1
1
Metabolizm lipidów
1. Synteza lipidów
2. Utlenianie lipidów
2
•
Porównanie syntezy kwasów tłuszczowych z
degradacją kwasów tłuszczowych :
1.
Synteza przebiega w cytozolu, a degradacja w matriks mitochondrialnej
2.
Produkty pośrednie syntezy kwasów tłuszczowych są kowalencyjnie
związane z grupą
–SH białkowego nośnika reszt acylowych (ACP),
a
produkty pośrednie β-oksydacji kwasów tłuszczowych są związane z
grupą
–SH Co A.
3.
Synteza jest katalizowana przez
syntazę kwasów tłuszczowych
, która
u zwierząt jest enzymem wielofunkcyjnym. W pojedynczym łańcuchu
polipeptydowym zlokalizowanych jest sześć różnych aktywności
enzymatycznych. U mikroorganizmów i roślin jest to kompleks
pojedynczych enzymów. Enzymy uczestniczące
w degradacji kwasów
tłuszczowych
są
odrębnymi białkami
.
4.
Łańcuch kwasu tłuszczowego ulega wydłużaniu przez
dołączanie
kolejnych
jednostek dwuwęglowych
, pochodzących z acetylo-CoA.
Bezpośrednim, aktywowanym dawcą tych jednostek dwuwęglowych jest
malonylo-ACP. Podczas degradacji
uwalniane są
cząsteczki
acetylo-CoA (cząsteczki dwuwęglowe).
5.
Reduktorem
w procesie biosyntezy kwasów tłuszczowych jest
NADPH
.
Utleniaczami
w procesie degradacji kwasów tłuszczowych są
NAD
+
i FAD
.
2
3
Pochodzenie acetylo-CoA
Metabolizm szkieletów węglowych
aminokwasów ketogennych
Pirogronian
Oksy
dacy
jna d
ekarb
oksy
lacja
Acetylo-CoA
Rozpad ciał
ketonowych
ß-oksydacja
kwasów
tłuszczowych
Katabolizm szkieletów
węglowych aminokwasów
ketogennych
4
Pochodzenie NADPH
Dekarboksylacja jabłczanu
przez enzym jabłczanowy
(dehydrogenaza
jabłaczanowa
dekarboksylująca
Transport cytrynianu z
mitochondrium do
cytoplazmy
Szlak fosforanów pentoz
NADPH
3
5
Przeniesienie acetylo-CoA z matriks
mitochondrialnej do cytozolu
1
1
-liaza ATP-cytrynianowa
Potencjał
redukcyjny
NADH→NADPH
2
2
– dehydrogenaza
jabłczanowa
3
3
– enzym jabłczanowy (dehydrogenaza jabłczanowa
dekarboksylująca zależna od NADP
+
)
6
ACP
CoA
Karboksylaza acetylo-CoA
ACP
CoA
Transacylaza
acetylowa
Transacylaza
malonylowa
Acetylo - ACP
Malonylo - ACP
4
7
Syntaza kwasów tłuszczowych w komórkach kręgowców
Jest białkiem dimerycznym, w każdym
pojedynczym łańcuchu
polipeptydowym zawiera trzy
domeny o aktywnościach:
Domena I : AT- transferaza
acetylowa, MT- transferaza
malonylowa, CE- enzym
kondensujący (syntaza 3-
ketoacylo-ACP);
Domena II : ACP- białkowy
przenośnik grup acylowych,
KR- reduktazę β-ketoacylo-ACP,
DH- dehydratazę 3-hydroksyacylo-
ACP, ER-reduktazę enoilową;
Domena III: TE- tioesteraza,czyli
hydrolaza acylo-ACP, enzym
rozkładający palmitoilo-ACP i
uwalniający palmitynian.
Domena I
Domena II
Domena III
Berg, Tymoczko, Stryer , Bochemia, 2005, PWN
Podjednostki funkcjonalne
8
Elongacja kwasów tłuszczowych
•
W każdym obrocie cyklu elongacji w syntezie kwasów
tłuszczowych wyróżniamy cztery etapy (reakcje):
1. Kondensacja acetylo-ACP i malonylo-ACP, co daje
acetoacetylo-ACP. Reakcję katalizuje:
enzym kondensujący acylo-malonylo-ACP (CE), czyli
syntaza β- ketoacylo-ACP.
2. Redukcja acetoacetylo-ACP do D-3-hydroksybutyrylo-ACP.
Reakcję katalizuje:
reduktaza ββββ-ketoacylo-ACP (KR), reduktor- NADPH.
3. Odwodnienie D-3-hydroksybutyrylo-ACP do krotonylo-ACP.
Reakcję katalizuje: dehydrataza 3-hydroksyacylo-ACP
(DH).
4. Redukcja krotonylo-ACP przez cząsteczkę NADPH prowadzi
do powstania butyrylo-ACP. Reakcję katalizuje:
reduktaza enoilo-ACP (ER). W następnych etapach
dołączane są cząsteczki malonylo-ACP.
5
9
Biosynteza kwasów tłuszczowych
malonylo~ S-CoA
Palmitoilo-ACP powstaje
po siedmiokrotnym przejściu
reakcji od 1 do 4
palmitoilo-ACP
Tioesteraza (Hydrolaza acylo- ACP)
palmitynian
CH
3
- (CH
2
)
14
– COO
-
(CE)
(KR)
(DH)
(ER)
10
Regulacja syntezy kwasów tłuszczowych
•
Synteza kwasów tłuszczowych następuje wtedy gdy w komórce jest
wysokie stężenie sacharydów (glukozy) i ATP, a niskie kwasów
tłuszczowych.
•
Aktywność
karboksylazy acetylo-CoA
jest regulowana:
1.
na drodze fosforylacji/defosforylacji,
2.
podlega także regulacji hormonalnej - glukagon i adrenalina stabilizują
ufosforylowaną nieaktywną formę enzymu, zaś przy wysokim poziomie
glukozy w komórce insulina aktywuje enzym .
3.
podlega regulacji allosterycznej - cytrynian jest aktywatorem
allosterycznym, a palmitynian hamuje działanie enzymu .
+
AMP
-
ATP
GLUKAGON
ADRENALINA
+
INSULINA
PALMITYNIAN
-
-
Berg, Tymoczko, Stryer , Bochemia, 2005, PWN
6
11
Synteza triacylogliceroli (triglicerydów, TG, TAG
)
• Zachodzi w komórkach wątroby, tkanki tłuszczowej i w
komórkach gruczołu mlekowego w okresie laktacji.
• Enzymy syntezy TG są związane z błonami retikulum
endoplazmatycznego gładkiego.
• Etapy procesu:
powstawanie glicerolo-3-fosforanu i aktywacja kwasów
tłuszczowych
estryfikacja glicerolo-3-fosforanu kwasami tłuszczowymi
12
Pi
acylotransferaza glicerolo-3-fosforanowa
kinaza glicerolowa
Aktywacja kwasów
tłuszczowych
:
R-COO
-
+ ATP +
CoA
syntetaza acylo-CoA
R-C - CoA
O
acylo-CoA
AMP + PPi
7
13
Synteza kwasów tłuszczowych u roślin
• NADPH niezbędny do
syntezy kwasów
tłuszczowych pochodzi z
procesu fotosyntezy
• acetylo~SCoA pochodzi z
oksydacyjnej
dekarboksylacji
pirogronianu lub jest
produktem reakcji
katalizowanej przez
syntetazę acetylo~SCoA:
octan + ATP→
→
acetylo ~SCoA+AMP+PPi
14
STECHIOMETRIA SYNTEZY KWASÓW
TŁUSZCZOWYCH
Reakcja syntezy palmitynianu (C
16
):
Acetylo-CoA + 7 malonylo-CoA + 14NADPH + 20H
+
palmitynian + 7CO
2
+ 14 NADP
+
+ 8CoA + 6H
2
O
Równanie syntezy malonylo-CoA
:
7acetylo-CoA + 7CO
2
+ 7ATP 7 malonylo-CoA + 7 ADP +
7P
i
+ 14H
+
Reakcja sumaryczna syntezy palmitynianu:
8 acetylo-CoA + 7 ATP + 14 NADPH + 6H
+
palmitynian + 14 NADP
+
+ 8 CoA + 6H
2
O + 7 ADP + 7 P
i
8
15
Kwas palmitynowy
Forma
niezdysocjowana
Forma zdysocjowana
(anionowa)
Grupa (reszta) kwasu
palmitynowego
16
Powszechnie występujące kwasy tłuszczowe
9
17
Numeracja atomów węgla w kwasach
tłuszczowych
18
Glicerofosfolipidy
10
19
sfingozyna
20
Acyloglicerole
11
21
Enzymy lipolityczne (rozkładające
lipidy)
Lipazy (hydrolazy) katalizują proces lipolizy (hydrolizy
lipidów).
Lipaza kwasostabilna – żołądek
Lipaza żołądkowa – żołądek – u niemowląt
Lipaza trzustkowa – jelito cienkie
Fosfolipaza A - jelito cienkie
Esteraza cholesterolowa – jelito cienkie
Lipaza lipoproteinowa – powierzchnia komórek śródbłonka
naczyń włosowatych mięśni szkieletowych, tkanki tłuszczowej,
serca, płuc, nerek i wątroby
Lipaza hormonowrażliwa (lipaza triacyloglicerolowa) – enzym
wewnątrzkomórkowy (przede wszystkim w adipocytach)
22
Struktura chylomikronu i innych lipoprotein
Rdzeń – lipidy hydrofobowe.
Zewnętrzna część – bardziej polarne lipidy (fosfolipidy) i białka
(apolipoproteiny).
Zadania apolipoprotein:
• sprawiają, że hydrofobowe lipidy są rozpuszczalne we krwi;
• posiadają sygnały kierujące lipoproteiny do określonych komórek
12
23
ROZKŁAD TRIACYLOGLICEROLI W TKANCE TŁUSZCZOWEJ
Lipaza
triacyloglicerolowa
ADIPOCYT
Triacyloglicerol
glicerol
kwasy tłuszczowe
glikoliza
pirogronian
glukoneogeneza
β
-oksydacja
acetylo-CoA
cykl Krebsa
Komórki wątroby
Inne tkanki
24
glycerol glycerol-3-P dihydroxyacetone-P
CH
2
CH
CH
2
OH
HO
O
PO
3
−
CH
2
CH
CH
2
OH
HO
OH
CH
2
C
CH
2
OH
O
PO
3
−
O
ATP ADP
H
+
+
NAD
+
NADH
1
2
glicerol
glicerolo-3-P
fosforan dihyroksyacetonu
Glicerol pochodzący z rozkładu triglicerydów (triacylogliceroli)
ulega przekształceniu do
fosforanu dihydroksyacetonu
, który jest
metabolitem glikolizy.
Przemianę katalizują enzymy:
1 – kinaza glicerolowa
2 – dehydrogenaza glicerolofosforanowa
13
25
UTLENIANIE GLICEROLU
GLUKOZA
FOSFODIHYDROKSYACETON
PIROGRONIAN
GLUKON
EOGENE
ZA
GLIKO
LIZA
ZYSK ENERGETYCZNY:
Utlenianie glicerolo-3-P 1 NADH = 2.5 ATP
Przemiana fosfodihydroksyacetonu
w pirogronian (1 NADH + 2 ATP) = 4.5 ATP
Oksydacyjna dekarboksylacja pirogronianu
(1 NADH) = 2.5 ATP
Utlenianie acetylo-CoA w CKT = 10.0 ATP
19.5 ATP
Fosforylacja glicerolu zużywa ATP - 1 ATP
Zysk netto = 18.5 ATP
NADH
CO
2
Acetylo-S-CoA
CKT, łańcuch
oddechowy
Utlenianie acetylo-CoA
NADH
ATP
NADH. FADH
2
, ATP (GTP)
CoA-
SH
26
AKTYWACJA KWASÓW TŁUSZCZOWYCH
1.
Rozpad kwasów tłuszczowych
w komórkach eukariotycznych
zachodzi w matriks
mitochondrialnej.
2.
Przed wejściem do
mitochondrium kwasy
tłuszczowe ulegają aktywacji
3. Reakcja jest katalizowana w
cytoplazmie przez enzym:
syntetazę acylo-CoA
i zużywa ATP.
14
27
TRANSPORT AKTYWNYCH
KWASÓW
TŁUSZCZOWYCH
DO MITOCHONDRIÓW
1. Cząsteczki kwasów
tłuszczowych o długich
łańcuchach (>12 C) są
transportowane do
matrix mitochondrium
przez specjalny
przenośnik- translokazę.
2. Reszty acylowe o
długich łańcuchach są
przenoszone do
wnętrza mitochondrium
po sprzężeniu z
karnityną.
BOYER R. BIOCHEMISTRY, 2002
28
ETAPY KATABOLIZMU KWASÓW
TŁUSZCZOWYCH (
prowadzące do
całkowitego utlenienia tych związków)
I etap – β-oksydacja kwasów
tłuszczowych:
- uwalnianie acetylo-CoA;
- uwalnianie NADH i FADH
2
.
II etap–utlenianie acetylo-CoA w
cyklu Krebsa:
- wytwarzanie NADH i FADH
2;
-wytwarzanie GTP (ATP).
III etap – utlenianie
zredukowanych koenzymów za
pośrednictwem łańcucha
oddechowego.
15
29
SPIRALA UTLENIANIA KWASÓW TŁUSZCZOWYCH
BOYER R. BIOCHEMISTRY, 2002
30
ZYSK ENERGETYCZNY CAŁKOWITEGO
UTLENIENIA PALMITYNIANU (C
16
)
palmitoilo-CoA + 7FAD + 7NAD
+
+ 7CoA + 7H
2
O
8 acetylo - CoA + 7FADH
2
+ 7NADH +7H
+
7 NADH fosforylacja oksydacyjna 7x2.5 ATP = 17.5 ATP
7 FADH
2
fosforylacja oksydacyjna 7x1.5 ATP = 10.5 ATP
acetylo-CoA
CKT
(3 NADH + 1 FADH
2
+ 1 ATP- fosforylacja substr.) 3x2.5 ATP + 1.5 ATP+1ATP=10ATP
8 acetylo-CoA
CKT 8x10ATP = 80 ATP
108 ATP
Aktywacja palmitynianu pochłania 2 ATP - 2 ATP
Zysk netto
106 ATP
16
31
WYTWARZANIE CIAŁ KETONOWYCH
•
Jeśli w komórkach dominuje rozpad tłuszczów, to z acetylo-
CoA powstają ciała ketonowe.
•
Jeśli rozkład cukrowców i tłuszczów jest zrównoważony, to
acetylo-CoA powstający podczas oksydacji kw. tłuszczowych
wchodzi do cyklu Krebsa i jest utleniany do CO
2
.
•
W czasie głodowania lub w cukrzycy mogą występować
niedobory szczawiooctanu i staje się on niedostępny do
reakcji kondensacji z acetylo-CoA. Wtedy acetylo-CoA jest
kierowany do tworzenia ciał ketonowych.
•
Mięsień sercowy i kora nerek wykorzystują acetooctan jako
ź
ródło energii. Także mózg w warunkach głodzenia ma
zdolność wykorzystania acetooctanu jako źródła energii.
32
Przekształcenie acetylo-CoA w ciała ketonowe