źródłach
historycznych, a która istnieje w pamięci ludzkiej i dawnych podaniach?

ROZDZIAŁ PIĄTY

ZOSTAJĘ TRENEREM „PODLASIAKA” • BIAŁOSTOCKI TROP • ASPIRANT MIĘTUS

• BILET • PIERWSZY TRENING

Kiedy, po wizycie na stancji archeologów, wróciłem na obiad, gospodyni powtórzyła mi, Ŝe

był ktoś ze szkoły z wiadomością, Ŝebym stawił się u dyrektora.

- Dobrze, Ŝe pan jest, panie Pawle - powitał mnie, gdy pół godziny później zjawiłem się w

jego gabinecie. - Powstał nieoczekiwany problem. Dziś rano dowiedziałem się, Ŝe trener naszych
trampkarzy zasłabł i został zabrany do szpitala na obserwację. Nie wiadomo, jak długo to potrwa. A
pojutrze miał jechać z chłopakami na obóz sportowy. Ten wyjazd juŜ odwołałem, ale wznowienie
rozgrywek za miesiąc i ktoś musi poprowadzić z nimi treningi. Pomyślałem więc o panu.

- Ale ja słabo znam się na trenowaniu piłkarzy - powiedziałem zaskoczony, mimo Ŝe

pamiętałem mój „trenerski” epizod z druŜyną „Tornado” Jagódka.

- Ale, z tego co wiem, zna się pan na treningu kondycyjnym. A właśnie ten element mieli

wiczyć na tym etapie przygotowań. Coś niecoś słyszałem o panu od mojego przełoŜonego z

kuratorium - dodał z tajemniczym uśmiechem.

Widać było, Ŝe moja „oferta” pracy, „złoŜona” przez Pana Samochodzika, była dość

szczegółową.

- No cóŜ, spróbuję - odpowiedziałem trochę niezdecydowanym głosem.
- Świetnie. Proponuję, Ŝeby rozpoczął pan od jutra. O dziewiątej rano przeprowadzi pan

pierwszy trening. Chłopcy będą na pana czekali na stadionie. Wie pan, gdzie to jest?

- Jeszcze tam nie byłem.
- Zatem chodźmy, pokaŜę panu.
Stadion był połoŜony bardzo blisko szkoły, na błoniach. Po paru minutach stanęliśmy przed

metalową bramą, nad którą widniała klubowa nazwa „UKS Podlasiak”. Stadion nie był duŜy, ale
sprawiał wraŜenie zadbanego.

- Co oznacza ten skrót? - zapytałem.
- Uczniowski Klub Sportowy. Starsza młodzieŜ bierze udział w rozgrywkach B-klasy, a

młodsi trampkarze grają w lidze międzyszkolnej. Pan zajmie się właśnie młodszymi. To chłopcy z
klas  od  czwartej  do  szóstej  naszej  podstawówki.  Mamy  teŜ  parę  dziewczyn.  Trzy  sezony  temu
zadebiutowali  w  rozgrywkach  wojewódzkich.  Na  razie  bez  wielkich  sukcesów,  ale  rywalizują  z
bardziej  doświadczonymi  druŜynami.  Jesteśmy  z  nich  bardzo  dumni.  Byłem  na  kilku  treningach,
bardzo się starają i wkładają w to duŜo sił i serca. To sympatyczne urwisy, na pewno znajdzie pan z
nimi  wspólny  język.  Ale  trzeba  ich  krótko  trzymać,  bo  inaczej  „wejdą  panu  na  głowę”  -  dodał  na
zakończenie.

Po obejrzeniu stadionu poŜegnałem się z dyrektorem i poszedłem na stancję. W drodze

zapikał w kieszeni mój telefon komórkowy.

- Witaj, Pawle. Co nowego? - usłyszałem głos szefa.
W kilku zdaniach streściłem moje dotychczasowe dokonania. Opowiedziałem równieŜ o

mojej teorii dotyczącej odnalezionej studni.

- Ciekawy wniosek, czas pokaŜe, czy masz rację. A co do twoich nowych obowiązków, to

bardzo dobrze, nabierzesz nowych doświadczeń trenerskich - roześmiał się, usłyszawszy, jakie
dostałem zadanie. - A tak na powaŜnie, w sprawie tego włamania skontaktuj się z miejscowymi
policjantami, moŜe uda ci się dowiedzieć czegoś ciekawego.

- Właśnie wybieram Się do nich.
- Ale i ja mam dla ciebie zadanie. Musisz pojechać do Białegostoku. Wczoraj zadzwonił do

mnie  znajomy  antykwariusz  z  bardzo  ciekawą  wiadomością.  OtóŜ  jego  kolega,  który  prowadzi  w
Białymstoku  zakład  jubilerski,  miał  dwa  tygodnie  temu  dziwną  wizytę.  Przyszedł  do  niego  jakiś
młody  męŜczyzna  i  chciał  sprzedać  złoty,  ozdobny  łańcuch.  Był  uszkodzony,  brakowało  części
ogniw.  Ale  uwagę  jubilera  zwróciło  piękno  jego  wykonania  i  krój  ogniw.  Od  razu  poznał,  Ŝe  ma
przed  sobą  szesnastowieczny  klejnot  duŜej  wartości.  Gdy  zaczął  wypytywać  sprzedającego,  skąd
ma ten przedmiot, młodzieniec najpierw zaczął się mętnie tłumaczyć, a następnie, nieoczekiwanie,
wyrwał łańcuch z ręki jubilera i wybiegł ze sklepu.

- Podejrzewa pan, Ŝe to moŜe mieć jakiś związek z naszą sprawą?
- Zbyt mało wiemy, Ŝeby wyciągać wnioski. Ale trzeba to sprawdzić. Jutro, po treningu

pojedź tam - pan Tomasz podał mi nazwisko jubilera i adres sklepu.

- Dobrze - odparłem i rozłączyłem się.
Komisariat policji w Knyszynie znajduje się przy rynku pod numerem 6. Gdy tam zaszedłem,

zgłosiłem się do dyŜurującego policjanta prosząc o rozmowę z komendantem. Posterunkowy
otaksował mnie uwaŜnym wzrokiem.

- A w jakiej sprawie?
- SłuŜbowej.
- A dokładniej?
- Dokładniej to wyjaśnię juŜ samemu komendantowi - odparłem wymijająco.
Nieco uraŜony, wskazał mi krzesło stojące pod ścianą.
- Niech pan zaczeka. Komendant jest w terenie. Będzie za dwadzieścia minut.
Czas oczekiwania wykorzystałem na studiowanie mapy okolic, wiszącej na ścianie. Właśnie

oglądałem  interesujący  mnie  jej  fragment,  gdy  drzwi  wejściowe  otworzyły  się  z  trzaskiem  i  do
wnętrza  wszedł  energicznym  krokiem  trzydziestokilkuletni  męŜczyzna  w  mundurze  młodszego
aspiranta.  Spod  daszka  policyjnej  czapki  widać  było  jego  nieco  ogorzałą,  sympatyczną  twarz.
Krzaczaste  brwi  skrywały  Ŝywe,  wesołe  oczy,  a  pulchny,  nieco  garbaty  nos  wyrastał  znad  gęstej
kępy  sumiastych  wąsów.  Rzucił  na  mnie  okiem,  po  czym  podszedł  do  barierki,  za  którą  siedział
posterunkowy i huknął na niego barytonem.

- Co nowego, Buła?!
- Wszystko w porządku, panie komendancie! - słuŜb iście zameldował podwładny i wskazując

wzrokiem na mnie, dodał: - Ma pan gościa.

- Pan do mnie? - komendant obrócił się w moją stronę. - W jakiej sprawie?
- Proszę o kilka minut rozmowy - podszedłem do policjanta, wyciągając rękę na powitanie.
- Proszę do mnie - odpowiedział, otwierając drzwi do swego pokoju.
Posadził mnie na krześle, stojącym naprzeciwko jego biurka. Powiesił czapkę na wieszaku i

usiadł naprzeciwko mnie.

- Z kim mam przyjemność? - zapytał, przyglądając mi się z uwagą.
- Przepraszam, nie przedstawiłem się. Ale przyjechałem tu w pewnej delikatnej sprawie i na

razie  nie  chcę  ujawniać  osobom  postronnym  swojej  toŜsamości.  Oczywiście,  pan  jest  wyjątkiem.
Moi  przełoŜeni  przysłali  mnie  tutaj  dla  zbadania  pewnej  zagadki  historycznej.  Związana  jest  z
odkryciem  archeologicznym,  o  którym  zapewne  pan  słyszał  w  związku  z  nocnym  włamaniem  do
ich siedziby. Dla zachowania incognito występuję tu jako nowy nauczyciel wf-u w tutejszej szkole.

- Coś niecoś o tym słyszałem - wtrącił policjant.
- Nazywam się Paweł Daniec. Jestem pracownikiem Departamentu Ochrony Zabytków

Ministerstwa Kultury i Sztuki - przedstawiłem się okazując legitymację słuŜbową.

- Miło mi. Młodszy aspirant Miętus - policjant skinął lekko głową. - Domyślam się, Ŝe

rozmawiam, Ŝe tak się wyraŜę, z kolegą po fachu. Komórka, w której pan pracuje, to taka swoista
policja w waszym resorcie?

- MoŜna tak to określić.
- W czym mogę pomóc?
- Sprawa dotyczy odkrycia dokonanego przez archeologów w pozostałościach starej studni. A

właściwie chodzi o skradzioną im złotą broszę. Chciałbym porozmawiać na temat przeprowadzonej
przez was wizji na miejscu przestępstwa.

- Śledztwo jest dopiero rozpoczęte - odparł policjant, nieco się wahając. - Obowiązuje mnie

tajemnica słuŜbowa. No, ale podstawowymi informacjami mogę się z panem podzielić. Co pan chce
wiedzieć?

- Byłem juŜ na miejscu przestępstwa, ale chciałbym usłyszeć opinię fachowca. Czy

znaleźliście jakieś ślady?

- Widzę, Ŝe nie traci pan czasu. No cóŜ, niestety, nic specjalnego. Wygląda na to, Ŝe mamy do

czynienia z fachowcem. śadnych odcisków palców, szyba w oknie wycięta diamentem, łańcuch
zgrabnie przecięty noŜycami do metalu... - wyliczał Miętus. - Porządna robota. To na pewno był
jakiś profesjonalista na gościnnych występach. Włamywacze z naszych terenów działają w sposób
o wiele bardziej prymitywny.

- Czyli nie ma Ŝadnego punktu zaczepienia?
- CóŜ, chyba trudno za takowy uznać bilet wstępu do muzeum. LeŜał na podłodze, przy oknie,

przez które włamał się złodziej.

- Do muzeum? Którego? - zapytałem zaskoczony.
- Tego w Tykocinie, które mieści się w dawnej boŜnicy Ŝydowskiej.
- Ciekawe. Ale moŜe to bilet któregoś z archeologów?
- Zapytaliśmy ich o to. Nikt z ich ekipy jeszcze nie był w tym mieście.
- Ja teŜ coś znalazłem, panie aspirancie - poinformowałem, rozsznurowując swój podręczny

plecak. Ze środka wyjąłem papierowe zawiniątko.

- Odcisk buta? - zapytał ze zdziwieniem Miętus, gdy rozwinąłem papier. Przez chwilę oglądał

gipsowy odlew, posapując i poruszając zabawnie sumiastymi wąsami. - Skąd pan to ma?

PoŜyczyłem od archeologów trochę gipsu i odlałem ślad męskiego pantofla, znaleziony w

przydomowym ogródku.

- Ale tam, pod oknem, rośnie trawnik.
- Ślad znalazłem na świeŜo skopanej rabatce, pod parkanem. Był przysłonięty roślinami, więc

pewnie dlatego go nie zauwaŜyliście - dodałem, widząc jak aspirant czerwienieje na twarzy w
przypływie złości.

- No, dam ja bobu moim ludziom! - zasapał, otwierając z trzaskiem drzwi gabinetu. - Buła!

Kto był na wizji u tych archeologów?! Przeoczyć taki ślad! Ech, szerloki holmsy za pięć groszy!

Posterunkowy odpowiedział szefowi głosem tak słabym, Ŝe nic nie dosłyszałem.
- No cóŜ... Nie popisały się te moje orły... - Miętus mruknął gniewnie, powracając za biurko. -

Dziękuję za pomoc. Dołączymy ten odlew do akt śledztwa.

Niech pan zwróci uwagę na tą charakterystyczną niedoróbkę na podeszwie tego buta.
Na bieŜniku, składającym się z regularnych pasków biegnących w poprzek podeszwy, widać

było trzycentymetrową, podłuŜną dziurę, niedolewkę.

- Panie komendancie, mam małą prośbę. Czy mógłbym zobaczyć ten znaleziony bilet?

- W tej sytuacji nie mogę odmówić.
To mówiąc, podszedł do stojącej w rogu, ogniotrwałej szafy i wyciągnął ze środka teczkę z

aktami sprawy. Po chwili trzymałem w ręku mały prostokącik papieru z nadrukiem i widniejącym
tam stemplem muzeum. Z datownika wynikało, Ŝe bilet został sprzedany przedwczoraj. Na drugiej
stronie, w niezadrukowanym miejscu, był niewyraźny napis długopisem: „Tu, 29 o 13”.
Podszedłem do okna, Ŝeby mieć więcej światła i uwaŜnie obejrzałem bilet przez wyciągnięte z
kieszeni szkło powiększające. Niestety, nie było na nim Ŝadnych odcisków ani innych śladów.

- Dziękuję - powiedziałem, oddając bilet komendantowi.
- Skorzystam z okazji, Ŝe mam przed sobą fachowca od tych spraw. Co, pana zdaniem,

sprawca lub sprawcy mogą zrobić z tą skradzioną broszą?

- No cóŜ, przetopienie jej na złom byłoby szczytem głupoty. Pomimo pewnych uszkodzeń,

jest to bardzo rzadki okaz dawnej sztuki jubilerskiej. Są kolekcjonerzy, którzy za taki przedmiot
gotowi są zapłacić dziesiątki tysięcy dolarów. Zapewne złodzieje będą próbowali przemycić to za
granicę.

- UŜywa pan liczby mnogiej..
- Tego nie robi się w pojedynkę.
- Rozumiem. No, to będziemy w kontakcie, panie Pawle. Jak by pan coś nowego wykrył,

proszę o sygnał - policjant uścisnął moją dłoń na poŜegnanie. - Zrobimy wszystko co moŜliwe, Ŝeby
wykryć sprawców. Gdyby potrzebował pan pomocy, proszę nas zawiadomić.

Wizyta w komisariacie policji nie przyniosła Ŝadnych rewelacji. Ale trudno było się takowych

spodziewać. Pewne nadzieje wiązałem jedynie z owym biletem do muzeum.

Następny ranek miał być inauguracją, przepraszam, właściwie kontynuacją, mojej „kariery”

trenerskiej.  Jak  juŜ  wspomniałem,  kiedyś  na  Dolnym  Śląsku,  przy  okazji  jednej  z  akcji
poszukiwawczych,  przyszło  mi  pełnić  rolę  coacha  młodzieŜowej  druŜyny  piłkarskiej  „Tornado”
Jagódka.  Ale,  nic  nie  ujmując  tamtej  sympatycznej  młodzieŜy,  ich  zespół  był  jedynie  druŜyną
amatorską,  uczestniczącą  w  sportowych  rozgrywkach  pomiędzy  kilkoma  tamtejszymi
miejscowościami. Tu natomiast miałem się zająć druŜyną trampkarzy młodszych, biorących udział
w  oficjalnych  rozgrywkach  międzyszkolnych,  zarejestrowanych  w  podlaskim  oddziale  PZPN.
Pocieszałem  się  jedynie  tym,  Ŝe  trener  druŜyny  powróci  szybko  do  zdrowia,  czego  mu  zresztą
szczerze Ŝyczyłem.

Wstałem wcześnie rano i wskoczywszy przed śniadaniem w dres, wybiegłem z domu.

Pomimo wczesnej pory, słońce wisiało juŜ wysoko nad horyzontem. Na powitanie dnia w gałęziach
drzew wesoło świergotały ptaki. Choć niebo było bezchmurne, upał, na szczęście, nie dawał się
jeszcze we znaki.

Za furtką skręciłem w prawo, w kierunku podmiejskich błoni. Zacząłem biec chodnikiem,

wzdłuŜ ulicy. Najpierw spokojnie, powolnym tempem, w miarę upływu czasu przyspieszając coraz
bardziej.  Czułem,  jak  krew  zaczyna  pulsować  w  skroniach,  oddech  robi  się  coraz  szybszy,  a  w
mięśniach  powoli  zaczyna  narastać  zmęczenie.  Biegnąc  wzdłuŜ  płotów  kolejnych  posesji,  w  paru
miejscach  spostrzegłem  zdziwione  moim  widokiem  miny  mieszkańców  pracujących  w
przydomowych ogródkach.

„Poczekajcie, moi drodzy. Niedługo zobaczycie więcej takich widoków” - pomyślałem w

duchu.

Po kilkuset metrach asfaltowa ulica przemieniła się w utwardzony trakt, a zabudowania

miejskie ustąpiły miejsca łakom. Po obydwu stronach drogi stał rząd drzew, a pomiędzy nimi rosły

rzadkie zarośla. Osłonięty przed wzrokiem ciekawskich, rozpocząłem cykl ćwiczeń rozluźniających
mięśnie. Po kilkunastu minutach zrobiłem krótką przerwę, poświęconą na podziwianie uroków
rozpościerającego się dokoła krajobrazu. Następnie pobiegłem z powrotem na stancję, Ŝeby z
animuszem rzucić się na stojące na kuchennym stole śniadanie.

Do rozpoczęcia treningu było jeszcze trochę czasu. Wykorzystałem go na odbycie dwóch

rozmów telefonicznych i krótką lekturę przywiezionych ze sobą przewodników turystycznych i
map. Za dziesięć dziewiąta wyszedłem z domu w kierunku stadionu. Po pięciu minutach byłem na
miejscu. Przechodząc przez bramę, na płycie boiska zobaczyłem kilkunastu chłopców w wieku
dziesięciu - dwunastu lat. Była w śród nich równieŜ jedna dziewczyna.

Zajęci grą, nie zauwaŜyli mojego przybycia. Grali na bocznym boisku, które miało mniejsze

rozmiary,  bardziej  przystosowane  do  ich  fizycznych  moŜliwości.  Podszedłem  do  linii  bocznej  i
przez  kilka  minut  oglądałem  ich  wyczyny.  Mieli  na  sobie  zielone  kostiumy  piłkarskie.  Na  ich
koszulkach,  na  piersiach,  widniały  emblematy  klubu  i  herb  miasta  Knyszyna.  Widać  było,  Ŝe
wkładają  w  grę  duŜo  serca  i  zaangaŜowania.  Jak  to  młodzi,  grając  Ŝywiołowo,  trochę  za  mało
przywiązywali wagi do taktyki, idąc zbyt duŜą liczbą graczy do przodu i odsłaniając w ten sposób
tyły.  Ten  błąd  popełniały  obydwa  zespoły,  na  które  byli  podzieleni.  Ale  w  tym  wieku  to  rzecz
naturalna. Gdy się ma dziesięć lat, kaŜdy chce być napastnikiem i strzelać gole.

Co chwila więc, pod kaŜdą z bramek, kłębiła się grupka krótko ostrzyŜonych chłopięcych

głów,  a Ŝywe okrzyki i  gestykulacje albo nagradzały, albo  ganiły poszczególne zagrania kolegów.
Ku memu zaskoczeniu, jedyna przedstawicielka płci pięknej, blondynka z długimi, spiętymi z tyłu
włosami, radziła sobie nie gorzej od swoich partnerów. Grając na obronie, pokrzykiwała głośno na
pomocników  i  napastników  ze  swojej  druŜyny,  a  oni,  o  dziwo,  wykonywali  jej  polecenia.  W
pewnym momencie, wybijając piłkę spod nóg szarŜującego na ich bramkę przeciwnika, niechcący
podcięła  mu  nogi  i  chłopak  poleciał  do  przodu,  przez  chwilę  orząc  nosem  murawę.  Gdy
zdenerwowany  rzucił  się  w  jej  kierunku,  wymachując  Ŝywiołowo  rękami,  pomiędzy  nim  a
dziewczyną  wyrósł  błyskawicznie  ostrzyŜony  najeŜa  brunecik  i  zahamował  swym  ciałem  zapędy
poszkodowanego.

- Wiewióra! Uspokój się! - krzyknął ostrzegawczo.
- No co?! Faul! Podcięła mi nogi! - nie dawał za wygraną bojowo nastawiony napastnik.
- Faul moŜe i był, ale trzymaj ręce przy sobie!
Ale Wiewióra, który swoje miano zawdzięczał, bez wątpienia, płomiennorudej fryzurze,

najwyraźniej nie naleŜał do posłusznych, bo mimo wyraźnej fizycznej przewagi brunecika, rzucił
się na niego z pięściami. Zanosiło się na bijatykę, więc uznałem, Ŝe dłuŜej nie mogę tylko się
przyglądać.

- Spokojnie, panowie! Faul był, ale nie umyślny! - wkroczyłem do akcji, przytrzymując

obydwu za ramiona.

Dopiero teraz zauwaŜyli moją obecność. Zaskoczeni, nieco ochłonęli w swoich zapędach.

Widząc mój dres, musieli się domyślić, kim jestem, bo po chwili bojowy zapał Wiewióry znacznie
osłabł.

- Dzień dobry. Nazywam się Paweł i mam przeprowadzić z wami trening kondycyjny.

Ustawcie się w szeregu, Ŝebym mógł się z wami zapoznać. Jak masz na imię? - zwróciłem się do
„obrońcy kobiet”. Postawa chłopaka mi się spodobała. Postanowiłem ją wykorzystać.

- Rafał, panie trenerze.
- Dobrze. Ustaw kolegów i koleŜankę i przedstaw ich po imieniu.
Pomimo swej widocznej Ŝywiołowości, młodzieŜ okazała się posłuszną, bo juŜ po

kilkudziesięciu sekundach stał przede mną równy szereg. Na zaczerwienionych od gry twarzach
widać było ich zaciekawienie moją osobą. I tylko roześmiane oczy nastolatków zdradzały
oczekiwanie na wesołą zabawę. Z Rafałem, idącym przodem, przeszedłem przed frontem. Chłopiec
przedstawiał kaŜdego z osobna, podając oprócz imienia, takŜe funkcję na boisku.

Byli zmęczeni grą, więc zacząłem od ćwiczeń relaksujących. Po dwóch kwadransach,

poświęconych na róŜnego rodzaju skłony, przysiady i innego rodzaju czynnością zarządziłem
krótką przerwę na odpoczynek. Usiadłem na trawie, a młodzieŜ obsiadła mnie wokoło.

- Przyjechał pan do nas na stałe? - jako pierwszy odwaŜył się zadać pytanie Adam, wysoki

blondynek w niebieskim stroju bramkarza.

- Jeszcze nie wiem. Na razie zostałem przyjęty w waszej szkole na próbę.
- A co to za znaczek? - zapytała Aśka, bo tak miała na imię energiczna obrończyni. Jej

niebieskie, bystre oczy wypatrzyły bowiem metalową odznakę wiszącą na łańcuszku na mojej szyi.

- To pamiątkowa odznaka ze słuŜby wojskowej.
- A w jakiej formacji pan słuŜył?
- W „czerwonych beretach”.
- Był pan komandosem? - piegowaty blondynek, z nieco potarganą fryzurą, przypominającą

spłowiała na słońcu kopę siana, wykazał się wiedzą wojskową.

- Tak.
To skakał pan na spadochronie i zna pan sztuki wschodnich walk?! - zapytał z przejęciem. Na

te słowa w oczach pozostałej czeredy zauwaŜyłem nieukrywany podziw.

- Zdarzało się - odpowiedziałem skromnie. - A co do tych wschodnich walk, to mogę was

nauczyć paru umiejętności, ale pod warunkiem, Ŝe będziecie się przykładać do zajęć.

- Hura! - wykrzyknęli chórem z radości.
- Koniec przerwy! - oznajmiłem gromko.
W tej części treningu ćwiczyliśmy biegi. Podzieliłem grupę na trzy zespoły. W trzech

rzędach, wzdłuŜ boiska, wbiliśmy w murawę, w odstępach, drewniane tyczki. Zarządziłem biegi
slalomem. Potem robiliśmy w biegu tak zwane interwały. A na koniec zrobiliśmy pięć okrąŜeń
dookoła boiska.

Dochodziło południe. Słońce stało juŜ w zenicie, wiatru nie było ani na lekarstwo. Z nieba lał

się coraz większy Ŝar, a z naszych ciał cienkie strumienie potu. Ale dzieciaki dzielnie znosiły trudy

wiczeń. Widać było, Ŝe im się to zaczyna podobać.

- Na dzisiaj dosyć - zawołałem, gdy zakończyli ostatnie okrąŜenie. - Następny trening w

poniedziałek o dziewiątej. Przyjdziecie?

- No pewnie! - odrzekł za wszystkich Rafał. - Fajny trening. I to, Ŝe ćwiczy pan razem z nami.

Nasza poprzednia pani od wf-u zawsze tylko stała z boku i dmuchała w gwizdek.

- No to się cieszę. Następnym razem pokaŜę wam kilka chwytów aikido - obiecałem.
Zadowoleni z obietnicy, przebrali się i pozbierawszy sprzęt, porozchodzili się do domów.

ROZDZIAŁ SZÓSTY

BIAŁOSTOCKIE ZABYTKI • OPOWIEŚĆ JUBILERA • TAJEMNICZY MŁODZIENIEC •

ZNOWU CARAGLIO • ZAPROSZENIE • KRYPNO KOŚCIELNE • SARKOFAG •

WYJAZD DO TYKOCINA

Po obiedzie znalazłem w moich rzeczach plan Białegostoku i z kluczykami w dłoni

poszedłem na podwórko, gdzie pod drewnianym zadaszeniem stał mój trabant. Silnik zapalił juŜ za
pierwszym razem i z cichym szumem pojazd wytoczył się na ulicę. Po dojechaniu do rynku,
skręciłem w lewo na Tykocin, a po dotarciu do szosy 669, ponownie w lewo, w stronę stolicy
Podlasia.

Trasa była dość urozmaicona. Początkowo płaski, nizinny teren przerodził się w pofalowane

morenowe wzgórza, porośnięte lasami nieodległej Puszczy Knyszyńskiej. Pół godziny później
dotarłem do przedmieść Białegostoku. Skręciłem w drogę prowadzącą do centrum.

Sklep jubilerski, którego adres podał mi pan Tomasz, znajdował się na jednej z bocznic

odchodzących od Lipowej, głównej ulicy centrum miasta. Sklep mieścił się na parterze duŜej, szarej
kamienicy. Niestety, miałem pecha. Był zamknięty, a na drzwiach wejściowych wisiała kartka
informująca, Ŝe właściciel wróci za godzinę. Nie zmartwiło mnie to specjalnie. Wolny czas
postanowiłem przeznaczyć na spacer po centrum.

Wróciłem na Lipową i skręciwszy w lewo, podąŜyłem w kierunku rynku Kościuszki, przy

którym, w ładnym budynku dawnego ratusza, ma swoją siedzibę Muzeum Podlaskie. Ratusz
zbudowano w latach 1745-1768. Obiekt składa się z korpusu głównego, zwieńczonego wieŜą
nakrytą barokowym hełmem, oraz czterech alkierzy połoŜonych w naroŜach budynku. W muzeum
znajduje się między innymi galeria malarstwa polskiego, zbiory archeologiczne i etnograficzne.

Miałem zbyt mało czasu na zwiedzenie tamtejszych ekspozycji. Poszedłem więc dalej Lipową

w  kierunku  widocznej  z  daleka,  wyniosłej  bryły  neogotyckiej  katedry  białostockiej.  Na  jej  tle
widniały  białe  mury  starego  kościoła  farnego.  Zbudowano  go  w  latach  1617-1626.  Do  środka
wszedłem  przez  ozdobny  portal.  W  barokowym  ołtarzu  obejrzałem  obraz  „Wniebowzięcie
Najświętszej  Maryi  Panny”.  Po  bokach  ołtarza  widniały  marmurowe  nagrobki  Stefana  Mikołaja
Branickiego i jego Ŝony Katarzyny, oraz Jana Klemensa Branickiego, fundatorów świątyni, którzy
są  pochowani  w  kryptach  pod  posadzką  kościoła.  Kościół  farny  jest  niewielki.  Z  tego  powodu,  w
połowie XIX wieku, mieszkańcy miasta rozpoczęli starania o wzniesienie nowej, większej świątyni.
Na zgodę władz carskich czekali długo. Zezwolenie dostali dopiero w 1899 roku, jednak jedynie na
wzniesienie  „dobudówki”  do  starego  kościoła.  Wówczas  rozebrano  w  nim  prezbiterium  i
rozpoczęto  budowę  neogotyckiego  kościoła.  W  taki  sprytny  sposób  ominięto  carski  „ukaz”.
Konsekracji  świątyni  dokonano  w  1905  roku.  Kościół  zbudowano  na  planie  krzyŜa  łacińskiego,
wnętrze jest trójnawowe z poprzeczną nawą. Od strony wejścia wznoszą się dwie strzeliste wieŜe.
Drewniany neogotycki ołtarz główny został wykonany przez Wincentego Barańczaka w 1915 roku.

Z chłodnego wnętrza świątyni wyszedłem prosto na zalany słońcem plac, rozgrzany

sierpniowym upałem.

Będąc tak blisko, nie mogłem odmówić sobie, choćby krótkiej, wizyty w parku otaczającym

Pałac Branickich, zwany, z uwagi na swą urodę, „podlaskim Wersalem”. Wchodząc przez dawną
bramę wjazdową, ujrzałem przed sobą barokową bryłę tej majestatycznej, pięknej budowli.

JuŜ w XV wieku w Białymstoku istniał dwór ówczesnego właściciela tutejszych włości

Raczki, Tabutowicza. W połowie XVII wieku kolejni dziedzice Białegostoku, Wiesiołowscy,

wznieśli  obronny  zamek.  Jego  mury  do  dziś  tkwią  w  ścianach  głównego  korpusu  pałacowego.
Początek  obecnego  załoŜenia  rezydencjonalnego  jest  związany  z  kolejnymi  panami  na
Białymstoku,  Branickimi  herbu  Gryf.  W  latach  dziewięćdziesiątych  XVI  wieku  na  zlecenie
wojewody podlaskiego, Stefana Mikołaja, znany  architekt Tylman z Gameren przekształcił dawny
zamek  w  okazały  barokowy  pałac.  Powstał  wtedy  paradny  dziedziniec  z  dwiema  oficynami  po
bokach,  na  miejscu  dawnego  zamkowego  majdanu  urządzono  geometryczny  ogród,  a  do  starego
gmachu dobudowano cztery naroŜne pawilony. Swój reprezentacyjny wygląd budowla zawdzięcza
kolejnemu  właścicielowi,  senatorowi  Rzeczypospolitej,  kasztelanowi  krakowskiemu  i  hetmanowi
wielkiemu koronnemu, Janowi Klemensowi Branickiemu.

ZałoŜony za jego czasów ogród był urządzony w stylu francuskim. Zdobiły go tarasy z

balustradami, strzyŜone grabowe i lipowe szpalery oraz liczne ogrodowe rzeźby, piękne altany,
kanały, kaskady i fontanny. Na osi pałacu, za mostem, stał teatr. Goście hetmana mogli podziwiać
tam pokazy baletowe i zachwycać się śpiewem największych ówczesnych sław operowych,
sprowadzanych z Rzymu, Wenecji i Wiednia.

Obszedłem budynek boczną alejką i przez następne pół godziny cieszyłem oczy widokami

zielonych, strzyŜonych trawników, Ŝywopłotowych szpalerów i kwiatowych klombów ogrodu
pałacowego, wśród których stały obeliski z kamiennymi figurami antycznych bóstw.

Czas przeznaczony na kontakt z zabytkami miasta upłynął niestety szybko. NaleŜało wracać.

Dwadzieścia minut później znalazłem się przed witryną jubilera. Tym razem przez sklepowe okno
ujrzałem  starszego  męŜczyznę  stojącego  za  kontuarem.  Zgarbiony,  pochylał  się  nad  blatem,
oglądając  przez  lupę  jakiś  przedmiot.  Na  dźwięk  dzwonka  u  drzwi  spojrzał  na  mnie  zza  grubych
szkieł. Rozejrzałem się po sklepie. W gablotach wystawienniczych, oprócz współczesnej biŜuterii,
zobaczyłem  sporo  starych  przedmiotów,  oddanych  zapewne  w  komis.  Stojąca  na  kontuarze  waga
laboratoryjna wskazywała, Ŝe jest tu prowadzony skup metali szlachetnych.

- Czym mogę panu słuŜyć? - usłyszałem pytanie.
- Nazywam się Daniec i jestem pracownikiem Ministerstwa Kultury i Sztuki - powiedziałem

okazując legitymację - Mój przełoŜony, pan Tomasz N.N., dowiedział się od znajomego o dziwnej
wizycie, jaką miał pan przed kilkoma dniami. Jeśli moŜna, chciałbym poznać szczegóły tego
zdarzenia.

- Ma pan zapewne na myśli tego młodzieńca, który chciał sprzedać kawałek złotego

łańcucha? - domyślił się stary jubiler.

- Tak.
- No cóŜ, niestety, nie mam zbyt duŜo do powiedzenia, bo zdarzenie to było krótkie i z

zaskakującym  finałem.  To  było  w  zeszły  poniedziałek.  Jakieś  pół  godziny  przed  zamknięciem  do
sklepu  wszedł  młody  człowiek.  Wyglądał  dziwnie,  był  jakiś  spięty,  jakby  czymś  wystraszony.
Rozejrzał się i zapytał, czy skupuję złotą biŜuterię. Zapytałem, co ma. Na to wyciągnął z kieszeni
bibułkę,  w  którą  był  zawinięty  złoty  łańcuszek  długości  około  czterdziestu  centymetrów.  Był
rozerwany.  Moją  uwagę  przyciągnął  piękny  wykrój  jego  ogniw.  JuŜ  na  pierwszy  rzut  oka  moŜna
było  poznać,  Ŝe  jest  stary,  bardzo  stary.  Obejrzałem  go  dokładnie  i  zapytałem  o  cenę.  Wymienił
kwotę. Widać było, Ŝe się na tym nie zna, bo była za niska, przynajmniej o połowę. Wydało mi się
to  podejrzane,  więc  zapytałem  go,  skąd  ma  ten  przedmiot,  dodając,  Ŝe  jeŜeli  chce  go  sprzedać,
muszę spisać jego personalia.  I wtedy  gość złapał łańcuszek z lady i trzaskając za sobą drzwiami,
wybiegł ze sklepu.

- Jak wyglądał?
- Przeciętnie. Blondyn, szczupły, ze sto siedemdziesiąt centymetrów wzrostu. Twarz pociągła,

wąsy okolone parodniowym zarostem - wyliczał jubiler. - W dŜinsach i pasiastej koszuli.

- Jakieś znaki szczególne?
- Wie pan, to wszystko trwało moŜe pięć minut. Nie przyjrzałem mu się zbyt dobrze. ChociaŜ,

chwileczkę, na jego lewym przedramieniu, spod mankiem koszuli widać było nieduŜy tatuaŜ. Ale
nie przyjrzałem się dokładnie, co przedstawiał. Jakąś kotwicę czy coś w tym rodzaju...

- A ten przedmiot? - usiłowałem dowiedzieć się czegoś bardziej konkretnego.
- No właśnie, miałem panu dopowiedzieć. Na jednym końcu łańcuszka był fragment zapięcia.

Na jego płaskiej powierzchni, przez jubilerską lupę, zobaczyłem wybity gmerk. Widziałem go tylko
przez chwilę, ale zapamiętałem szczegóły. Zaintrygowało mnie to i po tym zdarzeniu
przewertowałem posiadane katalogi. Zaraz panu pokaŜę, co znalazłem.

Jubiler podszedł do przeszklonej szafy i wziął z półki jakiś stary katalog. Otworzył go w

miejscu zaznaczonym papierową zakładką.

- To był ten znak - z tonu jego głosu moŜna było wyczuć, Ŝe jest pewny tego, co mówi.
Podziękowałem za uzyskane informacje i opuściłem sklep. Podekscytowany, wyjąłem z

kieszeni telefon komórkowy i nacisnąłem klawisz, pod którym był zaprogramowany numer telefonu
pana Tomasza.

- Słucham cię pilnie, Pawle - usłyszałem jego głos.
- Dzień dobry, szefie. Dzwonię z Białegostoku. Przed chwilą rozmawiałem z tym jubilerem.
Pokrótce zreferowałem to, czego dowiedziałem się o całym zdarzeniu.
- No dobrze, ale z twego głosu wy czytuję, Ŝe to nie wszystko - szef wyczuł moje

podniecenie.

- Na koniec bomba. Na tym łańcuszku był gmerk jubilerski. Niech pan zgadnie czyj.
- Mów od razu, nie jestem jasnowidzem.
- Ten łańcuch został wykonany w pracowni Caraglia.
Cisza w słuchawce była dowodem, Ŝe wiadomość zaskoczyła i pana Tomasza.
- MoŜe to czysty zbieg okoliczności - powiedział po chwili zastanowienia. - Za wcześnie na

wyciąganie wniosków. Jakie masz plany?

- Muszę się lepiej rozejrzeć w terenie. Odezwę się za parę dni - dodałem na zakończenie.
W drodze powrotnej na obrzeŜach miasta zajechałem na stację benzynową. Było piątkowe

popołudnie, zwiększony  ruch na drodze był powodem krótkiej kolejki do dystrybutorów. Nalałem
benzyny  i  poszedłem  do  środka  stacyjnego  budynku,  aby  zapłacić  za  paliwo.  Po  powrocie,  za
wycieraczką  samochodu,  znalazłem  małą  kartkę.  Widniał  na  niej  krótki  tekst  napisany  nieco
koślawymi,  drukowanymi  literami:  „I  tak  nic  nie  znajdziesz,  no,  chyba  Ŝe  szukasz  guza”.  Kartka
została  wyrwana  z  jakiegoś  kieszonkowego  notesu.  Wyglądało  na  to,  Ŝe  ktoś  śledzi  moje
poczynania i niedwuznacznie mi grozi.

Nazajutrz była sobota. Dałem sobie trochę wolnego i zamiast o szóstej, wstałem godzinę

później.  Nie  spiesząc  się,  zjadłem  śniadanie  i  po  wyjściu  z  domu,  poszedłem  na  stancję
archeologów.  Na  parterze,  w  dość  przestronnej  kuchni,  zobaczyłem  siedzącego  przy  stole  doktora
Jaroszka  w  towarzystwie  dwójki  studentów.  Zajadali  na  śniadanie  zupę  mleczną,  której  zapach
unosił się w powietrzu.

- Dzień dobry. Smacznego - powiedziałem, stając w progu. - Czy zastałem pannę Barbarę?
- Zastał pan - odparł wesoło naukowiec, a siedząca naprzeciwko niego rudowłosa dziewczyna

cicho zachichotała. Natomiast jej sąsiad, ostrzyŜony najeŜa blondyn, spojrzał na mnie spod oka
ponurym wzrokiem, przerywając na chwilę wyławianie mlecznych koŜuchów. - Ale jest w trakcie

porannej toalety, a jak pan zapewne wie, lepiej nie przeszkadzać kobietom przy tej czynności -
doktor dodał, robiąc do mnie oko. - Niech pan siada, bo to pewnie trochę potrwa. MoŜe zje pan z
nami śniadanie?

Podziękowałem, pozostając przy drzwiach. Obawy doktora nie spełniły się, bo w chwilę

później usłyszałem za sobą ciche kroki. Do moich nozdrzy doleciała delikatna woń perfum o
odcieniu nieznanych mi, orientalnych roślin. Odwróciłem się i na tle rozświetlonego słońcem okna,
zobaczyłem twarz Barbary okoloną złocistą falą włosów. Wyglądała pięknie, jej smukłą sylwetkę
podkreślała elegancka, letnia, biała sukienka w drobne, czerwone groszki.

- Ja do ciebie. Wybieram się na wycieczkę po okolicy. Pojechałabyś ze mną?
Nieco zaskoczona moją wizytą i propozycją, zgodziła się z lekkim uśmiechem.
- Przepraszam, nie zapytałem pana o pozwolenie - zwróciłem się do doktora Jaroszka.
- Panna Barbara skończyła juŜ osiemnasty rok Ŝycia, poza tym dzisiaj mamy wolne. Niech ją

pan porywa, skoro wyraziła na to zgodę - odparł naukowiec, uśmiechając się pod nosem.

Studentka parsknęła głośno z łyŜką zupy w ustach, opryskując mlekiem swego kolegę.

Zobaczyłem, Ŝe mina studenta zrobiła się jeszcze bardziej ponura.

- To świetnie. Jesteś gotowa? - zwróciłem się do dziewczyny.
- Wezmę tylko z góry torebkę - odparła, pokazując, Ŝe jest prawdziwą damą.
Kilka minut później weszliśmy na podwórko, na którym stał mój trabancik.
- Jaki oryginalny pojazd! Twój?
- Nie, to samochód szefa. Nasz słuŜbowy jest niestety w remoncie.
- Taki błękitny, istny „Błękitek”. Pan Tomasz musi mieć romantyczną duszę.
- Coś w tym jest - przyznałem z lekkim rozbawieniem.
W chwilę potem jechaliśmy juŜ trasą prowadzącą do Tykocina. Za zakrętem, przy przejeździe

przez tory kolejowe, wyjechałem na szosę wiodącą wśród pastwisk, na których umęczone
wielodniowym upałem krowy sennie skubały kępki poŜółkłej trawy. Jadąc powoli, podziwialiśmy
roztaczające się dokoła widoki. Przez otwarte na ościeŜ okna wpadały do wnętrza samochodu ptasie

piewy, dobiegające z koron mijanych drzew. Ciepły wschodni wiatr i błękitne niebo, po którym

leniwie wędrowały pierzaste obłoki, wypełniały serce błogością.

Po kilkuminutowej jeździe dotarliśmy do Krypna Kościelnego. To dość długa miejscowość,

tykocińska szosa przecinają na dwoje, a domostwa ustawione są wzdłuŜ drogi. Po prawej ręce
pojawiła się biała sylwetka kościoła.

- Zatrzymajmy się tu na chwilę - poprosiła Barbara. - Chcę ci coś pokazać.
- Dobrze - zgodziłem się chemie.
- Z czym kojarzy ci się nazwa tej miejscowości? - zapytała, gdy stanęliśmy przed drzwiami

wiątyni.

- Z jakimś świętym obrazem. Zdaje się, Ŝe była wymieniona w przewodniku turystycznym.
- Tak, stoimy przed sanktuarium Matki Boskiej Krypnieńskiej, obiektem licznych

pielgrzymek Podlasian. W ołtarzu tego kościoła jest umieszczony święty obraz Matki Boskiej. Jest
on  repliką  słynnego  obrazu  z  rzymskiej  bazyliki  Santa  Maria  Maggiore,  który  był  obnoszony  po
ulicach  Rzymu  po  zwycięstwie  w  bitwie  morskiej  nad  Turkami  pod  Lepanto  w  1571  roku.  Kopia
sprowadzona  została  z  Włoch  przez  starostę  knyszyńskiego,  hetmana  i  kanclerza  wielkiego
koronnego  Jana  Zamojskiego.  Początkowo  obraz  wisiał  w  kaplicy  dworu  królewskiego  w
Knyszynie.  W  1620  roku  Katarzyna  z  Ostrogskich,  Ŝona  Tomasza  Zamojskiego,  podkanclerzego
koronnego,  kolejnego  starosty,  ufundowała  w  Krypnie  kaplicę.  Stanęła  na  miejscu  wcześniejszej,
wybudowanej jeszcze po roku 1520 przez biskupa Mikołaja Radziwiłła. UwaŜa się, Ŝe obraz Matki

Boskiej trafił do Krypna przed 1635 rokiem, bo wiadomo, Ŝe w tym czasie knyszyńska kaplica juŜ
nie istniała. Obchodzony od tamtych czasów w święto Narodzenia Matki Boskiej tutejszy odpust
gromadzi wiernych z całej diecezji białostockiej.

Po wyjściu ze świątyni Barbara pociągnęła mnie za sobą, prowadząc do naroŜnika

kamiennego muru okalającego kościół.

- A to jest druga rzecz, warta ta obejrzenia. Opowiedział mi o niej doktor Jaroszek. On jest z

wykształcenia historykiem i posiada duŜą wiedzę o dziejach tych terenów.

Mur kościelny był zbudowany z obrobionych głazów, spojonych zaprawą cementową.

Większość z nich była nieregularnych kształtów, jedynie ich frontowe powierzchnie były
pościnane, tworząc dość nierówną ścianę. Natomiast w samym naroŜniku wprawne oko wyławiało
w nim wmurowaną płaską, granitową płytę. Widniał na niej jakiś stary, mocno zamazany napis.

- Drugi element znajduje się po drugiej stronie muru - dodała Barbara, ciągnąc mnie za rękę.
Rzeczywiście, tkwiły tam ułomki granitowej płyty, w tym kawałek z wypukłym

wybrzuszeniem kolistego kształtu.

- Ale cóŜ to takiego?
- Miejscowi twierdzą, Ŝe są to szczątki sarkofagu, w którym, po śmierci króla Zygmunta

Augusta,  umieszczono  urnę  z  jego  sercem  i  wnętrznościami.  Sarkofag  do  XIX  wieku  stał  na
knyszyńskim  rynku  w  znajdującym  się  tam  najstarszym  kościele.  Podczas  przebudowy  centrum
miasta  sarkofag  usunięto,  a  urna  zaginęła  w  niewyjaśnionych  okolicznościach.  I  do  dziś  nie
wiadomo, gdzie się znajduje.

- Czyli jeszcze jedna knyszyńska zagadka.
- I to bardzo frapująca, ze względu na swą tajemniczość. Więcej na ten temat będziesz mógł

usłyszeć od doktora Jaroszka.

Jeszcze przez kilka minut uwaŜnie przyglądałem się tajemniczym płytom. Czułem, Ŝe

natrafiłem na kolejną ciekawą zagadkę.

- Opowiedz mi o swojej pracy - poprosiła Barbara, kiedy w kilka minut później ruszyliśmy

dalej, do celu naszej wycieczki.

- Trochę juŜ wiesz, czym się zajmujemy. Jak kaŜda praca i ta ma swoje dwie strony.

Wspaniałe uczucie, gdy stajesz w obliczu rozwiązania zagadki i bierzesz do ręki odnaleziony,
często wielkiej wartości, przedmiot. Ale Ŝeby do tego doszło, trzeba czasami długich miesięcy

mudnej pracy poszukiwawczej. Większość czasu spędza się w bibliotekach, w sieci, na giełdach

staroci i innych miejscach, gdzie moŜna znaleźć jakieś ciekawe informacje. KaŜda nasza wyprawa
w teren jest poprzedzona wieloma godzinami przygotowań. Ale praca w terenie to takŜe kontakt z
naturą  i  poprawa  kondycji  fizycznej.  Laicy  zadają  pytanie,  co  właściwie  moŜna  odkryć  w  Polsce,
leŜącej z dala od szlaków hiszpańskich galeonów wypełnionych po burty prekolumbijskim złotem.
Ale i tu jest kilka rzeczy, które rozpalają wyobraźnię kaŜdego, kto zetknął się z tymi sprawami. Jak
choćby  sprawa  Bursztynowej  Komnaty,  którą  kiedyś,  na  razie  bezskutecznie,  zajmowaliśmy  się  z
panem  Tomaszem.  Wracając  do  twojego  pytania,  no  cóŜ,  praca  jak  wiele  innych.  Ale  bardzo  ją
lubię i nie zamieniłbym na Ŝadną inną.

DojeŜdŜając do Tykocina zatrzymaliśmy się przy zamku królewskim. Barbara chciała go

obejrzeć, bo nie była jeszcze w tej miejscowości. Potem, z racji bliskości, obejrzeliśmy jeszcze
miejsce, w którym został pochowany Łukasz Górnicki, renesansowy poeta, autor „Dworzanina”,
sekretarz Zygmunta Augusta i przez pewien czas starosta tykociński.

ROZDZIAŁ SIÓDMY

TYKOCIN • NIEZWYKŁA śYDÓWKA • STARA LEGENDA • SYNAGOGA •

PODSŁUCHANA ROZMOWA • NIEUDANY POŚCIG • ANONIMOWA PRZESYŁKA

Tykocin, nazywany przez niektórych „perłą baroku”, to największy zespół zabytków w tej

części Podlasia. Na terenie jaćwieskiej osady plemienia Zlińców ksiąŜęta mazowieccy zbudowali tu
w  XI  wieku  gród  warowny,  w  pobliŜu  przeprawy  przez  Narew.  Do  dziś  w  pobliŜu  wsi  Sierki
znajduje  się  grodzisko,  zwane  Zamczyskiem.  Do  XIV  wieku  był  to  gród  kasztelański  z
podgrodziem.  Później  w  tym  miejscu  wzniesiono  dwór  Gasztołdów,  starostów  tykocińskich.
Tykocin  otrzymał  prawa  miejskie  od  księcia  mazowieckiego,  Janusza  Starszego,  w  1425  roku.  W
1522  roku  Olbracht  Gasztołd  sprowadził  do  miasta  śydów,  którzy  oŜywili  rozwój  gospodarczy
miasta.  Po  wygaśnięciu  rodu  Gasztołdów  Tykocin  przeszedł  w  1543  roku  w  ręce  Zygmunta
Augusta.  W  ciągu  ponad  pięciu  wieków  wiele  tu się  działo, zwaŜywszy  na  fakt,  Ŝe  zbudowany  tu
zamek  był  jedną  z  najwaŜniejszych  nizinnych  twierdz  Rzeczpospolitej.  W  czasach  Zygmunta
Augusta  Tykocin  pełnił  rolę  królewskiej  rezydencji,  mieszcząc  na  zamku  arsenał  koronny,
bibliotekę  i  skarbiec.  Dzięki  dogodnemu  połoŜeniu  na  skrzyŜowaniu  szlaków  handlowych,
obdarowany  królewskimi  przywilejami,  Tykocin  rozwijał  się  jako  ośrodek  handlu  i  rzemiosła.  Na
Narwi  powstał  port,  z  którego  spływało  do  Gdańska  zboŜe,  towary  leśne  oraz  sprzęt  wojskowy.
Miejscowa  gmina  Ŝydowska  naleŜała  do  najbogatszych  w  Koronie.  Kahał  miejscowy  był,  co  do
znaczenia,  drugim  w  Polsce,  po  krakowskim.  Od  1569  roku  miasto  naleŜało  do  Korony  i  było
miejscem pobytu królów: Zygmunta III i Władysława IV. Od 1661 roku Tykocin stał się własnością
Stefana  Czarnieckiego,  jako  nagroda  za  rozgromienie  Szwedów  w  czasie  potopu.  Później  miasto
zostało  własnością  Branickich.  W  połowie  XVIII  wieku  ostami  potomek  tego  rodu,  Jan  Klemens,
poczynił  tu  wielkie  inwestycje  budowlane,  ozdabiając  miasto  w  duchu  barokowej  urbanistyki  i
architektury.

Najbardziej znany epizod historii miasta został opisany na stronach „Potopu” Henryka

Sienkiewicza, kiedy to wojska litewsko-polskie pod wodzą hetmana Sapiehy oblegały zamek, w
którym bronił się Janusz Radziwiłł. Co było dalej, wszyscy wiedzą, ale niewielu pamięta, Ŝe zamek
poddano ponad rok po śmierci Radziwiłła.

W czasie zaborów miasto znalazło się początkowo pod władzą Prus, po traktacie w TylŜy z

1807  roku  wchodziło  w  skład  Księstwa  Warszawskiego,  a  następnie  Królestwa  Polskiego.  Po
drugiej  wojnie  światowej  Tykocin,  powaŜnie  zniszczony,  pozbawiony  zgładzonej  przez
hitlerowców  ludności  Ŝydowskiej,  która  stanowiła  przed  wojną  większą  część  jego  mieszkańców,
utracił w 1950 roku prawa miejskie. Odzyskał je w 1993 roku.

Dzisiejszy Tykocin to niewielkie urokliwe miasteczko. Pomimo duŜego nagromadzenia

zabytków,  bogactwa  otaczającej  przyrody  i  pięknego  usytuowania  nad  Narwią,  wciąŜ  pozostaje
nieco z dala od utartych szlaków turystycznych. Pomimo tego rokrocznie Tykocin odwiedza ponad
100  tysięcy  gości  z  całego  świata.  Głównie  są  to  wycieczki  z  Izraela,  dla  których  Tykocin  jest
jednym  z  punktów  szlaku  martyrologii  narodu  Ŝydowskiego.  W  pobliskim  lesie,  niedaleko  wsi
Łopuchowo,  znajduje  się  zbiorowa  mogiła  ponad  trzech  tysięcy  tykocińskich  śydów
zamordowanych przez Niemców w 1941 roku.

Zaparkowałem samochód w bocznej, odchodzącej od rynku uliczce i teraz ja ująłem drobną

dłoń Barbary, zapraszając ją na zwiedzanie tykocińskich perełek architektonicznych. O zabytkach i
historii Tykocina moŜna by napisać opasłą księgę.

Być moŜe słoneczna pogoda i pora dnia miały wpływ na Ŝycie miasta, bo panowała w nim

wyjątkowo senna atmosfera. Zwiedzanie rozpoczęliśmy od rynku Czarnieckiego, gdzie zbiegają się
wszystkie  drogi  wjazdowe  i  wokół  którego  skupia  się  Ŝycie  całego  miasteczka.  Ma  nieco
trapezowaty kształt, wraŜenie jego rozległości pogłębia dookolna, niska zabudowa. Na jego środku,
na  postumencie,  stoi  naturalnej  wielkości  figura  sławnego  hetmana,  pogromcy  Szwedów.  Figura
rycerza  ze  złotą  buławą  z  1762  roku  to  jeden  z  najstarszych,  świeckich  pomników  w  Polsce.
Upamiętnia  okres  rządów  starościńskich  Stefana  Czarnieckiego  w  tym  mieście.  Od  strony
północnej, czyli od strony Narwi, wzdłuŜ rynku stoi szereg zabytkowych drewnianych domów.

Nad rynkiem góruje monumentalna barokowa budowla osiemnastowiecznego kościoła

więtej Trójcy, wybudowanego w latach 1740-1750. Jego fasadę obramowują dwie wieŜe,

połączone  arkadami  z  bryłą  kościoła.  Świątynia  została  wybudowana  z  inicjatywy  dziedzica
tutejszych  dóbr,  Jana  Klemensa  Branickiego.  Jest  dobitnym  świadectwem  dawnej  świetności
miasta.  Kościół  jest  budowlą  typu  bazylikowego.  Rozległa  bryła  świątyni  niemalŜe  przytłacza
swoją wielkością i dostojeństwem. Trójnawowe jej wnętrze zdobią polichromie ścienne z 1749 roku
wykonane  przez  Sebastiana  Ecksteina.  Polichromie  sklepień  nawy  głównej  i  naw  bocznych,
charakteryzujące  się  wysokim  poziomem  artystycznym  i  harmonijne  powiązane  z  malarstwem
osiemnastowiecznym,  są  dziełem  Władysława  Drapiewskiego  i  pochodzą  z  lat  1910-1912.  W
ołtarzach znajdują się obrazy Szymona Czechowicza. Naszą szczególną uwagę zwróciły wiszące na

cianach portrety fundatora świątyni i jego małŜonki, Izabeli z Poniatowskich.

Ulicą 11 Listopada doszliśmy do kolejnego tykocińskiego zabytku. OtóŜ u zbiegu tej ulicy i

ulicy Poświętnej stoi tam, na kamiennym postumencie, nasz skrzydlaty symbol narodowy. Pomnik
Orła  Białego,  ustawiony  w  1982  roku,  upamiętnia  ustanowienie  w  1705  roku,  na  zamku  w
Tykocinie  przez  króla  Augusta  II  Mocnego,  Orderu  Orła  Białego,  który  jest  naszym  najwyŜszym
odznaczeniem  państwowym.  Urokliwą  uliczką  Poświętną  przeszliśmy  z  powrotem  na  rynek.  W
jego pobliŜu, nad Narwią, tuŜ przy moście, znajduje się zespół zabudowań o bardzo interesującym
kształcie.  Jest  to  dawny  alumnat  wojskowy,  dom  dla  weteranów.  Unikat  na  skalę  krajową,
wybudowany w połowie XVII wieku przez starostę Krzysztofa Wiesiołowskiego. Jego pomalowane
na biało i przykryte czerwonym dachem budynki naleŜą teraz do Kościoła.

- Czy wiesz, Ŝe w Tykocinie działała nawet mennica koronna? - zapytałem Barbarę.
- Gdzie?
- Dokładnie nie wiadomo. Znawcy tematu wskazują na południową pierzeję rynku, ulicę

Jordyka - wskazałem ręką kierunek. - Działała za czasów Zygmunta Augusta od roku 1564. Grosze
i półgrosze tykocińskie z herbem Jastrzębiec bito tu prawdopodobnie do śmierci króla. Ulokowanie
jej w tym mieście wynikało z faktu, Ŝe na tutejszym zamku mieścił się skarbiec koronny, skąd
brano kruszec na monety.

Spojrzałem na zegarek, dochodziła jedenasta. Cel mojej wizyty w Tykocinie znajdował się

niedaleko,  dlatego  zdecydowałem  się  zaprowadzić  Barbarę  jeszcze  na  ulicę  Klasztorną,  gdzie
znajduje się dawny klasztor Bernardynów, wybudowany w latach 1771-1790. A potem zrobiliśmy
jeszcze  spacer  ulicą  Holendry,  aŜ  do  skrzyŜowania  z  Zachodnią,  przy  której  jest  połoŜony  stary
cmentarz  Ŝydowski.  Na  sporym  placu  stało  wiele  nieczytelnych  juŜ  nagrobków,  świadczących  o
bogatej  historii  tykocińskich  śydów.  Chodząc  wśród  zniszczonych,  w  większości  przewróconych,
kamiennych  macew,  dla  przerwania  smutnej,  nostalgicznej  atmosfery,  zapytałem  Barbarę,  czy
słyszała o Rebece Tiktiner.

- Nie słyszałam o niej - przyznała się.
- Riwka Tiktiner, zwana teŜ Rebeką Tykocińską, Ŝyła tu w pierwszej połowie XVI wieku.

Była  jedną  z  nielicznych  kobiet,  jakie  znalazły  uznanie  wśród  śydów  jako  autorytety  religijne
judaizmu.  Była  córką  tutejszego  rabina,  Majera.  Znała  hebrajski  i  odbyła  studia  nad  Torą.  Była
autorką  dzieła  „Meneket  Riwka”,  po  polsku  „Karmicielka  Rebeka”,  traktującego  o  wychowaniu
dzieci i obowiązkach kobiet oraz o roli kobiety  w ówczesnym świecie.  KsiąŜka została wydana  w
1609 roku w Pradze i w 1618 roku w Krakowie. Ze względu na płeć autorki, było to na owe czasy
wydarzenie  wyjątkowe.  Rebeka  napisała  swą  ksiąŜkę  w  języku  jidysz,  aby  dotrzeć  do  jak
największej liczby niewykształconych czytelniczek.

- ZwaŜywszy, Ŝe zrobiła to ponad czterysta pięćdziesiąt lat temu, musiała być nietuzinkową

kobietą - zauwaŜyła Barbara.

- Z pewnością. Jej niezwykła na owe czasy postać budziła zainteresowanie w Europie. W

1719 roku wydano w Niemczech monografię „De Rebecca Polona eruditarum in gente Judaica
Foeminarum rariori exemplo”, czyli, mówiąc po polsku, „O Rebece Polskiej, najrzadszym
uczonych niewiast z narodu Ŝydowskiego przykładzie”.

Ale do tego pięknego grodu nie przyjechaliśmy jedynie dla podziwiania śladów dawnej

wietności, chociaŜ wędrówka szlakiem miejscowych zabytków była zajęciem wielce

pociągającym. Idąc ulicą Piłsudskiego, doszliśmy do Koziej, przy której stoją najsławniejsze

ydowskie zabytki Podlasia: siedemnastowieczna synagoga i dom talmudyczny. Barokową

synagogę  zbudowano  w  1642  roku  na  rzucie  prostokąta.  Jest  masywna,  murowana,  z  wysokim,
łamanym  dachem  z  czerwonej  dachówki  i  okrągłą  wieŜą  w  naroŜniku.  Otaczają  ją  z  trzech  stron
niskie przybudówki - niegdyś sklepiki, bejt midrasze, czyli domy nauki, babińce, gdzie modliły się
kobiety  -  i  przedsionki.  Tykocińska  boŜnica  ustępowała  w  Polsce  wielkością  tylko  krakowskiej.
Niegdyś ją i dom talmudyczny okalał arkadowy mur z bramą, nie zostały one jeszcze odbudowane.
W domu talmudycznym mieści się muzeum miejskie, prezentujące między innymi piękny Gabinet
Glogerowski  i  malarstwo  Zygmunta  Bujnowskiego,  który  utrwalił  na  płótnie  widoki
dziewiętnastowiecznego Tykocina.

Chciałem się pojawić w synagodze dokładnie o pierwszej po południu. Była dwunasta, więc

skorzystałem z okazji, Ŝeby zaprosić Barbarę do małej restauracji „Tejsza”, znajdującej się w
podziemiach domu talmudycznego.

- Obiad o dwunastej w południe? - zdziwiła się dziewczyna.
- Serwują tu specjały kuchni Ŝydowskiej, nie będziesz Ŝałować - zapewniłem ją, gdy

przekraczaliśmy próg restauracji.

Jej dwie, nieduŜe sale były ozdobione przedmiotami pochodzącymi z nieistniejącego juŜ

wiata przedwojennych tykocińskich śydów: jakimiś ocalałymi elementami z Ŝydowskiego sklepu,

wiszącymi na ścianach starymi, poŜółkłymi fotografiami. Wszystko to tworzyło nieuchwytną, pełną
nostalgii atmosferę, poczucie ulotności przemijającego czasu.

- Co oznacza nazwa waszej restauracji? - zapytała Barbara kelnerkę, gdy ta podeszła do

naszego stolika, by przyjąć zamówienie.

- „Tejsza” w języku jidysz oznacza kozę. Zwierzę to, w tradycji śydów podlaskich, uwaŜane

było za symbol szczęścia i dobrobytu.

Lista potraw była długa i wyglądała doprawdy smakowicie. Barbara wybrała cymes

wiąteczny, czyli gulasz z młodej wołowiny na słodko, z warzywami, a ja kugel, czyli Ŝydowską

odmianę babki ziemniaczanej.

- Czy wiesz jak, według legendy, powstała nazwa tego miasta? - zapytałem przełykając

kolejny kęs potrawy.

- Nie, opowiedz.

- Na tych terenach, w grodzisku, którego pozostałości znajdują się na południe od obecnego

miasta,  Ŝyło  słowiańskie  plemię.  Jego  władcą  był  Boguchwał.  Miał  piękną  córkę  imieniem
Boginka.  Po  drugiej  stronie  Narwi,  wśród  dzikich  puszcz  i  kniei,  Ŝył  Joc,  władca  Jaćwingów.
Plemiona  te  toczyły  między  sobą  zaciekłą  wojnę.  Joc  często  najeŜdŜał  na  statecznych  Słowian,
niszcząc  ich  domostwa  i  porywając  dobytek.  Miał  syna,  zwanego  Jurem.  Był  on  postawnym,
odwaŜnym młodzieńcem. Pewnego pięknego poranka, na polowaniu, ścigając dorodną łanię, tak się
zapędził, Ŝe dotarł w okolice słowiańskiego grodu. Nad rzeką ujrzał piękną Boginkę. Zakochał się
w  dziewczynie  od  pierwszego  wejrzenia  i  postanowił  ją  porwać.  Ale  straŜ  Boginki  przegoniła  go
gradem strzał. Jur musiał ratować się ucieczką. Jednak myśl o dziewczynie nie dawała mu spokoju.
Widząc  rozpacz  młodzieńca,  jego  ojciec  postanowił  słać  swaty  do  Boguchwała.  Posłańcy  Jura
przybyli  do  grodu  Boguchwała  z  bogatymi  darami.  Lecz  Boguchwał  nie  zgodził  się  oddać  córki
młodemu  Jaćwingowi.  Jur,  usłyszawszy  odmowę,  wpadł  w  gniew.  Zawołał,  Ŝe  Boginkę  weźmie
siłą,  a  z  grodziska  „tyko-cin”  zostanie,  co  w  języku  jego  ludu,  oznaczało  „tylko  cień”.  Rozpoczął
przygotowania  do  wielkiej  wyprawy.  Gdy  Boguchwał  dowiedział  się  o  tym,  wzmocnił  swój  gród
oraz  przygotował  zasadzkę  na  rzece,  W  chwili  gdy  wojska  jaćwieskie  stanęły  nad  brodem
wiodącym przez Narew, Jur rozkazał zasypać bród. Kiedy jeden z wojów zameldował, Ŝe rzeka juŜ
„nie  ciece”,  Jur  ruszył  na  drugą  stronę.  I  wpadł  w  zasadzkę.  Krwawy  bój  trwał  cały  dzień,  ale
ostateczne zwycięstwo przypadło Boguchwałowi. Dla jego uczczenia, Boguchwał nazwał swój gród
Tykocinem, a Joca i Jura kazał pochować na szczycie niedalekiego wzgórza. W miejscu, w którym
znajdował się ów bród, powstała wieś Nieciece, a jej mieszkańcy nazywają wzgórze znajdujące się
opodal Tykocina Jocą Górą.

- Piękna legenda, moŜe jak w kaŜdej jest i w niej ziarnko prawdy - rozmarzyła się Barbara.
- Jej akcja rozgrywa się między wiekiem XI a XIV, gdy tereny na północ od Narwi

zamieszkiwali Jaćwingowie, a tykociński gród był warownią strzegącą północnych terenów
Mazowsza. Przekop Jocą Górę, jesteś przecieŜ archeologiem, a dowiesz się prawdy - zaŜartowałem.

- MoŜe kiedyś... - usłyszałem w odpowiedzi.
- No, ale na nas juŜ czas - powiedziałem, spojrzawszy na zegarek. Dałem znak kelnerce, Ŝe

chcemy zapłacić rachunek.

Na parkingu znajdującym się na tyłach świątyni stał wycieczkowy autokar i kilka eleganckich

aut. Byłem pewny, Ŝe jedno z nich juŜ gdzieś widziałem. Kupiliśmy bilety w kasie i weszliśmy do

rodka boŜnicy. Na początek obejrzeliśmy w wieŜy synagogi pokój rabina i salę z przedstawieniem

seder pesach, czyli wieczerzy paschalnej. Weszliśmy następnie do głównej, przestronnej sali
modlitwy. Podczas jej remontu w 1976 roku konserwatorzy z PKZ odkryli na ścianach starą
polichromię - głównie hebrajskie i aramejskie teksty modlitw.

- Wygląda tu, jakby za chwilę miało się odbyć naboŜeństwo - powiedziała Barbara,

rozglądając się po wnętrzu. - Co to za podest na środku?

- To bima, coś jakby ambona. Tutaj czyta się Torę. Trzy razy do roku przyjeŜdŜają tu śydzi,

aby obchodzić swoje główne święta religijne.

Wokół bimy stało kilkanaście osób z izraelskiej wycieczki. Słuchając objaśnień przewodnika,

oglądali zawartość przeszklonych gablot z ocalałymi naczyniami liturgicznymi, stare srebrne

wieczniki i odtworzone inskrypcje naścienne. Większość turystów widocznie znała polski, więc

mogliśmy z Barbarą wysłuchać opowieści przewodnika.

- Wielka Synagoga, zwana Ha-Godol Bejt ha-Kneset, została wzniesiona w miejscu swej

drewnianej poprzedniczki. Było to centrum Ŝydowskiej dzielnicy Kaczorowo, boŜnica stanęła na
istniejącej tu wówczas wyspie. Jej budowa była podyktowana chęcią wzniesienia domu modlitwy

godnego  miejscowego  kahału  okręgowego.  Kahał  tykociński  doszedł  do  wielkiego  znaczenia,
obejmował starozakonnych w promieniu 150 kilometrów i odgrywał waŜną rolę w Sejmie  śydów
Litewskich. Wielka Synagoga jest wzorowana na warownej synagodze z Pińska. Zbudowano ją na
planie kwadratu o bokach 18 na 18 metrów. W naroŜniku północno-wschodnim znajduje się wieŜa.
BóŜnica  pełniła  wiele  ról,  była  między  innymi  siedzibą  kahału  i  sądu,  a  wieŜa  słuŜyła  jako
więzienie.  Synagoga  stanowiła  w  XVII  i  XVIII  wieku  waŜny  ośrodek  intelektualny,  miejsce,  w
którym  działało  wielu  znanych  talmudystów,  jak  Menachem  Dawid  ben  Icchak  -  uczeń  MojŜesza
Isserlesa (Remu) z Krakowa i Szmuel Eliezer ben Jehuda ha-Lewi Edels. Wyremontowana w latach
czterdziestych  XIX  wieku  była  znana  z  bogatego  wyposaŜenia,  które  zagrabili  Niemcy  podczas
drugiej  wojny  światowej.  Splądrowaną  synagogę  odrestaurowano  w  latach  siedemdziesiątych  XX
wieku przeznaczając ją na muzeum.

Sklepienie synagogi jest dziewięciopolowe, charakterystyczne dla ziem polskich. Uwagę

przykuwają inskrypcje naścienne oraz dekoracja malarska w formie wici roślinnych i przedstawień
zwierząt. W budowli tej wciąŜ dokonuje się nowych odkryć. Spod odkuwanych warstw ukazują się
elementy najstarsze i najbardziej oryginalne...

Przysłuchując się słowom przewodnika, zbliŜyliśmy się do jednej ze ścian, przy której stały

gabloty  wystawiennicze.  Podziwialiśmy  wystawione  w  nich  srebrne  besaminki  i  ośmiopłomienne
lampki  chanukowe.  W  pewnym  momencie  zza  zakratowanego  okna,  widniejącego  w  ścianie
oddzielającej  wnętrze  boŜnicy  od  bocznej  galerii,  dobiegł  mnie  kobiecy  głos,  który  przykuł  moją
uwagę.  Był  na  tyle  wysoki,  Ŝe  nie  miałem  specjalnych  trudności  w  zrozumieniu  prowadzonego
dialogu. Kobieta musiała czuć się bezpiecznie, bo nawet nie starała się mówić cicho.

- Mój szef chciałby obejrzeć ten przedmiot. Ma pan go ze sobą?
- Pani Ŝartuje - usłyszałem zza ściany słowa jakiegoś męŜczyzny.
- To kiedy go zobaczę?
- Najpierw zapłata, potem przyjemność.
- Ile?
- Jeszcze nie wiem. Czekam na decyzję mojego szefa - odpowiedział, akcentując

przedostatnie słowo.

- Wątpię, czy mój mocodawca będzie zadowolony z efektów waszej pracy - ton głosu

nieznajomej był bardzo chłodny.

- Trudno. Ja muszę słuchać się przede wszystkim mojego.
- Spotkamy się za dwa dni. Zadzwonię gdzie. Ma pan mieć to wtedy ze sobą!
Musiała być wściekła, bo zza ściany rozległ się szybki stukot jej pantofli. Nie chciałem, Ŝeby

nas  widziała,  więc  złapałem  za  rękaw  niczego  nieświadomą  Barbarę  i  mocno  pociągnąłem  w
kierunku  Izraelczyków,  zgromadzonych  wokół  przewodnika.  Widząc  jej  zdumioną  i  zaskoczoną
twarz, gestem nakazałem milczenie. Schowałem się za stojącą pośrodku bimę i wychylając się zza
niej,  ostroŜnie  obserwowałem,  jak  kobieta  wychodzi z  bocznej  galerii  i  kieruje  się  ku  wyjściu.  Po
chwili  wyszedł  stamtąd  około  trzydziestoletni,  średniego  wzrostu  męŜczyzna,  w  letnim,  jasnym
garniturze.  Górną  część  jego  twarzy  zakrywało  opadające  rondo  płóciennego  kapelusza.  Jedynym
widocznym,  ba,  rzucającym  się  w  oczy,  elementem  była  obfita,  kruczoczarna  broda.  Zbyt  obfita,

eby być prawdziwą.

„CóŜ to za maskarada?” - pomyślałem z rozbawieniem.
Ale nie było czasu na śmiechy. Za chwilę „Brodacz” mógł nam zniknąć z oczu, więc

ponownie pociągnąłem za sobą Barbarę, kierując się do wyjścia.

- Pawle, co ty robisz? - zapytała kompletnie zaskoczona.

- Nie czas na wyjaśnienia. Idź prędko za kobietą, która przed chwilą stąd wyszła i obserwuj

dokąd pójdzie. Tylko ostroŜnie! Spotkamy się za pół godziny przy pomniku Czarnieckiego.
Szybko! - ponagliłem.

Wybiegliśmy na placyk przed boŜnicą. Zobaczyłem, Ŝe Brodacz idzie ulicą Złotą, w kierunku

rynku Czarnieckiego. Kobieta poszła w przeciwną stronę.

Poszedłem za nieznajomym. Na rogu Starego Rynku, odchodzącego w prawo od Złotej,

nieznajomy rozejrzał się dokoła, a potem skręcił właśnie w prawo. Szybkim krokiem podąŜyłem za
nim.  Wychyliwszy  się  zza  rogu  naroŜnego  sklepu,  zobaczyłem,  Ŝe  facet  stoi  przy  otwartych
drzwiach  terenowego  mitsubishi  Pajero  Dakar  i  rozmawia  z  kimś  przez  telefon  komórkowy.
Wykorzystałem  to  i  ostrym  kłusem  pobiegłem  w  kierunku  miejsca,  gdzie  pozostawiłem  mojego
trabanta.

W trzy minuty później byłem z powrotem. Na szczęście w perspektywie rynku zobaczyłem,

e terenowy samochód nadal tam stoi. Szanse, niestety, nie były równe. Mitsubishi Brodacza,

według mojej wiedzy, mogło rozwinąć szybkość około stu osiemdziesięciu kilometrów na godzinę,
podczas gdy mój trabant ledwie sto dwadzieścia.

Po chwili mitsubishi ruszyło z miejsca, kierując się w stronę ulicy Sokołowskiej. Zachowując

odpowiedni dystans, ruszyłem w ślad za nim.  Brodacz skręcił w prawo,  w Klasztorną. Wyglądało
na to, Ŝe albo pojedzie w lewo na JeŜewo, do szosy białostockiej, albo prosto na Kiermusy. Zrobił
to  pierwsze.  Niestety,  facet  miał  Ŝyłkę  rajdowca.  Wyjechawszy  na  prosty  odcinek  szosy,  dodał
nagle gazu i zaczął się coraz bardziej oddalać. Próbowałem przyspieszyć, ale w tym miejscu droga
biegła  nieco  pod  górę  i  pomimo  naciskania  na  pedał  gazu,  dystans  pomiędzy  mną  a  mitsubishi
powiększał się z minuty na minutę i w końcu samochód Brodacza znikł w perspektywie szosy.

- Ach, Ŝebym miał teraz wehikuł! - sarknąłem ze złości.
Zrezygnowany powróciłem na rynek Czarnieckiego. Barbara czekała na mnie, siedząc na

kamiennym cokoliku ogrodzenia hetmańskiego pomnika.

- Niestety, nie dałem rady go śledzić. Pojechał w kierunku trasy warszawsko-białostockiej.
- Ta kobieta doszła do zaparkowanego eleganckiego samochodu terenowego, po czym do

niego wsiadła. Samochód odjechał ulicą Piłsudskiego.

- Ona prowadziła?
- Chyba nie, bo wsiadła od strony pasaŜera.
- Chyba?
- Nie widziałam dokładnie, bo samochód miał przyciemniane szyby.
- Jakiej był marki?
- Nie znam się na samochodach. DuŜy, koloru grafitowego, metalizowany lakier. Miał

warszawskie numery rejestracyjne. Wyjaśnij mi wreszcie, dlaczego ich śledzimy.

- Podejrzewam, Ŝe mogą mieć coś wspólnego z włamaniem do waszej stancji. No trudno,

wracamy.

Odwiozłem Barbarę na jej stancję i wróciłem do siebie. Zadzwoniłem do pana Tomasza i

opowiedziałem mu o nieudanej wyprawie.

- Nie wiem kto, ale czuję, Ŝe kręcą się dookoła nas ludzie, którzy przybyli tu w tym samym

celu co ja. Gdybym miał nasz wehikuł, ten facet by mi nie umknął - dodałem nieco zawiedzionym
głosem.

- Nie doceniasz mojego pojazdu. Przed następną taką przygodą przeczytaj uwaŜnie instrukcję,

która leŜy w schowku obok kierowcy.

- Szefie, nie mógł pan mi tego wcześniej powiedzieć? - jęknąłem.

- A zainteresowałeś się tym? No dobrze, złapiesz ich następnym razem. Jakie masz plany?
W kilku słowach przedstawiłem swoje zamiary.
Było słoneczne, sobotnie popołudnie. Do Knyszyna zabrałem ze sobą tylko kilka

tematycznych ksiąŜek. Postanowiłem więc sprawdzić zasobność zbioru tutejszej gminnej biblioteki.
Mieści się ona w tym samym budynku  co urząd  miasta. Na szczęście okazało się, Ŝe była jeszcze
otwarta.  Uprzejma  pani  bibliotekarka,  usłyszawszy  kim  jestem,  zwolniła  mnie  z  obowiązku
korzystania z czytelni i wypoŜyczyła mi kilka potrzebnych pozycji. Wróciłem do siebie i do późna
w nocy pogłębiałem swoją wiedzę o ostatnim Jagiellonie na tronie polskim. Gdy na koniec lektury
podszedłem  do  okna,  Ŝeby  wpuścić  do  środka  więcej  świeŜego  powietrza,  wraz  z  nim  z  dworu
dobiegło  mnie  cykanie  świerszczy,  pomieszane  z  rechotem  Ŝab  dobiegającym  z  nieodległych
knyszyńskich stawów. Wyciągnąłem się na łóŜku i powoli zacząłem zapadać w sen. Nastała cisza i
tylko dwie brunatne ćmy wcale nie zamierzały iść spać, niestrudzenie krąŜąc wokół palącej się na
stole lampy.

Był środek nocy, gdy ze snu wyrwał mnie głośny stukot w ramę okienną. Na szczęście okno

było uchylone, inaczej szyba rozprysłaby się z pewnością w kawałki. Zerwałem się na równe nogi i
zbliŜywszy  się  do  okna,  ostroŜnie  wyjrzałem  zza  firanki.  Na  uśpionej  ulicy  słychać  było  tylko
cichy,  oddalający  się  tupot  nóg.  śeby  nie  zbudzić  gospodyni,  wymknąłem  się  przez  okno.  Na
rabatce, pod nim, leŜał średniej wielkości kamień, owinięty w papier. Nie było sensu gonić nocnego
posłańca. Wróciłem do pokoju i przy zapalonym świetle rozwinąłem kartkę. Widniał na niej krótki
tekst,  nagryzmolony  niewprawną  ręką:  „Jeśli  interesują  cię  staroŜytne,  złote  antyki,  bondź  jutro  o
pułnocy w starym browarze w JeŜewie”.

ROZDZIAŁ ÓSMY

KNYSZYŃSKI KOŚCIÓŁ • TAJEMNICA KRÓLEWSKIEGO SARKOFAGU •

KOLEKCJA ZYGMUNTA AUGUSTA • RABUNEK • GRABIEśCZE TRIO •

ZNALEZISKO NA KIRKUCIE

W niedzielę, po śniadaniu, poszedłem do knyszyńskiego kościoła parafialnego. PołoŜony jest

zaraz  obok  rynku.  Gdy  przekraczałem  niskie  przejście  w  białym,  kościelnym  murze,  zobaczyłem
parafian  wychodzących  właśnie  z  zakończonej  mszy.  śeby  nie  przeszkadzać,  cofnąłem  się  i
przeszedłszy  wzdłuŜ  muru,  dotarłem  do  bramy  prowadzącej  do  przykościelnych  zabudowań.
Najciekawszym  tamtejszym  obiektem  był  dziewiętnastowieczny,  drewniany  lamus,  czyli  schowek
na róŜne cenniejsze przedmioty gospodarskie. Jego ściemniałe ze starości, sosnowe ściany pięknie
kontrastowały  ze  stojącym  naprzeciwko,  jasnym  budynkiem  plebanii.  Widząc,  Ŝe  przykościelny
plac pustoszeje, ruszyłem w kierunku świątyni. Obszedłem kościół dokoła, oglądając uwaŜnie jego
białą,  późnorenesansową  bryłę.  Przy  murze,  od  strony  wschodniej,  znajduje  się  grób  księdza
Edwarda Junga, który jako młody wikary został zamordowany przez wycofujące się stąd w czerwcu
1941 roku wojska sowieckie.

Przed frontonem świątyni obejrzałem pomnik z figurą papieŜa Piusa XII oraz mały budynek,

stojący przy murze kościoła, który według przewodnika słuŜył kiedyś za przykościelną kostnicę, a
potem starą szesnastowieczną, granitową misę chrzcielną. Właśnie oglądałem umieszczony nad
drzwiami kościoła kamienny kartusz przedstawiający herby rodów Radziwiłłów i Krasińskich, gdy
za plecami usłyszałem ciche kroki.

- Witam przybysza w naszych progach - odwróciwszy się, zobaczyłem księdza zmierzającego

w kierunku budynku plebanii. - Zainteresował pana nasz kościół?

- Mam prośbę, proszę księdza - postanowiłem skorzystać z nadarzającej się okazji. - Pewnie

przeszkadzam, ale chciałbym usłyszeć o jego historii. Kto mógłby mi o niej opowiedzieć?

- Niech pan tu chwilę zaczeka. Zaraz wrócę.
Po paru minutach był z powrotem. Okazało się, Ŝe jest tutejszym proboszczem.
- Pan turysta? - zapytał.
- Niezupełnie, będę mieszkał w waszym mieście przez pewien czas. Zostałem zatrudniony w

tutejszej szkole.

- A to pięknie. No cóŜ, nasza parafia szczyci się długim rodowodem. Są nawet wzmianki, Ŝe

juŜ  w  XIII  wieku  była  tutaj  placówka  duszpasterska.  Tak  zapisał  tutejszy  dziekan  śamejć  w
inwentarzu  kościelnym  w  roku  1937.  Ale  nie  wiadomo,  skąd  wziął  tę  wiadomość.  Z
udokumentowanych  źródeł  wynika,  Ŝe  parafia  knyszyńska  została  utworzona  w  1520  roku.
Rozpoczęto wtedy budowę drewnianego kościoła, który stał na środku tynku. Był pod wezwaniem
Narodzenia  Matki  Boskiej,  św.  Jana  Ewangelisty,  św.  Andrzeja  i  Św.  Apolonii.  Tamta  świątynia
przetrwała do 1623 roku, kiedy ją rozebrano i przystąpiono do budowy kolejnej, teŜ drewnianej. Ta
najprawdopodobniej  uległa  zniszczeniu  w  czasie  potopu  szwedzkiego.  Zapraszam  do  środka

wiątyni.

Weszliśmy do wnętrza.
- Świątynia, w której się znajdujemy, jest trzecim w kolejności kościołem knyszyńskim. Jej

budowa została rozpoczęta przez starostę Jana Zamojskiego około 1576 roku. Początkowo miał to
być kościół szpitalny. Dnia 21 marca 1601 roku biskup Benedykt Wojno konsekrował kościół pod
wezwaniem Wszystkich Świętych, św. Melchiadesa, papieŜa i męczennika, oraz św. Jacka

Wyznawcy. W 1710 roku poŜar strawił budowlę. Została odbudowana w 1772 roku z polecenia
biskupa Macieja Ancuty. W latach 1899-1902 budowlę przedłuŜono o jedno przęsło, dobudowano
wieŜę, a nowej fasadzie nadano cechy stylu neoromańskiego.

W prezbiteriom zobaczyłem sklepienie gwiaździste pozostałe z pierwotnej, gotyckiej

wiątyni, a w nawie kasetonowy strop drewniany z 1900 roku. WyposaŜenie było klasycystyczne z

XVIII i XIX wieku. W bocznym ołtarzu widniały siedemnastowieczne rzeźby barokowe.

- Nasz kościół szczyci się obecnością w jego murach wielu głów królewskich i pierwszych

rodów  Rzeczypospolitej  szlacheckiej  -  kontynuował  proboszcz.  -  Knyszyn  był  własnością  rodu
Krasińskich,  a  nasz  wieszcz  narodowy,  Zygmunt  Krasiński,  jako  właściciel  tych  włości,  był  tu
częstym  bywalcem.  Widział  pan  zapewne  herby  rodowe  Radziwiłłów  i  Krasińskich  nad  głównym
wejściem. Obecnie kościół jest pod wezwaniem św. Jana Apostoła i św. Jana Ewangelisty.

We wnętrzu kościoła proboszcz pokazał mi zgromadzone w nim najcenniejsze zabytki: cenne

figury Matki Boskiej i św. Jana z około 1600 roku umieszczone w przedsionku, figurę Archanioła
Gabriela z 1731 roku, jeszcze starsze figury świętych Franciszka, Dominika, Jacka i Jana Kantego,
a w ołtarzu głównym - obraz św. Jana Apostoła z początku XVIII wieku. W zakrystii zobaczyłem
obrazy czterech Ewangelistów z 1731 roku.

- W kruchcie kościelnej, na tablicy, wyczytałem o przypuszczeniu, Ŝe w kryptach pod

kościołem moŜe się znajdować urna z sercem króla Zygmunta Augusta. W Krypnie widziałem
kamienne fragmenty, identyfikowane jako pozostałości po królewskim sarkofagu.

- Interesuje pana równieŜ ten temat? No cóŜ, to są jedynie domysły. Po śmierci króla w lipcu

1572 roku jego ciało jeszcze do 24 sierpnia przebywało w Knyszynie. Potem zostało przewiezione
do  podziemi  tykocińskiego  zamku,  gdzie  leŜało  przez  kilka  miesięcy.  Skomplikowana  sytuacja
polityczna  nie  pozwalała  na  szybki  pogrzeb.  Ciało  króla  zabalsamowano.  Królewskie  serce  i
wnętrzności  umieszczono  w  odrębnym  sarkofagu,  a  ten  ustawiono  w  kościele,  na  dawnym  rynku.
Jak  juŜ  wspomniałem,  tamten  kościół  rozebrano,  ale  królewski  sarkofag  pozostał  na  placu.  W
wizytacji  parafii  z  1731  roku  jest  on  wymieniony  obok  stojących  na  rynku  dwóch  drewnianych
krzyŜy.  Stał  tam  na  pewno  do  1824  roku,  kiedy  13  października  białostocki  komisarz  ziemski
nakazał  zlikwidować  pozostałości  kościelnego  cmentarza,  wraz  ze  stojącą  tam  drewnianą
dzwonnicą.  Najprawdopodobniej  usunięto  wtedy  stamtąd  i  królewski  sarkofag.  Źródła  milczą,
dokąd  go  przeniesiono.  MoŜe  do  romantycznego  parku,  który  na  terenie  starościńskiego  folwarku
załoŜyli  Krasińscy.  Jednym  słowem,  sarkofag  gdzieś  zniknął.  W  latach  trzydziestych  ubiegłego
wieku  ksiądz  Walentynowicz  z  Krypna  znalazł  gdzieś  granitowe  kawałki  jakiejś  konstrukcji  i
umieścił  je  w  tamtejszym  murze  kościelnym,  twierdząc,  Ŝe  to  fragmenty  królewskiego  sarkofagu.
Ale tajemnicę ich znalezienia zabrał ze sobą do grobu.

- Czyli nie ma szans na odnalezienie urny z królewskim sercem? - zapytałem.
- No cóŜ, istnieją pewne poszlaki, Ŝe zamierzano umieścić sarkofag we wnętrzu

knyszyńskiego  kościoła.  W  latach  osiemdziesiątych  XX  wieku  przeprowadzono  tu  remont  W
północnej  niszy,  o  tam,  po  zdemontowaniu  bocznego  ołtarza,  na  ścianie  robotnicy  odkryli  jakieś
rokokowe  freski.  Z  podanego  później  opisu  wynikało,  Ŝe  były  podobne  do  zdobień  kaplic
mauzoleów  rodowych  z  tamtego  okresu.  Podobno  malowidła  wyobraŜały  orła  i  mitrę  ksiąŜęcą.
Niestety,  robotnicy,  działając  w  niefachowy  sposób,  bezpowrotnie  te  malowidła  zniszczyli.  Niech
pan  tylko  spojrzy  na  te  przeciwległe  ściany.  Te  symetryczne  wnęki,  tworzące  coś  na  kształt
transeptu,  sprawiają  wraŜenie  wtórnych  przekształceń  pierwotnej  bryły  kościoła.  Niektórzy
przypuszczają, Ŝe w tym miejscu, w północnej ścianie, mogło być planowane mauzoleum, kryjące
szczątki ostatniego Jagiellona.

Podeszliśmy z księdzem do ściany w prezbiterium. Wmurowano tam bogato zdobioną tablicę

wykonaną z ciemnobrązowego marmuru. Pod kartuszem z herbem Jagiellonów była umieszczona
płaskorzeźba króla w koronie, z insygniami koronacyjnymi. „Nie jestem królem waszych sumień” -
przeczytałem sławne słowa Zygmunta Augusta.

- Nasi parafianie ufundowali tę tablicę w 1992 roku, w 420. rocznicę śmierci króla. A w 1997

roku postawiliśmy Zygmuntowi Augustowi pomnik na rynku.

- Czy do podziemnych krypt moŜna wejść?
- Niestety, nie. Krypty pod kościołem są ułoŜone w kształcie krzyŜa. Z tego co wiem, jedna z

piwnic znajdująca się od strony północnej, miała wejście pod stopniami ołtarza bocznego. Jest tam
krypta  o  wymiarach  cztery  na  dwa  i  pół  metra.  Od  strony  zachodniej  jest  nieregularna  krypta,  w
której  leŜy  gruba  warstwa  kości.  Do  pozostałych  krypt  nie  ma  dostępu.  Jest  to  powodem
powstawania  róŜnych  legend.  Podobno  w  środkowej  piwnicy  są  zamurowane  drzwi,  na  których
widnieje napis: „Kto mnie zamknął, ten mnie otworzy”. Wejście do podziemi zostało zamurowane
podczas  remontu  kościoła  w  1900  roku.  A  w  1992  roku  połoŜono  nową  posadzkę,  zalewając
podłogę  kościoła  grubą  warstwą  betonu  -  ksiądz  dodał,  wskazując  na  ciemne,  ceramiczne  płytki
podłogowe.

Gościnny proboszcz zaprosił mnie na plebanię na obiad. Jeszcze przez parę godzin ciekawymi

opowieściami wzbogacał moją wiedzę o historii miasta i okolic. Kolejne dni miały wykazać, Ŝe nie
był to czas stracony.

Wracając z wizyty w kościele, zajrzałem na stancję archeologów. Ku mej radości, Barbara

była u siebie i zgodziła się na popołudniowy spacer. Wybrana przeze mnie droga prowadziła zrazu
między  rzedniejącą  miejską  zabudową,  aŜ  do  mostu  na  rzece  Jaskrance,  po  czym  zaczęła  powoli
wznosić  się  po  łagodnej  pochyłości  rzecznej  doliny.  Po  kilkudziesięciu  metrach  główna  droga
odbiła  w  lewo  do  podknyszyńskich  wiosek  Grądy,  Wodziłówka  i  Poniklica.  My  poszliśmy  prosto
pod górę dawnym białostockim, piaszczystym  gościńcem. Nadchodził wieczór, dzienny skwar juŜ
nieco  zelŜał  i  od  pól,  wraz  z  chłodniejszymi  powiewami  wiatru,  nadlatywała  woń  rozgrzanych
słońcem traw. Lekki wiatr bawił się złocistymi włosami Barbary. Z wysokich drzew rosnących po
obu  stronach  Ŝwirowej  drogi  dobiegały  jakieś  ptasie  dyskusje,  a  z  błękitnego  nieba  dolatywało
srebrzyste dzwonienie skowronków.

- Masz coś nowego? - zapytała Barbara po chwili milczenia.
Opowiedziałem jej o wizycie w kościele i rozmowie z tutejszym proboszczem.
- A więc mamy nową knyszyńską zagadkę - odezwała się, mając na myśli zaginiony sarkofag.
- Tak, to bardzo interesująca historia, ale najpilniejszą jest dla mnie sprawa kradzieŜy i

tajemnica związana z odkrytą przez was studnią. Wczoraj poczytałem sporo o skarbach Zygmunta
Augusta, to znaczy o jego bogatej kolekcji, która była przechowywana w skarbcu tykocińskiego
zamku, a po części, równieŜ tu, w knyszyńskim dworze.

- Opowiedz o tym.
- Musisz wiedzieć, Ŝe król Zygmunt był juŜ od młodości zamiłowanym kolekcjonerem

klejnotów i innych przedmiotów sztuki zdobniczej. To zamiłowanie odziedziczył zapewne po matce
i  pradziadku  Galeazzo  Marii  Sforzy,  księciu  Mediolanu,  który  w  swym  zamku  posiadał  skarbiec,
zwany domem drogich kamieni. Otoczenie młodego króla znało dobrze jego pasję. Jego ochmistrz
Piotr  Opaliński  zapisał  mu  w  testamencie  przedmioty  ze  złota  i  srebra.  Matka,  królowa  Bona,
podarowała  synowi  w  1543  roku  40  srebrnych  pucharów  oraz  wiele  złotych  łańcuchów  i  innych
kosztowności.  Z  rachunków  królewskich  wiemy  na  przykład,  Ŝe  w  1545  roku  Zygmunt  kupił  u
krakowskich  i  wileńskich  złotników  15  pierścieni  zdobionych  drogimi  kamieniami.  Król  lubił

przepych, bogato zdobione zbroje, klejnoty i inne drogocenne przedmioty. W 1552 roku nadworny
złotnik Marcin Sibenburger wykonał dla niego złocony szyszak z 12 grzywien złota. Inny złotnik,
Wincenty  Palumbo,  wykonał  złoty  łańcuch  z  6  róŜami  i  krzyŜykiem.  Znany  nam  juŜ  Giacopo
Caraglio za ozdobienie królewskiej tarczy wziął niebagatelną sumę 1271 złotych. Z biegiem czasu
kolekcja rozrastała się coraz bardziej. Osiągnęła taką wartość i rozmiary, Ŝe w opinii tych, którzy ją
widzieli,  dorównywała  najsławniejszym  europejskim  zbiorom,  a  nawet  przewyŜszała  niektóre  z
nich.  Według  nuncjusza  papieskiego  Bernarda  Bongiovanniego,  który  widział  ją  w  1560  roku,
wartość zbiorów polskiego króla przewyŜszała zbiory weneckie i papieskie.

- Rzeczywiście królewski skarbiec był aŜ tak bogaty?
- Prywatny skarbiec króla był naprawdę imponujący. Nuncjusz Bongiovanni tak opisywał

swoje wraŜenia: „Ma w swoim pokoju stół tak wielki jak pokój, a na nim stoi 16 kaset, długich na
dwie piędzi, a szerokich na półtora, wypełnionych klejnotami. Wśród nich spilella Karola V, warta
30000 szkudów złotych i jego medalion diamentowy, wielki jak Agnus Dei, mający z jednej strony
orła  z  herbem  Hiszpanii,  z  drugiej  dwie  kolumny  z  napisem  »Plus  Ultra«.  Prócz  tego  mnóstwo
rubinów,  szmaragdów  i  diamentów,  wartości  300000  szkudów  w  złocie.”  W  ramach  spadku  po
siostrzeńcu,  Janie  Zygmuncie  Zapolyi,  otrzymał  Zygmunt  August,  Ŝeby  wymienić  tylko
najcenniejsze  przedmioty:  koronę,  berło,  złote  jabłko,  miecz  sułtański  oceniany  na  16  tysięcy
dukatów, patery, urny, wazy, amfory, pierścienie, medale, puginały i róŜne kosztowne ozdoby. Król
miał  w  swoich  zbiorach  przechowywanych  w  Wilnie,  a  później  w  skarbcu  w  Tykocinie,  20
kompletów wspaniałych, zdobionych srebrem i złotem zbroi, misternie zdobione wanny, fontanny,
zegary  wielkości  człowieka,  modele  świata,  tace  i  wazy  z  wyobraŜeniami  smoków  i  zwierząt.
Posiadał  wielką  ilość  złotych  pucharów,  30  pięknie  wykonanych  końskich  rzędów  pokrytych
srebrem  i  złotem,  a  ponadto  20  ubiorów  dla  paziów,  ze  złotymi  łańcuchami,  których  wartość
oceniano  na  800  dukatów  za  sztukę.  O  rozmiarach  kolekcji  królewskich  daje  pewne  wyobraŜenie
testament króla z 1572 roku oraz lustracja klejnotów, pochodząca z roku 1599, sporządzona w dwa
lata  po  śmierci  Anny  Jagiellonki.  Pewna  część  kolekcji,  pomimo  jej  rozgrabienia,  znalazła  się  w
Skarbcu  Koronnym.  Były  to  między  innymi  pasy  z  ogniw  składających  się  z  na  przemian
ułoŜonych liter „S” i „K” (to skróty imion Sigismundus i Katharina - imię trzeciej Ŝony Zygmunta
Augusta),  zawieszenia  z  inicjałami  „SA”  (Sigismundus  Augustus)  oraz  duŜa  liczba  klejnotów  o
tematyce  mitologicznej,  które  wykonywał  dla  króla  nadworny  złotnik,  znany  nam  juŜ  Giovanni
Giacopo  Caraglio.  Nawet  nie  wspomnę  tu  szerzej  o  najpiękniejszej  w  skali  europejskiej  kolekcji
arrasów.  Zakupił  je  Zygmunt  August  w  Brukseli.  Oprócz  Wawelu,  zdobiły  one  inne  jego
rezydencje,  w  Niepołomicach,  Wilnie,  Warszawie,  Grodnie,  no  i  oczywiście  w  Knyszynie  i
Tykocinie.

- Skarby jak z bajki - przyznała Barbara. - A gdzie to wszystko było przechowywane?
- Większość zbiorów trzymano w skarbcu na zamku w Tykocinie. Część znajdowała się w

pieczy niejakiego śalińskiego w rezydencji knyszyńskiej. Przy królu znajdowały się, przede
wszystkim, ruchomości, w tym klejnoty.

- I co się z tym wszystkim stało?
- Rok przed śmiercią król sporządził testament. Cały swój majątek prywatny, w tym kolekcje

ze  skarbca,  zapisał  swym  siostrom  Katarzynie,  ElŜbiecie  i  Annie.  Wyjątkiem  miały  być  zbiory
biblioteczne,  które  przeznaczył  dla  kolegium  jezuickiego  w  Wilnie,  oraz  srebra  kościelne  -  dla
katedry  wileńskiej.  W  przypadku  bezpotomnej  śmierci  sióstr,  dobra  miały  zostać  przekazane  do
Skarbca  Koronnego.  To  było  coś  nowego,  bo  do  tej  pory  polscy  monarchowie  traktowali  majątki
własne  jako  dobra  przynaleŜne  jedynie  im.  I  jeśli  chodzi  o  część  majątku,  która  przypadła

najmłodszej siostrze, Annie Jagiellonce, tak się faktycznie stało. Ta część klejnotów królewskich
trafiła do skarbca wawelskiego i niestety, w ciągu następnych stuleci, została przez kolejnych
władców rozprzedana albo uległa rozproszeniu. Rzecz jednak w tym, Ŝe rozproszenie królewskich
zbiorów rozpoczęło się juŜ w chwili śmierci monarchy.

- Co masz na myśli?
- Z porównania wspomnianego przeze mnie testamentu króla oraz rejestru klejnotów

sporządzonego po śmierci Anny Jagiellonki z rejestrami Skarbca Koronnego wynika, Ŝe niektóre
klejnoty królewskie zaginęły w Knyszynie bezpośrednio po albo nawet i przed śmiercią monarchy.

- Jak do tego doszło?
- W marcu 1572 roku w Warszawie, gdzie Zygmunt August przebywał, zaczynało szaleć

morowe  powietrze.  Król  był  juŜ  wtedy  powaŜnie  chory.  Gdy  poczuł  się  nieco  lepiej,  postanowił
schronić  się  w  Knyszynie.  Dotarł  do  Tykocina,  gdzie  zjechała  Barbara  GiŜanka,  ostami  królewski
„sokół”. Stąd wraz z nią ruszył do Knyszyna. Niestety, za królem podąŜyła takŜe zaraza. Zygmunt
August  zmarł  w  swej  rezydencji  7  lipca  1572  roku.  Nim  nadeszła  agonia,  rozpoczął  się  ostatni,

enujący akt dramatu. Otaczający monarchę intryganci, na czele z kamarylą Mniszchów, rzucili się

do rabunku. Dziejopisarz Świętosław Orzelski zanotował: „Po skonaniu króla taki okropny widok
opuszczenia przedstawiał nieboszczyk, Ŝe juŜ nie było czym przykryć nagi trup jego”.

- Rabowano królewskie zbiory? - Barbara zapytała z niedowierzaniem.
- Niestety, chyba tak było. Mówię: chyba, bo sprawa nie jest jednoznaczna. Źródła

historyczne  podają,  Ŝe  w  chwili  śmierci  przy  królu  pozostało  jedynie  szczupłe  grono
najwierniejszych  dworzan  i  nie  wspominają  o  rabunku.  Natomiast  w  aktach  komisji  sejmowej,
powołanej  dla  zbadania  okoliczności  tych  wydarzeń,  jest  zeznanie  dowódcy  straŜy  zamku
tykocińskiego.  Zeznał,  Ŝe  Mniszchowie,  sześć  dni  przed  zgonem  Zygmunta  Augusta,  zwrócili  się
do niego o przechowanie im skrzyni, którą ledwo sześć ludzi mogło udźwignąć. Z zeznań dworzan
wiernych królowi wynika, Ŝe słudzy Mniszchów wynosili naładowane wory z sypialni królewskiej.
Z  dworu  wyjeŜdŜały  wozy  naładowane  sprzętami.  W  posiadaniu  dworaków  z  koterii  Mniszchów
pojawiły  się  nadania  królewskie,  podpisane  ręką  „na  wpół  umarłego”  króla.  Dzięki  zagarniętym
skarbom  Mniszchowie  mogli  rozpocząć  budowę  swojej  magnackiej  fortuny.  Mogli  zorganizować
awanturniczą  „dymitriadę”,  czyli  wyprawę  na  Moskwę  w  celu  osadzenia  na  tronie  cesarskim
posłusznego  im  Dymitra  Samozwańca,  oŜenionego  z  córką  Jerzego  Mniszcha,  sławną  Maryną.
Znaczne  bogactwo,  oprócz  legalnych  podarunków  i  nadań  królewskich,  zdobyła  GiŜanka.  I  tu
dochodzimy  do  sedna  naszej  sprawy.  OtóŜ  legenda  głosi,  Ŝe  zagarniętych  skarbów  nie  zdąŜyła
wywieźć z knyszyńskiego dworca. Ukryła je, wrzucając do dworskiej studni.

- MoŜe to jedynie legenda?
- MoŜe. ChociaŜ wasze odkrycie stawia ją w nowym świetle. Ale relacje wspomnianych

dworzan królewskich, którzy na sejmie konwokacyjnym w 1573 roku oskarŜyli Jerzego i Mikołaja
Mniszchów oraz GiŜankę o zabór królewskiego mienia, wskazują, Ŝe w momencie zgonu monarchy
coś się tam wydarzyło. Sprawa nie jest, jak juŜ wspomniałem, całkiem jasna. W Watykanie jest list
Fogelwedera, osobistego sekretarza króla, mówiący, Ŝe Ŝadnych rabunków nie było. Ale, pośrednim
dowodem, Ŝe jednak były, jest sprawa kupna przez agentów królowej angielskiej ElŜbiety I
sławnych pereł Barbary Radziwiłłówny. Te perły sprzedał im ktoś, kto prawdopodobnie brał udział
w owych grabieŜach.

- Ale kto?
- Świadkowie, zgodnym chórem, oskarŜali Mniszchów i GiŜankę. Ta trójka była bowiem

uosobieniem nieprawidłowości i naduŜyć władzy, jakie miały miejsce na dworze w ostatnich latach

ycia króla. Z tego względu byli powszechnie znienawidzeni. Tak zgodny atak nie mógł być

jedynie wymierzonym w nich spiskiem. Musiało być w tym przysłowiowe ziarno prawdy. Zresztą
całej sprawie rychło „ukręcono łeb”, jakby w nadziei, Ŝe dyskrecja bardziej przysłuŜy się pamięci o

wietności rodu Jagiellonów, niŜ ujawnienie całej prawdy i przykładne ukaranie winnych - dodałem

na koniec.

Kilometr za miasteczkiem, równocześnie z wałem stromych wzgórz morenowych, rozpoczęła

się zielona ściana puszczy. Pierwszym wzniesieniem na prawo od drogi była Góra Królowej Bony.
U podnóŜa wzgórza, po przeciwnej stronie drogi, ujrzeliśmy w zaroślach pozostałości wykopanych
w  XVI  wieku  królewskich  sadzawek,  które  były  częścią  imponującego  renesansowego  ogrodu,
towarzyszącego  królewskiej  rezydencji.  Podzielone  ziemnymi  groblami  przez  stulecia  skutecznie
opierały się parcelacjom i unikały rozorywania, a stało się to dzięki osobliwej symbiozie. OtóŜ od
połowy XVII wieku owe groble stały się miejscem pochówku knyszyńskich śydów. Początkowo w
sposób  nielegalny,  w  ciągu  bez  mała  dwustu  lat  groble  obrosły  lasem  kamiennych  macew.
Spacerując  pod  rękę  z  Barbarą,  podziwialiśmy  ów  niesamowity  efekt  krajobrazowy.  Dziewczyna
przez kilka minut milczała, zapewne kontemplując atmosferę niezwykłego kirkutu.

- Sądzisz zatem, Ŝe ten klejnot, odkryty przez nas w dworskiej studni, to pośredni dowód

prawdziwości oskarŜeń, złoŜonych przez królewskich dworzan? - zapytała, jakby podsumowując
usłyszane ode mnie informacje.

- Według źródeł historycznych, GiŜanki wtedy w Knyszynie nie było. Ale to nie zaprzecza

moŜliwości takiego zdarzenia. Ona mogła wrzucić ten klejnot lub klejnoty do studni przeczuwając
zbliŜającą się śmierć króla. MoŜe zrobił to ktoś inny z jej otoczenia? A moŜe odwrotnie, to któryś z
lojalnych monarsze dworzan, widząc co się święci, postanowił uratować choć część królewskich
skarbów? Na to pytanie juŜ nie znajdziemy odpowiedzi. Pewne jest tylko to, Ŝe w zwykłej studni
znaleźliście klejnot, którego chyba nikt będąc przy zdrowych zmysłach, bez powodu, nie pozbyłby
się w taki sposób.

- No i ten ludzki szkielet... Brr... - Barbara wzdrygnęła się na wspomnienie swoistego

znaleziska.

Szliśmy szeroką na parę metrów starą, ledwie juŜ widoczną groblą. W pewnym momencie, na

trawie porastającej nasyp, spostrzegłem dziwne, brunatne plamy.

- Co to takiego? - zapytała Barbara, ściskając mocniej moją dłoń.
- Wygląda na zakrzepłą krew - odpowiedziałem.
Plamy tworzyły dość wyraźny ślad, wiodący w stronę kępy rosnących z prawej strony

leszczynowych zarośli. Gdy rozsunąłem gęstą, zieloną zasłonę, naszym oczom ukazał się smutny
widok. Na trawie leŜała martwa sarna. Z rany, widniejącej w przestrzelonej szyi, ściekały na ziemię
sople skrzepłej krwi. W jej martwych, szklanych oczach zastygł wyraz bólu.

- To straszne! - szepnęła przeraŜona Barbara.
- Kłusownicy - odrzekłem ze wzburzeniem. - Zranili ją, a tej biedaczce udało się uciec i

dotrzeć w to miejsce. Chodź, jej juŜ nie pomoŜemy. Jutro pójdę na komisariat policji, Ŝeby to
zgłosić.

Przykryliśmy sarnę gałęziami i w smutnym nastroju udaliśmy się w drogę powrotną.

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY

WIZYTA W STARYM BROWARZE • WSCHODNIE SZTUKI WALKI • HARCERZE-

EKOLODZY • W KOMISARIACIE • EKOLOGICZNE TEMATY • NA TROPIE

ZŁOCZYŃCY

Cały czas intrygowała mnie owa nocna „przesyłka”. Z anonimowego listu moŜna było

wywnioskować, Ŝe jego autor dawno juŜ zakończył swe kontakty ze szkołą, a ortografia nigdy nie
była jego mocną stroną. Ale najwaŜniejszym było to, Ŝe pojawia się ktoś, kto ma do zaoferowania
jakieś cenne, stare przedmioty. Przedmioty, a nie przedmiot. NaleŜało więc raczej wykluczyć, Ŝe to
złodziej starej broszy oferuje mi jej odkupienie.

Kwadrans po dwudziestej trzeciej wyjechałem z zabudowań stancji. Dystans do pokonania

nie  był  wielki,  ale  chciałem  być  na  miejscu  przed  czasem.  Tak,  Ŝebym  pierwszy  zobaczył  tego
tajemniczego  „ktosia”,  a  nie  on  mnie.  O  tak  późnej  porze  droga  była  prawie  pusta.  Bez
naduŜywania  prędkości  przemknąłem  przez  uśpione  Krypno,  potem  Tykocin  i  dotarłem  do  trasy
warszawsko-białostockiej.  Przed  samym  skrzyŜowaniem  lokalna  droga  wiodła  w  prawo,  w  stronę
niewysokiego  wzgórza.  Za  jakimiś  zabudowaniami,  na  tle  nocnego  nieba,  majaczyły  kontury  ruin
starego browaru. Do spotkania pozostawało jeszcze prawie pół godziny. Samochód ukryłem wśród
drzew i chyłkiem przedostałem się do ciemnych ruin. Nie uŜywając latarki, bo ta mogłaby zdradzić
moją  obecność,  ukryłem  się  w  krzakach,  przy  ścieŜce  prowadzącej  do  wnętrza  zrujnowanego
browaru.  Czas  mijał  powoli.  W  pewnej  chwili  usłyszałem  nad  sobą  głuchy  łomot.  Z  czarnego
oczodołu  okna  na  pierwszym  piętrze  wyleciała,  jak  z  procy,  jakaś  skrzydlata  kula.  Zrobiła  duŜe
koło nad koronami okolicznych drzew i z powrotem wpadła w to samo okno. Po chwili, wydobył
się stamtąd szatański chichot, a potem seria głuchych, ponurych pohukiwań. Puszczyk, uspokoiłem
rozłomotane  nieco  serce.  Spojrzałem  na  fosforyzujące  wskazówki  zegarka.  Był  juŜ  kwadrans  po
północy. Ten ktoś albo był niepunktualny, albo coś przeszkodziło mu w spotkaniu ze mną. A moŜe
był tu przede mną i spłoszyłem go swym wczesnym przybyciem? Odczekałem jeszcze pół godziny,
ale nikt się nie pojawił. Zrezygnowany wyruszyłem w drogę powrotną.

- A teraz dwa okrąŜenia dookoła stadionu! Wiewióra, wyciągaj nogi! Jak tak będziesz biegał,

nawet najwolniejszy obrońca cię dopędzi - pokrzykiwałem na moich podopiecznych, gęsto
uŜywając gwizdka.

Był pogodny ranek. Słońce wisiało juŜ wysoko nad horyzontem, coraz bardziej dając się nam

we  znaki.  JuŜ  od  ponad  godziny  przebywaliśmy  na  stadionie,  robiąc  róŜne  ćwiczenia
wytrzymałościowe.  śeby  zmobilizować  podopiecznych,  sam  wyruszyłem  za  nimi  w  pościg.
Początkowo  byli  ode  mnie  oddaleni  o  pół  stadionu,  ale  dogoniłem  ich,  gdy  kończyli  pierwsze
okrąŜenie. Siły były nierówne, w końcu między  mną a nimi była duŜa róŜnica wieku, nie mówiąc
juŜ o długości nóg, ale chciałem wzbudzić w nich ducha rywalizacji. Mijając kolejnych, słyszałem
ich cięŜkie oddechy.

- To było niesprawiedliwe, panie trenerze! - wycharczał Wiewióra, który jako drugi, za

Rafałem, dobiegł do mety.

- Wiem, ale ja biegłem poza konkursem - odpowiedziałem ze śmiechem. - Widzę, Ŝe mamy

braki kondycyjne! Musimy nad tym popracować. Następnym razem będziemy trenować interwały.

- Inter... co? Interwały? Nie słyszałem o takich zwierzętach - pomimo zmęczenia Wiewióra

błysnął humorem.

- Interwały, panie dowcipnisiu. To wykonywanie ćwiczeń z róŜnicowaniem stopnia natęŜenia

- wyjaśniłem.

- A miał pan nauczyć nas paru chwytów... - przypomniała Aśka.
- Widzę, Ŝe najbardziej bojowe są u was dziewczyny - zaŜartowałem.
- Nie jest tak źle - uspokoił Wiewióra. - Wszyscy pamiętamy o tej obietnicy.
- No dobrze, słowo się rzekło. Ale musicie mi coś obiecać, bo inaczej nici ze szkolenia! -

spojrzałem na nich z udaną powagą.

- Co?
- Ze nigdy nie uŜyjecie tych umiejętności wobec słabszych.
- Przyrzekamy! - obiecali zgodnym chórem.
I przeszliśmy do innego rodzaju ćwiczeń. Jako „materiał” do zajęć wybrałem Rafała, który

był  najwyŜszej  postury.  Dzieciaki  przyniosły  z  pobliskiej  łąki  trochę  skoszonej  trawy,  która
posłuŜyła  nam  za  matę.  I  w  parę  minut  później,  uwaŜając,  Ŝeby  nie  zrobić  krzywdy  chłopakowi,
zademonstrowałem  kilka  podstawowych  chwytów.  Podzieliłem  ich  na  dwójki  i  poleciłem
powtarzać  to,  co  zobaczyli.  Obserwując  z  boku  ich  poczynania,  pilnowałem  bezpieczeństwa.
Pomimo upału, harowali z podwójnym zapałem. Nie byłem pewny, czy ten rodzaj ćwiczeń spodoba
się moim szkolnym przełoŜonym, ale czego się nie robi, aby zadowolić podopiecznych.

- Całkiem nieźle im to idzie.
Słysząc te słowa, odwróciłem się za siebie. Parę metrów ode mnie stało trzech harcerzy.

Zaabsorbowany obserwowaniem ćwiczeń, nie zauwaŜyłem, kiedy się pojawili. Mieli jakieś
trzynaście-czternaście lat. NajwyŜszy z trójki, kędzierzawy brunecik, stał oparty na długim kiju, na
końcu którego był umocowany niewielki druŜynowy proporczyk.

- Witam gości - odezwałem się przyjaźnie. - Co tu porabiacie?
- Idziemy do puszczy - odezwał się drugi, chudy blondynek z nieco pałąkowatymi nogami,

wystającymi z harcerskich, krótkich spodenek.

- Na grzyby?
- Na badania! - trzeci, nieco tłustawy blondynek, w okrągłych okularach na nosie,

odpowiedział nadymając dumnie policzki.

- Badania? Czego? - zapytałem rozbawiony jego reakcją.
- Przyrody, proszę pana. Jesteśmy druŜyną ekologów. W ramach tutejszego pobytu

prowadzimy badania w puszczy.

Dzieciaki ćwiczyły zgodnie z moimi wskazówkami, więc mogłem kontynuować rozmowę z

tą sympatyczną trójką.

- A jak nazywa się wasza druŜyna?
- Właśnie „Ekolodzy” - powiedział ten z proporcem. Na naramiennikach miał oznaki

druŜynowego. - Pochodzimy z Ciechanowa. W naszej szkole działa koło ekologiczne, do którego
naleŜymy. Nasze zainteresowania przenieśliśmy na działalność w harcerstwie. Ja jestem Michał, ten
chudy to Piotrek, a to Barnaba.

- A ja jestem Paweł. Paweł Daniec - dodałem ściskając ich prawice.
- Paweł Daniec?! - zawołał Barnaba i z zaaferowania aŜ zdjął z nosa okulary. - To pan jest

prawą ręką Pana Samochodziku?

- No, mam nadzieję, Ŝe nie lewą - odpowiedziałem skromnie. - Ale nie krzycz tak głośno.

Jestem tu incognito.

- Inko... co? - zapytał Piotrek, robiąc zdziwioną minę.
- Incognito. Pusta czaszko! To znaczy, Ŝe pan Paweł występuje tu pod zmienionym

nazwiskiem - Barnaba wyjaśnił koledze.

- Ale byczo! - odpowiedział właściciel pałąkowatych nóg, zniŜając konspiracyjnie głos. -

Pewnie prowadzi pan tu jakąś nową akcję? Opowie nam pan o niej?

- MoŜe opowiem. Ale teraz muszę wracać do zajęć. Jestem tu drugim trenerem.
- To tak dla niepoznaki. Prawda? - domyślił się Barnaba robiąc do mnie „oko”. - Niech się

pan nie obawia. Nikomu nie powiemy.

- Ale wtajemniczy pan nas w sprawę? Na pewno się panu przydamy - odezwał się Michał.
Widać było, Ŝe chłopakom spodobała się zaistniała sytuacja.
- A gdzie mieszkacie? - zapytałem, Ŝeby zmienić temat.
- Na polu namiotowym, nad Jaskranką - Michał wskazał ręką oddalone o kilkaset metrów

miejsce nad brzegiem rzeki.

Widziałem je juŜ wcześniej, ale dotąd nie zwróciłem na nie większej uwagi.
- Dzisiaj wieczorem organizujemy ognisko. Przyjdzie pan? Opowiemy o naszych zajęciach w

puszczy. MoŜe wtedy pan ujawni nam choć rąbek tajemnicy - dodał Piotrek z nutą nadziei.

- Przyjdę. No, ale teraz muszę wracać do pracy. Patrzcie, juŜ się biją!
- To do wieczora, druhu Pawle - zawołali jednym głosem.
- Cześć! Czuwaj! - zawołałem za nimi.
„Fajne chłopaki. MoŜe warto się z nimi bliŜej zaznajomić. Teren znają pewnie lepiej ode

mnie. To moŜe być mi pomocne”. Moje przemyślenia przerwał pisk Aśki.

- Aaa... Nie tak mocno! Złamiesz mi rękę!
- Wiewióra! Co robisz?! To dziewczyna! - zawołałem, widząc jak chłopak z całej siły wygina

Aśce rękę, chcąc przerzucić ją przez bark. - Przede wszystkim uŜywaj głowy, a nie siły mięśni.
Musisz wykorzystać ruch przeciwnika i siłę bezwładności. Gdy dobrze to zrobisz, nie będziesz
musiał się wysilać, a przeciwnik i tak zwali się na ziemię.

Jeszcze raz zademonstrowałem im chwyt.
- UŜywajcie, przede wszystkim, umysłu. To podstawa sukcesu. Macie pokonać przeciwnika

rozumem i sprytem. Kości łamią tylko bezmyślni brutale.

Pokazałem im jeszcze parę chwytów obezwładniających. Po kilkunastu minutach ćwiczeń

praktycznych podałem im termin kolejnego spotkania i rozpuściłem bractwo do domu.

Po obiedzie wybrałem się na rynek do komisariatu policji. Siedział tam tylko posterunkowy

Buła z nieco znudzoną miną.

- Komendanta nie ma - powiedział, zanim jeszcze przekroczyłem próg.
- A kiedy będzie?
- Jak wróci.
- To znaczy?
- Pan zaczeka, to się dowie.
- Widząc, Ŝe duŜo nie wskóram, postanowiłem złoŜyć jedynie meldunek.
- Nie będę czekać. Ale proszę przyjąć ode mnie zawiadomienie o przestępstwie.
- A co się konkretnie wydarzyło? - policjant okazał zaciekawienie.
- W lesie, na starych groblach, tam, gdzie jest ten stary Ŝydowski cmentarz, znalazłem martwą

sarnę.

- MoŜe to robota bezpańskich psów?
- Miała przestrzeloną szyję.
- To co innego. Kłusownicy. Pan zaczeka chwilę.
Posterunkowy Buła zasiadł za maszyną do pisania. Był typowym przykładem słuŜbisty. Przez

następne dwadzieścia minut musiałem mu szczegółowo opisać miejsce zdarzenia. Zapisał wszystko
skrupulatnie i obiecał, Ŝe wyśle tam kolegę, gdy ten wróci z obchodu.

Popołudnie spędziłem na lekturach w miejskiej bibliotece. Wychodząc z niej, czułem w

krzyŜu skutki długotrwałego siedzenia w jednej pozycji. Postanowiłem więc skorzystać z
zaproszenia złoŜonego mi przez nowych znajomych.

Harcerskie obozowisko znajdowało się na rozległej łące nad Jaskranką, która na tym odcinku

jest właściwie nie tyle naturalną rzeką, co kanałem o uregulowanych brzegach. Harcerskie namioty
były  ustawione  w  podkowę,  z  małym  placykiem  pomiędzy  jej  bokami.  Teren  był  ogrodzony
kilkoma  sosnowymi  palami,  połączonymi  liną.  U  wejścia  stała  tablica  informująca  o  ścisłych
wymaganiach  ekologicznych  stawianych  przybyszom  przez  mieszkańców  obozu.  Między  innymi
nie  wolno  było  tam  śmiecić,  hałasować,  zakłócać  ciszy  nocnej.  ZbliŜając  się  do  namiotów,
zobaczyłem  około  dwudziestu  harcerzy  i  harcerek,  siedzących  wokół  niewielkiego  ogniska.  Jego
krąg,  zgodnie  z  ekologicznymi  i  przeciwpoŜarowymi  wymaganiami,  był  naleŜycie  zabezpieczony
polnymi kamieniami i darnią. Jeden z siedzących grał na gitarze, a reszta półgłosem śpiewała znaną
obozową  piosenkę.  Zapadał  powoli  zmierzch  i  blaski  ognia  odbijały  się  jasnymi  refleksami  na
powierzchni płynącej rzeki.

Na mój widok z kręgu wyszedł Michał. Przedstawił mnie jako szkolnego trenera i po chwili, z

kubkiem herbaty w ręku, zostałem posadzony przy ognisku. Po kilku piosenkach, przyszedł czas na
rozmowy.

- Opowiedzcie mi, co tu robicie - zwróciłem się do druhów.
- Przyjechaliśmy tu na zaproszenie władz miejskich - wyjaśnił Michał. - W Knyszynie

przywiązują duŜą wagę do działań proekologicznych. Miasto jest skanalizowane, ma nawet własną
oczyszczalnię ścieków. Przedstawiciele naszego koła szkolnego zajęli trzecie miejsce w
ogólnopolskiej edycji olimpiady wiedzy ekologicznej. Za pieniądze ze zdobytej nagrody mogliśmy
więc zorganizować ten obóz.

- Chwalebna działalność - pochwaliłem. - A czym zajmuje się wasze koło?
- Mądrala, wytłumacz wszystko panu trenerowi - rzucił wesoło któryś z druhów.
Okazało się, Ŝe przydomek ten naleŜał do Barnaby. Widać przywykł do niego, bo tylko nadął

policzki nabierając oddechu i rozpoczął swój wykład.

- Nasze koło skupia młodzieŜ szczególnie zainteresowaną środowiskiem, zachodzącymi w

nim  procesami  oraz  problemami,  jakie  niesie  ze  sobą  cywilizacja.  NajwaŜniejszym  naszym  celem
jest  szerzenie  wśród  młodzieŜy  zachowań  proekologicznych,  wiedzy  o  prawach  rządzących
przyrodą  oraz  kształtowanie  poczucia  odpowiedzialności  za  stan  środowiska.  Mamy  w  naszej
szkole  gabloty  tematyczne,  które  systematycznie  aktualizujemy,  przygotowujemy  akcje  z  okazji
Dnia  Ziemi  i  Światowego  Dnia  Ochrony  Środowiska.  Mamy  pracownię  ochrony  środowiska,  w
której prowadzimy hodowle roślin i zwierząt. Gromadzimy w niej ciekawe okazy, zielniki, filmy o
tematyce przyrodniczej, czasopisma zajmujące się ochroną środowiska, ksiąŜki. Posiadamy równieŜ
sprzęt do badania jakości wody. Bierzemy udział w róŜnorodnych olimpiadach i konkursach. Sami
równieŜ  organizujemy  konkursy  dla  dzieci  i  młodzieŜy,  wspólnie  z  samorządem  uczniowskim
naszej  szkoły.  Bierzemy  udział  w  ogólnopolskich  akcjach  i  programach  badawczych  „Sprzątanie

wiata”, „Woda w Twojej rzece”. Organizujemy wycieczki w teren. Przygotowujemy folder

naszego koła... - Barnaba trajkotał z szybkością karabinu maszynowego.

- Dobra, starczy, bo zanudzisz pana trenera - przerwał mu ten sam harcerz-wesołek.
- Bynajmniej. Taką działalność trzeba propagować. A tutaj czym konkretnie się zajmujecie?
Barnaba ponownie chciał „włączyć płytę”, ale Michał przerwał mu ruchem ręki.

- Jesteśmy podzieleni na grupy tematyczne. Jedna zajmuje się badaniem czystości lokalnych

zbiorników wodnych. Druga bada stan zanieczyszczenia powietrza, a trzecia kontroluje okoliczne
wysypiska śmieci. Wyszukuje dzikie wysypiska na terenie otuliny puszczy, które choć rzadko, ale i
tu się zdarzają.

- Co do tego powietrza, to chyba w tej okolicy nie jest tak źle - uśmiechnąłem się wdychając z

lubością wspaniałe, juŜ nieco schłodzone, wieczorne powietrze.

- Tak, na szczęście nie ma tu w okolicy duŜego przemysłu. Jak juŜ mówiłem, tutejsze władze

przywiązują  duŜą  wagę  do  ekologii.  Wyniki  naszych  badań,  po  syntetycznym  opracowaniu,
przekaŜemy  panu  burmistrzowi.  Mają  być  podobno  wykorzystane  w  sporządzaniu  opinii
ekologicznych,  w ramach prognoz wpływu „Via Baltica” na tutejsze środowisko - dodał Michał z
nieskrywaną dumą w głosie.

- Via Baltica? A co to takiego?
- Via Baltica to droga ekspresowa północ-południe, która ma połączyć Helsinki z Warszawą -

przemądrzały  Barnaba  znowu  dał  znać  o  sobie.  -  Chcą  ją  przeprowadzić  przez  Polskę  niektóre
państwa  Unii  Europejskiej,  oferując  nam  za  to  jej  dofinansowanie.  W  białostockim  wariancie  jej
przebiegu trasa przetnie tak cenne tereny, jak Puszcza Augustowska i Biebrzański Park Narodowy.
A te tereny zostały zaproponowane do europejskiej sieci obszarów chronionych „Natura 2000”, na
powierzchni  wykraczającej  poza  granice  parków  narodowych  i  krajobrazowych.  Zostały  równieŜ
uznane przez organizację BirdLife International za bardzo waŜne ostoje ptaków. Takie usytuowanie
tej drogi przyniesie tutejszej przyrodzie katastrofalne skutki!

Musiałem przyznać, Ŝe mentalność tych młodych ludzi i prowadzona przez nich działalność

bardzo mi się podobały.

- Widzę, Ŝe zaleŜy wam na dobru tutejszej przyrody. Zdradzę wam więc informację o

smutnym odkryciu, jakiego wczoraj dokonałem w trakcie spaceru po okolicy. Niedaleko stąd, na
starym Ŝydowskim cmentarzu.

- Na tych dawnych groblach? - zapytał jeden z druhów.
- Właśnie. OtóŜ w krzakach znalazłem tam martwą sarnę. Padła z upływu krwi, bo ktoś

przestrzelił jej szyję. O ile wiem, teraz jest okres ochronny, więc to nie mogła być robota
myśliwego.

- Kłusownicy! - z przejęciem wysapał Barnaba.
Na chwilę zapadła przygnębiająca cisza.
- Tak podejrzewam. I w związku z tym mam do was prośbę. Zdarzenie zgłosiłem policji i

pewnie  zajmą  się  tą  sprawą.  Ale  z  przeszłości  wiem,  Ŝe  jest  to  rodzaj  przestępstwa,  w  którym
wykrycie  sprawców  jest  wyjątkowo  trudne.  Im  więcej  osób  zajmie  się  śledzeniem  takich  zdarzeń,
tym  większa  szansa,  Ŝe  sprawca  zostanie  ujęty.  Proszę  więc,  Ŝebyście,  podczas  pobytów  w  lesie,
wyostrzyli  w  tym  względzie  swoją  czujność.  Ale  uwaga,  kłusownicy  są  niebezpieczni.  Gdy  więc
zauwaŜycie coś podejrzanego, zawiadomcie koniecznie dorosłych.

- Niech pan się nie obawia. Spiszemy się na medal! - zawołał buńczucznie Piotrek, a wśród

harcerzy rozległ się szmer potwierdzenia.

- Cieszę się. Ale powtarzam, uwaŜajcie, z kłusownikami nie ma Ŝartów. Wiem o tym dobrze,

bo kiedyś pracowałem jako leśnik.

Po tym, nieco smutnym temacie, przeszliśmy do rzeczy weselszych. Zapadł juŜ zmrok, gdy

poŜegnałem się z harcerzami. Musiałem im obiecać, Ŝe za parę dni znowu ich odwiedzę.

Ruszyłem na kwaterę. Przeszedłszy przez nadrzeczną łąkę, dotarłem do Białostockiej. Ulica

tonęła w mroku. Widocznie nastąpiła jakaś awaria w sieci, bo nie paliły się latarnie. Szedłem

ROZDZIAŁ DZIESIĄTY

ŚWIATŁO W „TRUPIARNI” • W PUŁAPCE • PODZIEMNE PRZEJŚCIE • ZOSTAJĘ

GÓRNIKIEM • KRÓLEWSKA URNA • DIABEŁ • ZAPROSZENIE NA WYCIECZKĘ

Kryjąc się w cieniu, zacząłem zbliŜać się do miejsca, w którym stał nieznajomy. Gdy dzieliło

nas jakieś dwadzieścia metrów, świecący punkcik poruszył się i zacząć się oddalać w stronę rynku.
Właściciel papierosa nikł w cieniu rzucanym przez ogródkowe zarośla, tak Ŝe nie mogłem dostrzec
jego  postaci.  Sunąc  śladem  ognika,  wykorzystywałem  ciemne  plamy  cienia,  aŜeby  równieŜ
pozostawać  niewidocznym.  W  pewnym  momencie  ognik  upadł  na  ziemię  i  znikł  przygnieciony
stopą nieznajomego. Odtąd byłem zdany jedynie na mój wzrok, który w tak gęstych ciemnościach
niestety  nie  zdawał  się  na  wiele.  Liczyłem  jedynie  na  to,  Ŝe  na  szerszym  odcinku  Białostockiej
będzie widniej i w końcu zobaczę nieznajomego.

I rzeczywiście, na wysokości szkoły ulicę oświetlała intensywniej księŜycowa poświata,

wypływająca z przerwy w chmurach skrywających księŜyc. W końcu zobaczyłem jego postać.
Chyba nie zauwaŜył mnie do tej pory, bo spokojnym, równomiernym krokiem zmierzał w kierunku
rynku. Po paru minutach dotarliśmy do jego wschodniej pierzei. Nieznajomy przekroczył biegnącą
w poprzek ulicę Grodzieńską i wszedł pomiędzy kasztanowce małego parku, znajdującego się na

rodku rynku. Kiedy przeskakiwałem na drugą stronę ulicy, rozbłysły, z powrotem, światła latarni.

Uskoczyłem w cień rzucany przez drzewa. Nieznajomy szedł w kierunku Kościelnej. Przeskakując,
od pnia do pnia i chowając się za nimi, podąŜałem za nim. Zobaczyłem, Ŝe przechodzi na drugą
stronę ulicy i zmierza do bramki w kościelnym murze. Zaskrzypiały jej nie naoliwione zawiasy i
nieznajomy zniknął z moich oczu.

„A moŜe mnie zauwaŜył i czai się za murem” - przemknęło mi przez myśl. Musiałem

zaryzykować.  OstroŜnie  nacisnąłem  klamkę  i  powoli  uchyliłem  wrota,  Ŝeby  nie  narobić  hałasu.
Wyjrzałem  zza  naroŜnika.  Za  murem  nie  było  nikogo.  Przede  mną  bielała  w  mroku  biała  bryła
kościoła, z ciemnymi oczodołami okien. Rozejrzałem się na wszystkie strony. Ani Ŝywego ducha.
W  prawo,  wokół  kościoła  prowadziła  ścieŜka,  wiodąca  do  głównego  wejścia  i  dalej,  w  kierunku
starej  plebanii.  Skradając  się  powoli  w  tamtym  kierunku,  z  prawej  strony  dostrzegłem  kątem  oka
słaby blask światła. W tamtym miejscu znajdowała się, zbudowana około 1825 roku, „trupiarnia”.
Był  to  niewielki,  murowany  budynek,  w  którym  za  dawnych  czasów  pozostawiano  na  noc  ciała
zmarłych, aby je następnego dnia, po mszy, pochować na cmentarzu.

Podszedłem ostroŜnie do frontowej ściany budynku. Ze zdziwieniem spostrzegłem, Ŝe

cięŜkie,  Ŝelazne  drzwi  „trupiarni”  były  lekko  uchylone,  a  ze  środka  padała  na  ziemię  struŜka
bladego  światła.  „UwaŜaj!  On  tam  moŜe  się  czaić  za  drzwiami”  -  przeleciało  mi  przez  głowę.
Powoli, Ŝeby nie narobić hałasu, zacząłem otwierać drzwi. W nocnej ciszy stare zawiasy wydały z
siebie  złowrogi  zgrzyt.  W  środku  zobaczyłem  niewielkie  pomieszczenie.  Było  puste.  Tylko  w
jednym  rogu  stały  dwa  uszkodzone,  wysokie  lichtarze.  W  jednym  z  nich,  tkwił  zapalony  mały
ogarek świecy.

W przeciwległym, mrocznym kącie stało kilka chorągwi na drąŜkach. Podszedłem w tamtym

kierunku sprawdzić, czy nikogo za nimi nie ma. I wtedy wydarzyło się coś, czego zupełnie nie
przewidziałem. Drzwi skrzypiąc przeraźliwie, zamknęły się z hukiem, a po chwili ktoś po drugiej
stronie przesunął zasuwę blokując drzwi.

- Otworzyć! Natychmiast otworzyć! Bez wygłupów! - krzyknąłem, waląc w okute Ŝelazem

deski.

Ale jedynym odzewem, po drugiej stronie, był przytłumiony, szatański śmiech. Ucichł po

chwili i wokół mnie zapadła głucha, złowroga cisza.

Znalazłem się w pułapce. Drzwi były solidne, dębowe. Porządna dziewiętnastowieczna

robota.  Ściany  „trupiarni”  były  grube,  a  jedynym  otworem  w  nich  było  malutkie  okienko,  a
właściwie  coś  na  kształt  wąskiej,  średniowiecznej  strzelnicy.  Tylko  przysłowiowa  mysz  mogłaby
się  tamtędy  wydostać.  A  ja,  niestety,  byłem  „trochę”  większy  od  myszy.  Miałem  świadomość,  Ŝe
krzyki o pomoc i walenie w drzwi nie mają sensu. Plebania i najbliŜsze domy były oddalone o co
najmniej kilkadziesiąt metrów i w środku nocy takich odgłosów nikt by nie usłyszał.

Pozostawało czekać do rana. Wskazówki zegarka pokazywały, Ŝe za pięć minut wybije

dwudziesta  trzecia.  Niestety,  ogarek  świecy  miał  juŜ  zaledwie  parę  centymetrów  długości,  a  jego
knot,  skwiercząc  coraz  bardziej,  wypuszczał  z  siebie  czarną  smugę  kopcia.  Czas  ciekł  powolną
struŜką.  Przede  mną  było  co  najmniej  siedem  godzin  oczekiwania,  zanim  ksiądz  albo  kościelny
zjawi się w pobliŜu miejsca mojego uwięzienia.

Dla zabicia czasu zacząłem oglądać pomieszczenie. Widać było, Ŝe juŜ od wielu lat

składowano  tu  stare  sprzęty  liturgiczne.  Gruba  warstwa  pyłu  zmieszanego  z  naniesioną  tu  ziemią
pokrywała  posadzkę  z  kamiennych  płyt.  Teren  wokół  kościoła  był  najwyraźniej  podmokły,  bo
otaczające  mnie  ściany  i  podłoga  były  mocno  zawilgocone.  Ale  nie  wszędzie.  W  migotliwym
blasku  świecy  zauwaŜyłem,  Ŝe  w  jednym  rogu,  na  ciemnym  tle  podłogi,  widnieje  jaśniejsza,
prostokątna  plama.  Zaintrygowany,  wyjąłem  świecę  z  lichtarza  i  skierowałem  jej  blask  w  to
miejsce.  Było  bardziej  suche  niŜ  reszta  podłogi.  Końcem  buta  rozgarnąłem  pokrywający  ją  pył  i
drobny  gruz.  Zamiast  kamiennej  płyty,  zobaczyłem  rozeschnięte,  stare  deski  drewnianej  klapy.
Oczyściłem  ją  z  ziemi  i  pociągnąłem  silnie  za  przymocowane  do  niej  zardzewiałe,  Ŝelazne  kółko.
Moim  oczom  ukazał  się  ciemny  otwór.  Wsunąwszy  tam  świecę,  ujrzałem  wąski,  obudowany
cegłami  szyb.  Niestety,  na  głębokości  około  półtora  metra,  był  zawalony  ziemią  przemieszaną  z
ceglanym  gruzem.  Zniechęcony,  juŜ  miałem  się  cofnąć  i  zamknąć  klapę,  gdy  mój  wzrok  padł  na
płomień świecy. Migotał i chwiał się na boki, zdradzając zauwaŜalny ruch powietrza zstępującego
w  głąb  zagłębienia.  Zaintrygowany  wskoczyłem  do  środka.  Przesuwając  świecę  wzdłuŜ  ścianek
szybiku, obserwowałem jej zachowanie. U spodu jednej z nich płomień silnie przygasał. Dokładnie
obejrzałem  ten  fragment  muru.  Stara  zaprawa  spajająca  cegły  wykruszyła  się  do  tego  stopnia,  Ŝe
między nimi widniały cienkie szczeliny, przez które leciało chłodne powietrze.

Wygramoliłem się na powierzchnię w poszukiwaniu odpowiednich narzędzi. Po chwili byłem

z powrotem na dole. „Tutejszy konserwator zabytków wsadzi cię do więzienia” - przeleciało mi
przez głowę. Ale nie zamierzałem czekać; postanowiłem, Ŝe sam uwolnię się z tej pułapki.

Najpierw znalezionym kawałkiem starej blachy pogłębiłem szybik w odkrytym przed chwilą

miejscu.  Potem  ostrym  szpikulcem  lichtarza  zacząłem  wydłubywać  zaprawę  wokół  zmurszałych
cegieł. Po półgodzinie oczyściłem kawałek ściany o wymiarach około pół na pół metra. Następnie,
uŜywając  odwrotnej,  cięŜszej  strony  lichtarza,  przystąpiłem  do  wybijania  cegieł  ze  ściany.  Nim
upłynęło  dwadzieścia  minut,  w  ścianie  ział  chłodnym,  stęchłym  powietrzem  ciemny  otwór.  Z
ledwością  się  w  niego  wcisnąłem.  Znalazłem  się  w  niskim  i  wąskim  korytarzu.  Biegł  w  kierunku
kościoła.  Wymurowany  z  cegieł,  był  w  bardzo  kiepskim  stanie.  Dolne  jego  fragmenty  były  silnie
zawilgocone. Cztery metry dalej przejście blokował ziemny zawał. Sięgał pod sam sufit Co dziwne,
strop  w  tym  miejscu  był  w  całości.  Widocznie  podmyta,  boczna  ściana,  runęła  i  ziemia  wypełniła
korytarz. Płomień świecy trzymanej pod samym sklepieniem nadal zdradzał obecność powietrznej
cyrkulacji. Wróciłem zatem po pozostawioną blachę i tym lichym narzędziem zacząłem rozgarniać
zawał  u  samego  szczytu.  Niestety,  tym  razem  sprawa  nie  była  juŜ  taka  prosta.  Zawał  miał  parę

metrów długości. Zanim zdołałem rozgarnąć wąski prześwit przechodzący na drugą stronę,
musiałem odwalić za siebie kilkaset kilogramów ziemi. Wyrobienie wąskiego przesmyku zajęło mi
parę godzin. Robota była szalenie niebezpieczna, bo w kaŜdej chwili strop mógł zawalić mi się na
głowę i pogrzebać pod zwałami ziemi.

Z trudnością przeczołgałem się na drugą stronę. Z rozciętej blachą dłoni sączyła się cienka

struŜka  krwi,  a  rana  piekła  boleśnie.  Ale  to  nie  było  najgorsze.  Problemem  była  coraz  bardziej
dogasająca świeca. Popełznąłem na czworakach dalej. Korytarz skończył się po mniej więcej pięciu
metrach wejściem do sporej katakumby. Pomieszczenie było zastawione kilkoma rozpadającymi się
trumnami.  Światło  przygasającej  świecy  rzucało  chybotliwe  blaski  na  czaszki  leŜących  w  nich
nieboszczyków.  Drgające  na  nich  cienie  przydawały  im  upiornej  animacji.  Wydawało  mi  się,  Ŝe
przybierają  ironiczny  wyraz,  jakby  drwiły  z  mojego  niewesołego  połoŜenia.  Rozejrzałem  się
dokoła. W ścianie, po lewej ręce,  widniała dość  głęboka nisza.  Zajrzałem do niej. Wewnątrz stała
marmurowa urna walcowatego kształtu. Przetarłem ręką, z wiekowego kurzu, wykuty na niej napis.
„Sigismundus  Augustus,  Rex  Poloniae...”  zdołałem  odcyfrować  jego  początek.  Z  wraŜenia  ugięły
się pode mną nogi. Miałem przed sobą zaginione szczątki ostatniego Jagiellona.

Gasnący blask świecy szybko stłumił we mnie wybuch nieopisanej radości. Zacząłem dalej

rozglądać  się  po  pomieszczeniu.  Nie  było  tu  innego  wyjścia,  oprócz  tego,  którym  tu  wszedłem.
Jedynie  w  przeciwległej  ścianie  widniał  prostokątny  obręb  jakiegoś  zamurowanego,  niskiego
przejścia.  UŜyto  do  tego  miękkich  kawałków  wapienia,  ale  zaprawa  trzymała  się  jednak
stosunkowo  mocno.  Przywleczonym  ze  sobą  lichtarzem  zacząłem  rozbijać  mur.  Czas  mijał,
poranione ręce juŜ omdlewały. I wtedy stało się to najgorsze. Odprysk wapienia trafił w dopalający
się ogarek świecy i zgasił płomień. Zapadły ciemności. Zacząłem nerwowo przeszukiwać kieszenie.
Z  przeraŜeniem  stwierdziłem,  Ŝe  moja  kieszonkowa  latarka  pozostała  w  innym  ubraniu.  Jako
niepalący nie miałem zapałek. Pozostała mi walka z opornym wapieniem, prowadzona w zupełnych
ciemnościach. Trwała bardzo długo. Uświadamiały mi to jedynie fosforyzujące wskazówki zegarka.
Pryskające  na  boki  okruchy  wapienia  boleśnie  uderzały  mnie  w  twarz  i  wpadały  do  oczu.  Gdy
przebiłem się na drugą stronę, zegarek wskazywał czwartą. A gdy przez poszerzony otwór z trudem
przecisnąłem się na drugą stronę, dochodziła juŜ piąta. Byłem tak zmęczony tym fedrowaniem, Ŝe
postanowiłem trochę odpocząć. Usiadłem pod ścianą, zapadając w półświadome odrętwienie.

Gdy się z niego wyrwałem, mój wzrok, przebijając się przez prawdziwie „egipskie”

ciemności, spoczął na bladziutkim prostokącie widniejącym na sklepieniu pomieszczenia, w którym
się obecnie znajdowałem. Gdy podpełzłem w tamto miejsce, moja radość była trudna do opisania.
Okazało  się,  Ŝe  ten  prostokąt  to  szpara  otaczająca  drewnianą  klapę.  Na  szczęście  pomieszczenie
było niskie i powstawszy na nogi, rękami dotykałem jej z łatwością. Z całej siły naparłem na klapę.
Była  cięŜka,  a  ponadto  jedna  jej  połowa  była  czymś  przykryta.  Ale  udało  mi  się  ją  częściowo
podnieść.  W  moje  zmęczone  oczy  uderzyło  silne  światło.  Po  kilku  sekundach,  gdy  mój  wzrok
przyzwyczaił  się  do  jasności,  zobaczyłem  podstawy  kościelnych  ławek.  Na  jednej  z  nich,  kilka
metrów ode mnie, siedziała jakaś rozmodlona kobieta. Na mój widok zerwała się z przeraŜeniem w
oczach. Z głośnym okrzykiem: „Ratunku! Diabeł!”, ostrym sprintem wybiegła z kościoła.

W wyniku mojego usilnego namawiania, zarówno ksiądz proboszcz, jak i komendant

komisariatu, zgodzili się na ogłoszenie sensacyjnej wiadomości o odnalezieniu urny z sercem króla
dopiero po zakończeniu mojej misji w Knyszynie. Wytłumaczyłem im, Ŝe taka informacja mogłaby
zdemaskować moją prawdziwą rolę.

Zmordowany nocnymi przeŜyciami, obudziłem się dopiero o jedenastej. Jedząc

niadanioobiad, rozmyślałem o dotychczasowych rezultatach moich działań. Nie były niestety

rewelacyjne. Odkrycia królewskiej urny nie brałem pod uwagę ze względu na jego przypadkowość.
ChociaŜ  w  duchu  radowałem  się,  Ŝe  to  mnie  przypadł  zaszczyt  odnalezienia  tak  cennej  pamiątki
narodowej.  Nie  wpadłem  jednak  dotąd  na  trop  zagadki  starej  studni,  białostocki  ślad  pozostawał
bezowocnym,  a  co  najgorsze,  klejnot  znaleziony  przez  archeologów  skradziono  w  trakcie  mojej
bytności w Knyszynie. A ja nie miałem zielonego pojęcia, kto to mógł zrobić.

Markotny, postanowiłem odwiedzić gospodarza posesji, na której odkryto dworską studnię.

Znalazłem go za domem, w sadzie sąsiadującym z polem, na którym pracowali archeolodzy. Przez
sztachety ogrodzenia widziałem Barbarę siedzącą na krawędzi jednego z wykopów i robiącą jakiś
szkic. Na moje zawołanie pomachała mi dłonią.

- Pyta pan, czy na tej łące były robione jakieś roboty ziemne przed pierwszą wojną? -

właściciel posesji spojrzał na mnie z drabiny, zrywając z wiśni dorodne, krwistoczerwone owoce. -
Panie, a kto to mógłby pamiętać. W zeszłym roku stuknęła mi sześćdziesiątka. A w tamtym czasie
moi rodzice chodzili dopiero do szkoły.

- A moŜe pańscy dziadkowie? - podsunąłem myśl.
- Nie Ŝyją juŜ od kilkunastu lat, Panie świeć nad ich duszami.
- Więc nie ma tu nikogo, kto pamiętałby tamte czasy? - zapytałem rozczarowany.
- Ano, nikogo. Ze starej generacji wszyscy tu juŜ wymarli.
Zasmucony poszedłem w kierunku mojej stancji. Po drodze spotkałem trójkę nowo

poznanych harcerzy.

- Świetnie, Ŝe pana widzimy, panie Pawle - ucieszył się Michał. - Jutro wybieramy się na

wypad do Rezerwatu Krzemianka. Pojedzie pan z nami?

- Krzemianka? Skąd ta nazwa? - zapytałem.
- Są tam pozostałości po neolitycznych kopalniach krzemienia - poinformował mnie Barnaba

z miną człowieka, który zjadł wszystkie rozumy.

Propozycja była interesująca. Pomyślałem, Ŝe taka wycieczka dobrze zrobi moim szarym

komórkom.

- To ciekawe. Mam pomysł. Chodźcie ze mną, przedstawię was komuś. Zaprowadziłem ich

na teren badań archeologicznych. Przedstawiłem chłopców doktorowi Jaroszkowi i Barbarze.

- MoŜe wybrałabyś się jutro z nami? - zaproponowałem dziewczynie, mówiąc jej o celu

naszej wyprawy.

- Jutro? Nie wiem, czy szef mnie zwolni... - powiedziała z uśmiechem, patrząc pytająco na

doktora.

- Bardzo pana prosimy! - zawołali harcerze.
- Pod warunkiem, Ŝe opowie pani wszystko młodzieŜy, co wiemy o Krzemiance - naukowiec

zgodził się dobrodusznie.

- Super! - chłopcy wydali z siebie okrzyk zadowolenia.
- A teraz proszę nam opowiedzieć, co tu znaleźliście - poprosił archeologów dociekliwy

Barnaba.

Znając juŜ ten temat, umówiłem się na jutrzejsze spotkanie i poszedłem do miejskiej

biblioteki, zgłębiać wiedzę o zygmuntowskich czasach.

ROZDZIAŁ JEDENASTY

PUSZCZA KNYSZYŃSKA • REZERWAT KRZEMIANKA • NEOLITYCZNE KOPALNIE

• ARBORETUM • LEŚNY POMNIK • GŁUPI ZAKŁAD • ARCHIWALNE

POSZUKIWANIA • PRZESTROGA GOSPODYNI • PRZYGOTOWANIA DO AKCJI

Następnego dnia, po śniadaniu, odpaliłem silnik mojego trabanta i zajechałem pod stancję

archeologów. Cała ekipa czekała juŜ tam na mnie.

- Dzień dobry. Panie z przodu, panowie z tyłu - krzyknąłem wesoło, zatrzymując samochód.
- Nie wiedzieliśmy, Ŝe ma pan taki odlotowy samochód - powiedział Piotrek ku memu

zadowoleniu.

Pojechaliśmy w kierunku szosy białostockiej. Przez pootwierane okna wpadał bardzo ciepły

wiatr, przynosząc zapachy z mijanych pól.

- Wiecie, Ŝe jedna duŜa sosna produkuje w ciągu doby tyle tlenu, ile wynosi dobowe

zapotrzebowanie na niego trzech osób, a w jednym metrze sześciennym powietrza leśnego jest 46-
70 razy mniej organizmów chorobotwórczych niŜ w powietrzu miejskim? Bo drzewa wydzielają do
atmosfery substancje bakteriobójcze, fitoncydy... - Barnaba próbował zagaić dyskusję na tematy
ekologiczne.

- Dobra, dobra, nie mądrzyj się. Lepiej powiedz, co wiesz o Puszczy Knyszyńskiej i

rezerwacie, do którego jedziemy - Michał przywołał go do porządku.

- Całkiem sporo. Lubię poczytać o miejscach, w których mam się znaleźć. A więc

słuchajcie...  -  Barnaba  rozpoczął  swój  wykład.  -  Puszcza  Knyszyńska  jest  pozostałością  po
ogromnym kompleksie puszczańskim na pograniczu Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. W
jego  skład  wchodziły  Puszcze  Grodzieńska,  Knyszyńska  i  Błędowska.  W  celu  ochrony  Puszczy
Knyszyńskiej w 1988 roku utworzono na jej terenie Park Krajobrazowy imienia profesora Witolda
Sławińskiego.  Zajmuje  powierzchnię  74447  hektarów.  Park  obejmuje  porośnięte  lasami,
pagórkowate tereny w dorzeczu Supraśli i Sokołdy. Ochronie podlegają w nim drzewostany, leśne
doliny  rzeczne,  liczne  źródliska  oraz  róŜne  formy  geomorfologiczne,  charakterystyczne  dla  jego
polodowcowego  krajobrazu.  W  rosnących  tu  lasach  dominują  drzewostany  sosnowe  i  sosnowo-

wierkowe. W północnej i południowej części Puszczy występują grądy, a wzdłuŜ dolin rzek i

strumieni  łęgi  jesionowo-olszowe  i  olsy.  Są  tu  równieŜ  rzadkie  zbiorowiska  boru  bagiennego.
Wśród  roślinności  nieleśnej  cenne  są  śródleśne  zbiorowiska  źródliskowe  i  torfowiskowe.  W
Puszczy  zbiorowość  roślin  naczyniowych  liczy  sobie  około  850  gatunków,  w  tym  wiele  z  nich
podlega  ochronie  prawnej  lub  stanowi  rzadkość  w  skali  krajowej,  jak  na  przykład  pióropusznik
strusi i widłak wroniec.  DuŜe zróŜnicowanie wykazuje takŜe flora porostów, grzybów i mszaków,
często  o  charakterze  reliktowym.  Lasy  Parku  Krajobrazowego  zamieszkują  jelenie,  łosie,  sarny,
borsuki,  bobry  i  jenoty  oraz  rzadko  spotykane  orzesznice  i  koszarki.  Knyszyńskie  mateczniki,  jak
przed  wiekami,  dają  schronienie  wilkom,  rysiom,  Ŝubrom,  puchaczom.  W  okolicznych  lasach
wybija ponad 400 źródeł, wokół których Ŝycie kipi jak w prawdziwej dŜungli. Od 1972 roku są tu
równieŜ  Ŝubry.  śyją  tutaj  rzadkie  gatunki  ptaków,  jak  bocian  czarny,  orlik  krzykliwy,  dzięcioł
trójpalczasty,  kania  ruda  i  czarna,  głuszec,  cietrzew  i  jarząbek.  Szczególnie  cenne  przyrodniczo
obszary  są  objęto  rezerwatami:  Budzisk,  Tabory,  Krzemianka,  Jesionowe  Góry  i  Karczmisko.
Puszcza  była  świadkiem  wielu  bitew  podczas  wojen  szwedzkich,  kampanii  napoleońskiej  i
powstania styczniowego. W czasie drugiej wojny światowej działali tu partyzanci.

Po przejechaniu kilku kilometrów z szosy białostockiej skręciliśmy w lewo, w drogę

prowadzącą do miejscowości Kopisk. Zaraz za wsią wjechaliśmy w zieloną gęstwinę Puszczy. Po

obu stronach drogi wyrosły ściany wysokopiennych „supraskich”, śmigłych sosen, przetykanych
zielonymi świerkami i róŜnorodnymi przedstawicielami drzew liściastych. I taki przepiękny widok
miał nam towarzyszyć przez kilkanaście kilometrów.

- Rezerwat Krzemianka powstał w 1988 roku - Barnaba kontynuował prelekcję - Jest

połoŜony w zachodniej części Puszczy Knyszyńskiej, kilometr na północ od wsi Rybniki. Obejmuje
fragment  Puszczy  z  zespołem  obfitych  źródlisk  zasilających  strumień  o  nazwie  Krzemianka.
Rezerwat  rozciąga  się  na  terenie  rozległej,  zabagnionej  doliny  otoczonej  od  północy  i  południa
wyniesieniami morenowymi. Jednym z głównych zespołów jest tu łęg jesionowo-olszowy. Zajmuje
duŜe powierzchnie w środkowej i południowej części rezerwatu. Jego drzewostan składa się z olszy
i  świerka,  z  niewielką  domieszką  brzozy.  W  bujnie  rozwiniętym  runie  dominuje  pokrzywa
zwyczajna Urtica dioica...

- Starczy, starczy!- zamachał rękami Michał. - DojeŜdŜamy na miejsce.
Po prawej stronie szosy, wśród drzew zobaczyliśmy tablicę z duŜym napisem: „Nadleśnictwo

Knyszyn  w  Mońkach”.  Był  na  niej  plan  nadleśnictwa  z  zaznaczonymi  rezerwatami  przyrody.
Zostawiliśmy  samochód  i  dalej  udaliśmy  się  pieszo.  Kawałek  dalej  stała  tablica:  „Leśna  ścieŜka
turystyczno-dydaktyczna  w  Rezerwacie  Krzemianka”.  Miejsce  było  bardzo  atrakcyjne.  Mogliśmy
obejrzeć prawdziwą puszczę, w którą od wielu lat nie ingerował człowiek. Niesamowicie wyglądały
liczne  wykroty  po  olbrzymich  puszczańskich  drzewach.  Walory  przyrodnicze  ścieŜki  podkreślały
występujące  tam  rośliny  chronione.  Obejrzeliśmy  prawdziwy  bór  czernicowo-świerkowy.
Dominowały w nim świerk i sosna, z domieszką brzozy brodawkowej. Szlak nie był oznaczony, ale
nie  sposób  było  zabłądzić.  Co  jakiś  czas  przy  ścieŜce  stały  tablice  informujące  o  otoczeniu,  w
którym  się  znajdowaliśmy.  W  niektórych  miejscach,  z  uwagi  na  podmokły  teren,  były  ułoŜone
kładki z drewnianych dyli.

- To moŜe opowiem o neolitycznych kopalniach - Barbara przerwała kontemplowanie

otaczających nas widoków.

- Zamieniamy się w słuch, pani Barbaro - zachęcił ją Michał.
- Puszcza Knyszyńska to nie tylko wspaniała przyroda, to takŜe niezwykle interesujące

zabytki  przeszłości.  Przez  tysiąclecia  starannie  je  ukrywała.  Przypadek  sprawił,  Ŝe  na  jednym  ze
wzgórz,  nad  strumieniem  Krzemianka,  leśnik  Roman  Pruski  natrafił  na  leŜące  na  ziemi  skupiska
krzemiennych  ułomków.  Jego  uwagę  zwróciła  duŜa  ich  ilość.  Powiadomieni  o  tym  archeolodzy
stwierdzili, Ŝe są to ślady po prehistorycznych kopalniach tego minerału. Od wiosny 1992 roku moi
koledzy  z  Państwowego  Muzeum  Archeologicznego  w  Warszawie  przystąpili  do  badań.  W  ich
rezultacie  odsłonięto  jeden  z  neolitycznych  szybów.  UmoŜliwiło  to  poznanie  metod  górniczych
stosowanych przez naszych przodków.

- Krzemień był im potrzebny do wyrobu narzędzi?
- Tak, był wówczas podstawowym surowcem, z którego ludzie wykonywali narzędzia. Z

wydobytych brył wyrabiano siekiery, sierpy, groty strzał i inne przedmioty, które następnie stawały
się przedmiotem wymiany handlowej.

- A kiedy te kopalnie powstały? - zapytał Piotrek.
- Około trzech tysięcy lat temu. A oto i ich teren - Barbara zatoczyła ręką łuk, wskazując na

niewielkie wzniesienie porośnięte drzewami i przykryte gęstą warstwą starych liści.

- Niezbyt duŜo z nich zostało - Piotrek wyraził swe rozczarowanie.
- Weź pod uwagę to, jak dawno powstały. Zachowały się w dobrym stanie i stanowią jeden z

najcenniejszych zabytków, związanych z pradziejowym górnictwem. Na powierzchni widać ślady
co najmniej kilkudziesięciu kopalnianych szybów.

- Krzemienie w tych kopalniach były wydobywane dwoma sposobami - kontynuowała nasza

miss  archeologii.  -  Z  całą  pewnością  podstawowym  sposobem  wydobycia  było  drąŜenie  dość
głębokich  szybów  jamowych.  Były  to  duŜe,  owalne  doły  mające  ponad  4  metry  głębokości.  Po
wcięciu  się  w  zbocze  górnicy  rozszerzali  jamę  na  boki.  Cały  urobek  wyrzucano  za  siebie,  w
kierunku spadku stoku. W miarę zagłębiania się szybu, hałda zsypywała się do jego środka, tworząc
rodzaj  pochylni.  Ułatwiało  to  wchodzenie  i  wychodzenie  z  kopalni,  lecz  zarazem  ograniczało
moŜliwość  prowadzenia  prac.  Główny  kierunek  kopania  był  zatem  skierowany  w  stronę  szczytu
wzgórza.  Eksploatowana  ściana  stawała  się  więc  coraz  wyŜsza.  Gdy  jej  wysokość  groziła
zawaleniem, przerywano wydobywanie krzemieni w tym miejscu i rozpoczynano drąŜenie nowego
szybu. W jednym szybie pracowało trzech-czterech górników.

Innym sposobem wydobywano krzemień od strony wschodniej wzniesienia w Rybnikach-

Krzemiance. Tu ślady eksploatacji układają się w wyraźne tarasy. Na początku odsłaniano długą

cianę, rodzaj kamieniołomu. Pozwalało to na równoczesną pracę kilkunastu górników. Podbierali

cianę, wyrzucając urobek za siebie. Gdy stawała się za wysoka i groziła zawaleniem, pracę

przenoszono  wyŜej.  W  ten  sposób  powstała  kolejna  półka.  Tarasowy  układ  wzgórza  pozostał  do
dziś.  Na  tym  terenie  funkcjonowało  około  300  kopalni.  Przy  szosie,  na  parkingu  znajduje  się
ekspozycja  poglądowa.  Będziecie  mogli  tam  zobaczyć,  jak  wyglądała  praca  górników,  o  której
wam opowiedziałam.

Posługiwano się narzędziami drewnianymi i rogowymi. Zostały znalezione fragmenty łopaty

wykonanej  z  rogów  łosia.  Wydobyte  bryły  krzemienia  trafiały  do  rąk  wyspecjalizowanych  w
obróbce  krzemieniarzy.  Doskonalone  przez  pokolenia  techniki  umoŜliwiały  uzyskiwanie  z
krzemiennych  brył  narzędzi  poŜądanego  kształtu.  Półwyroby  transportowano  do  pobliskich
obozowisk,  które  znajdowały  się  przy  źródełkach.  Przy  pomocy  narzędzi  rogowych  uzyskiwano
ostateczny  kształt  sierpa,  grota  czy  siekiery.  Gotowe  narzędzia  były  przeznaczane  głównie  do
wymiany towarowej.

- Czy kopalniane szyby były tylko w tym miejscu? - dociekał Barnaba.
- Nie tylko tu. Innym znanym i wstępnie przebadanym miejscem jest pole wydobywcze w

okolicy Nowin Kasjerskich, połoŜonych niedaleko Knyszyna.

Doszliśmy do niewielkiego wzniesienia, dalej ścieŜka wiodła w prawo. Po kilku minutach

dotarliśmy do szosy. Poszliśmy na przydroŜny parking, aby obejrzeć ekspozycję, o której
wspomniała Barbara. Naturalnej wielkości figury pradawnych górników imitowały tam proces
eksploatacji krzemienia.

Było wczesne przedpołudnie. Postanowiłem zrobić niespodziankę mojej załodze i pomimo

sporej  odległości  do  przebycia  pokazać  inne,  niezwykłe  miejsce  w  Puszczy  Knyszyńskiej.
UŜywając  dla  skrócenia  dystansu  bocznych  dróg,  dotarliśmy  do  miejscowości  Kopna  Góra.
Zostawiliśmy  samochód  na  parkingu  graniczącym  z  leśnym  obszarem  otoczonym  drewnianym
ogrodzeniem.  Przy  wejściu  na  jego  teren  leŜał  głaz  z  tablicą  pamiątkową.  Na  niej  był  wizerunek
powstańczej pieczęci przedstawiającej godła trzech narodów dawnej Rzeczypospolitej, walczących
z zaborcą: Polaków, Litwinów i Rusinów.

- Pawle, gdzie my jesteśmy? - zapytała mnie zaciekawiona Barbara.
- W Arboretum imienia Powstańców 1863 roku - wyjaśniłem.
Za wysoką, drewnianą bramą rozpościerał się leśny teren, na którym mogliśmy zobaczyć i

podziwiać bogactwo róŜnorodnych gatunków drzew i krzewów.

Arboretum w Kopnej Górze jest atrakcją przyrodniczą szczególnego rodzaju. Jest to miejsce

bardzo malownicze, pachnące i nad wyraz oryginalne. Znajduje się nad rzeką Sokołdą. Zajmuje 26

hektarów terenu zróŜnicowanego pod względem wysokościowym i siedliskowym. Jest to obszerny
park leśny, w którym zgromadzono ponad 500 gatunków i odmian drzew i krzewów. Jego
połoŜenie stwarza moŜliwość obserwacji wzrostu i rozwoju obcych gatunków drzew i krzewów w
surowych warunkach klimatu kontynentalnego. Są tu kolekcje jałowców, cisów, sosen,

ywotników, cyprysików, klonów, świerków, jodeł, róŜaneczników i wielu innych. Spośród

gatunków  liściastych  koniecznie  trzeba  wymienić  tulipanowca  amerykańskiego,  a  takŜe  kilka
gatunków  i  odmian  magnolii.  Zaprezentowano  tu  teŜ  wiele  rodzajów  siedlisk  leśnych.  Obiekt  ten
pełni  przede  wszystkim  waŜną  rolę  dydaktyczną.  Dla  mieszkańców  Białegostoku,  i  nie  tylko,  stał
się  równieŜ  popularnym  miejscem  rekreacji  i  wypoczynku.  Arboretum  jest  teŜ  waŜnym  miejscem
historycznym.  Pobliskie  nadrzeczne  łąki  to  miejsce  bitwy  z  czasów  powstania  styczniowego.
Rosnące  na  terenie  parku  pomnikowe  dęby  są  miejscem  straceń  powstańców.  Obok  nich  wznoszą
się  krzyŜe  upamiętniające  te  wydarzenia,  a  takŜe  poświęcony  powstańcom  pomnik  postawiony
jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym.

Z Kopnej Góry pojechaliśmy w kierunku Białegostoku. PrzejeŜdŜając przez Supraśl nie

mogliśmy  odmówić  sobie  zwiedzenia  znanego  zespołu  klasztornego  Bazylianów.  Na  początek
zwiedziliśmy  przepiękną,  murowaną  cerkiew  pod  wezwaniem  Najświętszej  Maryi  Panny,
wzniesioną  w  latach  1503-1511.  W  1944  roku  wycofujące  się  wojska  niemieckie  z  formacji  SS-
Galizien  wysadziły  ją  w  powietrze.  Ze  zrujnowanego  obiektu  udało  się  uratować  kilkanaście
fresków,  które  obecnie  moŜna  oglądać  w  sąsiadującym  z  cerkwią  Pałacu  Opatów.  Cerkiew  była
rekonstruowana  od  1985  roku.  Odbudowę  niedawno  zakończono  i  teraz  jej  bajecznego  kształtu
bryła  widnieje  na  szerokim  klasztornym  placu.  Obecnie  jest  rekonstruowane  wnętrze  świątyni,
planuje  się  odtworzenie  przebogatego  przedwojennego  ikonostasu.  Cerkiew  jest  otoczona  z trzech
stron budynkami klasztornymi w stylu barokowym, pochodzącymi z XVII i XVIII wieku. Wjazdu
do  zespołu  klasztornego  strzeŜe  barokowa  brama-dzwonnica,  zbudowana  w  roku  1752.  Pierzeję
wschodnią stanowi wspomniany juŜ Pałac Opatów, wzniesiony w latach 1635-1655.

Planując dalszą marszrutę, postanowiłem, Ŝe zrobimy „na mapie” naszej wycieczki duŜe koło.

Ominąwszy centrum miasta od północy, wróciliśmy na szosę nr 19 prowadzącą do Augustowa.
Przy niej tuŜ za granicami miasta znajduje się kolejne turystycznie atrakcyjne miejsce. Jest nim
Muzeum Wsi Białostockiej.

Zaparkowałem samochód i następne pół godziny spędziliśmy, zwiedzając i spacerując wśród

starych,  wiejskich  chat.  Budynki  skansenu  są  rozmieszczone  na  terasach  rzeki  Supraśl  i  zostały
wkomponowane  w  krajobraz  o  parkowym  charakterze.  Obejrzeliśmy  tam  wiatrak  „koźlak”  z  XIX
wieku,  starą  kuźnię,  zespół  budynków  leśnych,  leśniczówkę  i  gajówkę.  Nasze  szczególne
zainteresowanie  wzbudził  drewniany  dwór  szlachecki,  przeniesiony  do  skansenu  z  miejscowości
Bobra  Wielka.  W  skansenie  odtworzono  układ  przestrzenny  przysiółka  drobnoszlacheckiego,
charakterystyczny  dla  osadnictwa  szlacheckiego  z  pogranicza  Mazowsza  i  Podlasia.  Obok
przysiółka obejrzeliśmy starą remizę straŜacką, młyn wodny oraz niewielki wiatrak.

Było juŜ popołudnie, skwar lał się z nieba intensywnie, więc naleŜało odpocząć po długiej

trasie. Niedaleko za skansenem był most przez rzekę Supraśl, a obok niego mała plaŜa. Przydały się
więc  przezornie  zabrane  kostiumy  kąpielowe  i  mogliśmy  ochłodzić  znuŜone  ciała  w  rzecznych
nurtach.  A  potem  na  przydroŜnym  parkingu  w  puszczy,  na  drewnianym  stole  rozłoŜyliśmy
zakupione  po  drodze  wiktuały.  Harcerze  rozpalili  ognisko  w  wyznaczonym  do  tego  miejscu  i
upiekliśmy na ogniu kiełbaski.

Wracając, postanowiliśmy obejrzeć pokopalniane ślady w okolicach Nowin Kasjerskich i

przy okazji obejrzeć rezerwat Wielki Las. Gdy jechaliśmy przez jego teren, Piotrek zwrócił się do

mnie.

- Panie Pawle, niech pan się zatrzyma na chwilę.
Przy drodze widniał nietypowy pomnik. Zrobiliśmy chwilę przerwy, Ŝeby go obejrzeć. Z

daleka przypominał przydroŜną kapliczkę. Stał przy pięknej, starej brzozie. Granitowy postument
otoczony zwykłym, drewnianym płotem, był zwieńczony metalowym krzyŜem, u podnóŜa którego
stała malutka kapliczka. Napis na granicie informował, Ŝe w tym miejscu w czerwcu 1933 roku
zginął gajowy Leśnictwa Nowiny.

Gdy po całodniowej wycieczce wróciliśmy do Knyszyna, była juŜ dwudziesta. Ale na nieco

zmęczonych twarzach chłopaków widać było wyraz zadowolenia. Na twarzy Barbary teŜ.

Minęło kilka niestety bezowocnych dni. W piątek, około południa, w trakcie kolejnego

treningu z młodymi piłkarskimi nadziejami „Podlasiaka”, doszło do zdarzenia, które pośrednio
przyczyniło się do przestąpienia mojego śledztwa na nowe tory. W czasie jednego z ćwiczeń
zapalczywy jak zwykle Wiewióra pobił się z jednym z kolegów. Akurat demonstrowałem coś innej
parze ćwiczących, gdy do moich uszu dobiegły odgłosy szamotaniny.

- Ty niedołęgo! Ćwiczyć nie umiesz?! - usłyszałem piskliwy głos rudzielca.
- No, no! UwaŜaj! Bo zaraz zobaczysz, kto tu jest niedołęgą! - zawołał uraŜony partner.
Ten drugi nazywał się Tadek, był nieco niŜszy, ale z jego ruchów biła energia, a bystry,

rozbiegany wzrok zdradzał jego Ŝywe usposobienie.

- Myślisz, Ŝe się przestraszę? - Wiewióra odrzekł buńczucznie. - No, zaczynaj! Czy

stchórzysz, tak jak na cmentarzu?!

Rozdzieliłem ich i kazałem obydwu zostać po treningu.
- Jak wam nie wstyd? Chcecie być piłkarzami czy łobuzami? - zwróciłem się do nich, gdy

reszta druŜyny rozeszła się juŜ do domów.

- To on zaczął! - Tadek wycelował wskazujący palec w kolegę.
- Bo nie umiesz wykonywać poleceń trenera! - Wiewióra nie pozostał dłuŜny.
- Ale to ja jestem od zwracania wam uwagi - spojrzałem groźnie na rudego zapalczywca. -

Dlaczego wyzywasz kolegę od tchórzy?

- Bo stchórzył! - Wiewióra aŜ poczerwieniał na twarzy.
- O co chodzi? Opowiedz - zwróciłem się do Tadka.
- No... bo... - chłopak zaczął się jąkać.
- Mów składniej.
- No... załoŜyliśmy się z paroma kolegami, który jest odwaŜniejszy. śeby to sprawdzić,

wymknęliśmy  się  w  nocy  z  domów  i  uwaŜając,  Ŝeby  nas  nikt  nie  widział,  przekradliśmy  się  na
cmentarz. Zakład polegał na tym, Ŝeby wejść na teren i przynieść gałązkę z rosnących tam drzew.
Pociągnęliśmy  losy  i  wypadło  na  mnie  jako  pierwszego.  Pietra  trochę  miałem,  ale  przeskoczyłem
przez  mur  i  zacząłem  się  skradać  między  grobami.  Było  strasznie  ciemno,  bo  księŜyc  zaszedł  za
chmury.  Parę  razy  boleśnie  obiłem  sobie  nogi  o  krawędzie  grobów.  Byłem  juŜ  niedaleko
upragnionych  drzew,  gdy  nagle,  od  strony  miasta,  spostrzegłem  pomiędzy  grobami  słaby  blask.
Wystraszyłem  się,  przyznaję,  i  pognałem  z  powrotem.  Chłopaki  mało  nie  poumierali  ze  śmiechu,
jak  mnie  zobaczyli.  A  mnie  do  śmiechu  wcale  nie  było.  Zakład  przegrałem,  a  na  domiar  złego
Wiewióra wszystkim o tym rozgadał i koledzy robią sobie ze mnie kpiny...

To mówiąc, Tadek z poszarzałą ze smutku miną nerwowo zastrzygł uszami.
- Zakład nie był zbyt mądry - powiedziałem, starając się nie wybuchnąć śmiechem.
Udzieliłem chłopakom reprymendy i poŜegnawszy się, poszedłem na obiad. W jego trakcie

zacząłem rozwaŜać bieŜącą sytuację.

Tajemnica dworskiej studni nie dawała mi spokoju. Czułem, Ŝe ten odkryty szkielet ludzki

jest kluczem do tajemnicy. Wiedziałem, Ŝe pochodzi sprzed zaledwie kilkudziesięciu lat. „Ale jak
się  znalazł  na  dnie  studni?”  -  zadałem  sobie  pytanie.  „Ktoś  go  do  niej  wrzucił”-  przypomniałem
sobie  słowa  Barbary.  „Ale,  Ŝeby  tak  mogło  się  stać,  studnia  musiała  być  odkopaną.  A  tego  nie
zrobili  właściciele  posesji,  bo  to  zajęcie  nader  niebezpieczne.  Takimi  rzeczami  zajmują  się
fachowcy,  studniarze”.  Pomyślałem,  Ŝe  to  mógł  być  dla  mnie  jakiś  punkt  zaczepienia.  Ale
jednocześnie i problem, bo jak znaleźć kogoś, kto zajmował się taką działalnością dziewięćdziesiąt
lat  temu.  Z  niedawnej  rozmowy  odbytej  z  właścicielem  posesji  wiedziałem  juŜ,  Ŝe  tu  nikt  nie
pamięta tamtych czasów.

Postanowiłem pójść do urzędu miejskiego, a potem na plebanię z nadzieją, Ŝe moŜe uda mi

się coś znaleźć w archiwum miejskim albo w księgach parafialnych. A Ŝe miałem jeszcze jedno
pytanie do księdza proboszcza, zacząłem od plebanii.

Najpierw zaszedłem do Barbary i powiedziałem jej, co zamierzam zrobić. Bez słowa zgodziła

się mi towarzyszyć.

- Ja do księdza proboszcza - powiedziałem na widok kapłana, wychodzącego z wnętrza

wiątyni.

- Witam dobrodzieja - powitał mnie staropolskim zwrotem, wyraŜając, jak się domyślałem,

swoje uznanie dla mojego niedawnego cennego odkrycia. Okazało się, Ŝe nie muszę przedstawiać
mu mojej towarzyszki.

- A, pani archeolog - uśmiechnął się do Barbary jak do starej znajomej. - Zapraszam w nasze

skromne progi.

Proboszcz zaprowadził nas na starą plebanię i posadził za stołem w jadalni. Na jego

zawołanie w drzwiach pojawiła się korpulentna gospodyni, a po paru minutach na stole stanął duŜy
dzbanek z wiśniowym kompotem.

- W czasie tych upałów mieszkam tutaj. Chłodniej tu, a poza tym drewno jest duŜo zdrowsze

od betonu - powiedział, mając na myśli murowany budynek nowej plebanii.

- Proszę księdza, przybyłem tutaj w waŜnej misji poszukiwawczej - zacząłem tłumaczyć, z

czym przychodzę. - Sprawa jest poufna, ale przed osobą duchowną nie będę robił tajemnic. Jestem
w rzeczywistości pracownikiem Ministerstwa Kultury i Sztuki. Ja i mój przełoŜony przypuszczamy,

e na początku XX wieku gdzieś na tym terenie zostały ukryte bardzo cenne przedmioty; określenie

„skarby narodowe” jest tu całkiem na miejscu. Szukam osób, które w tamtym okresie zajmowały
się w tych stronach specjalistycznymi robotami ziemnymi, takimi, jak na przykład kopanie studni. Z
tego względu, proszę księdza, o umoŜliwienie mi wglądu do ksiąg parafialnych.

- Chyba się domyślam, jakich skarbów pan poszukuje. Ale skoro to poufne, nie będę się

dopytywać. Co do poszukiwań takich osób to chyba lepszym źródłem będzie archiwum miejskie,
ale w księgach parafialnych podawane były równieŜ zawody. MoŜe więc uda się panu trafić w nich
na jakiś ślad. Są do waszej dyspozycji. Zaprowadzę was do kancelarii, a jak skończycie, zapraszam
na obiad. Moja gospodyni jest świetną kucharką - te ostatnie słowa proboszcz wypowiedział o ton
wyŜej, tak, aby zostały dobrze usłyszane przez właściwą osobę.

Przez ponad dwie godziny wertowaliśmy kilkanaście opasłych tomów ksiąg parafialnych,

pełnych zapisów o narodzinach, ślubach i zgonach okolicznych parafian. Kichając od wiekowego
kurzu, powoli, karta za kartą, przeglądaliśmy zapisy. Była prawie trzynasta, gdy zrezygnowany
zamknąłem okładkę ostatniej z nich.

- Masz coś?

- Znalazłam dwóch, ale oni umarli pod koniec XIX wieku - Barbara równieŜ dojechała do

końca swojej części.

Gdy kilka minut później weszliśmy do jadalni, na stole dymiła juŜ waza z gorącą zupą.
- Proszę szybko siadać, bo wszystko wystygnie - ponaglała nas gospodyni, wnosząc półmiski

z drugim daniem.

- Moi kochani, nie martwcie się. MoŜe uda się wam coś znaleźć w urzędzie miejskim. Kto

szuka, ten znajdzie, jak mówi Pismo Święte - ksiądz usiłował nas pocieszyć.

Obiad poprawił nasze kiepskie humory. Był naprawdę wyborny, ksiądz nie przesadził ani na

jotę. Podziękowaliśmy za poczęstunek i poszliśmy do nieodległego urzędu miejskiego. śeby
uniknąć tłumaczeń, po co chcę zajrzeć do archiwum miejskiego, poprosiłem o rozmowę z
burmistrzem. Był wtajemniczony w moją misję. Tu efekt poszukiwań był nieco lepszy. W starych,
poŜółkłych fakturach znaleźliśmy nazwiska dwóch studniarzy, którzy na początku ubiegłego wieku
prowadzili usługi na terenie ówczesnego powiatu. Kłopot polegał na tym, Ŝe owe dokumenty były
niekompletne i poznaliśmy jedynie nazwiska tych ludzi, bez pozostałych danych, umoŜliwiających
ich identyfikację.

- Wracamy na plebanię, moŜe po nazwiskach znajdziemy ich w księgach - zadecydowałem.
Ale ponowne ich przewertowanie nie dało rezultatów. Takich nazwisk w interesującym nas

okresie po prostu nie było.

- To pewnie byli przyjezdni - zasugerował ksiądz. - A i w księgach mogą być luki.
- Poszukajmy tych nazwisk na okolicznych cmentarzach - zaproponowała Barbara.
- Trochę to jak szukać igły w stogu siana - odrzekłem. - Ale trzeba spróbować. Zaczniemy od

tutejszego.

- Tylko nie zostawajcie tam późną porą!
Te ostatnie słowa zostały wypowiedziane przez stojącą w drzwiach gospodynię.

Odwróciliśmy się w jej kierunku.

- A to z jakiego powodu? - zapytał proboszcz ze zdziwieniem.
- Bo tam straszy, proszę księdza dobrodzieja! - kobieta odparła ze zgrozą w oczach.
- Co teŜ Ignasiowa plecie! U nas na cmentarzu?!
- Jak mi Bóg miły, Ŝe straszy!
- Nie wzywajcie imienia Pana Boga nadaremnie! śe teŜ Ignasiowa opowiada takie głupstwa! -

zgromił ją proboszcz.

- Mówię najprawdziwszą prawdę! Niech skonam! - zarzekała się kobieta. - Stara Zarębina, ta

która mieszka przy cmentarzu, na własne oczy widziała jakieś światła! O północy!

- Eee tam! Przewidziało się starej babie i tyle! - proboszcz machnął z lekcewaŜeniem ręką.
PoŜegnaliśmy się z księdzem i poszliśmy do domów.
ZauwaŜyłam, Ŝe proboszcz darzy cię duŜą estymą. Z jakiego powodu? Znacie się dopiero od

kilku dni - Barbara zapytała patrząc na mnie z uwagą.

- No cóŜ, sam nie wiem....
Musiała zauwaŜyć, Ŝe powiedziałem to niepewnym głosem. Kobiety potrafią to wyczuć

bezbłędnie.

- Coś przede mną ukrywasz, Pawle.
- No... tak. Ale przyrzekłem, Ŝe na razie nikomu o tym nie powiem - odpowiedziałem

niepewnie, jak uczeń przyłapany na ściąganiu. Widząc, Ŝe twarz dziewczyny posmutniała, dodałem
szybko: - Zaręczam ci, Ŝe ty pierwsza dowiesz się o tej sprawie.

Odprowadziwszy Barbarę, poszedłem do obozu harcerzy.

- Czuwaj! Widzę, Ŝe nie tracicie czasu - zaŜartowałem, widząc, jak trójka moich

współpracowników ze znudzonymi minami obiera stos ziemniaków.

- Czuwaj, druhu Pawle. To na kolację, będą placki ziemniaczane - wyjaśnił Barnaba, przy

ostatnich słowach, robiąc minę rozmarzonego smakosza.

- To dajcie mi nóŜ, pomogę wam przy tym odpowiedzialnym zajęciu - zaoferowałem swoje

usługi. -A co słychać w sprawie kłusowników?

- Uczuliłem na tą sprawę cały zastęp. Rozstawiłem posterunki w najbliŜszej okolicy, a patrole

mają mieć oczy i uszy otwarte - zameldował Michał.

- Świetnie - pochwaliłem.
Wrzucając obrany kartofel do kotła z wodą, zacząłem wyłuszczać cel mojego przyjścia.
- Chcę was zabrać na małą akcję...
- Hurra!! - zerwali się na nogi, jak do poŜaru.
- Spokojnie! Nie teraz. W nocy.
- Ale bombowo! - Piotrkowi z przejęcia aŜ nóŜ wpadł do kotła.
- Nie zapytacie nawet dokąd?
- No właśnie. Dokąd? - Michał oprzytomniał jako pierwszy.
- Na cmentarz. Mam informacje, Ŝe dzieją się tam jakieś dziwne rzeczy. Chcę sprawdzić, co

to takiego - dodałem z tajemniczym uśmiechem. - Ale jest jeden warunek. Muszę mieć na to zgodę
waszego komendanta.

- Załatwimy. Piotrek leć po druha Andrzeja - polecił szybko Michał.
PrzełoŜony zgodził się i umówiłem się z chłopakami, Ŝe od zmierzchu Piotrek i Barnaba będą

czatować za cmentarnym murem. Jakby coś się działo, jeden z nich miał przybiec z meldunkiem.
My z Michałem mieliśmy pojawić się przy cmentarzu przed dwudziestą trzecią.

ROZDZIAŁ DWUNASTY

NOCNA AKCJA • HIENY CMENTARNE • POŚCIG • TAJEMNICZY SYMBOL •

BARBARELLA • WIZYTA W MOŃKACH • DURENTUS • HISTORIA

TWARDOWSKIEGO • KŁUSOWNICY • LEŚNA KRYJÓWKA • TOBOŁEK • ZEZNANIA

• KLEJNOTY

Kwadrans przed dwudziestą trzecią przez odsłonięte okno mojego pokoju wpadł pojedynczy

błysk latarki. To Michał dał mi sygnał o swoim przybyciu.

Do miejskiej nekropolii było nie więcej niŜ pół kilometra. LeŜy przy szosie Augustów-

Białystok. Po minięciu terenu kościelnego, aby nie zwracać na siebie uwagi, przekradliśmy się
chyłkiem przez leŜące za nim pole i po przekroczeniu szosy, okręŜną drogą dotarliśmy do
cmentarnego muru. Na nocnym niebie widać było obłoki. Jeden z nich przysłonił księŜyc, tamując
drogę jego światłu. Na cichy gwizd Michała z ciemności wychynęła chuda sylwetka Piotrka.

- Na razie spokój - zameldował konspiracyjnym szeptem.
- Cmentarz ma kształt zbliŜony do prostokąta, więc kaŜdy z nas będzie obserwował teren przy

jednym z jego boków. Po zauwaŜeniu czegoś wzywamy się, imitując głos puszczyka. Jasne?

- Jasne, druhu Pawle - Michał potwierdził za kolegów.
Udali się w wyznaczone strony. Mnie przypadł bok od południa. Przyczajony, wyjrzałem

ostroŜnie  zza  muru.  Na  cmentarzu  panowała  grobowa  cisza.  Mąciło  ją  jedynie  ujadanie  psa  w
pobliskim  gospodarstwie.  Pośród  plątaniny  grobów,  w  kilku  miejscach,  rosły  stare  drzewa  i  kępy
krzaków.  Ich  liściaste  gałęzie  rzucały  wokół  czarne  cienie  jeszcze  bardziej  pogłębiając  nocne
ciemności.

Czas mijał powoli. Popatrzyłem na zegarek. Dochodziła północ. Na niebie pojawiało się

więcej chmur i noc robiła się czarna jak atrament. Ale w pewnym momencie chmury rozstąpiły się i
księŜyc  wychynął  nieco  zza  nich,  oświetlając  bryłę  dziewiętnastowiecznej  bramy  wejściowej.
Usłyszałem  przytłumiony,  ponury  chichot  puszczyka.  OstroŜnie  wychyliłem  głowę  zza  muru.  Ale
nic  nie  było  widać.  Pohukiwanie  dobiegało  z  przeciwnej  strony,  więc  niewiele  myśląc,  szybko
przesadziłem ogrodzenie i zacząłem się skradać pomiędzy grobami. Po kilkunastu metrach takiego
slalomu, w niewielkiej odległości, pomiędzy krzakami, zauwaŜyłem, pobłyskujące w ciemnościach
jakieś  słabe  światełko.  W  chwilę  potem  usłyszałem  za  sobą  cichy  szelest.  Odwróciłem  się  i
ujrzałem  przyczajoną  sylwetkę  Michała.  Zaczęliśmy  się  skradać  w  tamtym  kierunku.  W  miarę
zbliŜania  światło  stawało  się  coraz  wyraźniejsze.  Gdy  od  tamtego  miejsca  dzieliło  nas  dziesięć
metrów,  w  mdłej  poświacie  ręcznej  latarni  zobaczyliśmy  dwie  ciemne  postacie  kopiące  dół.
Wyciągnąłem z kabury pistolet gazowy.

- Nie ma na co czekać - szepnąłem do chłopaka. - Postaram się ich zatrzymać. JeŜeli są

uzbrojeni, uciekajcie i walcie na posterunek po pomoc.

Michał skinął głową na znak, Ŝe rozumie.
- Stać! Nie ruszać się! Policja! - krzyknąłem wyskakując zza pomnika.
W świetle latarek zobaczyliśmy, jak spanikowane „hieny cmentarne” porzucają sprzęt i

pryskają na boki. Rzuciliśmy się w pogoń. Ale okazało się, Ŝe ścigani dobrze znają teren. Zarośla w
tej części cmentarza dobrze ich kryły, a gęsto poustawiane pomniki nie pozwalały na szybki bieg w
ciemnościach. JuŜ po kilkunastu metrach sylwetka ściganego przeze mnie draba znikła mi z oczu.
Przez długi czas oświetlałem otaczające mnie kamienne nagrobki. Światło latarki tworzyło na
nagrobkach i krzakach cienie, które imitując ruch, sprawiały upiorne wraŜenie. Facet przepadł na

dobre. Dalsze poszukiwania nie miały sensu. W drodze powrotnej natrafiłem na Michała i Piotrka.

- Nasz teŜ uciekł. Widzieliśmy tylko, jak przeskakiwał przez mur - powiedział zadyszany

Michał.

Wróciliśmy do cmentarnej bramy, za którą czuwał Barnaba.
- Trudno. Idziemy spać - zakomenderowałem. - Jutro tu wrócimy, Ŝeby zobaczyć, co oni

knuli.

Nazajutrz rano, razem z księdzem proboszczem i komendantem Miętusem, stanęliśmy na

cmentarzu,  w  miejscu,  w  którym  zaskoczyliśmy  nocnych  złoczyńców.  W  ziemi  widniał  płytki
wykop.  Miał  wymiary  metr  na  dwa  i  głębokość  około  czterdziestu  centymetrów.  Był  zrobiony  na
małym  skrawku  wolnej,  niezabudowanej  grobami  powierzchni,  znajdującej  się  przy  wysokich
drzewach rosnących w tej części cmentarza.

- To chyba nie były cmentarne hieny. Je interesują raczej świeŜe pochówki - zastanawiał się

policjant.

Komendant spisał dokładny raport, obiecując, Ŝe policjanci zajmą się sprawą, a teren

cmentarza obejmą szczególną obserwacją. Po odejściu Miętusa zwróciłem się do kapłana.

- Proszę księdza, chciałbym pogłębić ten wykop, Ŝeby sprawdzić, czego oni tu szukali.
- Przypuszczam, Ŝe znajdował się tu jakiś stary grób. No cóŜ, jako proboszcz mogę wydać

zezwolenie, ale potem wszystko musi tu być doprowadzone do porządku.

Pół godziny później, razem z paroma miejscowymi robotnikami, rozpocząłem pogłębianie

ziemnego wykopu. Miękka, piaszczysta gleba łatwo ulegała naszym łopatom. Po wybraniu około
metrowej warstwy, natrafiliśmy na pęknięty na dwoje kamienny krzyŜ. Kilka minut później z ziemi
wyłoniło się wieko drewnianej trumny. Była w kiepskim stanie. Zbutwiałe deski przełamały się
ukazując wnętrze.

W trumnie leŜał szkielet ubrany w resztki staromodnego, czarnego garnituru. ZauwaŜyłem, Ŝe

spod  zetlałej  koszuli  wystaje  jakiś  metalowy  krąŜek.  Nachyliłem  się  nad  nieboszczykiem  i
wyciągnąłem  przedmiot  spod  koszuli.  Była  to  stara,  zaśniedziała,  srebrna  moneta,  zawieszona  na
cienkim  rzemyku.  Skóra  skruszyła  się  i  po  chwili  trzymałem  w  dłoni  cienką  blaszkę.  Na  nieco
zatartym  awersie był  wizerunek litewskiej Pogoni. Na  rewersie  widniał jagielloński orzeł. Otaczał
go niewyraźny napis: „Sigismund. Aug. Rex P. Mag. Dux L.”

- Zygmunt August, Król Polski, Wielki KsiąŜę Litewski - odczytałem na głos. - Skąd ten

srebrny szesnastowieczny półgrosz w trumnie tego człowieka?

- Tego pewnie juŜ się nie dowiemy - odparł ksiądz.
Ale najciekawszym był znak wybity na monecie. Ktoś niszcząc ten dość rzadki, jak się

orientowałem, numizmat, wytłoczył na nim trzy skrzyŜowane strzały.

- Chodźmy do mnie. MoŜe w księgach cmentarnych zachował się jakiś zapis, kogo tu

pochowano - zaproponował ksiądz i zwracając się do robotników polecił: - Zakopcie z powrotem
tego nieboraka.

- Niech pan chwilę zaczeka - zwrócił się do mnie, gdy znaleźliśmy się w jadalni na plebanii.
Wrócił po kilku minutach trzymając w rękach jakąś księgę.
- To plany naszego cmentarza, wraz z rejestrem grobów. Prowadzony jest począwszy od lat

osiemdziesiątych XIX wieku, a więc powinien zawierać informację o pochówku tego człowieka.

Zaczął wertować rejestr. Zapisy nie były prowadzone według kwater, z tego względu

przegląd trwał kilkanaście minut. Czekałem z zapartym tchem.

- Jest! - na twarzy proboszcza pojawił się uśmiech triumfu. - W tym miejscu 13 marca 1925

roku został pochowany Józef Skorupa, syn Jana.

- Nie ma nic więcej? - zapytałem nieco rozczarowany tak lakoniczną informacją.
- Niestety.
- Trudno, trzeba będzie porządnie poszperać w archiwach - powiedziałem, Ŝegnając się z

księdzem.

Przechodząc w drodze powrotnej przez rynek, na parkingu przed urzędem miasta zobaczyłem

znajomego mi terenowego mercedesa.

- Hello, jak się pan miewa? - usłyszałem pozdrowienie wypowiedziane po angielsku.
Odwróciwszy się zobaczyłem rozpromienioną twarz... Barbarelli.
- Dzień dobry - odwzajemniłem pozdrowienie. - Co pani tu robi?
- Wczoraj wróciłam z wycieczki po Litwie, a Ŝe zostało mi parę dni do powrotu, wykorzystuję

czas na zwiedzanie tych pięknych okolic. A pan co tu porabia?

- Pracuję w tutejszej szkole.
- Piękne zajęcie. Ale młodzieŜ ma chyba jeszcze wakacje?
- Tak i dlatego mam trochę wolnego czasu.
- To moŜe mógłby mi pan pokazać to miasto - zapytała z uwodzicielskim uśmiechem.
- No cóŜ, niestety, zbyt duŜo tu zabytków nie przetrwało, ale mogę pani pokazać tutejszy

kościół, stary lamus i izbę regionalną w osiemnastowiecznej chacie - zaproponowałem.

Barbarella okazała się być osobą bardzo dociekliwą. Wypytała mnie dokładnie o historię

wiątyni. Interesowała ją teŜ historia miasta. Szczególnie dokładnie wypytała mnie o okoliczności

mierci Zygmunta Augusta.

Wychodząc z kościoła, natknęliśmy się w drzwiach na proboszcza.
- Dobrze, Ŝe pana widzę, panie Pawle. Przyszło mi do głowy, Ŝe o tym znalezionym Skorupie

moŜe by coś było w papierach urzędu powiatowego. W tamtejszym archiwum mają podobno stare
spisy ludności.

Odruchowo chciałem poprosić księdza, Ŝeby nie mówił tego przy obcej, ale uświadomiłem

sobie, Ŝe przecieŜ to Włoszka, nie znająca polskiego. Po wizycie w izbie regionalnej na ulicy
Kościelnej wróciliśmy z Barbarellą na rynek.

- Słyszałam, Ŝe są tu prowadzone wykopaliska archeologiczne. Nie wie pan przypadkiem, czy

moŜna je obejrzeć? - zapytała patrząc mi głęboko w oczy.

Trochę mnie zdziwiło zainteresowanie archeologią u tak pięknej, młodej kobiety. Ale

skuszony kolejnym, promiennym uśmiechem zaoferowałem jej wskazanie miejsca prac
archeologicznych.

Akurat trafiliśmy tam na początek przerwy obiadowej. Ekipa naukowców właśnie szykowała

się  do  pójścia  na  kwaterę,  ale  doktor  Jaroszek  będąc  dŜentelmenem  chętnie  zgodził  się  pokazać
wykopaliska  pięknej  cudzoziemce.  I  tylko  w  oczach  Barbary  spostrzegłem  błysk  zazdrości,  gdy
stojąc obok Barbarelli, przysłuchiwałem się objaśnieniom doktora. Włoszka zadawała wiele pytań i
co  wydało  mi  się  nieco  dziwnym,  nie  omieszkała  równieŜ  wypytać  naukowca  o  odkrycie  starej
studni.

Gdy po godzinie spędzonej wśród archeologów Ŝegnałem ją na rynku, nie mogłem ulec

pokusie zapytania jej o powód takiego zainteresowania.

- Z zawodu jestem historykiem sztuki. Dziękuję za oprowadzanie i do zobaczenia -

odpowiedziała z tajemniczym uśmiechem.

Następnego dnia wybrałem się samochodem do nieodległych Moniek. W zasobach

archiwalnych tamtejszego starostwa powiatowego udało mi się dotrzeć do akt dawnego

białostockiego  urzędu  powiatowego  z  pierwszych  dziesięcioleci  XX  stulecia.  Niestety,  Ŝmudne,
parogodzinne  poszukiwania  dały  mierne  rezultaty.  Odnalazłem  jedynie  skąpe  dane  dotyczące
owych  studniarzy,  których  nazwiska  znaleźliśmy  w  knyszyńskim  urzędzie.  Jeden  z  tych  ludzi
nazywał się Tuderek i w owym czasie mieszkał w okolicy Kalinówki Kościelnej. Drugi miał zakład
w Tykocinie.

Gdy w markotnym nastroju wracałem do Knyszyna, za wsią o uroczej nazwie Moniuszeczki

spostrzegłem  w  perspektywie  drogi  jakaś  osobliwą  postać  machającą  ręką,  Ŝebym  się  zatrzymał.
Gdy podjechałem bliŜej, zobaczyłem męŜczyznę średniego wzrostu, ubranego, pomimo panującego
upału,  w  czarny  frak  i  takiego  koloru  spodnie.  Ale  najdziwniejszym  elementem  jego  ubioru  był
czarny  cylinder  tkwiący,  nieco  na  bakier,  na  głowie  tego  dziwaka.  W  rękach  trzymał  drewnianą
laskę  i  duŜy,  staroświecki  sakwojaŜ.  Gdy  jego  głowa  pojawiła  się  w  oknie  mojego  samochodu,
zobaczyłem  pociągłą  twarz  z  parą  brązowych,  przenikliwych  oczu.  Widniejące  nad  nimi  ciemne,
zrośnięte brwi oraz mały, czarny wąsik i bródka, nadawały jego twarzy nieco diaboliczny wygląd.

- Dzień dobry, szlachetny człowieku - pozdrowił mnie, ocierając wierzchem dłoni zroszone

potem czoło. - Czy mógłby pan zabrać mnie ze sobą? Jadę do Knyszyna, a cysterna z mlekiem,
która dowiozła mnie do tego miejsca, musiała niestety zawrócić.

Zaprosiłem go do środka. PołoŜył walizkę na tylnym siedzeniu, a sam wygodnie rozparł się

obok mnie.

- Pan pozwoli, Ŝe się przedstawię. Durentus, mistrz czarnej i białej magii, do usług -

powiedział, ściskając moją dłoń.

- Miło mi, Paweł Daniec - odwzajemniłem uprzejmość. - Co pana sprowadza w te strony?
- Od znajomych dowiedziałem się, Ŝe za parę dni w knyszyńskim ośrodku kultury tamtejszy

teatr amatorski będzie wystawiał sztukę o Twardowskim. Więc jako mistrz sztuk tajemnych mam
dla nich w związku z tym atrakcyjną ofertę widowiskową. Słyszał pan zapewne o związkach
mistrza Twardowskiego z Knyszynem?

- Słabo znam historię Twardowskiego - przyznałem ze wstydem.
- Pozwoli pan zatem, Ŝe ją przedstawię - zaoferował. - Twardowski to postać wielce

tajemnicza. Niektórzy twierdzą, Ŝe w ogóle nie istniał. Inni przyrównują go do niemieckiego
doktora Johanna Fausta. Legenda głosi, Ŝe to on wywołał ducha Barbary Radziwiłłówny na prośbę
stęsknionego małŜonka. Ponoć oczom królewskim ukazała się piękna zjawa zmarłej ukochanej.
Miało to miejsce zapewne na zamku warszawskim, ale Ŝe zdarzenie to jest słabo udokumentowane,
są i tacy, którzy twierdzą, Ŝe Twardowski uczynił to w knyszyńskiej rezydencji królewskiej.

- Co o nim wiadomo?
- Historyk Roman Bugaj dowodzi, Ŝe człowiek ten naprawdę był Niemcem i nazywał się

Lorentz  Dhur.  Po  łacinie,  nazwisko  to  brzmiało  Durus,  a  to  znaczy  twardy.  Stąd  prawdopodobnie
wziął  się  polski  Twardowski.  Był  astrologiem  i  alchemikiem,  jakich  wielu  kręciło  się  po
ówczesnych dworach królewskich. Historycy twierdzą, Ŝe Twardowski Ŝył w latach 1515-1573 i na
dworze  Zygmunta  Augusta  był  królewskim  podkoniuszym.  Wiadomo,  Ŝe  studiował  na
uniwersytecie  w  Wittenberdze  i  we  Włoszech.  Wspomniane  stanowisko  objął  na  krótko  przed

miercią króla. Zginął w nie wyjaśnionych okolicznościach około 1573 roku. Zna pan z pewnością

legendę, według której porwali go diabli w karczmie „Rzym” i porzucili na KsięŜycu. Przypuszcza
się, Ŝe Twardowski zginął w podróŜy do Rzymu, padając ofiarą intrygi rodu Mniszchów, którzy
wynajęli zbirów, by zabili maga. Jak to się odbyło i gdzie - nie wiadomo. MoŜe za duŜo wiedział o
ich ciemnych machinacjach? Niestety, dzieła Twardowskiego „Opus magicum”, poświęcone magii,
i drugie „Encyklopedia nauk” zaginęły. Jedyną pamiątką po nim jest magiczne lustro, wiszące w

zakrystii kościoła farnego w Węgrowie. Jest to tajemnicza płyta, ujęta w ramy, na której widnieje
łaciński  napis:  „Bawił  się  tym  zwierciadłem  Twardowski,  wykonując  magiczne  sztuki,  teraz
narzędzie  zabawy  zostało  przeznaczone  na  słuŜbę  Bogu”.  Nigdy  nie  zostało  zbadane  przez
naukowców,  a  pobieŜne  oględziny  były  podstawą  stwierdzenia,  Ŝe  do  stopu,  z  którego  wykonana
jest tafla, uŜyto srebra, cyny i cynku. Być moŜe zwierciadło posłuŜyło magowi do wywołania ducha
Barbary.  Twardowski  parał  się  alchemią  i  krystalomancją,  więc  potrafił  wykorzystać  tajemne
właściwości luster.

- Bez obrazy, ale nie bardzo wierzę w takie magiczne sztuki - przyznałem. - Wydaje mi się, Ŝe

po prostu Twardowski z Mniszchami zakpili z cierpiącego króla.

- Nie zna pan zatem mocy sztuk magicznych. A jest ona wielka. Zapraszam na mój pokaz i

dziękuję za podwiezienie - powiedział z tajemniczym uśmiechem, wysiadając na knyszyńskim
rynku.

- Dziwny człowiek - mruknąłem do siebie, obserwując we wstecznym lusterku oddalającą się

sylwetkę magika.

Kiedy jadłem obiad, do moich uszu dobiegły z podwórka jakieś podniecone głosy. W chwilę

później do kuchni wpadł zziajany Piotrek.

- Panie Pawle, alarm! Trafiliśmy na kłusowników!
- JuŜ lecę - odpowiedziałem, dopijając w biegu kompot.
Pobiegliśmy kłusem do stojącego na podwórku trabanta.
- Chłopaki natrafili na nich na patrolu, w lesie koło Nowin. Prędko, panie Pawle, moŜe

jeszcze tam są.

eby skrócić drogę, pojechaliśmy starym traktem białostockim. Skręciwszy w lewo na

Wodziłówkę, a za tą miejscowością na Zofiówkę, dotarliśmy po kilkunastu minutach do Nowin. Na
zakręcie przed wsią był skręt w polną drogę prowadzącą do lasu. Była mocno wyboista i resory
trabanta jęczały niemiłosiernie. Po dotarciu do linii lasu zostawiliśmy samochód w zaroślach i leśną

cieŜką pobiegliśmy w kierunku rzeczki Hatki, płynącej przez Puszczę Knyszyńską. Dystans do

przebycia  był  niedługi,  ale  suche,  upalne  powietrze  przytykało  płuca.  Gałęzie  młodych  sosen
chłostały nas po twarzach. Staraliśmy się nie robić hałasu. Było to jednakŜe trudne, bo wysuszona
na  pieprz  ściółka  trzaskała  pod  stopami.  W  pewnym  momencie  usłyszeliśmy  krótki  gwizd.
Biegnący  z  przodu  Piotrek  zatrzymał  mnie  dając  znak  podniesieniem  ręki.  Z  gęstych  zarośli
bezszelestnie, jak leśny duch, wychynął Michał.

- Niestety, uciekli - powiadomił nas zmartwionym głosem.
- Ilu ich było?
- Dwóch. Jeden z naszych patroli natknął się na nich, kiedy zakładali wnyki. Naszych było za

mało, Ŝeby ich zatrzymać, więc posłali po posiłki. Ale przybyliśmy za późno, bo tymczasem
czmychnęli.

W tym momencie z krzaków wyłonił się jeden z podkomendnych Michała i kładąc palec na

ustach dał nam znak, Ŝebyśmy zamilkli. Konfidencjonalnym szeptem zameldował:

- Druhu druŜynowy, cii.... Tam jest trzeci.
- Jaki trzeci? - zapytał Michał, marszcząc brwi - Coś ci się przywidziało, Pałka. PrzecieŜ było

ich dwóch.

- Ale ten pojawił się dopiero teraz.
- Prowadź.
Druh Pałka poprowadził nas w gęste zarośla, ciągnące się nad leśną rzeczką. Teren był tu

podmokły. Miejscami pod nogami kląskało bagienne błoto. Potem Pałka skręcił w lewo i

dotarliśmy do bardziej suchego kawałka terenu, na którym pośród leszczynowych zarośli rosły
stare, wysokopienne sosny. Na nasz widok z krzaków wysunęło się dwóch harcerzy.

- I gdzie on jest? - zapytał Michał.
- Poszedł tam - jeden z harcerzy, wskazał ręką kierunek.
- Przegapiliście go, fajtłapy - złościł się Michał. - Najpierw miało być dwóch, teraz pojawił

się trzeci...

- Bo ten zjawił się dopiero teraz. Ni stąd, ni zowąd. Jakby wyrósł spod ziemi.
- Pewnie się zagapiliście.
- My?! AleŜ skąd! - obaj zwiadowcy zaprotestowali oburzonym szeptem i zrobili nadęte

miny.

- Poza tym ten był jakiś inny - dodał jeden z nich.
- Jak to: inny? - zapytał Michał.
- No inny, bo był ubrany w skórzaną kurtkę i dŜinsowe spodnie. Jakby wybrał się na

wycieczkę, a nie na kłusowanie.

- A gdzie on się wam pojawił? - włączyłem się do rozmowy.
- Tam. Przy tej starej sośnie - drugi ze zwiadowców wyciągnął przed siebie powalany ziemią

palec.

- Nikogo nie widzę - syknął Michał wychylając się ostroŜnie z zarośli.
We wskazanym miejscu, na skraju nadrzecznych bagien, znajdowała się dość wysoka,

piaszczysta wydma. Na jej szczycie rosła samotna, wiekowa, wielka sosna. Poszliśmy ostroŜnie w
tamtym kierunku. Pośród igliwia, na nieco wilgotniejszym piasku, widać było ślady męskich
pantofli. Jeden z odcisków był wyjątkowo wyraźny. Na wzorze podeszwy było widać ślad
fabrycznej niedolewki. Taki sam, jak na śladzie buta znalezionym pod oknem stancji archeologów.

- Kiedy widzieliście tego faceta? - - zapytałem, poruszony swym odkryciem.
- Jakieś dziesięć minut temu - odparł jeden ze zwiadowców.
- Michale, wyślij ich w ślad za nim - poprosiłem. - MoŜe go jeszcze dogonią. Muszę

wiedzieć, dokąd pójdzie.

Zwiadowcy znikli w gąszczu, a ja z Michałem dalej badałem ślady. A te były co najmniej

zastanawiające. Odciski stóp prowadziły bowiem do owej sosny i... od niej wracały.

- Panie Pawle, tu są jeszcze, nieco starsze, ślady stóp jakiegoś innego męŜczyzny - Michał

wskazał na piachu kolejny trop. - Dziwne, one prowadzą tylko w jednym kierunku.

lady wiodły wokół drzewa. Po przeciwnej stronie gruby na przeszło metr pień był całkiem

wypróchniały, a powstały wskutek tego otwór był tak duŜy, Ŝe w dziupli mógł się pomieścić nawet
dorosły człowiek.

- Ale dziura! - Michał aŜ zagwizdał z podziwu.
W tym momencie, wydarzyła się rzecz zupełnie niespodziewana. W leśnej ciszy z wnętrza

dziupli dobiegły do naszych uszu jakieś potępieńcze jęki i głuche walenie.

- Co to moŜe być? - zapytał zaskoczony Michał.
- Nie mam pojęcia - odparłem. - Te odgłosy dobiegają jakby spod ziemi.
- Tu jest jakieś wejście - Michał zaczął odgrzebywać na bok próchno i stare liście leŜące na

dnie dziupli.

Po chwili zobaczyliśmy w tym miejscu małą, drewnianą klapę. Wyjąłem z kieszeni spodni

pistolet  gazowy  i  pociągnąłem  za  tkwiące  w  klapie  Ŝelazne,  zardzewiałe  kółko.  Z  odsłoniętego
otworu  buchnęło  zatęchłe  powietrze.  Świecąc  w  głąb  latarką,  zobaczyliśmy  wnętrze  niewielkiej
ziemianki. Jej  ściany  były  obudowane  sosnowymi  okrąglakami.  W  jednym  z  kątów,  na  przegniłej

słomie, leŜał skrępowany i zakneblowany męŜczyzna.

- Potrzymaj - zwróciłem się do Michała, podając mu pistolet i podparłszy się na rękach,

zeskoczyłem w głąb.

Wyciągnąłem knebel z ust nieznajomego.
- Kim pan jest i kto pana tu zamknął?
W oczach męŜczyzny zmruŜonych od mocnego światła latarki widać było strach.
- Nazywam się Tobołek i mieszkam tu w okolicy. Nie mam pojęcia, kto mnie tu uwięził. Dwa

dni temu napadli mnie w domu jacyś dwaj zamaskowani bandyci i zawlekli tutaj.

- Czego chcieli?
- ZaŜądali pieniędzy. To był napad rabunkowy.
Facet był mocno przeraŜony, ale w jego głosie wyczuwało się, Ŝe nie mówi prawdy.

Rozwiązałem mu więzy i pomogłem wygramolić się z ziemianki. Po chwili szliśmy przez las

cieŜką w kierunku Nowin.

- Pojedziemy na posterunek, musi pan zgłosić tę napaść - powiedziałem, gdy dotarliśmy do

zaparkowanego samochodu.

- Czy to konieczne? Byli dobrze zamaskowani, więc nie będę nawet potrafił ich opisać.
Jego dziwne zachowanie wzmocniło moje podejrzenia. Kilkanaście minut później

zatrzymałem trabanta przed knyszyńską komendą.

- Czegoś tu nie rozumiem, panie Tobołek - to powiedziawszy aspirant Miętoś wbił swój

przenikliwy wzrok w składającego doniesienie męŜczyznę. - Skoro to był napad rabunkowy, to po
co zamknęli pana w tym starym schronie? I dlaczego torturowali pana, skoro oddał im pan
posiadane w domu oszczędności?

- Nie mam pojęcia, panie komendancie.... - Tobołek odparł niepewnym głosem.
- Lepiej niech pan powie całą prawdę, dla własnego dobra.
- PrzecieŜ juŜ mówiłem....
- Policji nie warto oszukiwać... - w głosie aspiranta zabrzmiała groźna nuta.
JuŜ od kwadransa siedziałem w gabinecie Miętusa, przysłuchując się jak uwolniony

męŜczyzna plącze się w zeznaniach.

- No dobrze, ma pan tu blankiet i długopis. Niech pan to wszystko dokładnie opisze - polecił

policjant i wyszedł z pokoju.

Wrócił po dziesięciu minutach i zaglądając przez ramię piszącemu Tobołkowi, zamachał mu

czymś przed oczami.

- A moŜe to tego szukali u pana ci tajemniczy bandyci? Co, panie Tobołek?!
Siedziałem pod przeciwległą ścianą. śeby zobaczyć, co policjant trzyma w dłoni, wstałem i

podszedłem bliŜej. Z dłoni komendanta, zwisał dość długi, złoty łańcuch o ciekawym kroju ogniw.
JuŜ na pierwszy rzut oka wyglądał na bardzo stary. Zaskoczony kompletnie Tobołek tylko spuścił
nisko głowę.

- śeby sprawdzić, czy wszystko w porządku w pańskim gospodarstwie, wysłałem tam patrol.

Policjanci  zastali  u  pana  straszny  bałagan.  Cały  dom  ktoś  przewrócił  do  góry  nogami,  szukając
czegoś,  ale  na  tyle  pobieŜnie,  Ŝe  moi  ludzie  znaleźli  w  kredensie  mały  słoiczek  z  cukrem,
przeoczony  najwyraźniej  przez  pańskich  prześladowców.  A  w  nim  to  cacko  -  Miętus  podszedł  do
okna i w słonecznym świetle podziwiał trzymany przedmiot. - Skąd pan to ma?

- Znalazłem....
- Panie Tobołek, pan chce mieć powaŜne kłopoty....
- Jak pragnę zdrowia! Panie komendancie, przysięgam, Ŝe mówię prawdę. Miesiąc temu w

Borku, w dziupli starej sosny, znalazłem kilka złotych przedmiotów.

- I ci dwaj chcieli je panu zabrać?
- Tak. Nie mam pojęcia, jak się o mnie dowiedzieli. Próbowali torturami wydobyć ode mnie

informację, gdzie je trzymam. Ale nic im nie powiedziałem - to mówiąc odwinął rękaw i pokazał
widniejące na przedramionach ślady przypalania.

- I nie zgłosił pan swego odkrycia władzom, tylko usiłował pan samemu sprzedać te

przedmioty. Między innymi w Białymstoku - odezwałem się spod ściany.

Trzymany przez policjanta łańcuch odpowiadał opisowi podanemu mi przez właściciela

zakładu jubilerskiego.

- Kiedyś w telewizji usłyszałem, Ŝe państwo daje tylko marne grosze za takie znaleziska... -

Tobołek wymamrotał niewyraźnym głosem.

- A gdzie są pozostałe przedmioty? - zapytałem.
- W schowanku, pod podłogą stodoły - wydukał opuszczając ze zrezygnowaniem głowę.
- Wszystkie? - zapytał groźnie aspirant.
- Jeden udało mi się sprzedać...
- Komu?
- Jakiemuś warszawskiemu kolekcjonerowi.
- Panie Tobołek, my teraz tam pojedziemy sprawdzić, czy mówi pan prawdę. A pan

tymczasem wszystko opisze. Całą prawdę, z detalami. Jeśli okaŜe się, Ŝe znowu pan kręci, to
ziemiankę zamieni pan na tutejszy areszt! Buła! Szykuj samochód! - aspirant zawołał do
podwładnego przez uchylone drzwi.

W kącie stodoły Tobołka, pod starą młockarnią, była ruchoma deska podłogowa. Gdy ją

podnieśliśmy, naszym oczom ukazał się litrowy słój po ogórkach. Słoneczne promienie, wpadające
przez przezroczyste ścianki, zalśniły na złocie i drogich kamieniach, z których były wykonane trzy
drogocenne pierścienie, dwa bogato zdobione krzyŜe pektoralne i pięknej roboty łańcuch z
grubymi, masywnymi ogniwami.

ROZDZIAŁ TRZYNASTY

ODKRYCIE W STAREJ BARCI • ZASADZKA • WYPRAWA DO KALINÓWKI •

LEGENDA • BARBARA RADZIWIŁŁÓWNA • KRÓLEWSKI ROMANS • STARY

POMNIK • W BORKU • ROZMOWA ZE STARCEM

W drodze powrotnej w policyjnym wozie patrolowym panowała wesoła atmosfera.

Zadowolony aspirant pogwizdywał pod nosem jakąś skoczną melodię.

- No, panie Pawle, odwaliliśmy kawałek dobrej roboty.
- Zgadza się, komendancie - pozwoliłem sobie na poufałość. - Ale to nie koniec. Jest jeszcze

sprawa kłusowników i ci dwaj gangsterzy, pozostający na wolności.

- Co do kłusowników, to rzecz moŜe być trudna. To nadal zmora naszych lasów - policjant

zmarkotniał na twarzy. - Prawdziwa wojna z wiatrakami. Znają teren jak własną kieszeń, mają tu
pełno kryjówek. Złapać ich na gorącym uczynku prawie nie sposób, a nawet jeśli tak się stanie, to
sądy orzekają niskie kary. W okolicznych wioskach jest paru takich, których podejrzewamy o ten
proceder, ale trudno to udowodnić.

- Niech pan zatrzyma na chwilę - poprosiłem prowadzącego samochód posterunkowego Bułę,

widząc w perspektywie drogi idącego poboczem Michała.

- Właśnie szedłem szukać pana - powiedział harcerz po wejściu do samochodu. - Ten facet w

skórze miał czarnego opla ukrytego w zaroślach koło Nowin. Tu są zapisane numery rejestracyjne.

- Podejrzewam, Ŝe mogą być fałszywe - powiedziałem spoglądając na podaną mi kartkę. -

Czy nic nowego się nie działo?

- Nic, ale cały czas teren wokół tej starej sosny jest pod obserwacją.
- Panie komendancie, chcemy zaczaić się tam dziś wieczorem - zwróciłem się do Miętusa. -

Ten facet nie wie, Ŝe uwolniliśmy Tobołka i zapewne wróci, Ŝeby go dalej przesłuchiwać.

- Zgoda, ale mam za mało ludzi i nie dam rady wam kogoś podesłać do pomocy.
- Jak tamten się zjawi, zadzwonimy do was na posterunek.
Po dotarciu na komisariat umieściliśmy znalezisko w szafie pancernej. Poprosiłem Miętusa o

pozwolenie na krótką rozmowę z panem Tobołkiem.

- To pan mi przysłał to zaproszenie na spotkanie w JeŜewie?
- Ja, chciałem zaproponować sprzedaŜ tych błyskotek. Ale te draby porwały mnie na kilka

godzin przed spotkaniem.

- Komu jeszcze oferował pan ich sprzedaŜ?
- Mój kuzyn usiłował sprzedać parę rzeczy w Białymstoku, w jednym zakładzie jubilerskim i

dwóch lombardach, ale nic z tego nie wyszło. A w Warszawie oferowałem je pewnemu
kolekcjonerowi, który powiedział, Ŝe zna kogoś we Włoszech, kto byłby zainteresowany kupnem.
Ale jak się okazało, Ŝe to ktoś z Sycylii, to się przestraszyłem i zerwałem ten kontakt.

- Gdzie dokładnie jest ta sosna, w której znalazł pan skarb.
- Mówiłem juŜ, Ŝe w lesie w Borku. W starej barci. Wybrałem się do lasu na grzyby i coś

mnie podkusiło, Ŝeby sprawdzić, czy nie ma w niej dzikiego roju, bo lubię leśny miód. Ale zamiast
miodu było tam coś znacznie cenniejszego.

- Niech mi pan wskaŜe to miejsce - podałem Tobołkowi dokładną mapę topograficzną.
- To, mniej więcej, w tym miejscu - pokazał palcem punkt na mapie. - Rozpozna ją pan po

takim znaku, który jest wyrzeźbiony u nasady pnia.

Na marginesie mapy Tobołek narysował ołówkiem symbol w kształcie półksięŜyca.

Około dwudziestej, najdyskretniej jak tylko się dało, dotarłem ponownie do Nowin. Powoli

zapadał juŜ zmierzch. Drzewa w puszczy rzucały długie cienie. Kryjąc się w nich, znajomą juŜ trasą
dotarłem na miejsce, w którym Michał, Piotrek i Barnaba czatowali, obserwując teren wokół starej
sosny.

- Na razie spokój - szepnął mi do ucha Michał.
Takim samym szeptem opowiedziałem im w paru zdaniach o efekcie wizyty w gospodarstwie

Tobołka. W końcu to dzięki nim wpadliśmy na ten trop.

Czekaliśmy cierpliwie. Czas mijał powoli. Las udawał się na spoczynek. Ostatnie promienie

słońca gasły na wierzchołkach najwyŜszych drzew. Zarośla, w których się ukryliśmy, spowijał juŜ
gęsty mrok. Spojrzałem na zegarek. Dochodziła dwudziesta druga. Powoli zaczynaliśmy wątpić w
to, Ŝe ktokolwiek się pojawi.

W pewnym momencie leŜący metr dalej Michał trącił mnie w bok. Od strony wsi ktoś

przekradał się przez zarośla. Nie zwracał uwagi na zachowanie ciszy, więc słychać go było juŜ z
daleka. Po chwili ciemna postać zamajaczyła na nieco jaśniejszym tle piaszczystej wydmy.
Nieznajomy wchodził na jej wierzchołek i zbliŜał się do samotnej sosny.

- Co robimy? - szepnął Michał.
- Cii... Czekamy, aŜ wejdzie do środka.
MęŜczyzna był juŜ przy drzewie, gdy nagle, po drugiej stronie wydmy, rozległ się dość

głośny trzask. Nieznajomy wyjął coś z kieszeni i po chwili okoliczne zarośla zaczął omiatać ostry
promień latarki.

- Chowajcie się, bo nas zobaczy - syknąłem do chłopaków. Ale było to zbyteczne. Promień

zmienił kierunek i zaczął przemieszczać się w kierunku, w którym leŜała wieś.

- Idziemy za nim - zakomenderowałem.
Starając się robić jak najmniej hałasu, zaczęliśmy go śledzić. Mieliśmy ze sobą latarki, ale

oczywiście  nie  było  mowy  o  ich  uŜyciu.  W  lesie  panowały  juŜ  egipskie  ciemności  i  podąŜając  za
oddalającym  się  gangsterem,  potykaliśmy  się  co  chwila  na  nierównościach  terenu.  Jedynym
punktem orientacyjnym było dla nas światełko latarki przebłyskujące z przodu pomiędzy krzakami.
Po  kilku  minutach  tej  wędrówki  po  omacku  zaczęło  się  nieco  rozjaśniać,  dotarliśmy  bowiem  do
rzadszych  zarośli  na  skraju  puszczy.  MęŜczyzna  szybkim  krokiem  szedł  ścieŜką  przez  łąki,  w
kierunku  szosy.  Skradając  się  nadal,  podąŜaliśmy  za  nim.  Gdy  dotarliśmy  do  pasma  zarośli
porastających  brzegi  drogi,  z  krzaków  znajdujących  się  jakieś  czterdzieści  metrów  przed  nami
wyskoczył jak strzała  ciemny samochód, przecinając  czarną perspektywę szosy dwoma sztyletami
reflektorów.

- Opel - usłyszałem, za plecami, głos Michała - Poznałem po tylnych światłach. Gońmy go,

panie Pawle.

- Ale czym? - zapytał Piotrek i cicho zachichotał. - PrzecieŜ trabantem go nie dogonisz.
- Nie bądź taki pewny. Pozory czasami mylą, Ale tym razem jeszcze wam tego nie

udowodnię. Załatwimy go inaczej.

Domyślałem się, Ŝe facet pojechał drogą wiodącą przez Knyszyn. Wyjąłem telefon

komórkowy i wystukałem numer tamtejszego komisariatu. DłuŜszą chwilę zajęło mi tłumaczenie
zaspanemu dyŜurnemu, o co chodzi. Dopiero powołanie się na komendanta Miętusa otrzeźwiło go.
Obiecał, Ŝe zaraz urządzą blokadę drogi.

Gdy następnego dnia rano, po zakończonym treningu, zjawiłem się na posterunku, przywitał

mnie sam komendant Miętus.

- Ptaszek jest juŜ w klatce, panie Pawle. Był tak zaskoczony, Ŝe nawet nie stawiał oporu. To

niejaki Jacek W. Dobrze znany białostockiej policji. Dawniej złodziej samochodowy, oszust i w
ogóle typek spod ciemnej gwiazdy. Na razie idzie w zaparte. Ale zmięknie, gwarantuję.

- Niech pan obejrzy jego obuwie. Na lewej podeszwie ma taki sam ślad, jaki widnieje na tym

gipsowym odlewie, który panu przekazałem.

- No, to się nieborak nie wywinie - ucieszył się policjant.
PoŜegnałem komendanta i poszedłem na obiad. W jego trakcie zadzwoniłem do pana

Tomasza.

- Widzę, Ŝe odnosisz coraz większe sukcesy. Najpierw królewska urna, teraz cenne jubilerskie

precjoza... - usłyszałem pochwałę. - Brawo. Nauka nie poszła w las. To co, niedługo koniec twojej
knyszyńskiej misji?

- Coś mi mówi szefie, Ŝe to jeszcze nie koniec. Domyślam się, Ŝe to ten zatrzymany gangster i

jego wspólnik chcieli rozkopać grób tego Skorupy. Jeśli tak, to po co to zrobili, skoro mieli juŜ
Tobołka w swoich rękach? Ten złapany gość to płotka wynajęta do czarnej roboty. Przez kogoś, kto
wie coś, czego ja jeszcze nie wiem.

- To rozglądaj się dalej. Jak będziesz miał coś nowego, zadzwoń - zakończył pan Tomasz.
- Idąc do siebie, po drodze, spotkałem Barbarę wracającą z wykopalisk.
- Jadę do Kalinówki Kościelnej. Wybierzesz się ze mną?
- Kolejna wyprawa turystyczna? - zapytała nieco naburmuszona.
- Niezupełnie. Jadę tam słuŜbowo.
Droga z Knyszyna do Kalinówki nie jest długa. To w sumie kilkanaście kilometrów. Wiedzie

wśród pól.  Zaraz za zabudowaniami miasta, po lewej stronie drogi, stoi ładna, słupowa kapliczka.
Pod blaszanym daszkiem, opartym na czterech smukłych kolumienkach, stoi w niej figura św. Jana
Nepomucena.  Jest  kopią  dwustupięćdziesięcioletniej  poprzedniczki,  która  trafiła  do  knyszyńskiej
izby  regionalnej.  Ta  izba,  jak  juŜ  wspomniałem,  znajduje  się  w  pięknym  osiemnastowiecznym,
drewnianym  domu  Piaseckich,  przy  ulicy  Kościelnej.  W  jego  wnętrzu,  do  którego  wchodzi  się
przez  malowniczy  ganek,  obrośnięty  starym  winem,  znajduje  się  ekspozycja  etnograficzna,
prezentująca kulturę ludową okolicznej ludności.

Po drodze skręciliśmy w lewo, w boczną polną drogę prowadzącą nad Jezioro Króla

Zygmunta  Augusta.  Jezioro  zwane  jest  równieŜ  Czechowizną,  poniewaŜ  podobno  przy  jego
utworzeniu  pracowali  Czesi.  Powstało  w  XVI  wieku  w  wyniku  spiętrzenia  wód  rzeczki  Nereśli  i
jest  najstarszym  sztucznym  zbiornikiem  w  Polsce.  JuŜ  od  wieków  słuŜy  jako  zbiornik  hodowlany
karpia królewskiego.

Pospacerowaliśmy trochę wzdłuŜ zarośniętego trzcinami brzegu jeziora. ZauwaŜyłem, Ŝe

Barbara jest na mnie z jakiegoś nieznanego mi powodu nadąsana.

- Jeśli chcesz, opowiem ci miejscową legendę. O tym, jak Knyszyn miał zostać stolicą

Rzeczpospolitej - zaproponowałem, Ŝeby poprawić dziewczynie humor.

- Opowiedz.
- Zdarzyło się to dawno temu, w letni poranek. Gościńcem biegnącym z Krakowa do Wilna

pędziła czarna kareta, zaprzęŜona w cztery pary siwych koni. Na jej drzwiach błyszczał herb rodu
Sforzów. Wewnątrz siedziała dostojna, dumna niewiasta. Do jej szat tulił się kilkuletni chłopiec.
Gromadka jeźdźców eskortowała karetę zapewniając bezpieczeństwo podróŜującym.

Kiedy kareta przejeŜdŜała skrajem puszczy, z krytej słomą chaty wyszła piękna dziewczyna.

Jej złociste, rozpuszczone włosy sięgały kolan. Stanęła zaskoczona widokiem nadjeŜdŜającego
pojazdu. W jednej ręce trzymała „knysz” - rodzaj praŜonego pieroga z cebulą, a w drugiej

„knyszkę”  -  kubek  z  kory  brzozowej,  pełen  złocistego  miodu.  Pojazd zatrzymał  się  przed  chatą,  a
dziewczyna  kłaniając  się  raz  po  raz,  zaczęła  mówić:  „Witam  Waszą  Wysokość,  królową  Bonę,  i
królewicza  Zygmunta  Augusta  darami  tej  ziemi,  od  których  zwie  się  nasze  miasto  Knyszyn.
Królewiczu, twoi przodkowie, król Władysław i ksiąŜę Witold, często przyjeŜdŜali tu na łowy. Oby
Knyszyn oczarował cię pięknem okalających go puszcz. Jeśli zechcesz być naprawdę szczęśliwy i
wielki, to tu, w tym najpiękniejszym miejscu na ziemi...”.

Dziewczyna nie dokończyła zdania, upadła na ziemię, potrącona przez drzwiczki karety

ruszającej na dany przez królową Bonę znak.

CóŜeś najlepszego uczyniła, królowo Bono? Obyś tego jednego nierozwaŜnego ruchu ręki nie

ałowała przez całe Ŝycie.

Przewracając się, dziewczyna upuściła na ziemię trzymane w rękach dary. Rozlewający się

miód oblepił jej twarz i włosy. Tuman kurzu, wzniecony przez karetę, pokrył jej postać. Kiedy
opadł, nie było juŜ pięknej dziewczyny, na ziemi siedziała straszna, umorusana młoda wiedźma. Z
jej piersi wydobył się złowieszczy, ochrypły z nienawiści głos: „A Ŝeby tobą rodzony syn wzgardził
i Ŝadnej pociechy, a tylko kłopoty ty z niego miała. śebyś ty z niego potomka i dziedzica nigdy nie
miała. A on, Ŝeby wiecznie chorował, w miłości szczęścia nie zaznał i przedwcześnie umarł. A
ciebie Ŝeby oczerniono, przepędzono i otruto”.

Królowa Bona nie wiedziała, Ŝe u Słowian nie było większej zniewagi i poniŜenia, jak

wzgardzenie  wynikającą  z  serca  gościnnością.  Z  czasem  owa  odtrącona  dziewczyna  została
prawdziwą wiedźmą. Dobrze pamiętała swą klątwę, rzuconą za królewską karetą. Minęło kilka lat.
Czary i związki z nieczystymi duchami pozwoliły jej na zmianę własnej postaci i wejście na stałe w
skład  królewskiego  dworu.  Sama  królowa  Bona  korzystała  z  usług  wiedźmy,  zwanej  Trepietuchą.
Ta fałszywa kobieta, za plecami królowej, rzucała na nią oszczerstwa, roznosiła plotki i podjudzała
despotyczną  królową  do  podejmowania  pochopnych  decyzji.  Udało  się  jej  nawet  skłócić  matkę  z
synem. To przez nią Zygmunt August nie chciał słuchać rad matki zarządzając królestwem czy teŜ
wybierając Ŝony. I królewskie wybory małŜonek nie były trafione. KaŜda z nich była chora. KaŜda
przedwcześnie umarła nie dając mu potomka.

Największy konflikt w kraju wywołał król Zygmunt August, kiedy to pod wpływem czarów

wiedźm  litewskich,  którym  przewodziła  Trepietucha,  oŜenił  się  potajemnie  z  Barbarą
Radziwiłłówną  -  wdową  po  wojewodzie  wileńskim,  Stanisławie  Gasztołdzie.  Miłość  do  kobiety
przedłoŜył  ponad  interes  państwa.  Królowa  Bona,  poniŜona  i  wzgardzona,  w  wielkim  gniewie
opuściła Wawel.

Na Wawelu rozgościła się młoda królowa Barbara. Ale szczęście królewskiej pary nie trwało

długo. Nie lubiana przez poddanych, pozbawiona przyjaciół i rodziny, Barbara niczym kwiat bez
wody, powoli zaczęła tracić swą urodę. Niestety, przedwczesna śmierć odebrała królowi ukochaną

onę. PogrąŜony w wielkim bólu po stracie miłości swojego Ŝycia król Zygmunt August

odprowadził Barbarę w jej ostatnią drogę z Krakowa do Wilna, przez prawie miesiąc jadąc konno
za jej trumną w okazałym kondukcie pogrzebowym, a niektóre odcinki pokonując pieszo.

Aby wiedźma królowej Bony, Trepietucha, nie zakłóciła uroczystości pogrzebowych,

najpierw uwięziono ją w Brześciu, a następnie spalono na stosie w Wilnie. Niestety, straszna klątwa
wypełniła  się  do  cna.  W  roku  1556  królowa  Bona,  w  atmosferze  skandalu,  opuściła  Polskę  i
wyruszyła  do  swojego  księstwa  Bari,  we  Włoszech.  Zabrała  cały  swój  posag  i  zgromadzony
majątek,  stanowiący  zawartość  24  wozów,  ponoć  pełnych  złota.  Zmarła  niedługo  potem,  otruta
przez  swych  dworzan.  Zygmunt  August  oŜenił  się  po  raz  trzeci,  lecz  znowu  nie  miał  potomka  i
pocieszenia  szukać  począł  w  ramionach  faworyt,  podsuwanych  mu  przez  dworaków.  Barbara

GiŜanka, Anna Zajączkowska, Zuzanna Orłowska, Ŝartobliwie zwane przez króla „sokołami”, wraz
ze  swymi  protektorami  drogo  kosztowały  podupadającego  na  zdrowiu  króla.  Monarcha,
poświęcając  im  wiele  czasu,  zaniedbywał  sprawy  kraju.  Osamotniony,  otoczony  przez  chciwych
dworaków,  zmarł  w  wieku  52  lat,  nie  doczekawszy  się  tak  bardzo  upragnionego  dziedzica.
Przedwczesna śmierć króla przekreśliła jego plany przeniesienia stolicy do Knyszyna.

- To smutna legenda.
- Tak, jedynym jej pogodnym elementem jest wielka i burzliwa miłość Zygmunta i Barbary,

jeden z najbardziej znanych i najbardziej romantycznych romansów w naszej historii.

- Ze znanych mi paru portretów Radziwiłłówny wiem, Ŝe Barbara była bardzo piękna.
- Równie piękna jak ty - zaryzykowałem komplement.
- I jak Barbarella? - dziewczyna nieświadomie wyjawiła powód swego złego humoru.
- Chyba nie jesteś zazdrosna?
- Nie, skądŜe - Barbara odpowiedziała jak prawdziwa dama, na szczęście juŜ pogodniejszym

tonem.

- OtóŜ, Barbara Radziwiłłówna była smukła, bardzo zgrabna, proporcje jej ciała były

doskonałe.  Twarz  miała  owalną,  bardzo  kształtną,  nos  dość  długi,  z  niewielkim  garbkiem,
ciemnobursztynowe,  otoczone  gęstymi  rzęsami  oczy.  Wąskie,  lecz  wyraźne,  lekko  łukowate  brwi.
Wysokie,  nieco  wypukłe  czoło  i  niewielkie,  wyraźnie  wykrojone  usta.  Była  blondynką  o  jasnej
cerze. Uchodziła za ówczesny kanon kobiecej piękności.

- Opisujesz, jakbyś ją widział.
- Bo siedzi obok mnie. Jesteś do niej bardzo podobna.
- Opowiedz o niej więcej.
- Po śmierci pierwszej Ŝony, ElŜbiety HabsburŜanki, która zmarła chora na epilepsję w dwa

lata  po  ślubie,  król  wziął  za  Ŝonę  córkę  Jerzego  Radziwiłła.  Barbara  jest  niewątpliwie  postacią
kontrowersyjną i stanowi fenomen polskiej kultury. Pomimo przedwczesnej śmierci w wieku 31 lat
i  znikomej  działalności  politycznej,  ta  piękna  Litwinka  wpisała  się  w  grono  najsławniejszych  i
najbardziej  znanych  postaci  historycznych.  Często  była  natchnieniem  dla  malarzy,  którzy  za
pomocą pędzla uwiecznili jej wdzięki na płótnie.

Barbara była piękną kobietą. Niestety, nie stroniła od męŜczyzn. Ta skłonność, powód wielu

konfliktów  i  pomówień,  wynikała  z  wychowania  wyniesionego  z  rodzinnego  domu.  RównieŜ  z
tego,  Ŝe  na  początku  XVI  wieku  obyczaje  litewskie  nadal  były  znacznie  swobodniejsze  niŜ  w
Polsce. Na Litwie takie zachowanie nikogo nie dziwiło. I pewnie nie byłoby przeszkodą, gdyby nie
to, Ŝe Barbara ośmieliła się sięgnąć po koronę, a  królowa, wiadomo, powinna uchodzić za świętą.
Dlatego teŜ, wszyscy mający coś do powiedzenia w państwie, na czele z Boną, byli przeciwni temu
małŜeństwu. Ale na nic się zdały róŜne paszkwile i tłumaczenia najbliŜszych. Król Zygmunt August
nie  ustąpił.  Nie  ma  wątpliwości,  Ŝe  pokochał  Barbarę  z  wzajemnością,  skoro  dla  niej  popełnił
szaleństwo,  poślubiając  ją  potajemnie.  Historycy  co  do  jednego  są  zgodni.  Radziwiłłowie  nie
ośmieliliby  się  Ŝądać  od  króla  poślubienia  ich  siostry,  w  końcu  mieli  do  czynienia  z  królem.  A
potem była walka wyniesienie Barbary na tron. Barbara została koronowana w 1550 roku. Niestety,
juŜ  w  kilka  miesięcy  po  tym  zachorowała,  najprawdopodobniej  na  raka.  Choroba  nowotworowa
królowej Barbary nie odstraszyła od niej Augusta. O ile nie mógł znieść widoku ElŜbiety w czasie
ataków  epilepsji,  to  przy  Barbarze  był  do  samego  końca.  On  kochał  Barbarę  miłością  prawdziwą.
Królowa umarła 8 maja  1551 roku. Po stracie ukochanej król załamał się i nie mógł otrząsnąć się
właściwie aŜ do końca Ŝycia. Ale trzeba było zabezpieczyć dynastyczne interesy. W parę lat później
pojął więc za Ŝonę Katarzynę HabsburŜankę, rodzoną siostrę swej pierwszej małŜonki. Na początku

września  1553  roku  para  królewska  przyjechała  do  Knyszyna,  gdzie  przebywała  do  lutego  1554
roku.  Wkrótce  okazało  się  jednak,  ze  takŜe  Katarzyna  cierpi  na  epilepsję.  MałŜeństwo  przestało
praktycznie istnieć, a królowa wyjechała do rodzinnej Austrii, gdzie zmarła. Upływający czas i brak
następcy  tronu  spowodowały,  Ŝe  po  wyjeździe  Katarzyny  król  wdawał  się  w  amory  z  licznymi
faworytami.

- Pamiętam obraz „Śmierć Barbary Radziwiłłówny” autorstwa Józefa Simmlera. Widziałam

go w Muzeum Narodowym. Przejmująco smutny, ale bardzo piękny.

DojeŜdŜaliśmy do celu. Na skraju wsi obejrzeliśmy drewniany wiatrak z 1924 roku. Nazwa

Kalinówka  jest  rdzennie  polską  i  pochodzi  od  drzew  kalinowych,  które  porastały  gęsto  bagienne
brzegi licznych tu rzeczek i strug wodnych. Źródła historyczne podają, Ŝe pierwsze osady ludności
bałto-protosłowiańskiej były na tym terenie juŜ w okresie wczesnej epoki Ŝelaza, czyli około 2600
lat temu. Za podstawę takiego ustalenia posłuŜyło wielkie znalezisko monet z tego okresu, odkryte
nad  górną  Nereślą.  Za  panowania  Aleksandra  Jagiellończyka  na  obszarze  ówczesnej  Puszczy
Grodzieńskiej  powstał  klucz  dóbr  kalinowskich.  W  1504  król  nadał  te  dobra  wojewodzie
wileńskiemu, Mikołajowi II Radziwiłłowi. W 1511 roku Radziwiłł ufundował w Kalinówce kościół
pod  wezwaniem  Niepokalanie  Poczętej  Najświętszej  Maryi  Panny  i  św.  Anny.  Do  1585  roku

wiątynia była filią kościoła parafialnego w Knyszynie. Pierwszy kościół, wraz z plebanią, spłonął

w 1761 roku w czasie poŜaru całej osady. Drugi, który przetrwał do naszych czasów, konsekrowano
w 1777 roku. Niemym świadkiem minionych wieków jest okrągły kamień z otworem na wodę

więconą, stojący w kruchcie kościelnej. Z pewnością pamięta czasy pierwszej świątyni

kalinowskiej.

Wizytę rozpoczęliśmy od obejrzenia kościoła. Samochód zostawiłem na małym placyku,

przed  jego  frontem.  W  murowane  ogrodzenie,  okalające  świątynię,  wkomponowano
dziewiętnastowieczną dzwonnicę. Po obu jej bokach znajdują się dwa łukowato sklepione wejścia
na  kościelny  dziedziniec.  Modrzewiowy  kościół  pod  wezwaniem  św.  Anny  posiada  wyposaŜenie
renesansowo-manierystyczne  z  XVII  wieku.  W  ołtarzu  głównym  są  umieszczone  obrazy
Najświętszej Maryi Panny i św. Anny. Niewielki kościół jest cennym zabytkiem sztuki sakralnej.

Po wyjściu ze środka obejrzeliśmy świątynię z zewnątrz. Szliśmy właśnie w stronę

północnego boku ogrodzenia, gdy Barbara wskazała mi coś dłonią.

- Spójrz, Pawle, jaki ładny krzyŜ.
Popatrzyłem we wskazanym kierunku. Przy murze stał w tamtym miejscu granitowy

postument zwieńczony starym, ręcznie kutym, Ŝelaznym krzyŜem. Był naprawdę ładny. Jego
ramiona, zakończone motywem lilii, otaczał falisty, delikatny ornament. U jego podnóŜa, była
przytwierdzona niewielka, metalowa tablica z wypukło wytłoczonym napisem.

„Za ocalenie Ŝycia w kopalni wdzięczni Panu Bogu...” w tym miejscu wymienione były

inicjały kilku osób, a dalej słowa „ten krzyŜ ofiarują”. Napis kończył się datą: „1911”.

- Czy tu jest jakaś kopalnia? - zdziwiła się Barbara.
- Nie wiem...
Z jakąś jeszcze nieokreśloną, kiełkującą myślą w głowie, poszedłem z Barbarą w kierunku

widniejącego za ogrodzeniem pięknego, starego lamusa. Tamtejszy drewniany lamus plebański z
1782 roku ma konstrukcję wieńcową i jest pokryty gontem. Ma dwie kondygnacje. Górna ma od
frontu ganek z podcieniem słupowym. W środku jest malutkie muzeum regionalne.

- Pawle, nie słuchasz, co do ciebie mówię - przez moje skłębione myśli przebił się głos

Barbary.

- Przepraszam, zamyśliłem się. Jakaś myśl nie daje mi spokoju.

- A o czym tak dumasz? Znowu o Barbarelli?
- Kopalnia! Tak kopalnia! PrzecieŜ ci ludzie, którzy odkryli waszą studnię, musieli mieć

przygotowanie do prowadzenia robót ziemnych. To moŜe być ślad, którego szukamy! - dodałem
podekscytowany.

Barbara spojrzała na mnie ze zdumieniem.
- Od tamtego zdarzenia minęło juŜ prawie sto lat. Jak się dowiesz, czy masz rację?
- Poszukajmy miejscowego proboszcza. MoŜe będzie wiedział o tym wypadku.
Księdza znaleźliśmy na plebanii. Nieco zaskoczony wysłuchał mojego pytania.
- Niestety, jestem tu zaledwie od kilku lat. Nie znam dokładnie tej historii. Ale moŜe

kościelny będzie coś o niej wiedział.

Po chwili wrócił do nas ze starszym, siwym męŜczyzną.
- Mnie jeszcze wtedy na świecie nie było. Mało co wiem na ten temat, ale opowiadał mi

kiedyś ojciec, Ŝe ten wypadek wydarzył się w okolicznej kopalni piachu. Podczas wydobycia
zawaliła się ściana i przysypała tych nieszczęśników. Ledwo ich odratowano.

- Czy to byli miejscowi? - zapytałem.
- Trzech z nich tak. Jeden mieszkał w Kalinówce, ale dawno juŜ umarł. A rodzina wyniosła

się gdzieś w Polskę. A dwaj pozostali mieszkali gdzieś pod Knyszynem, ale gdzie, to nie wiem -
odparł staruszek.

Wyglądało na to, Ŝe więcej się od moich rozmówców nie dowiem. PoŜegnaliśmy się z nimi i

wyruszyliśmy w drogę powrotną.

DojeŜdŜając do rozjazdu na Knyszyn, skręciłem w drogę do wsi Jaskra, a za nią do Zofiówki i

przez Kaczorowo dotarłem do Wodziłówki.

- A wiesz, Ŝe dworzec królewski w Knyszynie miał swojego poprzednika? - zapytała Barbara,

gdy dojeŜdŜaliśmy do tej miejscowości.

- Gdzie?
- No właśnie, trudno to definitywnie określić. Niektórzy twierdzą, Ŝe był to dwór myśliwski,

w  postaci  łowieckiej  curioli,  zwanej  Wodziłówka.  Wielki  ksiąŜę  litewski  Witold zbudował  tam  w
latach  1402-1430  swój  myśliwski  dworzec.  Polowania  były  wykorzystywane  do  prowadzenia
poufnych  rozmów  międzynarodowych.  O  litewskim  dworcu  dowiadujemy  się  z  dokumentów
procesowych  sporu,  który  toczył  się  między  królową  Boną  a  Janem  Radziwiłłem  z  Goniądza  o
rozgraniczenie dóbr goniądzkich z majętnością młodego króla Zygmunta Augusta.

- Czyli gdzieś tu?
- Właśnie chyba nie, kilka lat temu przeprowadziliśmy w tej miejscowości badania

archeologiczne na obiekcie określanym jako grodzisko. Ale okazało się, Ŝe tam są tylko
pozostałości dziewiętnastowiecznej wieŜy telegraficznej dawnej poczty carskiej. Właściwego
połoŜenia tego dworca nie udało się dotąd ustalić.

Minąwszy Wodziłówkę, skręciłem w lewo i przez Poniklicę dotarłem do skraju puszczy.

Kilkaset metrów dalej był teren zwany Borkiem.

- To tu nasz pan Tobołek natrafił na barć w starej sośnie, w której był ukryty skarb -

wyjaśniłem Barbarze.

Wysiedliśmy z samochodu i zagłębiliśmy się w gąszcz drzew.
- Jak ty ją zamierzasz odnaleźć? - dziewczyna podśmiewała się ze mnie.
- Ta sosna stoi przy ścieŜce, którą Tobołek zaznaczył na mojej mapie. To będzie gdzieś w

tamtym kierunku - pokazałem ręką. - Na pniu ma być znak w kształcie półksięŜyca.

Przeszliśmy kawałek wśród starego boru, na który składały się głównie strzeliste sosny.

Spojrzałem na mapę.

- W tym miejscu powinna być przecinka przez las.
- Jest tam - Barbara podbiegła w tamtą stronę, po chwili usłyszałem jej wołanie. - To chyba

ta, jest na niej znak wyrzeźbiony na korze.

Spojrzałem przed siebie. Barbara stała przy starej, ponad stupięćdziesięcioletniej sośnie. Parę

metrów nad ziemią był w niej podłuŜny otwór po starej barci. Zerknąłem na miejsce na pniu, które
wskazywała dłoń Barbary. Widniał tam symbol podany mi przez Tobołka. Z bibliotecznych lektur
wiedziałem, Ŝe był to stary znak bartny. Takimi znakami w dawnych czasach pszczelarze, zwani
bartnikami, oznaczali swoje barcie.

Gdy dotarliśmy z powrotem do drogi prowadzącej przez las, zobaczyłem w jej perspektywie

jadący w naszą stronę chłopski wóz, ciągniony przez starą, wychudłą szkapę. Na wozie siedział
jakiś starzec. Miał, na oko, co najmniej siedemdziesiąt lat.

- Dzień dobry panu - pozdrowiłem go, gdy zrównał się z nami. -Chciałbym prosić o chwilę

rozmowy.

Siwy męŜczyzna zatrzymał konia. Na powitanie zdjął na chwilę z głowy wymiętą ze starości

czapkę maciejówkę.

- A o co się rozchodzi? - odezwał się nieco chrypliwym głosem.
- Czy pan się orientuje, do kogo naleŜał przed wojną ten las?
- Co takiego? - męŜczyzna nachylił się w moją stronę, ruchem ręki przytkniętej do ucha

zdradzając starczą głuchotę.

Powtórzyłem głośniej pytanie.
- A na co panu ta wiedza? - okazał nieufność. - Chce pan go kupić? A moŜe pan jesteś

spadkobiercą Wijaty.

- AleŜ nie, przygotowuję artykuł do gazety o dawnym bartnictwie. A w tym lesie widziałem

znaki bartne na starych sosnach. Jestem dziennikarzem - zełgałem na poczekaniu. - A ten Wijata
jeszcze Ŝyje?

MęŜczyzna wyjął z kieszeni starej, poprzecieranej marynarki bibułkę i szczyptę tytoniu.

Skręcił powoli papierosa, zapalił go i wypuścił nosem chmurę machorkowego dymu.

- A skąd, panie kochany. Umarł jeszcze przed wojną. Ja go nie pamiętam, otrok wtedy jeszcze

byłem. Ojciec mi opowiadał, Ŝe Wijata miał w Borku kawałek lasu z barciami.

- Jak on miał na imię?
- BodajŜe Antoni. Dziwny to był człowiek, panie. Zrazu hodował pszczoły, potem najmował

się u studniarza, u meliorantów i jakby go nie pociągnęło do złego, to by z tego spokojnie wyŜył.
Ale cięŜka robota nie w smak mu była. Wpływowy był przy tym, miał takiego kompana, nicponia
jak i on. Obaj lubili gorzałkę. W końcu za łatwiejszy chleb się jęli.

- Nie rozumiem.
- No...do lasu zaczęli chodzić...
- A... zaczęli kłusować - domyśliłem się.
- Ano... tak - chłop przyznał z ociąganiem.
- I co, ten Wijata umarł z przepicia?
- A skąd... do kozy poszedł.
- Do więzienia? - domyśliłem się.
- Ano... Tato opowiadał, Ŝe to ten drugi go wydał. Wijata dostał kilka lat odsiadki i wzięli go

do Białegostoku. Umarł w więzieniu.

- A ten drugi? - dopytywałem się czując, Ŝe jestem na właściwym tropie.

ROZDZIAŁ CZTERNASTY

JÓZEF SKORUPA • ZAPROSZENIE • PRZEDSTAWIENIE W DOMU KULTURY •

WYWOŁYWANIE DUCHA • KŁUSOWNICY • WALKA W LESIE • ROZMOWA Z

HARCERZAMI • OLŚNIENIE

- Ciepło, coraz cieplej - powiedziałem do Barbary, gdy poŜegnawszy się ze starym rolnikiem,

ruszyliśmy w drogę powrotną.

- Sądzisz, Ŝe człowiek, o którym on opowiedział, miał jakiś związek z naszą sprawą? -

zapytała.

- Naszą?
- PrzecieŜ jesteśmy partnerami, mój Don Kichocie skarbowych szlaków - mówiąc to, Barbara

połoŜyła mi dłoń na ramieniu.

Gdy to usłyszałem, zrobiło mi się błogo na sercu.
- Czuję, moja piękna Dulcyneo, Ŝe trafiliśmy na właściwy ślad. Czy zwróciłaś uwagę na te

inicjały z kalinowskiego pomnika?

- Było ich tam kilka.
- A wśród nich „A.W.”
- Antoni Wijata?
- Właśnie.
- A ten Józef?
- Tam były dwa inicjały, rozpoczynające się na „J”, mianowicie „J.W.” i „J.S.”. Chyba juŜ

wiem, kto był tym wspólnikiem Wijaty, ale Ŝeby mieć pewność, muszę przeprowadzić jeszcze
jedną rozmowę.

Po powrocie do miasta odwiozłem Barbarę, zaparkowałem samochód i poszedłem na

komisariat policji. Miałem szczęście. Aspirant Miętus był na miejscu. Poprosiłem o rozmowę.

- Czy macie tu akta starych spraw sprzed drugiej wojny światowej? - zapytałem, przekazując

mu, w skrócie, informacje usłyszane od rolnika w Borku.

- ZaleŜy jak starych - odparł Miętus.
- Interesuje mnie jedna, z międzywojnia.
- Nasz komisariat powstał w 2001 roku. Akta starych spraw są w komendzie powiatowej w

Mońkach. Ale czy tam są równieŜ akta sprzed wojny? Musiałbym to dopiero sprawdzić. Ale o którą
sprawę konkretnie chodzi?

- O to zabójstwo leśnika na terenie rezerwatu Wielki Las. Chcę ustalić personalia sprawcy.

Podejrzewam, Ŝe mógł mieć coś wspólnego z interesującym mnie tematem.

- O tych zdarzeniach wiem bardzo mało. Jestem tu dopiero parę lat - Miętus zrobił

zafrasowaną minę. - Trzeba by rzeczywiście poszperać w papierach. Ale moment...

Aspirant wychylił się przez drzwi i wezwał do siebie Bułę.
- Wiecie coś o tej przedwojennej sprawie z Wielkiego Lasu? - zapytał podwładnego.
- Prawie nic. Ale śórawka moŜe coś będzie wiedział. Jego ojciec był tu przed wojną

policjantem.

- A kiedy wraca?
- Powinien być lada chwila.
Czekając na podwładnego, Miętus poruszył temat zatrzymanego gangstera.
- Znamy, na razie, personalia tego gagatka. Siedzi teraz w areszcie śledczym w Białymstoku.

Dotąd nie wyśpiewał, dla kogo pracuje, ale to kwestia czasu. Powoli mięknie.

Rozległo się pukanie do drzwi gabinetu.
- Wejść.
Zobaczyłem starszego policjanta, z lekko juŜ przyprószonymi siwizną włosami.
- Panie komendancie, starszy posterunkowy śórawka...
- Dobrze, dobrze... siadajcie. Nasz nowy znajomy ma do was parę pytań.
- Pan komendant powiedział mi, Ŝe zna pan dobrze historie kryminalne z tego terenu -

zwróciłem się do posterunkowego.

- MoŜe nie wszystkie, ale sporo się o nich słyszało, a z wieloma zetknąłem się osobiście.
- A czy słyszał pan o tej strzelaninie, w której przed wojną zginął leśniczy w rezerwacie

Wielki Las?

- Leśniczy Kamiński? Nie w szczegółach, ale ojciec opowiedział mi kiedyś trochę o tym.
- Jak to było?
- Paru leśników natrafiło w trakcie obchodu na kłusowników. Byli uzbrojeni. Doszło do

strzelaniny. Tamtych było trzech. Zastrzelili Kamińskiego, ale jeden z kłusowników teŜ dostał. A
dwaj pozostali uciekli. Nigdy ich nie znaleziono.

- Chodzi mi właśnie o tego zabitego. Czy pan wie, jak on miał na nazwisko? Na imię miał

podobno Józef.

- Czekaj pan, niech sobie przypomnę - policjant potarł ze skupieniem czoło. - Jakoś na „S”...

Ojciec mówił, Ŝe tamten mieszkał...

- Gdzieś koło Jelenia - podpowiedziałem.
- Zgadza się. JuŜ wiem. On się nazywał Skorupa.
Na dźwięk tego nazwiska przez głowę przeleciała mi pewna, jeszcze nie do końca

ukształtowana myśl.

- Niestety, to wszystko, co wiem o tej sprawie.
- Dziękuję panu - uścisnąłem rękę starego policjanta. - I tak bardzo mi pan pomógł.
PoŜegnałem się z Miętusem i poszedłem na stancję, na zasłuŜony wieczorny posiłek. Czekała

tam na mnie biała koperta. W środku był niewielki kartonik, na którym jakaś uzdolniona ręka,
kaligraficznym pismem, wypisała następujący tekst:

Zespół Teatru Amatorskiego „Knysz” ma zaszczyt zaprosić Pana Pawła Dańca, na

przedstawienie teatralne zatytułowane „Barbara Radziwiłłówna”, które odbędzie się w sali
miejscowego Domu Kultury w dniu...

Przedstawienie miało się odbyć następnego dnia, po południu.
- Kto przyniósł to zaproszenie, pani Heleno? - zapytałem gospodynię.
- Aśka od Fornalików, no ta, co ją pan uczy futbolu - dodała, widząc moją nieco zaskoczoną

minę. - Jakaś dobra nowina?

- Bardzo przyjemna - odpowiedziałem - Dostałem zaproszenie na widowisko teatralne w

ośrodku kultury.

- A... z „Knysza” - domyśliła się. - Nasz ośrodek aktywnie działa. Są tam róŜne koła

zainteresowań. I co jakiś czas wystawiają róŜnorakie przedstawienia.

- Nie wie pani, czy moŜna tam pójść z osobą towarzyszącą.
- Na pewno. Sala jest spora. Przyjść moŜe kaŜdy. A z kim pan chce się wybrać? - pani Helena

okazała kobiecą ciekawość.

- Z panną Barbarą. Wie pani, z tą młodą panią archeolog.
- A, z tą panią od naukowców... - domyśliła się gospodyni.
- No właśnie.
- Widziałam ją z panem, jak wsiadaliście parę dni temu do samochodu. Ale chudzieńka ona,

ptaszyna. A dla pana potrzebna niewiasta bardziej „przy kości”... - dodała, patrząc na moją
rozbudowaną sylwetkę.

- O czym pani mówi, pani Heleno?! - udałem zakłopotanie. - To tylko znajoma, zresztą

bardzo miła.

- To tylko się tak mówi... Od razu widać, Ŝe wpadła panu w oko, panie Pawle - powiedziała

miejąc się.

W sobotę, po obiedzie, wyjąłem z szafy odświętne ubranie i ogolony oraz wyperfumowany,

poszedłem do Barbary, Ŝeby zabrać ją na przedstawienie. Czekała juŜ na mnie w przydomowym
ogródku. W zielonym, dopasowanym kostiumie, z rozpuszczonymi włosami prezentowała się
oszałamiająco.

W budynku ośrodka kultury, przed wejściem do sali widowiskowej, stało dwóch chłopców

przebranych za szesnastowiecznych straŜników z halabardami. Pomimo sztucznych bród i wąsów,
w  niŜszym  rozpoznałem  jednego  z  moich  młodych  piłkarzy.  Okazaliśmy  zaproszenie  i
przestąpiliśmy  próg  sali.  Ujrzeliśmy  nieduŜą  scenę,  poprzedzoną  szeregiem  krzeseł,  na  których
siedziało  juŜ  kilkanaście  osób  w  oczekiwaniu  na  rozpoczęcie  przedstawienia.  W  drugim  rzędzie,
spostrzegłem  dyrektora  szkoły  i  w  jego  kierunku  pociągnąłem  za  sobą  Barbarę.  Widownia
zapełniała się szybko.

Parę minut później zasłony w oknach zostały przysłonięte i na oświetloną scenę wyszedł

herold-narrator.  W  krótkim  wprowadzeniu  opisał  dzieciństwo  Barbary  Radziwiłłówny  i  jej  Ŝycie,
do  momentu  pierwszego  spotkania  z  młodym  Zygmuntem  Augustem.  Kotara  się  rozsunęła  i  jako
pierwszą  zobaczyliśmy  scenę  na  zamku  w  Wilnie,  w  trakcie  której  młody  król  poznaje  piękną
Litwinkę. W przebranej w piękną, renesansową suknię młodej damie rozpoznałem Aśkę. Króla grał
Rafał, natomiast braci Barbary, Mikołaja Czarnego jakiś nieznany mi chłopak, a Mikołaja Rudego
oczywiście  rudzielec  Wiewióra.  Potem  akcja  przedstawienia  przeniosła  się  do  Krakowa.
Obejrzeliśmy  podniosłą  koronację  Barbary  w  katedrze  wawelskiej,  a  po  niej,  jakŜe  smutną,  scenę

mierci królowej w ramionach oniemiałego z bólu męŜa. Muszę przyznać, Ŝe młodzi aktorzy

wykazywali się niemałym talentem.

Po krótkiej przerwie zobaczyliśmy ponownie narratora, który kolejny akt rozpoczął tymi

słowami:

- Była styczniowa noc 1569 roku. W nieduŜej komnacie knyszyńskiego dworu królewskiego

odbywała się niesamowita scena. Od śmierci Barbary minęło juŜ kilkanaście lat, ale Ŝal i nieutulony
smutek króla Zygmunta po stracie ukochanej Ŝony trwał niezmiennie. Namówiony przez
nadwornych magów i czarnoksięŜników, zapragnął ujrzeć ponownie jej oblicze, nawet za cenę
postradania swej duszy.

Za rozsuniętą kotarą, na oświetlonej samotną świecą scenie, stał brodaty czarnoksięŜnik.

Mamrotał coś pod nosem, wykonując niezrozumiałe gesty nad naczyniem, z którego wydobywał się
biały dym. W głębi komnaty siedział król Zygmunt August. Naprzeciwko niego, na ścianie wisiało
duŜe lustro. Było tak ustawione, Ŝe widzieliśmy w nim odbicie króla. W pewnym momencie z
naczynia trysnął gejzer ognia. Gdy zgasł, na mgnienie oka w lustrze, za plecami króla, pojawiła się
postać przechodzącej kobiety. Król poderwał się oszołomiony, jakby zobaczył ducha. Jego palce

kurczowo wpiły się w oparcia krzesła, na którym siedział. Bo teŜ polski władca był przekonany, Ŝe
zobaczył ducha swojej zmarłej Ŝony. Rzucił się w kierunku magicznego lustra, lecz wstrząśnięte do
granic wytrzymałości zmysły odmówiły posłuszeństwa i król zemdlony upadł na ziemię.

Był to juŜ ostami akt przedstawienia. Kurtyna opadła, a rzęsiste brawa wywiodły zza niej

młodych aktorów. AŜeby nieco rozweselić publiczność, narrator zapowiedział pokaz białej magii.
Na scenę wyszedł męŜczyzna otulony czarną peleryną. Gdy zdjął z głowy wysoki, czarny cylinder,
pomimo charakteryzacji rozpoznałem w nim mego niedawnego pasaŜera.

- Durentus... - powiedziałem bezwiednie do siebie.
- Ciii... - syknął ktoś z tyłu.
Durentus zademonstrował kilkanaście magicznych sztuk. Pokazał nam nawet, jak niektóre z

nich wykonać. Najbardziej podobały mi się te z ukrywaniem przedmiotów.

Gdy wychodziliśmy z przedstawienia, zapadał juŜ powoli zmierzch. Wieczorny chłód dawał

wytchnienie po całodziennej spiekocie. Pod granatowiejącym niebem zwinne jaskółki wywijały
swe harce. Z przydomowych ogródków dolatywał zapach maciejki. Szliśmy powoli chodnikiem,
trzymając się za ręce.

- Ładne przedstawienie. To dobrze, Ŝe tutejsza młodzieŜ aktywizuje się w taki sposób.
- Tak, w obecnych, skomercjalizowanych czasach taka działalność bardzo cieszy. A wiesz,

jak to podobno było z wywołaniem ducha Radziwiłłówny? - zapytałem.

- Opowiedz.
- Co stało się w tej tajemniczej komnacie, dokładnie nie wiadomo. Jedni twierdzą, Ŝe król

złamał bezwzględny zakaz ruszania się z miejsca i dlatego zjawa rozpłynęła się w powietrzu. Inni,

e to nie był Ŝaden duch, tylko odbicie w magicznym lustrze. A czarnoksięŜnikiem, który podjął się

sprowadzenia  zmarłej  królowej  z  zaświatów,  był  mistrz  Twardowski.  Ten  sam,  którego  legenda
umieściła na KsięŜycu i którego czarodziejskie lustro wisi do dnia dzisiejszego w zakrystii kościoła
parafialnego  w  Węgrowie.  Z  kolei  historycy  uwaŜają,  Ŝe  była  to  zręczna  mistyfikacja.  I  Ŝe  rolę
rzekomego  ducha  odegrała,  znana  ci  juŜ,  Barbara  GiŜanka.  Była  bowiem  uderzająco  podobna  do
zmarłej Barbary. Na dwór królewski została sprowadzona przez królewskiego pokojowca, Jerzego
Mniszcha.

- Znów ta GiŜanka - skomentowała Barbara. - Ona musiała chyba być złym duchem

królewskiego dworu.

- Jest w tym sporo prawdy. Barbara GiŜanka była córką mieszczanina warszawskiego,

Aleksandra  Gizy.  MęŜczyźni  wywierali  na  niej  tak  silne  wraŜenie,  Ŝe  aby  oszczędzić  Barbarze
pokus,  ulokowano  ją  w  klasztorze  Bernardynek.  Klasztor  ów  znajdował  się  niedaleko  zamku
królewskiego  i  pewnego  dnia  ujrzał  ją  królewski  pokojowiec,  Mikołaj  Mniszech.  Zapałał  do  niej
afektem  i  przy  pomocy  dostawcy  klasztornej  Ŝywności,  śyda  Idzima,  w  przebraniu  zakonnicy,
dostawał  się  do  klasztoru.  Młoda  mniszka  została  jego  kochanką.  Mikołaj  od  razu  spostrzegł
podobieństwo GiŜanki do zmarłej królowej Barbary i postanowił to wykorzystać. Król Zygmunt był
człowiekiem  nieco  zabobonnym.  Korzystał  z  porad  astrologów  i  czarownic.  Za  namową
Mniszchów  astrolog  królewski,  Proboszczowicz,  wraz  z  czarownicą,  zwaną  „Wielkim  OŜogiem”,
wmówili  królowi,  Ŝe  moŜliwym  jest  przywołanie  Radziwiłłówny  z  zaświatów.  W  seansie
spirytystycznym mistrz Twardowski do wywołania ducha królowej posłuŜył się swym magicznym
lustrem.  W  półmroku  płonącej  świecy  pokazano  królowi,  z  daleka,  ucharakteryzowaną  GiŜankę.
WraŜenie było tak silne, Ŝe Zygmunt omdlał i trzeba było wzywać lekarza. A potem król darował
Mniszchowi ten niegodny seans, a GiŜanka trafiła na królewski dwór. Wkrótce wpływy królewskiej
faworyty  stały  się  tam  tak  duŜe,  Ŝe  od  jej  protekcji  zaleŜały  nominacje  na  marszałka  wielkiego

koronnego i biskupa krakowskiego. Na dworze szarogęsili się takŜe jej matka, szwagier
Szawłowski oraz śyd Idzim. Sytuacja stała się do tego stopnia skandaliczna, Ŝe kilku koronnych i
litewskich wielmoŜów postanowiło porwać GiŜankę i zatrzymać ją pod kluczem, aŜ do decyzji
sejmu. OstrzeŜony o tym monarcha, wyprawił ją jednak na Podlasie. Planował ją podobno pojąć za

onę. Kilka miesięcy przed swą śmiercią nawet ją uszlachcił, nadał jej parę wsi na Podlasiu i

nakazał wypłacić ze swego skarbca trzynaście tysięcy czerwonych złotych. GiŜanka była kobietą

Ŝą

dną władzy i bogactw. A jak się to wszystko skończyło, juŜ wiesz.

Dochodziliśmy właśnie do stancji archeologów, gdy zadzwonił mój telefon komórkowy.
- Panie Pawle! Mamy ich! - w słuchawce usłyszałem podniecony głos Michała.
- Kogo? Mów jaśniej.
- No, kłusowników. Jest ich dwóch. Upolowali sarnę i taszczą ją przez las.
- Gdzie jesteście?
- W Podcisówce.
- Obserwujcie ich z daleka. Biegnę na posterunek. Przełącz telefon na wibrację, Ŝeby nie

usłyszeli dzwonka.

Zostawiłem Barbarę przed bramą i pobiegłem zawiadomić policjantów. Komendanta nie było.

Za barierką siedział Buła.

- Panie posterunkowy! Kłusownicy! - zawołałem od progu.
- Co? Jacy kłusownicy? - w pierwszym momencie nie pojął, o co chodzi.
- PrzecieŜ mówię! Harcerze natknęli się na dwóch kłusowników w Podcisówce. Prędko, bo

nam uciekną.

Posterunkowy wreszcie oprzytomniał.
- Klimuszko! - ryknął przez uchylone okno. - Szykuj radiowóz! Migiem!
Parę minut później pędziliśmy Białostocką w kierunku Chraboł. Przy Górze Królowej Bony

musieliśmy trochę zwolnić z powodu wertepów. Wyjąłem telefon i połączyłem się z Michałem. W
kilku słowach wytłumaczył, jak mamy jechać.

Z prawej strony drogi ciągnęła się nieprzerwana ściana lasu. Z lewej rozpostarła się duŜa

połać łąk.

- Musimy skręcić w lewo, w pierwszą leśną ścieŜkę. Ale z tego co wiem, nie wolno wjeŜdŜać

samochodem do lasu...

- Nam wolno - mruknął Buła.
Piaszczysta ścieŜka wiodła leśną przecinką wśród wysokich sosen. Po dwustu metrach

zobaczyliśmy Barnabę, machającego do nas ręką.

- Są tam - poinformował, ręką wskazując kierunek. - Jakieś dwieście metrów stąd. Obdzierają

ze skóry upolowaną sarnę.

- Prowadź, chłopcze - polecił Buła z marsową miną.
Chyłkiem skradaliśmy się przez gęste, leśne zarośla. Po jakichś stu pięćdziesięciu metrach

zaczęły rzednąć i w perspektywie widać było niewielką polanę.

- Są czterdzieści metrów stąd - szepnął do nas Michał, który wyrósł jak spod ziemi. - O tam,

na skraju polany, przy tych wysokich sosnach.

Podpełzliśmy z Bułą w tamtym kierunku. We wskazanym miejscu dwóch facetów w

zielonych drelichach oprawiało upolowane zwierzę. Buła nie zastanawiał się długo.

- Bierzemy ich z trzech stron. - zakomenderował, zwracając się do podwładnego i do mnie. -

Harcerze tu zostają. To zbyt niebezpieczne.

Mówiąc to, wyjął pistolet z kabury. Podniósł się i gromko krzyknął:

- Policja! Nie ruszać się! Bo będziemy strzelać!
Na krzyk policjanta męŜczyźni skoczyli na równe nogi jak oparzeni. Porzucili sarnę i rzucili

się  do  ucieczki,  rozbiegając  się  w  przeciwne  strony.  Ruszyliśmy  w  pogoń.  Policjanci  pobiegli  za
tym,  który  uciekł  w  prawo,  ja  za  biegnącym  w  lewą  stronę.  Był  ode  mnie  młodszy  i  szybkimi
susami  biegł  slalomem  między  sosnami  zagajnika,  rosnącego  na  skraju  polany.  Ostrym  biegiem
podąŜałem  za  nim.  Gałęzie  sosen  kłując  o  chlastały  mnie  po  twarzy.  Facet  miał  na  sobie  grube
ubranie, a na nogach gumiaki, więc odległość między nami szybko malała. W pewnym momencie
potknął  się  o  wystający  korzeń  i  stracił  rytm  biegu.  Przystanął.  Wyszarpnął  zza  pazuchy  jakiś
podłuŜny przedmiot. Spostrzegłem, Ŝe trzyma wycelowany we mnie obrzyn, karabin z obciętą lufą
Odruchowo rzuciłem się w bok. Usłyszałem huk strzału i świst kuli przelatującej nie dalej niŜ pół
metra  od  mojej  głowy.  Facet  zaczął  repetować  broń,  ale  ja  byłem  szybszy.  Rozpędzony  jak
trójskoczek  odbiłem  się  od  ziemi  i  z  całej  siły  runąłem  na  niego,  waląc  głową  w  jego  pierś.
Uderzony,  poleciał  do  tylu,  upuszczając  broń.  Sczepiliśmy  się  niczym  dwa  wściekłe  psy.
Spostrzegłem, Ŝe gość sięga dłonią do tyłu. W sekundę potem zalśnił w niej myśliwski nóŜ. Dźgnął
nim  na  oślep  i  rozorał  mi  skórę  na  lewym  barku.  Odskoczyliśmy  od  siebie,  czając  się  do
ponownego  zwarcia.  Kątem  oka  zobaczyłem  leŜący  na  ziemi  brzozowy  kołek.  Złapałem  go.
Kłusownik przerzucał nóŜ z ręki do ręki, usiłując mnie zmylić. Złapał go w prawą dłoń i rzucił się
do  przodu,  próbując  mnie  dźgnąć  w  brzuch.  Ale  ja  byłem  szybszy.  Odbiłem  mu  rękę  z  noŜem  w
bok  i  prawie  w  tym  samym  momencie,  wyrŜnąłem  faceta  kołkiem  w  kark.  Zwalił  się  na  ziemię  z
głuchym jękiem.

Kilkanaście sekund później rozległ się tupot nóg. Posterunkowy Buła, czerwony z wysiłku,

spojrzał z uznaniem na moją robotę.

- Zranił pana? - zapytał, widząc plamę krwi czerwieniejącą na mojej jasnej koszuli.
- Drobiazg, do wesela się zagoi - zbagatelizowałem sprawę.
- Złapaliśmy tego drugiego - wysapał, zakładając kajdanki na przeguby rąk ogłuszonego

męŜczyzny.

Potrząsnął leŜącym silnie, dając mu dodatkowo kuksańca w bok.
- Wstawać! PoleŜysz pan w areszcie!
MęŜczyzna ocknął się i po chwili spojrzał na mnie ponurym wzrokiem. Gdyby mógł, z

pewnością by mnie zabił. Buła poderwał go za ramiona i popchnął w kierunku, z którego nadbiegł.
Zabraliśmy leŜącą na ziemi broń.

- Ruski mosin. Pewnie jeszcze z ostatniej wojny - Buła ocenił, spoglądając na obrzyna. - W

okolicznych wsiach paru jeszcze takie Ŝelastwo trzyma w ukryciu.

Po kilkudziesięciu metrach napotkaliśmy drugiego policjanta, pędzącego przed sobą

schwytanego złoczyńcę. Harcerze, zobaczywszy naszą zdobycz, aŜ pobledli z wraŜenia. Dotarliśmy
do radiowozu.

- Wszyscy się nie pomieścimy. Tych gagatków trzeba bezzwłocznie wpakować do aresztu -

odezwał się do mnie Buła.

- Nie ma sprawy. Przejdziemy się. Prawda, chłopaki? - oświadczył Michał za siebie i swoich

podkomendnych.

Policjanci posadzili mnie na przednim siedzeniu. Z tyłu usiadł Buła z aresztantami. Zawieźli

mnie do szpitala miejskiego, gdzie zrobiono mi opatrunek i zastrzyk przeciwtęŜcowy. Rana nie była
groźna, ot, kilkucentymetrowa szrama na skórze, ale nie czułem się najlepiej, więc poszedłem do
domu trochę poleŜeć. Poza tym, po tych wszystkich wydarzeniach, chciałem spokojnie pomyśleć,
co mam robić dalej.

Powoli łamigłówka, składająca się z pozornie róŜnorodnych fragmentów, zaczęła składać się

w  logiczną  całość.  Połowa  sukcesu  była  juŜ  osiągnięta:  skarb,  przypadkowo  znaleziony  przez
Tobołka,  leŜał  bezpieczny  w  policyjnym  sejfie.  Informacje  usłyszane  od  starego  rolnika  w  Borku
pozwoliły  mi  na  częściową  rekonstrukcję  zdarzeń  sprzed  dziewięćdziesięciu  lat.  Domyślałem  się
juŜ,  Ŝe  Wijata,  Skorupa  i  jeszcze  jeden,  nieznany  facet,  prowadząc  prace  ziemne  przy  ulicy
Białostockiej, przypadkowo odkryli szczątki starej studni. A na jej dnie wspaniały skarb, złoŜony z
klejnotów  z  królewskiej  kolekcji.  Niestety,  chciwość  zwycięŜyła  i  po  sprzeczce  przy  podziale
znaleziska, ten trzeci, ze strzaskaną czaszką, zakończył Ŝywot na dnie studni. Zabójcy podzielili łup
między  siebie.  Wijata  ukrył  swoją  połowę  w  starej  barci  w  Borku  i  tam  ją  odkrył  Tobołek.  A
Skorupa?  Ta  część  zagadki  czekała  nadal  na  rozwiązanie.  Obaj  nie  nacieszyli  się  posiadanym
bogactwem.  Wijata  zmarł  w  więzieniu,  zdradzony  przez  kompana,  a  Skorupa  zginął  od
sprawiedliwej kuli. O tym drugim wiedziałem niewiele, prawie nic. Tylko tyle, Ŝe mieszkał gdzieś
koło  miejsca,  zwanego  Jeleniem.  Ale  chyba  nie  trzymał  znalezionego  bogactwa  w  domu.  To  było
zbyt ryzykowne. A więc gdzie? NatęŜałem umysł, ale nic nie przychodziło mi do głowy.

Zmęczony zapadłem w płytki, niespokojny sen.
Nazajutrz rano miałem kolejny trening z młodymi piłkarzami „Podlasiaka”. Po jego

zakończeniu postanowiłem wstąpić do obozu harcerzy. Zastałem ich siedzących nad mapą okolicy.

- Nie przeszkadzam? - zapytałem, zbliŜając się ukradkiem.
- AleŜ skąd, proszę niech pan siada, panie Pawle - Michał wskazał mi miejsce na drewnianej

ławce. - Ustalamy trasy patroli na najbliŜsze dni.

- Przyszedłem podziękować wam za wczorajszą czujność. Komendant Miętus był bardzo

zadowolony z waszej postawy. Powiedział mi w zaufaniu, Ŝe wystąpi do burmistrza o ufundowanie
dla was nagrody.

- Nie ma o czym mówić. Nie zrobiliśmy nic nadzwyczajnego - skromnie odpowiedział za

siebie i kolegów Barnaba. Ale po ich minach widać było, Ŝe pochwała sprawiła im duŜą radość.

- A co słychać w pańskich sprawach? - zwrócił się do mnie Michał.
- Dowiedziałem się paru nowych, bardzo ciekawych rzeczy.
Opowiedziałem im o rozmowie ze starym rolnikiem w Borku.
- Przyszedłem do was, Ŝeby omówić te nowiny. Co cztery głowy, to nie jedna - dodałem.
- Czyli z tego, co pan powiedział, wynika, Ŝe ten Skorupa wszedł w posiadanie połowy skarbu

- powiedział Barnaba.

- Na to wygląda - przyznałem. - Problem polega na tym, Ŝe swoją połowę mógł ukryć

praktycznie wszędzie.

- Począwszy od schowka pod podłogą swojej chałupy, aŜ po zatopienie kosztowności w

Jeziorze Króla Zygmunta Augusta - Michał podsumował naszą rozmowę.

- I nie ma pan Ŝadnej informacji, która mogłaby wskazać trop? - dociekał Barnaba.
- Niestety, nie. ChociaŜ, poczekaj! - przypomniałem sobie. - Ten rolnik z Borku powiedział,

e Skorupa przed śmiercią chwalił się w miejscowej karczmie, Ŝe jest bardzo bogaty. I Ŝe nie boi

się, bo jego bogactwa strzeŜe święty.

- MoŜe ukrył skarb na przykościelnym terenie.
- Tacy ludzie nie chodzą do kościoła.
- Czekajcie - jakaś myśl nagle przeleciała mi przez głowę. - Mam jeszcze coś... Kiedy na

cmentarzu otworzyliśmy trumnę tego Skorupy, miał na szyi zawieszoną rzadką monetę z czasów
Zygmunta Augusta, z wybitym na niej znakiem. O, takim...

LeŜącym na stole ołówkiem, narysowałem na mapie symbol trzech skrzyŜowanych strzał.

ROZDZIAŁ PIĘTNASTY

STARA KAPLICZKA • ODKRYCIE • NAPAD • PORWANIE BARBARY • MECHANICY •

KARCZMA RZYM • TRIO ZŁOCZYŃCÓW I ICH SZEF • POŚCIG • HOKUS-POKUS •

WŚCIEKŁOŚĆ BATURY

- No, to mamy naszego świętego - ucieszył się Michał.
- Biegnę po samochód! - zawołałem podekscytowany.
- Ale to niedaleko stąd - zauwaŜył Piotrek. - NajwyŜej półtora kilometra.
- Dobrze. Pójdziemy na piechotę. Ale jest jeszcze ktoś, kogo powinniśmy wziąć ze sobą.

Czekajcie tu na mnie. Zaraz wracam.

Ruszyłem „z kopyta”. Mało nie pogubiłem pantofli. Pobiegłem po Barbarę. Bo jeŜeli tam

miała być druga część skarbu... PrzecieŜ była moim partnerem w poszukiwaniach. Parę minut
później byłem juŜ na terenie wykopalisk.

- Zbieraj się! Mam bombową wiadomość! - krzyknąłem do dziewczyny siedzącej nad jakimś

profilem w kolejnym wykopie.

Musiałem sprawiać dziwne wraŜenie, bo spojrzała na mnie kompletnie zaskoczona. Nie było

czasu na ceregiele. Wskoczyłem do dołu i pociągnąłem ją energicznie za łokieć.

- Puść mnie... juŜ idę, wariacie!
Nie zwaŜając na protesty, pociągnąłem ją za sobą. W kilku zdaniach wyjaśniłem jej, o co

chodzi. Pięć minut później byliśmy z powrotem w obozowisku harcerzy.

wirówką doszliśmy do skrętu szosy wiodącej do Wodziłówki. „Doszliśmy”, to mało

powiedziane.  Rosnąca  z  kaŜdym  kolejnym  metrem  ekscytacja  sprawiała,  Ŝe  poruszaliśmy  się
szybkim marszobiegiem niczym mistrz Korzeniowski. Po obu stronach drogi rozpościerały się łąki.
Po prawej, za nimi, widniał skraj puszczy. Po jakichś dziewięciuset metrach w perspektywie drogi
pojawił  się  niewielki  lasek,  a  jeszcze  przed  nim,  z  prawej  strony,  skupisko  dzikich  chaszczy  i
zarośli.  Wśród  nich,  mniej  więcej  trzydzieści  metrów  od  drogi,  widniał  szary  prostopadłościan
murowanej  kapliczki.  W  jej  frontowej  ścianie  widać  było  pusty  oczodół  niszy,  w  której  niegdyś
stała figura świętego.

Z trudem przedarliśmy się przez zarośla. Kolczaste pnącza jeŜyn boleśnie drapały skórę i

wczepiały się w ubrania. Kapliczka była stara, na oko miała ponad sto lat Blaszany daszek był na
wpół przerdzewiały i cały dziurawy, a na brudnoszarych ścianach widniały rude liszaje zacieków.
Obszedłem ją dokoła. Na tylnej ścianie, nad linią zarośli, widać było znak, wydrapany w miękkim,
zmurszałym wapnie. Przedstawiał trzy skrzyŜowane strzały.

- Taki sam widziałem na tamtej monecie - zawołałem z radością. Czułem, Ŝe jesteśmy tuŜ,

tuŜ... śe zasłona tajemnicy zaczyna podnosić się w górę.

- Ale, jeŜeli tu coś jest, trudno będzie to coś znaleźć - Barbara rozglądała się po otaczających

nas chaszczach.

- W Ŝyciu często najtrafniejsze okazują się najprostsze rozwiązania - odpowiedziałem.

Wziąłem do ręki leŜący na ziemi kamień i zabrałem się do opukiwania ściany.

Zacząłem od góry. Tam stary mur dawał jednolity odgłos litej ściany. Dojechałem do

wysokości, na której znajdował się rysunek strzał. Nadal nic. Rozgarnąłem na boki jeŜynowe
pnącza. Zacząłem stukać dalej. I jakieś czterdzieści centymetrów nad ziemią uderzenia kamieniem
wydobyły ze ściany głuchy odgłos pustej przestrzeni.

- Michale, poŜycz mi swoją finkę - poprosiłem.

Opukałem jeszcze raz ścianę trzonkiem noŜa. Pustka miała kształt kwadratu o boku mniej

więcej trzydziestu centymetrów.

- Sprawdzamy - mruknąłem do siebie. - NajwyŜej będę musiał się tłumaczyć przed

konserwatorem zabytków.

Wbiłem ostrze finki w wapienną zaprawę. Porządna stal weszła w głąb, na pół centymetra.

Zacząłem dłubać coraz głębiej. Kawałki zaprawy osypywały się z szelestem na ziemię. Pod spodem
była ścianka z murowanych na sztorc cegieł. Zaprawa między nimi była tak zmurszała, Ŝe gdy
pchnąłem je, jedna wpadła w głąb pustej przestrzeni. W jej miejscu pojawił się w ścianie czarny
otwór. WłoŜyłem do środka rękę.

- Jakieś naczynie - mruknąłem do zebranych.
Silnymi uderzeniami dłoni wyrwałem dodatkowo dwie cegły. Zagłębiłem ponownie rękę w

poszerzonym otworze. Pół minuty później światło słoneczne oświetliło w moich rękach wąskie,
gliniane naczynie. Jego otwór był zakryty nawoskowanym płótnem i okręcony grubym, konopnym
sznurkiem. Pod wpływem czasu, zamknięcie to całkiem zmurszało, a wbita przeze mnie do środka
skrytki cegła rozerwała płótno. Z przechylonego naczynia zaczęły wypadać na ziemię złote
klejnoty, zdobione szlachetnymi kamieniami.

- Ale skarby! - jęknął oczarowany tym widokiem Piotrek.
- Pawle, jesteś wspaniały - Barbara nachyliła się i pocałowała mnie mocno w policzek.
Schyliłem się i podniosłem z ziemi okrągły medalion. Był zrobiony z grubej złotej blachy. Z

jednej strony był na nim wytłoczony orzeł z godłem Hiszpanii, z drugiej dwie kolumny w otoczce z
duŜych, szlifowanych diamentów.

- Plus Ultra - odczytałem, widniejący na nim napis. - To diamentowy medalion króla

Zygmunta Augusta. Wspaniały skarb...

I w tym momencie stała się rzecz zupełnie zaskakująca.
- Nie ruszać się! Bo będę strzelać! - usłyszeliśmy głośny krzyk. Gdy podniosłem wzrok,

zobaczyłem jakiegoś faceta, wychylającego się zza muru kapliczki. Pomimo upału, gość był w
czarnej skórze, a na głowę miał naciągniętą czarną pończochę. W prawej ręce trzymał pistolet
wycelowany w naszą stronę.

- Te, lala! Zbieraj te cacka do tego plecaka! Szybko! - ryknął do Barbary, rzucając go pod jej

nogi.

PrzeraŜona dziewczyna spojrzała na mnie pytającym wzrokiem.
- Zrób co ci kazał - odezwałem się. Widziałem, Ŝe facet nie Ŝartuje. Pomimo maski

skrywającej twarz, rozpoznałem w gangsterze „Brodacza” widzianego w tykocińskiej synagodze.

Gdy wszystkie precjoza były juŜ zebrane, typ doskoczył do dziewczyny. Wyrwał jej plecak z

rąk.

- OpróŜniać kieszenie! - ryknął do nas.
Wykonaliśmy polecenie. Podniósł z ziemi mój telefon komórkowy i ten, którego uŜywał

Michał. Wyjął z nich karty i rzucił je daleko w krzaki. Doskoczył do Barbary i pociągając ją do
siebie, przystawił dziewczynie do skroni pistolet.

- A wy, gnojki, pod ścianę! Z rękami na karku! - warknął do nas. - Szybko! I nie ruszać się,

bo zrobię tej ślicznotce dziurę w głowie!

Nie mogłem naraŜać Barbary. Pierwszy podszedłem do ściany, pociągając za sobą harcerzy.

Odwrócony, z wzrokiem wbitym w chropowatą szarość, jedynie kątem oka widziałem, Ŝe bandzior
ciągnie Barbarę za sobą. Zniknęli za rogiem kapliczki. Minutę później, od strony drogi, dobiegł nas
odgłos ruszającego z piskiem opon samochodu.

Wyskoczyłem błyskawicznie zza muru. Ciemnozielony opel znikał w perspektywie drogi,

pędząc w stronę miasta.

- Dzwońmy na policję! - zawołał Barnaba. - MoŜe go złapią.
Gorączkowo skoczył w stronę wyrzuconych w krzaki telefonów komórkowych.
- Szkoda czasu. W tych krzakach będziesz szukać ich pół godziny. A tymczasem ten drań

będzie juŜ daleko stąd - zadecydowałem. - Biegniemy do mojego samochodu.

Półtorakilometrowy dystans, za dobrych czasów w „czerwonych beretach”, przebiegałem w

kilka minut. Minęło jednak kilka lat i kondycja była juŜ nieco gorsza. Ale świadomość, Ŝe ten
bandzior moŜe zrobić coś złego Barbarze, dodawała mi sił. Słońce praŜyło prosto w nos, rozpalone
powietrze wysuszało płuca, struŜki potu płynęły po twarzy i po plecach, ale ja biegłem twardo
przed siebie. Harcerze początkowo dzielnie mi towarzyszyli, ale z upływem czasu zaczęli zostawać
w tyle. Po kilku minutach wbiegłem zdyszany na podwórko, na którym stał mój trabant.

- Psia krew! - wyrwało mi się na widok dwóch „kapci” w przednich kołach wozu.
Musiałem przyznać, Ŝe moi przeciwnicy nieźle mnie rozpracowali. Minutę później na

podwórko wpadli zadyszani harcerze.

- Umiecie podnieść samochód lewarkiem?
- Mowa! - zawołał Michał.
- Narzędzia są w bagaŜniku! Łap kluczyki!
Zabrali się Ŝwawo do roboty. Ze schowka obok kierownicy wyjąłem zapasowy telefon

komórkowy. Wybrałem numer posterunku.

- Z komendantem Miętusem! - rzuciłem do słuchawki. Gdy się zgłosił, szybko wyjaśniłem

mu, co się stało. - Uciekł ciemnozielonym oplem. Uprowadził pannę Barbarę jako zakładniczkę.
Podejrzewam, Ŝe pojechał w kierunku Tykocina.

- Zrozumiałem. Zawiadomię zaraz tamtejszy posterunek.
- Mam prośbę. Niech go obserwują, ale bez zatrzymywania. Ten drab doprowadzi nas do

swych mocodawców. Uwaga, jest uzbrojony!

Harcerze postawili juŜ trabanta na podnośniku i odkręcili oba przebite koła. W bagaŜniku

miałem jedno, zapasowe.

- Panie Pawle, co się stało? - usłyszałem z tyłu zdumiony głos pani Heleny.
- No cóŜ... mieliśmy nieoczekiwaną wizytę... - odpowiedziałem z goryczą.
- Ale kto mógł to panu zrobić? - zapytała ze zgrozą. - U nas jest tak spokojnie... Na śmierć

bym zapomniała. Jakieś pół godziny temu była tu jakaś cudzoziemka. Bardzo słabo mówiła po
polsku. Pytała, kiedy pan wróci.

- Jak wyglądała? - zapytałem, tknięty niedobrym przeczuciem.
Podany przez gospodynię opis nie pozostawiał wątpliwości. To była Barbarella.
Zanim stąd poszła, kręciła się trochę po podwórku. Ale nie sądzi pan chyba, Ŝe to ona.

PrzecieŜ to kobieta. Sprawiała takie miłe wraŜenie...

- Pozory niekiedy bardzo mylą, pani Heleno. Ale to juŜ teraz niewaŜne. Niech mi pani powie,

czy któryś z pani sąsiadów ma moŜe samochód? Potrzebuję natychmiast poŜyczyć takie koło -
zapytałem pokazując na przebitą oponę trabanta.

- Gancarczyk jeździł kiedyś podobnym autem... - odpowiedziała.
- A gdzie on mieszka?
- Dwa siedliska dalej, na prawo, dom z czerwonym dachem.
- Panowie. Pobiegniecie tam? - zwróciłem się do harcerzy.
- Się robi, panie Pawle! - zawołał Michał.

Dokręcałem śruby zmienionego koła, gdy wrócili po paru minutach.
- Udało się - wysapał Michał, wskazując na koło toczone przez Piotrka i Barnabę.
- Super! Dawajcie je tu.
Trzy minuty później wóz był juŜ sprawny. Wskoczyłem za kierownicę. Harcerze zajęli

szybko pozostałe miejsca.

Gdy przejeŜdŜałem przez rynek, zadzwonił mój telefon.
- Miętus. Dzwonił komendant z Tykocina. Ten facet przejechał przez miasto, ale nie skręcił

na Warszawę i Białystok. Pojechał prosto na Kiermusy i Niechcice. Jak pan dotrze do Tykocina,
proszę zajechać na posterunek. Uprzedziłem tamtejszych chłopaków, w czym rzecz. Udzielą panu
pomocy.

Wybrany przez bandziora kierunek mógł oznaczać dwie rzeczy. Albo facet wybrał okręŜną

drogę,  Ŝeby  zgubić  ewentualną  pogoń,  albo...  mieli  w  tym  rejonie  swoją  kryjówkę.  To  drugie
wydawało  się  być  bardziej  prawdopodobnym.  Przed  wyjazdem  z  Warszawy  dokładnie
przestudiowałem  mapę  okolic  i  wiedziałem,  Ŝe  w  Kiermusach  jest  elegancki  kompleks
wypoczynkowy,  składający  się  z  replik  szlacheckiego  dworku,  karczmy,  kamiennego  kasztelu  i
czworaków. W takim miejscu łatwo było załoŜyć bazę wypadową, nie zwracając na siebie uwagi.

Czas nie był naszym sprzymierzeńcem. Miałem ciągle świadomość, Ŝe Barbarze grozi realne

niebezpieczeństwo.  Jechałem  szybko,  na  granicy  przepisów.  Droga  na  szczęście  była  pusta.
Jedenastokilometrową  trasę  przejechałem  w  dziesięć  minut.  Na  rynku  w  Tykocinie  skręciłem  w
ulicę 11 Listopada, przy której znajduje się posterunek policji. Po krótkiej rozmowie wyruszyliśmy
do  Kiermus  w  towarzystwie  wozu  patrolowego  z  dwoma  policjantami.  Za  miastem  trasa  wiodła
początkowo  wśród  malowniczych  łąk  i  pól.  Potem  wjechaliśmy  w  ładny,  sosnowy  las.  Dalej,  po
obu  stronach  asfaltowej  drogi,  pojawiły  się  polany,  na  których  stały  pierwsze  zabudowania
turystycznego  kompleksu.  Ładne,  drewniane  domki  kempingowe  były  zbudowane  z  ciemnych,
drewnianych  bali.  Kilkaset  metrów  dalej  zajechaliśmy  na  podjazd  przed  malowniczą,  staropolską
karczmą.  Nad  wejściem,  strzeŜonym  przez  dwóch  drewnianych  rycerzy,  wiodącym  przez  wsparte
na słupach podcienie porośnięte dziką winoroślą, widniał piękny, aŜurowy szyld.

- Rzym? Tutaj? - zapytał zdziwiony Piotrek.
- Bingo! - zawołałem, rozejrzawszy się dokoła. Na parkingu, znajdującym się po prawej

stronie, w towarzystwie kilku innych samochodów stał ciemnozielony opel.

- Czekajcie tutaj! - poleciłem harcerzom.
Poprosiłem policjantów, Ŝeby pilnowali wejścia, a sam wszedłem do wnętrza. W przestronnej

izbie gościnnej, przy drewnianych stołach, siedziało kilka osób. W przeciwległym kącie, pod
oknem, spostrzegłem dwie znajome sylwetki. Podszedłem do nich.

- Witam, panie Twardowski. Bon dŜiorno, siniorina Barbarella - roześmiałem się, widząc ich

zdumione twarze. - CóŜ za miłe spotkanie. Durentus to po naszemu Twardowski. NieprawdaŜ,
mistrzu?

- Widzę, Ŝe wie pan juŜ wszystko... - wybąkał prestidigitator, czerwieniąc się.
- Myślę, Ŝe przynajmniej prawie wszystko - stwierdziłem nie bez satysfakcji. - A na pewno

wystarczająco duŜo, Ŝeby tu, w Karczmie Rzym, powtórzyła się scena z legendy o pańskim
sławnym poprzedniku. Tyle Ŝe w rolę diabłów wcielą się tym razem dwaj policjanci. Czekają juŜ na
państwa na zewnątrz.

To mówiąc, wskazałem widok za oknem. Durentus spojrzał w tamtą stronę, a jego oblicze

zaczęło szarzeć, chyba ze strachu.

- Nie moŜecie mi nic zrobić! - odezwała się Barbarella. - Jestem cudzoziemką. Zaraz

skontaktuję się z moim adwokatem.

- Myślę, Ŝe i z tym sobie poradzimy. Wasz podwładny juŜ zaczął sypać w białostockim

areszcie. Jestem przekonany, Ŝe włoska policja bardzo się ucieszy z prezentu w postaci pani osoby.
No, ale zanim poproszę tu stróŜów prawa, domyślam się, Ŝe juŜ za chwilę poznam resztę naszych
bohaterów.

W tym momencie skrzypnęły drzwi wejściowe i w progu sali stanął... Jerzy Batura w

towarzystwie Brodacza. Na mój widok Jerzy skrzywił się, jakby połknął cytrynę.

- Witaj, Jerzy. Widzę, Ŝe nie spodobały ci się włoskie widoki - powiedziałem z ironią.
- Jak zwykle, wchodzisz mi w drogę - powiedział z wściekłością. - Ale tym razem nie masz

szczęścia. Moi ludzie obserwowali cię od samego początku. Udało ci się przejąć przedmioty
znalezione przez Tobołka, ale teraz ja jestem górą. Nie rób głupstw! Wiesz przecieŜ, kto jest w
naszych rękach.

Nachylił się nade mną, a jego wzrok upodobnił się do spojrzenia bazyliszka.
- A teraz uwaŜaj. My stąd wyjdziemy, a ty nas grzecznie przepuścisz - wysyczał. - Bo jak nie,

to pewna piękna pani archeolog....

Nie musiał kończyć. Groźba była wystarczająco jasna. Odwrócił się na pięcie i skierował do

wyjścia. To samo zrobili Durentus i Barbarella. Stojący przy drzwiach kompan Batury wyjął z
kieszeni pistolet i znacząco pogroził mi palcem. Na widok broni stojąca za barem kelnerka zaczęła
piszczeć ze strachu. Otworzyłem okno i krzyknąłem do policjantów, prosząc, Ŝeby przepuścili
czwórkę złoczyńców, wychodzącą przed karczmę.

Widziałem, jak idą szybko w kierunku samochodów. „Brodacz” wsiadł z Barbarellą do opla,

a Batura z Durentusem do granatowego bmw. Chwilę później oba wozy z piskiem opon ruszyły.

Wybiegłem przed karczmę.
- Panowie, zapinać pasy! Czeka nas ostra jazda! - zawołałem do harcerzy, wskakując za

kierownicę.

Włączyłem starter i, wciskając silnie pedał gazu, wystartowałem z brukowanego podjazdu. W

lad za mną ruszyli policjanci w patrolowym polonezie.

- Obawiam się, panie Pawle, Ŝe nie mamy zbytnich szans na dogonienie tych ludzi. Mają

klasowe bryki, a pański trabant... - zmartwionym głosem ocenił sytuację Barnaba.

- Cierpliwości. Ten wóz nie powiedział jeszcze ostatniego słowa.

eby to udowodnić, nacisnąłem mocno na gaz. Pusta na szczęście szosa zaczęła coraz

szybciej  znikać  pod  kołami.  Na  tym  odcinku  droga  była  wąska.  Nie  mogłem  więc  zbytnio
szarŜować.  Po  dojechaniu  do  szosy,  prowadzącej  do  trasy  warszawsko-białostockiej,
przyspieszyłem  jeszcze  bardziej.  Policyjny  polonez  powoli  zaczął  maleć  w  moim  wstecznym
lusterku.

- Sto, sto dziesięć, sto dwadzieścia,... sto trzydzieści - Piotrek ze zdumieniem obserwował

strzałkę szybkościomierza. - Co u licha? Według mojej wiedzy, to plastykowe pudełko... o,
przepraszam, ten pański samochód nie ma prawa jechać szybciej niŜ sto dwadzieścia kilometrów na
godzinę.

- A to jeszcze nie koniec - odpowiedziałem, przesuwając przy kierownicy małą dźwignię.

Trabant  dostał  w  tym  momencie  jakby  dodatkowego  „kopa”.  Na  nierównej  nawierzchni  szosy
rzucało  nim  intensywnie,  silnik  pracował  głośno,  ale  rozpędzony  wóz  wprost  poŜerał  widniejącą
przed  nami  wstęgę  szosy.  Jechaliśmy  przez  teren  porośnięty  po  obydwu  stronach  lasem.  Mijane
drzewa zlewały się za oknami w jednolitą, zieloną masę.

- Sto czterdzieści! - wyjąkał Barnaba. - O rany! On jest wspaniały!

100

W perspektywie drogi ujrzeliśmy opla. Nie spodziewali się nas. Jechali szybko, ale bez

szarŜowania. Nie zmniejszając prędkości, zacząłem go szybko doganiać. Brodacz zauwaŜył nas we
wstecznym  lusterku,  bo  równieŜ  przyspieszył.  DojeŜdŜaliśmy  właśnie  do  jakiejś  miejscowości.
Opel  grzał  przez  wieś,  nie  zmniejszając  w  ogóle  prędkości.  I  nagle  stała  się  rzecz  całkiem
nieoczekiwana.  Zza  chałupy,  stojącej  przy  samej  jezdni,  wyskoczył  na  środek  duŜy  pies.  Brodacz
chciał  go  wyminąć,  ale  zbyt  energicznie  skręcił  kierownicą.  Opel  wpadł  w  poślizg,  zarzuciło  go
silnie i zaczął obracać się dokoła własnej osi. Chwilę później wpadł na pobocze i najpierw wyrŜnął
bokiem  w  słupek  znaku  drogowego,  a  następnie,  wyłamując  wyrwę  w  ogrodzeniu  jakiejś  posesji,
wylądował w przydomowym ogrodzie, przewracając się, na koniec, na bok.

- O rany! Ale go zarzuciło! - zawołał przejęty Piotrek.
- Policjanci się nimi zajmą! Trzeba gonić tamtych! - odezwałem się, przekrzykując ryk

silnika.

Za wsią docisnąłem gaz „do dechy”. Trabant jęczał, rzucało nami niemiłosiernie, ale

rwaliśmy  ostro  do  przodu.  Sam  musiałem  przyznać,  Ŝe  ten  wóz  jest  wspaniały.  Widziałem,  jak
przechodnie dębieją z wraŜenia na nasz widok. Kilka kilometrów dalej zobaczyliśmy w oddali mały
punkcik.  Po  paru  minutach  iście  rajdowej  jazdy  przemienił  się  w  bmw  Batury.  Jerzy  chyba  nie
zorientował  się  z  początku,  Ŝe  to  my,  bo  udało  nam  się  zbliŜyć  do  niego  na  jakieś  pięćdziesiąt
metrów.  Ale  wtedy  przyspieszył.  Strzałka  prędkościomierza  przekroczyła  liczbę  sto  czterdzieści.
Droga na tym odcinku była dość wąska i jazda z taką szybkością graniczyła z szaleństwem. Droga
wiła się zakrętami wśród sosnowego lasu.  Była na szczęście pusta. Postanowiłem to wykorzystać.
Docisnąłem  gaz  jeszcze  bardziej.  ZbliŜyłem  się  do  uciekających  na  jakieś  dziesięć  metrów  i  na
zakręcie udałem, Ŝe chcę wyprzedzić bmw lewym pasem. Widząc to, Batura zjechał na lewo, Ŝeby
zablokować  mi  drogę.  W  tym  samym  momencie  maksymalnie  przyspieszyłem,  zrównując  się  z
bmw.  I  wtedy,  jakieś  trzysta  metrów  przed  nami,  pojawił  się  na  szosie  potęŜny  TIR.  Przy  takiej
szybkości rósł w oczach w mgnieniu oka. Batura znalazł się w pułapce. Mógł jedynie albo zacząć z
całej  siły  hamować,  albo  rozkwasić  się  w  czołowym  zderzeniu  na  tym  cięŜarowym  potworze.
Wybrał to pierwsze. Rozległ się gwałtowny pisk opon. Bmw zaczęło tańczyć w prawo i w lewo, w
końcu  obróciło  się  o  trzysta  sześćdziesiąt  stopni,  a  Batura  i  jego  kompan  wylądowali  w
przydroŜnym  rowie.  Widząc  to,  równieŜ  zahamowałem  z  całej  siły.  TIR  przeleciał  koło  nas,
przeraźliwie  bucząc  klaksonem,  głośnym  jak  syrena  okrętowa.  Po  zatrzymaniu  się  błyskawicznie
cofnąłem  samochód,  zatrzymując  go  w  miejscu,  w  którym  utknął  Batura.  Wyjąłem  ze  schowka
pistolet gazowy i wyskoczywszy na zewnątrz, podbiegłem do bmw. Batura i Durentus szarpali się z
zablokowanymi pasami bezpieczeństwa, usiłując wydostać się z wozu. Na wszelki wypadek, przez
rozbitą  szybę  kierowcy,  strzeliłem  do  środka.  Gaz  łzawiący  zrobił  swoje.  Po  chwili  obaj  stali
opierając  się  o  bok  samochodu  i  oszołomieni  tarli  oczy,  z  których  ciekły  im  strugi  łez.  Z  oddali
zaczął  dobiegać  do  nas  przeciągły  ryk  syreny  policyjnego  radiowozu.  Szybko  podszedłem  do
bagaŜnika bmw. Jednym szarpnięciem otworzyłem klapę. W środku, skulona z przeraŜenia, leŜała
skrępowana  Barbara.  Gdy  rozciąłem  jej  więzy,  z  westchnieniem  ulgi  rzuciła  mi  się  w  ramiona.
Przytuliła mokrą od łez twarz do mojego policzka i usłyszałem jej cichy szept:

- Dziękuję.
Niecałą godzinę później siedzieliśmy z nią w gabinecie komendanta Miętusa. Policjant

nerwowo chodził po pomieszczeniu. Pod przeciwległą ścianą, skuta kajdankami, siedziała czwórka
schwytanych gangsterów.

W uchylonych drzwiach ukazała się głowa posterunkowego Buły.
- Panie komendancie, przetrząsnęliśmy wszystkie ich bagaŜe. Czyści jak pupa niemowlaka -

101

zameldował szefowi.

Miętus spojrzał na mnie pytającym wzrokiem.
- I co ty na to, Pawle? - na twarzy Batury zagościł szyderczy uśmiech.
- Komendancie, proszę o przyniesienie tych bagaŜy tutaj.
Parę minut później wokół biurka komendanta stało kilka walizek i podróŜnych toreb.
- Mistrzu Twardowski, proszę wskazać mi swoje bagaŜe - zwróciłem się do prestidigitatora.

ZauwaŜyłem, Ŝe na dźwięk tych słów przez jego twarz przemknął cień niepokoju.

Otworzyłem największą ze wskazanych mi walizek. Zawierała „magiczne” sprzęty mistrza,

uŜywane do pokazów iluzjonistycznych. Nie zastanawiając się zbytnio, wyjąłem ze środka
drewniane pudło średniej wielkości.

- Drodzy państwo - zwróciłem się do obecnych, jakbym rozpoczynał pokaz magicznych

sztuk. - Nie jestem mistrzem iluzji, jedynie skromnym urzędnikiem ministerialnym. Ale postaram
się pokazać państwu trik, który, mam nadzieję, poprawi nam humory... No, moŜe nie wszystkim.

Ostatnie słowa wypowiedziałem, spoglądając na szarzejące z wściekłości twarze czwórki

siedzącej pod ścianą. Postawiłem pudło na biurku.

- Hokus-pokus! - zawołałem, wykonując błyskawicznie czynność, której nauczył nas mistrz

Durentus vel Twardowski w trakcie swego pokazu w knyszyńskim ośrodku kultury.

Rozległ się cichy trzask ukrytej zapadni. Tylna ścianka magicznego pudełka uchyliła się, a ze

rodka zaczęły się wysypywać na blat biurka złote precjoza, odkryte przez nas w starej kapliczce.

Wśród nich była równieŜ złota zapinka, znaleziona w dworskiej studni.

- Twardziel, ty idioto! Mówiłem ci, Ŝe ten schowek się nie nadaje! - Batura z wściekłym

wyrazem twarzy rzucił się na kompana.

Wezwani przez komendanta policjanci powstrzymali rozgorączkowanego Baturę i

odprowadzili całą czwórkę do aresztu.

102

ZAKOŃCZENIE

Dwa dni później, w niedzielne przedpołudnie, siedzieliśmy razem z Barbarą w kościelnej

ławce. Ksiądz proboszcz, na koniec mszy, wygłosił do wiernych krótkie przemówienie.

- Moi drodzy. Na zakończenie dzisiejszej eucharystii chciałbym wyrazić, w imieniu obecnego

tu pana burmistrza i wszystkich zebranych, naszą niezmierną wdzięczność pewnemu
warszawiakowi, którego pobyt i działalność w naszym królewskim Knyszynie dały tak wspaniały
rezultat.

To mówiąc, ksiądz wskazał dłonią postument stojący u podnóŜa tablicy z wizerunkiem króla

Zygmunta Augusta. Widniała na nim marmurowa urna z prochami ostatniego Jagiellona. W tym
momencie poczułem, Ŝe ktoś siada z mojej lewej strony. Odwróciwszy wzrok w tym kierunku,
zobaczyłem uśmiechniętą twarz pana Tomasza.

- Moi kochani - kontynuował proboszcz. - Nie muszę chyba wspominać, Ŝe nie jest to jedyny

plon tego pobytu. Odnalezione złote klejnoty z kolekcji króla Zygmunta Augusta staną się po
konserwacji cenną ozdobą naszych muzeów. Panie Pawle, dziękujemy! Pańskie dokonania na
zawsze pozostaną w naszej pamięci!

Na te słowa zebrani w kościele wierni powstali z miejsc. Zwracając się w moim kierunku,

nagrodzili mnie rzęsistymi brawami. A pan Tomasz serdecznie uścisnął moją dłoń.

Po mszy, w towarzystwie pana Tomasza i Barbary, wziąłem udział w uroczystym obiedzie,

wydanym na moją cześć przez burmistrza. Oczywiście, nie zabrakło na nim moich trzech partnerów
w harcerskich mundurach.

Na koniec nadeszła smutna chwila rozstania. Staliśmy z Barbarą na parkingu przed urzędem

miasta. Kilka metrów dalej, siedząc za kierownicą swego ukochanego trabanta, Pan Samochodzik
odwracał dyskretnie twarz.

- Pawle, jesteś wspaniały. Nigdy wcześniej nie widziałam tak doskonałego pokazu iluzji -

powiedziała Barbara, całując mnie na poŜegnanie w usta.

Wymogłem na niej, Ŝe odwiedzi mnie w Warszawie zaraz po zakończeniu knyszyńskich

wykopalisk.

- Skąd pan wytrzasnął takiego „szatana”? - zapytałem pana Tomasza, sadowiąc się obok

niego w trabancie.

- Mam go juŜ od kilkunastu lat i jestem do niego bardzo przywiązany. Zawsze o niego

dbałem. Kilka lat temu, jeszcze przed poznaniem ciebie, ocaliłem pewnego kolekcjonera przed duŜą
stratą przy zakupie starego obrazu, który okazał się falsyfikatem. Ten z wdzięczności zafundował
mi kapitalny remont mojej ukochanej „mydelniczki”. Zamieniono w niej wtedy stary, dwusuwowy
silnik na jakieś „odrzutowe” cacko, wymieniono zawieszenie. Jednym słowem, zrobili z niej
niemalŜe rajdowego bolida. Dobrze, Ŝe przynajmniej błękitną karoserię zostawili.

Gdy juŜ mieliśmy odjeŜdŜać, zza budynku miejskiego urzędu, wysypała się wesoła gromada

młodych piłkarzy „Podlasiaka”. Podbiegli do naszego samochodu. Zostaliśmy otoczeni przez rząd
roześmianych twarzy.

- Chciał pan nas opuścić bez poŜegnania, panie trenerze? - odezwał się do mnie Rafał. - Nic z

tego!

- SkądŜe znowu. Planowałem przyjechać do was na mecz inaugurujący nadchodzący sezon.
- Trzymamy pana za słowo. Przyrzeka pan?
- Przyrzekam.
- A to prezent od nas. Na pamiątkę naszych wspólnych treningów.