1
Zaburzenia osobowo
ści
dr Piotr Szczukiewicz
Zak
ład Psychologii Klinicznej
i Neuropsychologii UMCS
Definiowanie osobowo
ści
osobowość jako wytwór i specyficzny styl
przystosowania
Osobowość jest dynamiczną organizacją tych
psychofizycznych systemów jednostki, które determinują
jej specyficzny sposób przystosowania się do otoczenia.
(Allport)
osobowość jako coś, co odróżnia jednego człowieka
od drugiego, jako coś, co indywidualizuje
Osobowość jest zorganizowanym systemem,
funkcjonującą całością nawyków, dyspozycji, postaw
uczuciowych, który wyraźnie odróżnia jednostkę od innych
członków grupy, w której żyje. (Schoen)
2
osobowo
ść jako coś, co poddaje się obserwacji
Osobowość jest sumą aktywności jednostki, którą
można badać za pomocą trwającej odpowiedni czas
obserwacji dokonywanej przez rzetelnego obserwatora.
Osobowość jest jedynie końcowym wytworem naszego
systemu nawyków. (Watson)
osobowo
ść jako wewnętrzne procesy i struktury
(definicje substancjalne)
Osobowość jest jednolitą psychiczną organizacją
ludzkiej istoty na określonym etapie jej rozwoju, obejmującą
charakter, intelekt, temperament, uzdolnienia, postawy
moralne i wszelkie inne postawy wytworzone w ciągu życia
jednostki. (Warren)
Kszta
łtowanie się osobowości
W ramach psychicznego funkcjonowania jednostki
dochodzi do zmian polegających na powstawaniu coraz
bardziej złożonych funkcji psychicznych (dynamizmów),
poprzez które „ja” jednostki uzyskuje możliwość coraz
lepszego spełniania swoich funkcji.
Rozwój osobowości to pojawianie się coraz wyższych
dynamizmów zachowania, dojrzewanie funkcji „ja” i
takie przeorganizowanie całości, które podnosi
organizację osobową na wyższy poziom, zapewniając
wyższy poziom zorganizowania przestrzeni
psychologicznej jednostki oraz lepsze
zharmonizowanie jej dynamizmów, większą
świadomość, tożsamość i autonomię „ja” jednostki.
3
Czynniki wp
ływające
na kszta
łtowanie się osobowości
Wczesnodzieci
ęce doświadczenia
Modeluj
ące zachowania osób
doros
łych
Typ uk
ładu nerwowego
Styl wychowawczy rodziny
Inne
środowiska wychowawcze
Decyzje okresu dojrzewania
Kryzysy rozwojowe
kszta
łtujące osobowość
1. Poczucie ufno
ści - poczucie nieufności (w. niemowlęcy)
2. Poczucie autonomii - poczucie wstydu (w.poniemowl
ęcy)
3. Poczucie inicjatywy – poczucie winy (w. przedszkolny)
4. Poczucie adekwatno
ści – poczucie niższości (w.szkolny)
5. Poczucie to
żsamości – zamęt tożsamości (w.dorastania)
6. Poczucie intymno
ści – p. izolacji (wczesna dorosłość)
7. Poczucie generatywno
ści – p. stagnacji. (w. dojrzały)
8. Poczucie integracji – p. rozpaczy. (w.senioralny)
4
G
łówne cechy zaburzeń osobowości
G
łęboko zakorzenione i utrwalone
wzorce zachowa
ń (od dzieciństwa
lub m
łodości)
Skrajne albo znacz
ące odmienności
w porównaniu z przeci
ętnym w
danej kulturze sposobem
spostrzegania
Wiele zakresów funkcjonowania
(uczuciowo
ść, pobudliwość,
sposoby spostrzegania, itp.)
Subiektywne cierpienie
Okre
ślanie zaburzeń osobowości
Najczęściej zaburzenia osobowości dzieli się na
dwie kategorie (Jakubik, 1997).
zaburzenia struktury osobowości (np. osobowość
nieprawidłowa, niedojrzała)
zaburzenia cech osobowości (np. osobowość
paranoiczna, schizoidalna, histrioniczna czy
anankastyczna), przyjmując założenie, że różnice
dotyczą patogenezy, obrazu klinicznego,
przebiegu, stopnia trwałości i nasilenia zaburzeń,
dynamiki zmian i skuteczności stosowanych metod
leczenia.
5
Typy zaburze
ń osobowości (ICD-10)
Specyficzne zaburzenia osobowo
ści – F 60
Paranoiczna F 60.0
Schizoidalna F 60.1
Dyssocjalna F 60.2
Chwiejna emocjonalnie F 60.3
Histrioniczna F 60.4
Anankastyczna F 60.5
L
ękliwa (unikająca) F 60.6
Zale
żna F 60.7
Osobowo
ść paranoiczna
Podejrzliwo
ść i stała tendencja do
zniekszta
łcania codziennych doświadczeń
Nadmierna wra
żliwość na niepowodzenie
D
ługotrwałe przeżywanie przykrości (noszenie
urazu)
Sztywne poczucie w
łasnych praw
Nieuzasadnione podejrzenia dotycz
ące
wierno
ści partnera
Postawa ksobna
„Spiskowe” teorie wyja
śniania wydarzeń
6
Osobowo
ść schizoidalna
Znikomo
ść działań służących przyjemności
Ch
łód emocjonalny, spłycenie uczuciowości
Niska zdolno
ść wyrażania uczuć
Niezainteresowanie pochwa
łami i krytyką
S
łabe zainteresowanie doświadczeniami
seksualnymi
Preferowanie samotnictwa, brak bliskich
przyjació
ł
Poch
łonięcie fantazjowaniem i introspekcją
Ma
ła wrażliwość na konwencje społeczne
Osobowo
ść dyssocjalna - objawy
Nieliczenie si
ę z uczuciami innych
Silna postawa nieodpowiedzialno
ści oraz
lekcewa
żenia norm i reguł społecznych
Niemo
żność utrzymania trwałych związków
Niska tolerancja na frustracj
ę
Niezdolno
ść do przeżywania poczucia winy
Niezdolno
ść korzystania z doświadczeń (kar)
Obwinianie innych i racjonalizowanie
w
łasnych zachowań, które są źródłem
konfliktu
7
Osobowo
ść dyssocjalna - geneza
Defekty procesu socjalizacji (w tym
zw
łaszcza klimat emocjonalny
rodziny oraz modelowanie ze strony
rodziny i otoczenia)
Dysfunkcje fizjologiczne (niedobór
pobudzenia)
Czynniki genetyczne (dodatkowy
chromosom Y)
Osobowo
ść chwiejna emocjonalnie
TYP IMPULSYWNY:
Brak kontroli dzia
łań impulsywnych
Gwa
łtowne reakcje na krytykę
TYP BORDERLINE
Zaburzony obraz siebie (w tym celów i
preferencji)
Uczucie pustki wewn
ętrznej
Wchodzenie w intensywne i niestabilne zwi
ązki
Kryzysy emocjonalne po
łączone z chęcią
unikni
ęcia porzucenia i samouszkodzeniami
8
Osobowo
ść histrioniczna
Dramatyzowanie, przesadny wyraz
emocjonalny
Uleganie sugestiom
P
łytka i chwiejna uczuciowość
Poszukiwanie wra
żeń i docenienia
Koncentracja na atrakcyjno
ści fizycznej
Stosowanie manipulacji emocjonalnej
Egocentryzm
Osobowo
ść anankastyczna
Nadmiar w
ątpliwości i ostrożności
Poch
łonięcie przez szczegóły i
regulaminy
Perfekcjonizm, który przeszkadza w
wykonaniu zada
ń
Nadmierna skrupulatno
ść
Sztywno
ść i upór
Oczekiwanie podporz
ądkowania
Niechciane my
śli i impulsy
9
Osobowo
ść unikająca
Uporczywe uczucie napi
ęcia i
niepokoju
Poczucie ni
ższości i niedopasowania
Dopatrywanie si
ę krytyki i odrzucenia
Niech
ęć do bliskich związków
Unikanie kontaktów spo
łecznych z
obawy przed odrzuceniem
Osobowo
ść zależna
Pozwalanie innym na decyzje w wa
żnych
osobistych sprawach
Podporz
ądkowanie własnych potrzeb
innym
Niech
ęć do stawiania nawet racjonalnych
wymaga
ń, osobom od których jest się
zale
żnym
Obawa przed opuszczeniem
Ograniczona zdolno
ść do podejmowania
decyzji w codzienno
ści
10
Typy zaburze
ń osobowości (DSM-IV)
Osobowo
ść antyspołeczna
Osobowo
ść paranoidalna
Osobowo
ść histrioniczna
Osobowo
ść narcystyczna
Osobowo
ść unikająca
Osobowo
ść zależna
Osobowo
ść obsesyjno-kompulsywna
Osobowo
ść bierno-agresywna
Osobowo
ść schizoidalna
Osobowo
ść schizotypowa
Osobowo
ść pograniczna (borderline)
Inne zaburzenia osobowo
ści F 60.8
Osobowo
ść niedojrzała (infantylność
prze
żywania, brak dojrzałych sposobów
adaptacji i zaspokajania potrzeb, brak
integracji)
Osobowo
ść bierno-agresywna (wrogość
wyra
żana poprzez bierność)
Osobowo
ść narcystyczna (zawyżona ocena
w
łasnej wartości, roszczeniowość, zazdrość i
brak empatii)
Osobowo
ść psychoneurotyczna
(predyspozycje do zaburze
ń nerwicowych)
Osobowo
ść ekscentryczna (przesadny i
wy
ższościowy styl zachowania)
11
Osobowo
ść narcystyczna
wg Badawczych Kryteriów Diagnostycznych do ICD-10
(DCR-10 Diagnostic Criteria for Research)
Spe
łnione ogólne kryteria zaburzeń osobowości
Osoba przejawia co najmniej 5 objawów z nast
ępujących:
1)
Wy
ższościowe poczucie własnej ważności
2)
Poch
łonięcie przez wyobrażenia o sukcesie, wspaniałości itp.
3)
Przekonanie o byciu kim
ś specjalnym, niepowtarzalnym
4)
Potrzeba nadmiernego podziwu
5)
Poczucie uprzywilejowania, oczekiwanie szczególnie korzystnego
traktowania
6)
Wykorzystywanie innych dla osi
ągnięcia własnych celów
7)
Niech
ęć do liczenia się z potrzebami innych osób
8)
Cz
ęsta zawiść wobec innych i przekonanie, że to inni są zawistni
9)
Bezceremonialne, aroganckie postawy i zachowania
Osobowo
ść bierno-agresywna
wg Badawczych Kryteriów Diagnostycznych do ICD-10
(DCR-10 Diagnostic Criteria for Research)
Spe
łnione ogólne kryteria zaburzeń osobowości
Osoba przejawia co najmniej 5 objawów z nast
ępujących:
1)
Odwlekanie i opó
źnianie wykonania istotnych, rutynowych zadań,
szczególnie takich, których wype
łnienie jest oczekiwane przez
innych
2)
Nieusprawiedliwione zarzuty,
że inni stawiają nieracjonalne
wymagania
3)
Z
łoszczenie się, drażliwość w sytuacji prośby o zrobienie czegoś,
czego osoba nie chce zrobi
ć
4)
Nieuzasadniony krytycyzm lub lekcewa
żenie osób, które mają
pozycj
ę autorytetu
5)
Rozmy
ślnie powolna lub słaba praca nad zadaniami, których nie
chce si
ę wykonać
6)
Blokowanie wysi
łków współdziałania podejmowanych przez inne
osoby
7)
Unikanie zobowi
ązań przez wymawianie się zapomnieniem
12
Osobowo
ść schizotypowa
wg DSM-IV
Wzorzec funkcjonowania oparty na braku spo
łecznych i
interpersonalnych zdolno
ści, przejawiający się poczuciem
dyskomfortu i ograniczonymi zdolno
ściami do tworzenia bliskich
zwi
ązków
Istotne kryteria do rozpoznawania:
1)
Idee odniesienia (my
śli ksobne)
2)
Dziwaczne przekonania i magiczne my
ślenie
3)
Niezwyk
łe doświadczenia percepcyjne
4)
Dziwaczne my
ślenie i sposób mówienia
(zmanierowanie)
5)
Podejrzliwo
ść, nieufność
6)
Nieadekwatny zaw
ężony afekt
7)
Ekscentryczny wygl
ąd lub zachowanie
8)
Brak osób zaufanych i przyjació
ł
9)
Silny niepokój w sytuacjach spo
łecznych
Mieszane zaburzenia osobowo
ści
F 61.0
Kategoria przeznaczona dla zaburze
ń,
które nie przejawiaj
ą się specyficznym
wzorem zachowania i sprawiaj
ą
trudno
ści diagnostyczne. Zaburzenia
oznaczane w ten sposób mog
ą mieć
niektóre cechy specyficznych zaburze
ń
osobowo
ści, lecz bez wyraźnej
przewagi jakiej
ś grupy objawów.
13
Trwa
łe zmiany osobowości F 62
Ten rodzaj zaburze
ń powstaje w wyniku
dzia
łania silnego czynnika urazowego (jednak
nie wskutek urazu lub choroby mózgu –
organiczne zaburzenie osobowo
ści F07.0)
Czynnik urazowy mo
że mieć postać
katastrofy, silnego i przed
łużającego się
stresu lub powa
żnej choroby psychicznej.
Zmiana w zakresie dotychczasowych
sposobów spostrzegania, odnoszenia si
ę i
my
ślenia musi być wyraźna i trwała.
F62.0 – dotyczy sytuacji ekstremalnych
F62.1 – dotyczy choroby psychicznej
Trwa
ła zmiana osobowości po
katastrofach F 62.0
(wg DCR-10)
Nieufno
ść i wrogość do świata u osoby, która
wcze
śniej nie przejawiała takich cech
Spo
łeczne wycofanie się
Sta
łe uczucie pustki i bezradności np. w związku ze
wzrastaj
ącą zależnością od innych albo niezdolnością
do wyra
żania negatywnych i agresywnych uczuć
Trwa
łe poczucie znalezienia się „na krawędzi”,
przewlek
ły stan wewnętrznego napięcia
Sta
łe poczucie zmienia się lub odmienności od innych
(wyobcowanie)
Zmiana osobowo
ści trwa co najmniej 2 lata, może być
poprzedzona zaburzeniem stresowym pourazowym F
43.1 (do 2 lat).
14
Trwa
ła zmiana osobowości po
chorobie psychicznej F62.1
(wg DCR-10)
Zale
żność od innych, unikanie decyzji
Spo
łeczne wycofanie się i izolacja (np.
Poczucie napi
ętnowania i upokorzenia, ale nie
urojeniowe, cho
ć nie obiektywne)
Os
łabienie zainteresowań, bierność
Nasilone postrzeganie siebie jako chorego
(korzystanie z us
ług medycznych)
Roszczeniowa postawa wobec innych
Dysforyczny lub chwiejny nastrój
Trwa od co najmniej 2 lat i nie jest zwi
ązana z
innymi czynnikami poza chorob
ą psychiczną